araina_corpus_suils.txt

Unitat 1.
Per qué ei atau er escrit occitan?
Era correspondéncia entre escrit e parlat en occitan ei basada enes principis adoptadi per Loís Alibèrt, que dèren lòc ara grafia der IEO, tanben dita classica.
Cercatz informacion sus aqueri tres personatges.
Quin ròtle aueren ena istòria dera lengua occitana modèrna?
Cercatz informacion sus aqueri tres personatges.
Quin ròtle aueren ena istòria dera lengua occitana modèrna?
Prospèr Estieu e Antonin Perbòsc son dus des principaus precedents dera propòsta d’Alibèrt.
Escríuer coma se parle?
Aquerò non se hè en cap de lengua!
Entà qu’era ortografia sigue efectiva, cau qu’es usatgèrs s’avenguen a ua cèrta arbitrarietat.
Pensatz convencions a on i a divergéncia entre escrit e parlat.
Per exemple:
Per cèrt: sabetz a qué respon era distincion b/v en occitan?
Per cèrt: sabetz a qué respon era distincion b/v en occitan?
Comparatz-la damb eth catalan e observatz que, bèth còp, er aranés a u en lòc de v:
Amplitz es uets damb era grafia que correspongue e, quan sigue possible, trobatz es correspondéncies en catalan e castellan:
Non sa…ia com a…ia arri…at en lòc a on me tro…a…a: s’aca…a…e eth temps e calie reaccionar, e non suporta…a a…é’c d’assumir solet.
Qué a…ie influït entà arri…ar aquiu?
Pro…a…laments auria de parlar d’Este…e, qu’a…ie sa…ut se com calie portar ath go…èrn ci…il a préner era decision de sur…elhar era ta…èrna …asca.
Es desa…enences dilhèu ja …enguien deth moment dera nòsta coneishença mentre montà…em era operacion a…et.
Es principis grafics der occitan son:
Des quate principis, eth basic ei eth dera coeréncia damb eth son (atencion: ja sabem que coeréncia non vò díder tostemp coïncidéncia!).
Encara que non ei cap aplicat de manèra estricta, ei un critèri generau.
Entà aplicar-lo, auem trobat ua forma particulara de representacion des sons per mejan de…
LETRES.
En realitat es letres representen ua sòrta d’idèa resumida des sons, que’n didem fonèma.
Es fonèmes son amassi de trèts que se pòden descríuer de diferenti punts d’enguarda, e eth mès clar ei er articulatòri.
Punt, manèra e sonoritat son es tres dimensions que mos cau compdar en moment de descríuer era forma qu’auem d’articular un son: /p/ a es trèts articulatòris bilabiau (se hè damb es dus pòts) oclusiu (se hè coma ua explosion d’aire) sord (non i a vibracion des còrdes vocaus), mentre que /b/ a es trèts bilabiau oclusiu sonor (es còrdes vocaus vibren).
Des trèts amassadi en cada fonèma ne didem trèts distintius, e donques /p/ e /b/ non se distinguissen sonque per un trèt, sord/sonor.
Era importància des fonèmes, e donques des trèts distintius, ei que pòden diferenciar significats: un trèt, tot solet, ei capaç de hèr era diferéncia entre pèth e bèth, o entre pin e vin.
Cambiatz es mots en tot cambiar un son (ua letra o digraf): dement, guèrra, anherar, amistat, ala, shada, tòrt, tòra, canha, arratPensatz d’autes possibilitats a on se pòt cambiar tot eth mot en tot cambiar sonque un son.
Cambiatz es mots en tot cambiar un son (ua letra o digraf):
Pensatz d’autes possibilitats a on se pòt cambiar tot eth mot en tot cambiar sonque un son.
Era grafia aranesa, que pren per referéncia es critèris der IEO, ei de tipe fonologic.
Aquerò vò díder que pren coma base er inventari de fonèmes que mostram aciu baish.
Entàs fonèmes de realizacion consonantica indicam naut eth tipe de realizacion segon eth punt d’articulacion, e a quèrra segon era manèra d’articulacion; se i a oposicion sord-sonor ac mostram en cobles a on era realizacion sorda ei a quèrra:
Indicatz, enes que i a aciu dejós, es mots a on podem trobar aguesti sons (i a sons que les podem trobar en mès d’un mot):
Segon aqueres associacions, digatz s’ei vertat aguesta afirmacion: «ua letra non se correspon tostemp a un madeish son».
Entàs vocaus simplament mostram era posicion (auançades, centraus, posteriores, de quèrra a dreta) e dubertura (barrades, mejanes e dubèrtes, de naut en baish):
Cau díder qu’era idèa de fonèma cerque era coeréncia, ath delà des contèxtes fonetics dera lengua, ei a díder ath delà dera realitat perceptibla: a partir des sons [lárga] e [lark] representam fonologicament /larg/ entath dusau mot (e non /lark/), mès a partir de [kupét] e [kɔp] representam /kɔp/ (e non /kɔb/); aquerò perqué [lark] ei resultat d’un ensordiment, en posicion finau, d’un segment /g/ qu’ei sonor en posicion intervocalica ([lárga]), mentre qu’en cas de [kɔp] non i a cap d’ensordiment, /p/ se realize sord tanben enes autes posicions, coma en [ku’pet].
Didem qu’era ortografia aranesa ei fonologica pr’amor que tendís a seguir aqueth critèri de coeréncia intèrna, e alavetz escriuem còp mès escriuem larg.
Mès bèth còp trobam arbitrarietats.
Per exemple, cercatz en listat que trobaratz aciu baish, es formes a on non i a coeréncia:loba 		lopcauda 		caudparedèr 		paretneboda 		nebotlorda 		lordlarga 		largcantada 		cantatpòden 		pòtAquera coeréncia se ve se comparam es formes femenina e masculina d’ua seguida d’adjectius.
N’i a un bon nombre que son coerents fonologicament (d laguens de mot: d finau; t laguens de mot: t finau; g laguens de mot: g finau):
Mès bèth còp trobam arbitrarietats.
Per exemple, cercatz en listat que trobaratz aciu baish, es formes a on non i a coeréncia:
Aquiu, es grafies d o g corresponen a un son sonor en posicion interiora e a un son sord finau sense que les calgue cambiar.
Encara que i age possibilitat de trobar un critèri de distribucion, ei milhor apréner er inventari per practica.
Ei simplaments un arbitrarisme pròpri dera lengua escrita.
Normauments, arbitrarismes coma aguesti an demorat fixadi per tradicion, coma part deth “bagatge” istoric e culturau dera lengua; les cau préner coma aquerò: apréner a escríuer era lengua ei entrar en ua tradicion culturau, damb es sues costums non tostemp coerentes.
I a d’autes arbitrarietats, coma es grafies de /s/, que son diuèrses: s, ç, c, z (en -tz)…
Aquerò respon soent, tanben, a motius istorics:ç ei ua grafia medievau qu’en un principi corresponie a un son africat [ts], e eth valor de c+e/i remet tanben ara madeisha origina latina.
Notatz que son soent relacionadi: caçam vs. cacem, a on i auie ua madeisha realizacion [ts] que viege dera anciana seqüéncia TI latina, CAPTIAMUS-CAPTIEMUS-; era grafia -tz, tanben medievau, a un rendiment distintiu: cantats (substantiu) vs. cantatz (vèrb).
Donques, ei bon de veir aqueres convencions coma part dera especificitat istorica der occitan, damb es sues particularitats e tanben damb es sues relacions damb lengües vesies (per exemple, ç ei un simbèu partatjat damb eth catalan, coma i a ua tradicion textuau partatjada entre aqueres dues lengües ena edat mejana).Campatz en tèxte dera Cançon de Santa Fe.
Sajatz de trobar-i ua forma anciana de ç.
I a d’autes arbitrarietats, coma es grafies de /s/, que son diuèrses: s, ç, c, z (en -tz)…
Aquerò respon soent, tanben, a motius istorics:
Donques, ei bon de veir aqueres convencions coma part dera especificitat istorica der occitan, damb es sues particularitats e tanben damb es sues relacions damb lengües vesies (per exemple, ç ei un simbèu partatjat damb eth catalan, coma i a ua tradicion textuau partatjada entre aqueres dues lengües ena edat mejana).
Campatz en tèxte dera Cançon de Santa Fe.
Sajatz de trobar-i ua forma anciana de ç.
Era divergéncia entre grafia e son ei mès vededera en fenomèns de contacte que dan lòc a assimilacions.
Es assimilacions son un mecanisme de simplificacion dera prononciacion.
Un cas n’ei eth dera sonorizacion de -s:
Cèrti casi d’assimilacion son particulars der aranés, pr’amor qu’era h non i ei prononciada:
Atau ei qu’er article masculin eth ei lejut er en ua seqüéncia coma eth hum ([erym]) coma se precedisse vocau e non pas h.
Atau ei qu’er article masculin eth ei lejut er en ua seqüéncia coma eth hum ([erym]) coma se precedisse vocau e non pas h.
En document sus ligasons consonantiques se dan bères indicacions sus era prononciacion d’ua seguida de seqüéncies consonantiques en aranés, sustot pensades entà èster aplicades ena lectura.
Peth principi de coeréncia entre dialèctes, cau qu’es formes grafiques siguen interpretables entà toti es parlars der occitan.
Encara que i a divergéncies importantes entre, per exemple, eth lemosin e eth gascon, aumens cau qu’es usatgèrs gascons se veiguen reconeishuts enes madeishi critèris de correspondéncia grafia-son qu’es lemosins.
Exemples:
Per çò qu’ei dera istoricitat, era grafia occitana presente un caractèr conservador, istoric mès qu’etimologic, pr’amor que mos remet soent a formes ancianes, medievaus.
Es exemples que vedíem adès mos servissen tanben en aguest cas (representacions grafiques que responen a estadis anteriors d’evolucion fonetica, aué conservadi sonque en quauqui endrets).
Un aute qu’ei illustratiu dera istoricitat ei era distribucion des vocaus:
Era distincion [u]-[y] ei grafiada o-u, coma enes tèxtes ancians.
Segon eth critèri d’istoricitat, era grafia occitana ei arcaïzanta, pr’amor que sage de non desligar-se d’ua etapa anciana dera lengua.
Aqueth critèri confluís damb es auti, sustot damb eth de coeréncia dialectau: en préner coma referéncia es formes centraus, pren ua varietat que non a cambiat tant coma bères varietats periferiques.
Aquerò se ve sustot en consonantisme se comparam eth lengadocian damb eth provençau o eth lemosin; per exemple: aguesti dialèctes, mès innovadors, an tendit a emmudir consonantes finaus que son conservades en centre deth domeni, e donques era grafia, en préner era varietat centrau coma referent, ei conservadora e diasistematica ath madeish temps.
Era preséncia dera grafia ç, per exemple, respon tanben a un critèri d’istoricitat, pr’amor qu’ei ua forma conservada dera anciana lengua, a on auie ua correspondéncia fonetica particulara ([ts]) qu’ara ei perduda en favor d’s.
Ena istoricitat i a tanben, donques, un caractèr de memòria culturau que se ve en particularismes que pòden èster emblematics.
Tara morfologia, dus des exemples qu’auem vist abans mos servissen encara:
I a tanben un critèri etimologic en bèth cas, coma ena distribucion de l-ll, que responen ath son [l]: collègi, caler.
I a excepcions ara aplicacion deth critèri d’istoricitat e diasistematicitat coma en cas der aranés damb era grafia fonetica -e/-es/-en: aranés pense vs. generau pensa, aranés cases vs. generau casas, aranés canten vs. generau cantan.
Entà discutir: aguesta convencion der aranés, a on per exemple se represente eth plurau de pòrta coma pòrtes e non coma pòrtas (que serie era forma generau), ei en contradiccion damb es critèris qu’auem dit.
Non ei ua representacion arcaïzanta ne centrau.
Per qué pensatz qu’era grafia aranesa a aguesta particularitat?
Entà discutir: aguesta convencion der aranés, a on per exemple se represente eth plurau de pòrta coma pòrtes e non coma pòrtas (que serie era forma generau), ei en contradiccion damb es critèris qu’auem dit.
Non ei ua representacion arcaïzanta ne centrau.
Per qué pensatz qu’era grafia aranesa a aguesta particularitat?
En parlar, sovent cambiam es sons en foncion des que les precedissen e que i son en contacte.
Atau, non didem [et prumè] mès [ep prumè] entà díder «eth prumèr».
De cambiaments d’aqueri, que’n didem assimilacions, n’i a fòrça en occitan.
Dilhèu non toti les hèm toti, mès n’i a bèri uns que se hèn de manèra generau.
Vos dam ues seqüéncies a on trobam es que se pòden dar e es que se dan normaument:
Prononciatz es ligasons consonantiques!
Liegetz eth tèxte en votz nauta mès, abans, campatz eth listat de petites frases damb es liagasons que vos auem dat naut:
Eth prumèr d’arribar e qu’ac podie causir; non i sabie cap veir era diferéncia mès diguec: me shaute eth blanc!
Eth paquet contenguie un pastisson de pinta.
S’ac volie minjar tot mès, Maria, que sap totes es causes, diguec: “non ei cap tot aciu!
Çò d’aute ei ath cap de tot”, e apuntant deth dit: “t’ac digui coma amiga!” Maria sap causes polides coma eth cosin de Sent Beat: sap qu’un cap gròs te da preséncia, e que quan ei tot gastat qui s’ac gaste non n’a mès, que non ei cap fin eth farrat plen, e s’ac fixes damb còrdes, çò que cargues non te què.
Enfin, coneishements practics.
Per contra, Joan non sap lèu arren, mès pague eth loguèr, e çò qu’ei lord ac laue ben, sap neurir as sòns hilhs, e va tot net a trabalhar.
Se Maria ei era des abstraccions, Joan sap hèr causes.
B’ac negue plan, que sap musica, e ac mòstre damb eth violin –“patut que sò”, ditz-, mès èm nosati es qui decidim, que son mès es coneishements qu’a qu’es que reconeish.
Li demani: sabes recitar poèmes?
Ditz que non, mès eth, en liéger sap sedusir a qui escote.
Èm liures de pensar coma volgam mès, didetz-me se non ei vertat, didetz-ne dus coma eth, e donques, ada eth tanben didetz-l’ac, qu’apreciam eth sòn mestratge; anatz pensant en espectacle, anatz toti amassa e convencetz-lo, hètz coma volgatz mès que vos digue “tiò!”.
Ja sabi qu’ètz boni, ètz laugèrs ena diccion, e ètz grani actors, parlatz fin e, non ei cap sonque aquerò, mès qu’ac sabetz ben que damb eth podetz èster eth grop perfècte.
Martèth a estat un can guanhador; enguan non aucupe cap zòna de perilh ena classificacion, mès pensatz qu’enes dètz darrèrs concorsi d’est’an passat hèc zèro punts, pr’amor que ja non ei cap sharmant coma en d’auti tempsi.
S’abans auie estat capinaut tostemps, ara ac shome tot coma un can de carrèr; non auie cap germàs polidi coma eth; eth germà mès semblant, un canhòt de quate mesi valent coma tot, l’è jo.
Er aute dia qu’auie set, trinquèc eth gèu damb es pautes de tant gratar; ei que s’auie minjat ua sabata: dauric eth calaish e me la prenec; aquerò non ère cap chucós mès s’ac chapèc tot, o quasi.
Serà un can esdegat; era sua mair sap rescatar persones mès tanben sap jogar en rambalh dera mia cramba, a on ac rosègue tot, coma hè eth tanben.
Encara auem temps entà ensenyar-lo a creir; quan èm cansadi de jogar, eth e jo mos jadem de quinsevolh manèra en fautulh; èm grani amics.
Cada maitin me desvelh.
Com sap era ora?
Auem zònes tranquilles entà gésser a córrer pera tarde.
Se voletz un companh non n’i cap a de milhor e, encara, se voletz charrar, vos compren milhor qu’ua persona.
En aranés i a mots qu’an ll.
Era prononciacion ei era madeisha de l simpla.
Coma regla generau cau compdar qu’escriuem ll en:
Cau auer en compde qu’aguesti mots non pòrten dobla èla:
Ajatz tanben en compde aguesti contrasti:
Comparatz damb eth catalan, e evitatz confusions:
Unitat 2.
Vam a tractar, se non se da eth besonh de distingir, amassa substantius e adjectius en çò que seguís.
Coma sabem, era formacion regulara deth contrast masculin-femenin en aranés se hè per abséncia o preséncia de -a:
Coma tanben sabem, bèth còp eth masculin ei acabat en -e (arbe, òme, tèxte), e donques eth contrast ei -e/-a:
Cau auer en compde que i a masculins acabadi en -a, e donques non i a contrast damb eth femenin.
Aquerò se da en ua seguida de terminasons:
Cau auer tanben presentes bères divergéncies en relacion damb eth catalan, que non hè variacion de genre en quauques terminasons:
Cau auer presentes es particularitats grafiques que resulten:
Terminasons particulares (atencion ath cas de princessa, que divergís deth catalan):
Atencion tanben ad aguesta forma que divergís deth catalan:
Mots coma aguesti que seguissen hèn masculin en diferentes vocaus e femenin en -a:
I a mots qu’an doble genre e, segon quin sigue aguest, an significats diferents:
Bèth cas era distincion ei vedibla:
Eth cas des mots acabadi en -or: dolor, aunor, temor, terror, orror, valor, favor, umor, error, rigor, color…
Son femenines o masculines?
Les hèm soent masculines mès mos cau saber que les podem emplegar coma femenines, coma ei generau en occitan e ei eth cas de esplendor, calor, sudor, doçor, longor, tristor, arribentor…
Eth cas des mots acabadi en -or: dolor, aunor, temor, terror, orror, valor, favor, umor, error, rigor, color…
Son femenines o masculines?
Les hèm soent masculines mès mos cau saber que les podem emplegar coma femenines, coma ei generau en occitan e ei eth cas de esplendor, calor, sudor, doçor, longor, tristor, arribentor…
N’i a que son femenines en plurau encara que hescam masculin eth singular: es mies amors, totes es aunors entà vosati.
E acabadi en -e: cendre, nòde, pude (insècte parassit).
Cau auer presentes cèrtes diferéncies entre aranés e castelhan.
Cau auer presentes cèrtes diferéncies entre aranés e castelhan.
Masculins en aranés que serien femenins en castelhan:
E femenins en aranés que serien masculins en castelhan:
O formes que contrasten damb eth catalan:
Eth cas des mots acabadi en -or: dolor, aunor, temor, terror, orror, valor, favor, umor, error, rigor, color…
Son femenines o masculines?
Les hèm soent masculines mès mos cau saber que les podem emplegar coma femenines, coma ei generau en occitan e ei eth cas de esplendor, calor, sudor, doçor, longor, tristor, arribentor…
Eth cas des mots acabadi en -or: dolor, aunor, temor, terror, orror, valor, favor, umor, error, rigor, color…
Son femenines o masculines?
Les hèm soent masculines mès mos cau saber que les podem emplegar coma femenines, coma ei generau en occitan e ei eth cas de esplendor, calor, sudor, doçor, longor, tristor, arribentor…
N’i a que son femenines en plurau encara que hescam masculin eth singular: es mies amors, totes es aunors entà vosati.
E acabadi en -e: cendre, nòde, pude (insècte parassit).
Son invariables es comparatius major (era hèsta major)/màger, menor (ua persona menor d’edat)/mendre (non i a era mendre causa), milhor e pijor.
Son invariables es comparatius major (era hèsta major)/màger, menor (ua persona menor d’edat)/mendre (non i a era mendre causa), milhor e pijor.
En gascon (e donques en aranés) son invariables en genre es formes acabades en -au corresponentes ar acabament -al dera rèsta der occitan.
En lengadocian: un fach capital / la capitala d’Alemanha En aranés: un hèt capitau / era capitau d’AlemanhaE donques son invariables generau, principau, dusau, tresau (e era rèsta d’ordinaus que seguissen)…
En gascon (e donques en aranés) son invariables en genre es formes acabades en -au corresponentes ar acabament -al dera rèsta der occitan.
E donques son invariables generau, principau, dusau, tresau (e era rèsta d’ordinaus que seguissen)…
Eth cas des formes en -iu/-iva…en aranés i a formes tradicionaus que hèn doriu doriua, tardiu tardiua, viu viua, vaciu vaciua.
Enes formes que mos an arribat mès modèrnament, se seguís era forma tradicionau o s’adòpte era qu’ei generau en occitan: auditiu auditiua/auditiva, primitiu primitiua/primitiva…
Es dues les podem adméter, mès era forma generau en -iva serie preferibla entàs formes modèrnes.E encara: - aquerò s’aplique a d’autes terminason similares: escandinau escandinaua/escandinava, suèu suèua/suèva;- dehòra deth cas deth genre, en coeréncia auram casi coma actiuitat/activitat, efectiuitat/efectivitat…
Aquiu, tanben, es formes en -v- son preferibles: escandinava, suèva, (esclau a de her per fòrça esclava; activitat, efectivitat…
Eth cas des formes en -iu/-iva…
Enes formes que mos an arribat mès modèrnament, se seguís era forma tradicionau o s’adòpte era qu’ei generau en occitan:
Es dues les podem adméter, mès era forma generau en -iva serie preferibla entàs formes modèrnes.
E encara:
Aquiu, tanben, es formes en -v- son preferibles: escandinava, suèva, (esclau a de her per fòrça esclava; activitat, efectivitat…
Observatz quauqui mots deth poèma dera Comtessa de Dia qu’auem vist ena unitat anteriora.
Les auem adaptat ara grafia occitana modèrna:
Jòis e jovents m’apaia, car mons amics es lo plus gais.
Ben se tainh qu’el me sia verais.
Guaires frase i a en totau?
Cercatz es vèrbs: m’apaia, es, sia.
Qui en son es subjèctes?
Jòis e jovents; mons amics; el.
S’observam era forma des vèrbs, podem díder que son en singular o en plurau?
E ara observatz:
Li pro ni li avinent no’n diran mas avinença.
Guardatz eth vèrb: diran.
Dideríetz qu’ei en singular o en plurau?
Cercatz-ne eth subjècte.
D’aguestes frases, podem dedusir qu’en occitan ancian era relacion entre pluralitat e preséncia de -s ei coma en occitan actuau?
Ara veiram qu’en aranés d’aué tanpòc non se da tostemp era relacion entre plurau e acabament -s. Observatz es mots:
Didetz se quini mots son nòms e quini adjectius e, d’aqueri, se quan son en singular o en plurau.
Quini auti tipes de mots i a ena taula?
Enà auançar-ne, sajatz de soslinhar prumèr es que non son ne noms de adjectius.
Eth plurau en occitan ei normauments mercat damb –s:
Classifiquem-les:
Sagem de hèr eth plurau des que manquen:
Es femenins non mos dan cap de complicacion.
Cau remercar, totun, eth cas der acabament –tz femenin, que se hè invariable en aranés:
D’auti que non son femenins, seguissen un procediment simple: arbes, ponins, sabis, piquets, delits.
Es pluraus des mots damb singular en -a hèn tostemp -es en aranés, tanben se son masculins, coma en cagira-cagires o poèta-poètes: (un) poèta, (un) problèma, (un) vantairòla, formen eth plurau en -es.
Remercatz era diferéncia entre era grafia aranesa e era occitana generau en aguest punt: aqueres formes, en occitan generau, serien poètas, problèmas, istòrias…
Aguesta ei ua diferéncia importanta entre era grafia aranesa e era generau.
Observatz-ac en tèxtes en occitan non aranés.
Remercatz era diferéncia entre era grafia aranesa e era occitana generau en aguest punt: aqueres formes, en occitan generau, serien poètas, problèmas, istòrias…
Aguesta ei ua diferéncia importanta entre era grafia aranesa e era generau.
Observatz-ac en tèxtes en occitan non aranés.
Ua nòta de prononciacion: coma sabem, i a particularitats enes consonantes finaus en moment que prenen -s ath darrèr.
Era mès clara ei era queiguda de -n velara: sòn sòns [sòs]…
Mès cau auer presenti d’auti cambiaments: parelh parelhs [parels], arnelhs [arnels], camp camps [kans], param params [parans].
Mès i a d’auti pluraus que son diferenti: nassi, baishi, hotjats/hotjadi, tohuts/tohudi, prumèrs/prumèri, laci, intelligents/intelligenti.
Ua nòta de prononciacion:
Era mès clara ei era queiguda de -n velara: sòn sòns [sòs]…
Mès cau auer presenti d’auti cambiaments: parelh parelhs [parels], arnelhs [arnels], camp camps [kans], param params [parans].
E i podem ahíger es que mos an demorat ena lista: neri, bòsqui, passi, ossi, auti, dolenti.
En morfologia des noms, pronoms e adjectius masculins, quauques particularitats an relacion damb era distribucion de pluraus –s/-i.
Aquera ei fòrça sistematica, coma veiram, en cas d’adjectius e pronoms, e non pas tant enes noms.
Enes noms depen deth tipe d’acabament consonantic deth singular en cada cas: ath darrèr de cèrtes terminasons es pluraus masculins se hèn higent –i, coma ei eth cas des consonantes palataus -[sh] e -[ch], e -[s]:
Entà bedoth, eth plurau ei bedoths entàs parlants que pronóncien eth singular en –t, mentre qu’ei bedothi (bedo[ch]i) entàs qui lo pronóncien coma –[ch].
En bèth cas, -[ch] finau altèrne damb -[gi]- en demorar intervocalic:
Es mots acabadi en consonanta precedida de -s formen eth plurau en -i tanben:
Per contra, en grops consonantics a on era consonanta avantdarrèra non ei -s-, eth plurau ja non ei en -i mès en -s:
E d’auti:
En adjectius e pronoms era terminason –i de plurau masculin ei fòrça sistematica independentament der acabament consonantic deth singular corresponent en cada cas:
Es terminasons d’adjectiu non presenten tostemp aguesta sistematicitat.
Un cas particular ei eth des adjectius acabadi en –t en singular, que pòden formar eth plurau tant en –s coma en –i:
Aquerò ei fòrça aplicable as participis en -t:
Sajatz d’explicar (dilhèu non ei tostemp possible) com serie eth plurau, e perqué, d’aguesti adjectius:
Serie possible méter en plurau er adjectiu en arrepervèri que seguís?
E tanben cau compdar que i a contèxtes a on es adjectius penen un ròtle de substantiu.
Ei a díder que pòden èster adjectius o sustantius segon eth contèxte sintactic, e quan an eth ròtle de sustantius, s’ac permet era terminason, pòden tendir a hèr eth plurau en –s:
Ei atau qu’auem es formes damb alternança:
Adjectius que jamès poirien auer plurau en -i son es que an acabament singular en -a, e donques plurau en -es (ipocrites); es acabadi en -ble (amables, sensibles, febles, solubles); es acabadi en -aire (charraires); es acabadi en -au, -èu, -iu (abituaus, grèus, mediterranèus, agradius; mès naui); acabaments en -e diuèrsi: simples, bilingües, liures, solemnes, alègres… (mès n’i a que non seguissen aquerò: praubi, bravi, neri, guauri, quauqui, nòsti, vòsti…); acabaments en -òi: beròi, ròi.
Tanben d’auti que non responen a cap de rason especifica: auriòs, traïdors, majors…
D’auti: arabs, timids, magics; extrèms, catalans, gascons ; imaginaris; utils; tranquils, nuls…
Adjectius que jamès poirien auer plurau en -i son es que an acabament singular en -a, e donques plurau en -es (ipocrites); es acabadi en -ble (amables, sensibles, febles, solubles); es acabadi en -aire (charraires); es acabadi en -au, -èu, -iu (abituaus, grèus, mediterranèus, agradius; mès naui); acabaments en -e diuèrsi: simples, bilingües, liures, solemnes, alègres… (mès n’i a que non seguissen aquerò: praubi, bravi, neri, guauri, quauqui, nòsti, vòsti…); acabaments en -òi: beròi, ròi.
Tanben d’auti que non responen a cap de rason especifica: auriòs, traïdors, majors…
D’auti: arabs, timids, magics; extrèms, catalans, gascons ; imaginaris; utils; tranquils, nuls…
Er emplec des signes de puntuacion ei en part limitat per normes que podem explicitar, mès en part tanben respon a un critèri estilistic, çò que vò díder que cada usatgèr ne pòt hèr emplec segon eth sòn estil personau.
Quauqui critèris, totun, son d’aplicacion generau.
Era virgula non pòt trencar era continuïtat entre subjècte e vèrb o entre vèrb e complements mès propèrs coma er atribut, er Objècte Dirècte o er Objècte Indirècte.
Era virgula respon a dues motivacions basiques: delimitar un incís o trincar ua unitat discorsiva massa longa, o en tot cas mercar ua separacion mès laugèra qu’un punt, coma pòt èster en ua enumeracion.
Atau:
En aqueth estret ja i an estat derrotats innombrables invasors: es fenicis, es grècs, e ara es romans…
S’emplegam punts suspensius en concurréncia damb un punt finau, aguest ei substituït per aqueri e alavetz son tostemp tres punts; non se pòden combinar damb un “eca.” ne anar precedidi de dos punts (“:”) o punt e virgula (“;”).
Eth punt darrèr d’ua abreviatura (“eca.”, “I.E.O.”, e d’auti) non pòt anar combinat damb un punt finau de proposicion o de paragraf (s’ei eth cas, non i demore sonque un punt).
Per contra, pòt anar seguit de punt e virgula, dus punts, o signes d’entonacion.
Eth signe d’entonacion elimine eth punt:
Guarda!
Ja baishen?
Un signe d’entonacion pòt anar seguit de virgula, dus punts o punt e virgula:
Qué vòs?
Es punts suspensius van ath dauant deth signe d’entonacion s’era proposicion ei incomplèta, mès van ath darrèr s’ei complèta:
Me semble a jo que…!
Qué vòs que te diga?…
S’empleguen entà inserir informacion explicativa:
Un incís entre parentèsis que sigue ua proposicion complèta dempús d’un punt a de portar letra màger iniciau e eth punt finau lo cau méter abans deth parentèsi de barrament:
Auem portat piolets se per cas.
Pesatz, mès qui sap se mo les calerà emplegar.
S’er incís non ei cap de proposicion complèta, comence damb minuscula e non i cau punt finau laguens:
Auem portat piolets (d’aqueri vielhs damb mange de husta) se per cas.
Virgules, dus punts e punt e virgula van dehòra deth parentèsi se non son part dera informacion intèrna:
Es resultats son: equipa ròia (Leons de Benós), 235 punts; equipa jauna (Truetes de Garòs), 332 punts; equipa blua (Agles de Toran), 190 punts.
Es tirets son un equivalent des parentèsis, e les distingim des junhents, que junhen dues parts d’un mot compòst.
Coma incís explicatiu, mèrque un nivèu d’informacion mès subjectiva qu’era deth parentèsi:
Es poèmes de Manciet -aumens segon era mia experiéncia- son criptics.
En dialògs, entre tirets introdusim un incís deth tipe “ce ditz”, “diguec”, eca.
Entratz e arreposatz-vos un moment.
En hèsser ara hièstra veiguec a mossur Pèir.
Entratz e arreposatz-vos un moment”.
Coma vedem, quan eth dialòg ei pautat per intervencions, sovent aguestes son mercades damb un tiret long, mès long qu’eth que mèrque incís.
Mèrquen citacions textuaus:
Einstein diguec que “Diu non jògue cap as dats damb er Univèrs”.
Entà dar eth títol de campanhes, exposicions, conferéncies o parts d’òbres mès granes:
Dempús de mesi dera campanha “Çò de nòste, çò de vòste”,…
En capítol “Diuendres” d’aguesta novèlla darrèra, Bèsties, era autora mos explique…
Vedetz en aguest darrèr exemple qu’eth títol de capítol va entre verguetes e eth títol dera òbra va en cursiva.
Ei atau enes títols de libres.
Tamben emplegam verguetes entà citar títols d’articles en revistes o diaris (mentre qu’eth nòm dera revista o diari ei en cursiva):
En article “Aigua de mai”, publicat en La Setmana hè quauqui dies, …
Tamb es verguetes podem hèr ua remèrca metadiscorsiva entà indicar que i a un sens particular ath darrèr d’ua expression:
Se cau escríuer verguetes laguens de verguetes, un orde possible ei verguetes baishes («x»), verguetes nautes (“x”) e verguetes simples (‘x’):
En aquera discussion, era professora li retreiguec era ardidesa tot dident: «È es mèns dobtes que pogues èster ironica quan escriues que “Saussure ditz, simplistament: ‘eth signe lingüistic ei format per significant e significat’”».
En realitat, era distincion entre verguetes baishes e nautes ei as efèctes tipografics.
Non ei cap obligada; tostemp poiram trobar un cèrt jòc entre verguetes nautes, dobles e simples, per exemple.
S’es verguetes van precedides de dus punts, començam damb letra màger e barram metent eth punt finau abans des verguetes de barrament:
S’eth començament des verguetes ei damb minuscula, plaçam eth punt dempús des verguetes de barrament:
Entrèc en tot díder “que gesquen es còssos”.
Era tòca/er objectiu principau de…
Mos proposam d’expausar…
Aguest article / informe / document sage de…
Vos adreçam aguest escrit entà…
En relacion damb X…
Per rapòrt a X…
Per çò qu’ei de…
Per/en çò que hè/tòque/tanh a X…
Sus (era question de)…
Un aute punt ei…
Eth punt que seguís sage de…
Eth punt que seguís tracte/parle (de)…
En çò que seguís se tracte/parle (de)…
Coma s’a dit, / Remercam que… / Cau auer en compde (que)…
Çò de mès important ei… / Era idèa centrau/basica/fonamentau ei…
Per exemple, / Un bon exemple n’ei…
En particular, / En concrèt, / Coma (ara) (ei)… / En cas de…
En resum, / Resumint…
Era forma donques/donc en sens causau ei incorrècta:
Trèt d’aqueri, er emplec deth junhent respon a dues arrasons principaus que se combinen, ua de relacionada damb eth significat e ua auta de relacionada damb era facilitacion dera lectura: per un costat, eth besonh de mantier er equilibri des membres deth compòst, que son dependenti e independenti en bèra mesura; e per un aute eth besonh de mantier era coeréncia fonetica.
Atau, entre aguesti que seguissen i a diferéncies en nivèu d’integracion entre es dus membres deth compòst (es que non pòrten junhent mòstren mès integracion -dilhèu per èster mès emplegadi-), e tanben exigéncies dera fonetica (eth tresau ei semblant ath quatau, mès demane junhent entà non dar lòc a ua lectura incorrècta dera r):
Mès cau distinguir entre era negacion qu’ei integrada e era que non:era non existéncia d’aigua en Mart a estat darrèraments desmentidaera non-existéncia ei un concèpte familiar as filosofies asiatiquesEn prumèr cas ei manca d’existéncia opausada a existéncia, mentre qu’en dusau era non-existéncia ei un concèpte en eth madeish.
Mès cau distinguir entre era negacion qu’ei integrada e era que non:
En prumèr cas ei manca d’existéncia opausada a existéncia, mentre qu’en dusau era non-existéncia ei un concèpte en eth madeish.
Tanben eth tèrme «non-arren»:
Ua auta rason, que se da en compòsti a on es dus membres son de tipe nominau o adjectiu, ei qu’es dus hèsquen pluraus separadi.
Per exemple en compòsti N+Adj:
O en compòsti coordinats N+N:
Se pòt dar, totun, qu’es tèrmes vagen separadi, pr’amor que se considère qu’eth dusau pren eth ròtle d’adjectiu sus eth prumèr, e donques eth dusau non pluralize:
Es rasons semantiques e de tradicion expliquen eth junhent en noms de viles o regions:
Tanben en noms corporatius:
O tostemp que se bastís un concèpte a on era compausicion ei d’utilitat evidenta:
Finauments, se da eth cas d’expressions sancères que demoren fixades e son tractades coma un element nominau:
En tèrmes de coeréncia fonetica s’explique eth junhent en compòsti sus es noms de punts cardinaus:
Fixatz-vos que sosenténer o sosestimar se corresponen damb es catalans sobreentendre e subestimar.
Fixatz-vos que sosenténer o sosestimar se corresponen damb es catalans sobreentendre e subestimar.
Era forma subreestimar se correspon ath catalan sobreestimar.
Coma auem dit ja en començament, eth nivèu d’integracion entre es membres deth compòst pòt variar en cada cas.
En concèptes a on non auem precedents, aquera decision la podem préner peth nòste compde:
Mos pòt semblar que sus-entenut e contra-corrent son mès evidents e clars entath lector qu’es corresponents sense junhent, mès se pòt decidir que son pro frequents entà estauviar-mo-lo.
Se cercatz en diccionari, trobaratz:contracorrentcontradançacontrahueccontra-indicarcontra-ofensivaA qué respon aquera diferéncia en emplec deth junhent?
Se cercatz en diccionari, trobaratz:
A qué respon aquera diferéncia en emplec deth junhent?
Tanben d’acòrd damb eth diccionari, escriuram mauentenut e non pas mau-entenut.
Dera madeisha manèra maucontent, e maudecap (forma damb sens metaforic, opausat ath literau mau de cap).
Evidentaments, era abséncia de junhent respon ara fixacion e frequéncia deth tèrme.
En cas des prefixi, çò de mès normau ei de non emplegar junhent, coma en:
Notatz que teoricament era manca de junhent comprometerie era corrècta lectura dera s (sorda) en casi coma asimetrica o antisociau, mès era familiaritat damb eth mot ei pro entà estauviar-mos aquera endrava.
Pensatz-i:non ei tostemp clara era independéncia des membres: didem arrates-caudes o gats-garièrs, que son es exemples tipics, mès en d’auti casi aquerò non ei cap clar: pògavergonha o pòga-vergonha?
Era responsa ei que, s’es dus membres deth compòst an morfologia independenta (pògues-vergonhes), alavetz i cau méter junhent, e se non (pògavergonhes), non.
Sus aquerò, es percepcions des parlants pòden èster divergentes.
Hètz era pròva: demanatz as persones qu’ajatz apròp se diden pògavergonhes o pògues-vergonhes.
Pensatz que, en foncion d’aquerò, escriuríetz pòga-vergonha o pògavergonha.
Coma non auem ua norma determinanta sus aquerò, es dues solucions son bones.
Pensatz-i:
Era responsa ei que, s’es dus membres deth compòst an morfologia independenta (pògues-vergonhes), alavetz i cau méter junhent, e se non (pògavergonhes), non.
Sus aquerò, es percepcions des parlants pòden èster divergentes.
Hètz era pròva: demanatz as persones qu’ajatz apròp se diden pògavergonhes o pògues-vergonhes.
Pensatz que, en foncion d’aquerò, escriuríetz pòga-vergonha o pògavergonha.
Coma non auem ua norma determinanta sus aquerò, es dues solucions son bones.
Non emplegam junhent enes mots a on eth prumèr membre pren -o de ligam:
Notatz qu’es membres deth compòst conserven es accents originaris: prètzhèt, nòrd-oèst, pògavergonha…
Mès en cas de qu’eth prumèr membre prengue eth valor de prefix, aqueth accent de pèrd.
Atau, didem er àudio (en referéncia ath son o as aparelhs de son) mès audiovisuau.
Notatz qu’es membres deth compòst conserven es accents originaris: prètzhèt, nòrd-oèst, pògavergonha…
Mès en cas de qu’eth prumèr membre prengue eth valor de prefix, aqueth accent de pèrd.
Atau, didem er àudio (en referéncia ath son o as aparelhs de son) mès audiovisuau.
Tanpòc se i a ua - i - de ligam:
Unitat 3.
Aquera analisi se pòt hèr seguint diuèrsi critèris: era estructura de constituents, es ròtles, o es foncions.
La poiríem pensar coma ua seguida de parcèlles de significacion que se contien es ues laguens des autes:
Fixatz-vos ena importància des articles qu’etiquèten es noms coma determinats, e es preposicions coma elements qu’establissen un ligam entre noms o entre noms e vèrbs.
Fixatz-vos tanben qu’un nòm demore ligat damb un vèrb, bèth còp, per simpla proximitat (daurir+eth refugi), e fixatz-vos qu’eth vèrb damb tot çò que’n depen (ei a díder daurir eth refugi) pòt èster tractat coma un nòm e donques anar connectat per mejan d’ua preposicion (de Maria = de daurir eth refugi):
Fixatz-vos tanben qu’era preposicion de se pòt correspóner damb sensi diferents; en relacion damb projècte, en un cas mos introdusís qui n’ei era autora deth projècte e un aute mos ditz en qué consistís:
Quan bastim ua frasa, es ròtles presenten ua expression un shinhau diferenta e se connècten damb un vèrb qu’en cèrta manèra les establís (qui < projècte > qué):
O encara:
Coma vedetz, es ròtles se mantien en diferentes expressions formaus.
Maria ei tostem eth qui, e daurir eth refugi ei tostemp eth qué.
Qué càmbie?
Càmbie era forma deth vèrb: projècte / ei projectat.
En prumèr cas eth vèrb concòrde damb Maria e en dusau cas concòrde damb daurir eth refugi (de hèt, era expression comuna dera dusau frasa serie era dubertura deth refugi ei projectada per Maria).
Eth vèrb, damb era sua concordança, establís se qui ei eth subjècte.
Fixatz-vos enes dues frases:
En cèrta manèra, eth ròtle des caulets e des clients ei eth madeish enes dus casi, mès eth vèrb establís concordances diferentes: demanar ditz qu’eth client ei eth subjècte e agradar ditz qu’es caulets son eth subjècte, e aquerò ei vededer ena concordança.
Atencion:
Enes exemples anteriors, vedem que tot çò que i a dempús deth qu’ ei laguens dera capsa que conten directora o directores.
Segon quin sigue eth cas, alavetz, era concordança se hè en singular o en plurau.
Cau evitar, donques, expressions coma era nòsta ei ua des directores qu’aurà de signar era declaracion, encara qu’ei vertat qu’enes dus casi era nòsta directora aurà de signar era declaracion.
Es nòms pòden èster determinadi o indeterminadi.
Son determinadi es que pòrten determinants deth tipe eth/era/es o aguest/aguesta… e tanben es nòms pròpris.
Es auti son indeterminats, ei a díder se non son pròpris e van sense determinants o damb un determinant deth tipe un/ua, bèra, quauqua, fòrça, benbé…
Ja sabem qu’es nòms pròpris non pòrten article se non ei que son d’animaus domestics: eth Ròi, era Romba, era Migralhadeta, era Gormanda…
En casi coma aqueri, serie acceptabla era licéncia d’escríuer en letra màger s’eth nom siguesse abilitat coma pròpri:aguesta tarde a telefonat Oncle A mès, s’introdusissen sense article nòms que corresponen a relacions de familha propèra damb caractèr de cortesia e afectivitat:
En casi coma aqueri, serie acceptabla era licéncia d’escríuer en letra màger s’eth nom siguesse abilitat coma pròpri:
En cas des dates, es articles s’apliquen sense preposicions:
Se pòt dar, o non, que i age preposicion entà indicar un an:
Mès entàs mesi s’emplegue mès era preposicion:
Entàs dies dera setmana, non i a preposicion:
Ath dauant des numèros exprimits en chifres, era forma masculina der article determinat singular altèrne eth/er segon era prononciacion corresponenta:
Se i a ua relativa -damb foncion adjectiva-, se manten eth format eth/era que (non cau que sigue aqueth/aquera que):
Ua proprietat des determinants ei que pòden èster tanben pronoms en bèri casi:
Damb articles indeterminats coma nòm, ei normau (e desirable) emplegar un article determinat coma introductor:
Damb un, se pòt dar era coma introductor:
I a restriccions sus er inici de frasa:
Ja sabem qu’es articles definits se contracten damb bères preposicions (de, en, a, per, entà, entò, enquia).
Un cas particular aciu ei eth dera contraccion en (en+eth).
Non i a cap d’indicacion descriptiva sus eth sòn foncionament pronominau, mès ei tanben damb contraccion:
Se i a dobtes sus era “elegància” dera expression, se pòt emplegar un demostratiu:
Per çò que tanh as demostratius, ei sabut qu’es nivèus de referéncia espaciau des demostratius e advèrbis aranesi ei diferenta dera catalana, en sens qu’era forma aguest/-a (aciu, ací, acitau, açò) pren un sens de prumèra persona e era forma aqueth/aquera (aquiu, aquí, aquitau, aquerò) pren eth sens de dusau e tresau.
Aquerò ac cau hèr a notar en cas de referéncies intra o interdiscorsives:
Ben dit!
Es adjectius son quantificats e complementats, coma ne son tanben es noms.
Per exemple, cansat pòt èster quantificat per un advèrbi, que ditz s’un ei mès o mens cansat, e complementat per ua preposcion, que n’explique era causa:
Tendim a emplegar fòrça, mès mos cau pensar en d’autes formes que mos balhen nivèus d’expressivitat:
Podem emplegar benbé tanben entà adjectius:
Era forma molt ei mès admissibla coma advèrbi que quantifique a un adjectiu (son molt lèges, aqueres plantes).
Era forma molt ei mès admissibla coma advèrbi que quantifique a un adjectiu (son molt lèges, aqueres plantes).
Ei mens frequent coma advèrbi que modifique ath vèrb (plò molt) e tanben coma adjectiu (i a molti libres).
Tanben existís er advèrbi molt:
Quauqui advèrbis pòden èster quantificats mès non pòden èster quantificadors, e ara invèrsa:
Es nòstes explicacions en format escrit demanen d’èster organizades.
Ac podem comparar damb ua distribucion en espaci: eth tèxte resseguís es components dera idèa coma se siguessen es parts d’un endret (ua casa, per exemple).
Ei tanben ua manèra de crear ligams (coma se siguessen corredors) e parallelismes (entre parts que son semblantes ath long dera distribucion).
Es parts conceptuaus son coma estances d’un apartament, e cada estança pòt èster subdividida o dar pas a d’autes.
Auetz aciu er inici dera narracion Retrat de familha.
Liegetz-lo e sajatz de trobar se com ei estructurat:
Eth tapatge e movement deth trèn se deishaue enténer autant dehòra com laguens; dehòra espantaue es pògui audèths qu’auien demorat en cèu tardoèr, botjaue apatzadament es huelhes tardiues qu’encara non auien queigut des arbes e semblaue com se tot eth paisatge cuelhesse tremoladera ath sòn pas.
Laguens, pòrtes, hièstres, pannèus, diaris, valises, òmes, hemnes, mainatges e còrs, pataquejauen e es aurelhes s’assordien.
Ençà e enlà, qu’ère praubesa, tristor, misèria e maumerentia.
Es veires embugassats peth contrast enter eth heired exterior e era tebeja caloreta interiora, deishauen enterveir enter es ditades mercades pes mans mainadenques, un paisatge diboishat ena postguèrra.
Aquiu ena luenhania, un tanben praube solei sonque ludie entà un bocin de cèu, ath viatge, petit e immens; tot just caud, marchaue entà dar pas ara ombrina estelada qu’iniciarie en pògues ores era escura net.
E enter aqueri madeishi veires, en tot guardar per aqueres madeishes ditades impregnades deth nèrvi e botjadissa des mainatges, en tot aucupar eth compartiment numerò 37 der Exprès Gijón-León, se trapaue era familha Prieto.
Vist eth compartiment 37 e vista era familha, ei plan vertat que hègen bona parelha.
Eth 37 auie en totau 12 sètis de pèth de color verd; pèth e verd ja auien perdut bèth temps hè era textura e aparença de çò qu’ei nau e ven d’estrear-se.
Henerèques, pedaci, traucs, apareishien onsevolhe que se metesse era uelhada.
Ebé, setiadi enes sètis verdosi e descolorits, damb es sues pertenéncies en tot aucupar es estatgères de hilat de pescar, e es sues granes valises plaçades ena estatgèra mès grana que remplie eth horat ath dessús dera pòrta, i èren es membres dera familha Prieto.
Eth pair, era mair, hilh e hilha compartien eth 37.
Toti eri pòga causa, primòts e espantadi, semblauen caladi en un vestit quate talhes mès gran qu’era sua.
Un aire de desemparament les caperaue.
Tot eth sòn mon semblaue calat ara fòrça laguens d’un numerò, eth 37 (…).
Eth tèxte ei organizat a partir dera distribucion der espaci.
Guardatz eth prumèr paragraf: i a ua ramificacion duau interior/exterior.
Dempús, i a ua concatenacion que mos mòstre es elements deth compartiment coma se siguesse era uelhada que saute der un tath deth costat.
I a tanben elments que liguen un paragraf damb eth que precedís: era referéncia ath solei, as veires…
E finauments saute tar element uman e mos ditz qu’ei en consonància damb es caracteristiques deth compartiment.
Atau, mos a dat ua descripcion des persones sense auer-ne parlat encara.
Liegetz ara aguest petit article:
En escalada era dificultat se mesure per grads.
Eth grad hè referéncia a un tròç d'escalada concrèt.
I a diuèrsi sistèmes de gradacion.
Era gradacion ei subjectiva, se quantifique per acòrd des escaladors e ei sosmesa a constantes modificacions.
Enes nòstes tèrres s’empleguen es gradacions:
Se i emplegue era gradacion francesa, damb numèros naturaus damb grafia arabiga, seguidi pes letres a, b o c, e eth signe + entà especificar dificultats intermèdies.
Eth grad mès facil en escalada esportiva ei eth 4a (quatau a).
Per dejós d'aguest grad non a sens era “escalada esportiva".
Era escala ei dubèrta e sense limits; actuaument, es dificultats mès nautes artenhudes se tròben en 9au grad.
Entara escalada classica en liure s'emplegue era escala dera Union Internacionau d'Aupinistes (UIAA), mès damb bèra correccion entà cada zòna.
S'exprimís en numèros romans.
Se i pòt ahíger un + o un – (superior o inferior) entà nuançar-ne eth grad.
Era escala ei dubèrta per naut; eth grad mès facil ei er I, e en nòste entoratge s’arribe a nivèus de VII+.
Eth nòste grad ei un shinhau mès dificil qu’eth centreeuropèu.
Entara escalada artificiau s’emplegue eth prefix A seguit d'un numèro de 0 a 5 damb es corresponents + e -.
Eth mès facil ei er A0- e eth mès dificil er A5+.
Eth grad Ae vò díder que s’agís d’escalada artificiau equipada damb claus d’expansion fixi, e se considère de baisha dificultat.
En liure, eth grad dera escalada esportiva e classica son apuprètz parièrs equiath V (5b); a partir d’aquiu eth grad esportiu vàrie fòrça mès era dificultat mentre qu’eth classic a fòrça mès en compde era exposicion e dificultat ena collocacion des ancoratges.
Es grads «baishi» (enquiath IV) pòden èster fòrça importants ena escalada classica a on cau auer plan en compde era longor dera rota, era nautada snm., condicions meteorologiques eca.
En tèxte i a ues formes soslinhades.
Prepausatz-ne d’equivalentes en cada cas.
En tèxte i a ues formes soslinhades.
Prepausatz-ne d’equivalentes en cada cas.
Aguest tèxte ei fòrça mès rigid qu’era narracion.
Ara i a ua estructura mès clara e simpla.
Fixatz-vos en prumèr paragraf; hè ua concatenacion e dempús ua ramificacion:
En escalada era dificultat se mesure per grads.
En escalada era dificultat se mesure per grads.
Eth grad hè referéncia a un tròç d'escalada concret.
Eth grad hè referéncia a un tròç d'escalada concret.
I a diuèrsi sistèmes de gradacion.
I a diuèrsi sistèmes de gradacion.
Era gradacion ei subjectiva, se quantifique per acòrd des escaladors e ei sosmesa a constantes modificacions.
Era gradacion ei subjectiva, se quantifique per acòrd des escaladors e ei sosmesa a constantes modificacions.
Concatenacion e ramificacion:
Ua auta manèra d’estructurar ei eth parallelisme.
Bastim ua ordenacion e la reprodusim un o mès viatges (un aute còp coma estances de forma identica):
Paragraf 1:
Pargraf 1:
En tèxte anterior, «Sus era escalada e es sòns grads de dificultat», pensatz qu’era informacion se da de manèra detalhada?
Se non coneishem eth mon dera escalada, mos da pro elements d’interpretacion?
Era estructuracion en unitats ei pro eficienta?
Eth parallelisme entre er apartat dera escalada esportiva e eth dera escalada classica ei exacte o a variacions?
Pensatz qu’aquerò compromet era comprenença?
En tèxte anterior, «Sus era escalada e es sòns grads de dificultat», pensatz qu’era informacion se da de manèra detalhada?
Se non coneishem eth mon dera escalada, mos da pro elements d’interpretacion?
Era estructuracion en unitats ei pro eficienta?
Eth parallelisme entre er apartat dera escalada esportiva e eth dera escalada classica ei exacte o a variacions?
Pensatz qu’aquerò compromet era comprenença?
Exercici: sajatz de bastir un tèxte a on s’explique eth tèma: es caracteristiques psicologiques des persones.
Vos cau sajar d’esquematizar es diuèrsi caractèrs qu’an es persones.
Vos cau hèr eth dessenh dera estructura de çò que dideratz e dempús trasladà’c tara dimension textuau.
Exercici: sajatz de bastir un tèxte a on s’explique eth tèma: es caracteristiques psicologiques des persones.
Vos cau sajar d’esquematizar es diuèrsi caractèrs qu’an es persones.
Vos cau hèr eth dessenh dera estructura de çò que dideratz e dempús trasladà’c tara dimension textuau.
Eth contrast entre arguments opausadi ei era ua forma simpla de construccion deth tèxte, pr’amor que reprodusís er antagonisme entre persones que defenen punts d’enguarda diferenti.
Liegetz aguesti fragments obtengudi dera plana de Viquipèdia que parle dera anti-intellectualitat:
Es govèrns totalitaris manipulen e apliquen er anti-intellectualisme entà reprimir ara dissidéncia politica.
Pendent era Guèrra Civila espanhòla (1936-1939) e era dictadura deth generau Francisco Franco que seguic (1939-1975), era repression reaccionària deth Terror Blanc (1936-1945) siguec notablament anti-intellectuau, e part des 200.000 civils assassinadi èren era intelligentsia espanhòla, es mèstres e academics actius politicament, artistes e escrivans dera deposada Segona Republica espanhòla (1931-1939).
En estat comunista dera Cambòtja Democratica (1975-1979), eth regim des Khmers Ròis de Pòl Pòt condemnèc a tota era intelligentsia non comunista a morir enes que se dideren killing fields.Intellectuau e anti-intellectuau: eth dessenhador politic Thomas Nast contraste ar estudiant lejut damb eth boxejaire bovin, entà tipificar era vision populista dera lectura coma antitetica damb er espòrt e era esportivitat.
Notatz es còssi e es caps desproporcionats, damb era mesura deth cap representant era abiletat «mentau» e era intelligéncia, e era mesura deth còs representant es capacitats cinetiques e era abiletat «fisica».
Es govèrns totalitaris manipulen e apliquen er anti-intellectualisme entà reprimir ara dissidéncia politica.
Pendent era Guèrra Civila espanhòla (1936-1939) e era dictadura deth generau Francisco Franco que seguic (1939-1975), era repression reaccionària deth Terror Blanc (1936-1945) siguec notablament anti-intellectuau, e part des 200.000 civils assassinadi èren era intelligentsia espanhòla, es mèstres e academics actius politicament, artistes e escrivans dera deposada Segona Republica espanhòla (1931-1939).
En estat comunista dera Cambòtja Democratica (1975-1979), eth regim des Khmers Ròis de Pòl Pòt condemnèc a tota era intelligentsia non comunista a morir enes que se dideren killing fields.
Intellectuau e anti-intellectuau: eth dessenhador politic Thomas Nast contraste ar estudiant lejut damb eth boxejaire bovin, entà tipificar era vision populista dera lectura coma antitetica damb er espòrt e era esportivitat.
Notatz es còssi e es caps desproporcionats, damb era mesura deth cap representant era abiletat «mentau» e era intelligéncia, e era mesura deth còs representant es capacitats cinetiques e era abiletat «fisica».
Sajatz de discutir enquia quin punt se sosten çò qu’afirme er article.
Sustot, pensatz s’ei possible qu’er anti-intellectualisme age aué vigéncia.
Sajatz de dar ua seguida d’arguments e de contra-arguments en aqueth sens.
Consultatz eth document de mercadors e connectors: quini poiríetz emplegar?
Es prumèrs viatgèrs des Pirenèus:
En tèxte i a formes soslinhades: cercatz-ne d’equivalentes.
Quan trobetz dobles opcions, causitz era que vos semble mès adequada (bèth còp ne son es dues)Literatura de viatges en sègle XIX.
En tèxte i a formes soslinhades: cercatz-ne d’equivalentes.
Es Pirenèus sigueren escalats e explorats per persones de tot tipe, moigudes per tot tipe d'interèssi, mès que partatjauen eth madeish amor incondicionau per aguestes/aqueres montanhes, pera sua cultura e peth sòn auviatge.
Toti aguesti/aqueri individus trabalhauen incansablaments entà hèr a conéisher eth legat impressionant dera natura e preservar-lo.
Era origina d'aguesta/aquera fascinacion pes Pirenèus dilhèu se remonte ath mapa elaborat per diuèrsi engenhèrs militars, entre eri Vicente de Heredia e Reinhard Junker eth 1785, seguit pes ascensions de montanhes e excursions naturalistes de Ramond de Carbonnières en 1787.
Tath/en sègle XIX, comencèren a caminar entara zòna des Pirenèus-Mont Perdut es prumèri viatgèrs/viatjaires romantics, toti eri personatges providents/eminents qu'estimauen aqueres montanhes e que volien descorbir, estudiar o simplaments contemplar eth paisatge e sustot trabalhar entà garantir/garantizar que siguesse protegit.
A compdar d'aqueth moment, i auec/aueren fòrça/moltes persones que vengueren tad aquiu/ací a realizar estudis -bèri uns en prigondor, d’auti de mès divulgatius- que dempús heren a conéisher, en tot exautar/enautir es riqueses naturaus, culturaus, ambientaus e umanes dera region.
Er istorian Henri Beraldi descriuec era forma de pensar d'aqueri montanhèrs e exploradors pirenencs, e didec que "cau pujar tara montanha, sénter e escríuer sus çò que sentem".
Louis Ramond de Carbonnières (1755-1827) neishec en Alsàcia.
Ère familiarizat damb es Aups e viatgèc en sector centrau des Pirenèus en 1777.
A mès de viatjar per Bigòrra, Gavarnia e Luishon, ascendic en Mont Perdut en agost de 1802, credent qu’ère eth som mès naut dera cadea.
Era sua importància istorica ei rebatuda en nòm d’un des tucs, Som de Ramond, e en tèrme latin que designe ua planta, Ramonda myconi (violeta pirenenca).
Resultat d'imatges de juli soler i santalóEth catalan Juli Soler i Santaló (1865-1914), president deth Centre Excursionista de Catalonha, viatgèc pes Pirenèus e produsic un còs de trabalh, en cadun des airaus qu’explorèc, qu’ei exaustiu ena documentacion e globau ena vision.
Trauessèc es Pirenèus en ua cèrca per conquerir-ne es tucs e, per çò que semble, siguec era prumèra persona qu’empleguèc un sac de dromir en penent meridionau.
Eth prumèr apartat deth tèxte anterior conten cinc paragrafs.
I a ua succession entre eri; de quin tipe?
Dideríetz qu’ei temporau?
Logica?
Sajatz de crear un tèxte paral·lèl, explicatiu, en tot emplegar mercadors e connectors (consultatz er inventari de mercadors e connectors), coma per exemple: en prumèr lòc…, mès alavetz…, donques…, atau per exemple…
Eth prumèr apartat deth tèxte anterior conten cinc paragrafs.
I a ua succession entre eri; de quin tipe?
Dideríetz qu’ei temporau?
Logica?
Sajatz de crear un tèxte paral·lèl, explicatiu, en tot emplegar mercadors e connectors (consultatz er inventari de mercadors e connectors), coma per exemple: en prumèr lòc…, mès alavetz…, donques…, atau per exemple…
Unitat 4.
Coma sabem, es preposicions servissen entà hèr eth ligam entre un vèrb e es sòns complements.
Segondàriament, tanben liguen un nom o un adjectiu damb es sòns complements:
Era preposicion que mès soent introdusís complements deth nòm o der adjectiu ei de, damb valors semantics diuèrsi:
Rehètz es frases en tot emplegar era preposicion que se da en parentèsi.
Se pòt dar mès d’ua possibilitat en bèth cas: Era còsta ère plea d’arbes quilhadi qu’entorauen tot eth camin.
Alemanha envadic França e aquerò causèc un danh qu’encara viuem.
Rehètz es frases en tot emplegar era preposicion que se da en parentèsi.
Se pòt dar mès d’ua possibilitat en bèth cas:
Era còsta ère plea d’arbes quilhadi qu’entorauen tot eth camin.
Quilhadi ena còsta, es arbes entorauen tot eth camin.
Alemanha envadic França e aquerò causèc un danh qu’encara viuem.
I a ensagi que questionen es procediments democratics.
Ua casa bastida damb husta ei mès integrada en paisatge.
Era plaça ei tota semiada de papèrs, çò qu’aufrís ua imatge negativa.
Hèm un assag entà anar pera carretèra de baish.
Es claus se clauen damb un martèth, non pas damb ua pèira.
Èrem en pònt en moment que vedérem a passar es camions.
An dobtes sus era veracitat des declaracions.
Es libres a on cònsten es compdes de hereuèr son ena estatgèra superiora.
Declararè en tòn lòc quan te criden, e non calerà que gesques de çò de tòn.
Admetien qu’ac auien hèt de mala encólia.
Se’n van a veir as sòns parents de França cada an pendent es dies de Pasca.
Ja sò fatigat pr’amor qu’aguesta musica ei estridenta.
Sabent que i anaràs, me sò inscrit en cors d’estiu.
Aqueri pòbles des Landes m’an hèt a decidir a insciuer-me en cors d’estiu.
A pres ua determinacion: anar en prumèr lòc dera lista.
I a d’autes possibilitats:
Mès en aqueri casi i é implicit un cèrt component verbau, d’accion:
Se poirie díder qu’es preposicions se botgen entre es vèrbs e es advèrbis, pr’amor que contien soent un component d’accion (coma auem vist) e, a viatges, pòden foncionar coma advèrbis.
Per exemple, era preposicion contra:
Se pensam ara enes relacions entre es preposicions e eth vèrb, veiram que n’i a que i son mès propères.
Per exmple, es preposicions a e de son es qu’emplegam mès soent entà introdusir complements que son immediats ath vèrb:
Tanben i son propères en, per, entà, damb:
Era preposicion a hè eth ligam entre eth vèrb hèr e un aute vèrb en infinitiu que lo complemente:
Inseritz-i ua preposicion se la i cau:Non l’auem vist … vier jamèsAc volem … hèr coma mos an demanatS’ac sabem … hèr arai e, se non, ac haram … hèrÒ, ja me veigui … marchar per aqueri caminsSabetz … escríuer en occitan?Quan arriben demanatz-les que venguen … dinarEs nòsti mainatges son … estudiar ena bibliotècaM’estimi mès de hèr-lo … portar per un auteTanben en construccions a on eth vèrb principau indique percepcion, e a on normaument (mès non pas tostemp) es dus vèrbs an subjèctes diferents:
Inseritz-i ua preposicion se la i cau:
Sabetz … escríuer en occitan?
L’entenetz bèth còp a cantar, aqueth audèth?
Era preposicion a ei tostemp ena construccion anar a, que pòt auer valor de futur immediat:Vau a crompar eth panTant qu’ac demanes, t’ac vau a díderEi tanben possibla era construccion complèxa, qu’exprimís intencion, anar (entà) anar a:Me’n vau entà anar crompar/me’n vau anar cromparAd aquera ora ja me n’anaua (entà) anar córrerAs vist a passar aqueth coche?
Era preposicion a ei tostemp ena construccion anar a, que pòt auer valor de futur immediat:
Ei tanben possibla era construccion complèxa, qu’exprimís intencion, anar (entà) anar a:
S’emplegue era preposicion a tanben ena construccion èster a + inf., en sens d’accion que se desvolope de manèra contunhada:
Evidentaments, er infinitiu ei introdusit per a quan ac demane eth vèrb principau:
Es complements d’objècte indirècte son introdusits per preposicion a:
Bèth còp se pòt dar ua cèrta equivaléncia entre un objècte indirècte e un complement de lòc.
Bèth còp se pòt dar ua cèrta equivaléncia entre un objècte indirècte e un complement de lòc.
Alavetz eth complement pren ua cèrta aparença de personification:
Es objèctes dirèctes son tanben introdusits per a quan son persones, e non sonque quan son pronòms personaus mès tanben quan son noms:
Aquerò se pòt dar tanben quan parlam d’animaus se les atribuïm comportaments de tipe uman, e tanben, ei clar, personificacions que se donguen ena ficcion:
Era preposicion a s’emplegue tanben en fòrça locucions qu’exprimissen lòc, coma ath pè de, ath cant/costat de, ath cap de:
Tanben en expressions coma:
Encara que son mès normaus peth ser e peth maitin.
Coma locatiu, ei tostemp presenta ena forma a on, mès s’elidís quan er introductor ei entà o enquia:
Inseritz-i ua preposicion, damb article contractat se i cau:
A on ei?
E tanben en expressions locatives qu’exprimissen ubicacion d’ua casa:
Coma ena preposicion entà, a vàrie damb es pronoms e demostratius:
Era preposicion en s’emplegue de manèra generau entà exprimir lòc:
Mès tanben bèth còp damb un sens de movement, equivalent a entà:
Tanben en emplecs determinats peth vèrb, enes dits complements de regim preposicionau:
Es expressions en auer + participi indiquen posterioritat a ua accion o un hèt acabadi.En + infinitiu indique ua coïncidéncia entre accions o hèts: En arribar nosati ath cap s’enairèc era aglaVò díder qu’era agla s’enairèc just en aqueth moment (evitam de díder: ar arribar… s’enairèc…
Es expressions en auer + participi indiquen posterioritat a ua accion o un hèt acabadi.
En + infinitiu indique ua coïncidéncia entre accions o hèts:
Vò díder qu’era agla s’enairèc just en aqueth moment (evitam de díder: ar arribar… s’enairèc…
Tanben l’emplegam entà exprimir eth gerondiu o d’auti tempsi:
Era preposicion de admet ua seguida longa d’emplecs.
Eth mès propèr ath vèrb se da en complements de regim preposicionau, coma damb eth vèrb parlar:
Completatz:
Era preposicion de servís tanben soent entà complementar a noms o adjectius:
Un tipe de ligam damb preposicion de se da en noms que son qualificats damb un adjectiu emplegat coma partitiu:
Tanben en qualificacions semblantes damb pronoms indefinits:
I a arren de polit?
Amplitz uets damb preposicions (e article contractat se le i cau ahíger):Aquera net auien queigut dus dits de nhèu; ……. temps qu’èren -es darrèrs ……. noveme- non ère pas bric ……. estonant.
Emparada ……. lumedan…….. pòrta e enludernada ……. tanta blancor, Feliça, trapave es arrajades ……. solei ……. sua pèth rosada, …….. madeish temps qu’un airegòt gelat li travessave era ròba.
Se metec es esclòps e anèc …….. cercar un parelh ……. tarnes…….corrau.
Es tets …….cases e bòrdes guarnits ……. candèles de gèu, s’esgotaven…….plaser.
Se seiguec tot doç e cluquèc es uelhs, pensèc que dilhèu auie arribat eth moment demorat desempuish …….. hège nau mesi.
Eth temps s’auie acomplit.
Veronica Barés, Qué me pòrtes, Garona?
Amplitz uets damb preposicions (e article contractat se le i cau ahíger):
Aquera net auien queigut dus dits de nhèu; ……. temps qu’èren -es darrèrs ……. noveme- non ère pas bric ……. estonant.
Emparada ……. lumedan…….. pòrta e enludernada ……. tanta blancor, Feliça, trapave es arrajades ……. solei ……. sua pèth rosada, …….. madeish temps qu’un airegòt gelat li travessave era ròba.
Se metec es esclòps e anèc …….. cercar un parelh ……. tarnes…….corrau.
Es tets …….cases e bòrdes guarnits ……. candèles de gèu, s’esgotaven…….plaser.
Se seiguec tot doç e cluquèc es uelhs, pensèc que dilhèu auie arribat eth moment demorat desempuish …….. hège nau mesi.
Eth temps s’auie acomplit.
Veronica Barés, Qué me pòrtes, Garona?
S’assòcie a quauques formes verbaus:
Tanben en frases introdusides damb çò de:
E en coeréncia, coma part dera designacion d’ua apartenença a ua casa o família:
S’emplegue de entà introdusir aute/a/i/es de manèra dirècta:
Sabes se i a d’aute minjar qu’aguest?
S’emplegue tanben entà introdusir quantificacion partitiva:
Soent lo podem trobar entà ligar bric+adj.
Era preposicion de hè de ligam entre vèrb principau e infinitiu damb foncion d’objècte dirècte, de complement de regim, d’atribut o de subjècte:
Cau saber que i a ua relacion entre eth pronòm ne e era introduccion deth complement damb de:
Tanben quan son objèctes dirèctes de nombre indeterminat (qu’alavetz son introdusits per de quan les focalizam):
Un cas particular ei era forma des de, absenta en occitan dehòra der aranés.
Ei plan probable que sigue ua forma importada.
I podem trobar alternatives:
Ei tanben possible d’emplegar despús o dempús en lòc d’aqueth des de:
Era preposicion per exprimís per un costat lòc en sens dinamic, de trajectòria o dispersion:
E per un aute costat causa, rason o agent:
Pren tanben un sens concessiu:
E alavetz era expression per aquerò, en posicion finau, pòt èster equivalenta de totun:
Tanben exprimís progression:
S’emplegue tanben entà indicar eth prètz o equivaléncia:
E atau, en sens d’intercambi:
E entà indicar motiu o justificacion:
E alavetz da expressions quasi concessives:
Era expression pr’amor de +N/que ei fòrça frequenta entà exprimir causa o rason:
Eth sens ei finau en pr’amor de +inf:
Apart d’aquerò, ja sabem que tà (non entà) s’emplegue damb referéncia a dates mercades o ores:
Tà Pasca, mos vieratz a visitar?
Era referéncia temporau pòt préner tà/entà quan non hè referéncia a dates mercades e exprimís un sens de finalitat:
Era preposicion entà, damb era sua varianta tà, exprimís essenciaument finalitat o direccion.
Cau distingir contèxtes qu’apròpen entà (finalitat o beneficiari) a per (rason, motiu):
S’emplegue bèth còp era expression tà deman o entà deman coma forma informau de dider-se adiu enquia deman.
Totun, se pòt plan emplegar era expression literau enquia deman.
Es preposicions demanades peth vèrb, o peth nom o adjectiu, se son seguides per un que atòn, pòden èster elidides o non:Ja èm cansadi de/Ø que mos prenguen per ignorantsEn arribar ara adolescència, s’acostumen a/Ø que les dèishen eth telefon en classaDobti de/Ø que mos digue era vertatCompletatz:Convencetz-les …….. que mos ajuden.
Non auem cap de pòur …….. que mos suspengue.
Dempús se’n dèc compde …….. que l’auie perdut.
M’agradarie avertir-vos …….. que i aurà naues regles.
Convidatz-les …….. que venguen!
Parlauen …….. que se vierie o non.
Es preposicions demanades peth vèrb, o peth nom o adjectiu, se son seguides per un que atòn, pòden èster elidides o non:
Completatz:
Convencetz-les …….. que mos ajuden.
Non auem cap de pòur …….. que mos suspengue.
Dempús se’n dèc compde …….. que l’auie perdut.
M’agradarie avertir-vos …….. que i aurà naues regles.
Convidatz-les …….. que venguen!
Parlauen …….. que se vierie o non.
Quini elements d’un tèxte denòten objectivitat o subjectivitat?
Atau, un estrem deth lenguatge subjectiu serie eth tèxte poetic, e un estrem deth lenguatge objectiu serie eth tèxte scientific o, encara mès, eth tèxte juridic:
Passèc eth mes de noveme e tamb eth se n’anèren es colors.
Aqueres quate huelhes que i quedauen e tenguien per un hiu, ara prumèra torrada tanben se deishèren d’anar, tamb arrogància, com entà hèr-se a respectar.
Sabie qu’era sua arribada non les hège pas contents a toti.
N’i auie un cantièr que se n’aurien passat de veder-lo, mès eth, qu’a de complir eth sòn déuer.
Es montanhes lo demoren; e qué harien es bòsqui, que li deuen era vida?
Diuèrsi enfocaments teorics an estat proposats entà explicar era associacion ludentor-positivitat.
Un enfocament, defensat per Meier e collègues (2004, 2015) e Huang, Tse e Xie (2017) se base ena metafòra conceptuau (Lakoff & Johnson, 1980).
D’acòrd damb era teoria dera metafòra conceptuau es persones pòden representar concèptes abstractes (coma era valença) en tèrmes de concèptes concrèts (ludentor) a trauès d’associacions metaforiques.
Donques, deth moment qu’era ludentor ei metaforicament connectada damb era valença, apareish ua associacion ludentor-positivitat.
Looking on the Bright Side: Replicating the Association between Brightness and Positivity.
Eth prumèr d’aqueri dus tèxtes ei de tipe poetic, eth dusau ei scientific.
Sajatz d’identificar-ne es elements qu’indiquen aqueres caracteristiques en cada cas.
Enquia ara auem tractat diuèrses dimensions que son importantes ena construccion deth tèxte escrit (que tanben les podem aplicar ath tèxte orau).
Era estructura deth tèxte: eth tèxte ei organizat en ues parts que contien porcions mès granes o mès petites d’informacion.
Era relacion entre es parts va exprimida per mercadors e connectors textuaus.
Era coesion deth tèxte: i a concordances e elements de ligam tot ath long deth tèxte.
Adequacion a ua tipologia: tèxte argumentatiu (que manifèste opinion: article d’opinion, editoriau, assag…) o informatiu (mès o mens tecnic, que non da opinion: scientific, tecnic…).
Nivèu de formalitat: cada tèxte pòt èster mès o mens formau; laguens dera tipologia, i a tipes que favorissen mès o mens era informalitat.
Punt d’enguarda: objectivitat o subjectivitat.
Es tempsi verbaus establissen ua succession importanta entà organizar intèrnament eth tèxte e mantier era coeréncia damb era realitat de dehòra.
Servissen ath madeish temps entà coesionar e entà estructurar.
En çò que seguís, es vèrbs son basicaments en passat.
Vos calerà cambiar es tempsi verbaus d’acòrd damb es indicacions qu’auetz ena dreta.
Bruce Frederick Joseph Springsteen neishec en Long Branch, Naua Jersey, en 1949.
Era inspiracion entà èster musician li arribèc quan veiguec a Elvis Presley en Ed Sullivan Show.
Quan auie 13 ans se crompèc era prumèra guitarra.
Ara edat de 16, era sua mair poguec obtier un prèst entà crompar-li ua guitarra Kent que costaue 60 dòllars, eveniment que rememorèc ena cançon «The Wish» (eth desir).
Eth 1965 venguec guitarrista en grop The Castiles, e dempús tanben i prenguec eth ròtle de vocalista principau.
Editèc eth prumèr album eth 1973, titolat Greetings from Asbury Park , que venec tot just 25.000 còpies e auec pòga acuelhuda ena critica maugrat era preséncia de cançons coma "Spirit In The Night" o "Blinded By The Light".
Eth disc següent siguec The wild, the innocent and the E street suffle, que siguec editat eth madeish an e auec un impacte mès gran damb tèmes coma "Rosalita (Come Out Tonight"), "Incident on 57th street" o "New York City Serenade".
Er an 1974, eth critic musicau Jon Landau, dempús d’assistir a un des sòns concèrts escriuec ua frasa que passèc tara istòria dera musica: «e en ua nit qu’auia besonh de senter-me joen, eth me hèc a sénter coma s’escotèssa musica per prumèr còp.
È vist eth futur deth rock and roll, e eth sòn nòm ei Bruce Springsteen».
Eth prumèr succès de public e critica siguec Born tu run (1975), album que conten bères ues des milhors composicions dera carrèra de Springsteen, e ath madeish temps dera istòria deth rock.
Se tracte de tèmes coma «Born to run», «Jungleland», «Backstreets» o «Thunder Road».
Quan semblaue qu’eth sòn enairament auie demorat frenat, eth 1978 enregistrèc e lancèc Darkness on the Edge of Town, un des milhors disqui dera sua carrèra e eth començament dera sua milhor etapa coma poèta urban, damb istòries esclatantes sus perdedors dera societat.
Dempús arribèren The River (1980), Nebraska (1982), Born in the U.S.A. (1984).
A partir deth 1991 inicièc un camin mès acustic e intimista, a imatge de Bob Dylan, damb disqui coma Human touch (1992) o Lucky town (1992).
Eth 1994 obtenguec un Oscar de Hollywood pera cançon Streets of Philadelphia dera banda sonora deth film Philadelphia (1992), dirigida per Jonathan Demme.
Damb eth nau sègle se produsic un virament important ena sua carrèra quan enregistrèc The Rising (2002).
Eth cambi de son siguec evident e tornèc tàs arraïcs deth sòn ròck mès pur.
Quan era critica ja enterraue a Springsteen, ressorgic damb un disc e un torn memorables.
Eth succès siguec incontestable e propicièc un nau torn mondiau d’a on gessec eth DVD Live In Barcelona, que recuelh eth concèrt enregistrat eth 16 d’octobre de 2002 en Palai Sant Jordi.
Observatz que i a ua coerència ena succession de tempsi verbaus.
Soent emplegam present istoric, ei a díder que parlam deth passat emplegant eth present.
Quan eth temps de referéncia ei en present, alavetz es eveniments que i seguissen se pòden exprimir en futur.
Mès se cambiam eth temps de referéncia de present tà passat, alavetz çò qu’abans ère exprimit en futur s’exprimirà en condicionau:
Eth 1936 es militars s’aucèren contra eth govèrn democratic; dempús vieren tres ans de guèrra.
Eth 1936 es militars s’aucen contra eth govèrn democratic; dempús vieràn tres ans de guèrra.
Eth 1936 es militars s’aucèren contra eth govèrn democratic; dempús vierien tres ans de guèrra.
Cau díder, totun, qu’aqueres combinasons son relativament dubèrtes e que podem trobar d’autes formules.
È vist eth futur deth rock and roll, e eth sòn nòm ei Bruce Springsteen».
The River (1980), Nebraska (1982), Born in the U.S.A. (1984).
The Rising (2002).
Quan redigim en passat cau qu’empleguem corrèctaments era succession entre preterit e plus-que-perfècte.
Jusèp Condò siguec capelhan en diuèrsi edrets de Catalonha.
Dempús, ath finau dera sua carrèra, se trasladèc tara Val d’Aran a on escriuec era part mès coneguda dera sua òbra.
Jusèp Condò siguec capelhan en diuèrsi edrets de Catalonha.
Dempús, ath finau dera sua carrèra, se trasladèc tara Val d’Aran a on escriuec era part mès coneguda dera sua òbra.
Ath finau dera sua carrèra, Jusèp Condò se trasladèc tara Val d’Aran, a on escriuec era part mès coneguda dera sua òbra Abans, auie estat capelhan en diuèrsi edrets de Catalonha.
Ath finau dera sua carrèra, Jusèp Condò se trasladèc tara Val d’Aran, a on escriuec era part mès coneguda dera sua òbra Abans, auie estat capelhan en diuèrsi edrets de Catalonha.
Aplicatz-ac ath fragment que seguís, auent en compde çò qu’auetz lejut abans sus Springsteen:
È vist eth futur deth rock and roll, e eth sòn nòm ei Bruce Springsteen».
Unitat 5.
Es proposicions relatives son es introdusides per un relatiu.
Quini tipes de relatius i a?
Toti es pronòms relatius an ua foncion dobla: hèn de ligam entre un substantiu e ua proposicion subordinada que lo complemente e, ath madeish temps, remeten a ua foncion qu’aqueth substantiu hè laguens dera proposicion subordinada.
Eth relatiu que pòt hèr referéncia a persones o a causes e inserís era proposicion adjectiva laguens der espaci de referéncia deth substantiu que complemente:
Aguesta ròda naua se des·hole tostemp + Ara bici li metí era ròda ager.
En prumèr cas, era foncion deth camin ena subordinada ei de subjècte, mentre qu’en segon cas era foncion dera ròda ena subordinada ei d’objècte dirècte.
Aguestes proposicions a on auem un article o demostratiu qu’introdusís un nòm qu’ei complementat pera proposicion de relatiu, admeten era elision deth nòm, e parlam donques de relatives d’elision:
Guardatz que, tostemp que se da aquerò, er espaci qu’a demorat entre determinant e relatiu poirie èster ramplit per un substantiu:
D’aguestes ne dideram relatives d’elision.
Sajatz de díder a on i a elisions e a on i a relatives d’elision:
Eliditz atau es nòms que pogatz en tèxte que seguís:Coma en d’auti tempsi passauen es tarraquets pes pòrts, aué es carretères que trauessen es Pirenèus ven a passar camions de contunh.
Çò qu’ei: usabilitat que vò díder ua comunicacion eficienta, e usabilitat que vò díder eth paradís instantani.
Toristes que massifiquen es endrets e toristes que cerquen «escotar eth silenci» coma enes anóncies de coches SUV.
Gestors que trabalhen pera imatge, gestors que trabalhen pes servicis, e gestors que trabalhen pera economia de mercat, coma extremitats que non saben que son d’un madeish còs.
Eliditz atau es nòms que pogatz en tèxte que seguís:
Coma en d’auti tempsi passauen es tarraquets pes pòrts, aué es carretères que trauessen es Pirenèus ven a passar camions de contunh.
Çò qu’ei: usabilitat que vò díder ua comunicacion eficienta, e usabilitat que vò díder eth paradís instantani.
Toristes que massifiquen es endrets e toristes que cerquen «escotar eth silenci» coma enes anóncies de coches SUV.
Gestors que trabalhen pera imatge, gestors que trabalhen pes servicis, e gestors que trabalhen pera economia de mercat, coma extremitats que non saben que son d’un madeish còs.
Enes darrères frases deth tèxte anterior i a tres casi d’estructures a on se repetís un element: usabilitat, toristes, gestors.
Per qué pensatz que non se i hè cap d’elision?
Es proposicions de relatiu pòden èster de dues manères.
Per un costat, adjectives especificatives, que dan ua informacion classificatòria o identificadora:
Per un aute, adjectives explicatives, qu’ahigen informacion non classificatòria e van mercades per ua entonacion separada.
En tèrmes de puntuacion, van mercades coma incís, entre virgules o per un aute mejan que les isòle en tèxte:
Es explicatives s’empleguen soent en contèxte formau entà dar informacion qu’informauments serie organizada sense subordinacion o damb subordinacion mens dirècta:
En contèxte informau se pòden presentar coma proposicions que demanen atencion sus ua circonstància, encara que pogue èster plan coneguda:
E ves?!
Eth constrast especificatives/explicatives ei equivalent de çò que podem trobar sus es adjectius:
Aguest ei un fragment de Era plaça deth Diamant, era novèlla de Mercè Rodoreda, revirada tar aranés per Manuela Ané.
Sajatz d’identificar (1) es subordinades relatives e, se n’i a, didetz (2) se quines son explicatives.
Didetz tanben (3) quan i a elision deth nòm qu’ei complementat pera relativa:E es senhors qu’ac saben, s’eth tramvia ei massa plen e n’i a quauqu’ues qu’an d’èster dretes, se lhèuen e les hèn a sèir, e es que non ac saben, demoren seigudi.
E quan comencè a plorar Quimet lheuèc eth cap per dessús dera virada deth linçò e me demanèc se qué me passaue e li cohessè era vertat: era pòur de morir espartida.
E arric e didec que òc, que i auie un cas, eth cas dera reina Bustamante, qu’eth sòn òme, tà non auer trabalh, la hec a espartir per un shivau e de resultes moric.
E arrir qu’arriràs e mès arrir.
Per aquerò non li podia explicar era net de nòces ara senhora Enriqueta, perqué eth dia deth maridatge, quan arribèrem en pis, Quimet me hec a anar a cercar viures, barrèc era pòrta e hec a durar era net de nòces ua setmana.
Mès çò qu’expliquè ara senhora Enriqueta siguec eth cas dera reina Bustamante e didec que òc, qu’ère terrible, mès qu’encara ère mès terrible çò que hège eth sòn òme, que ja hège ans qu’era ploja l’arrosaue e qu’es mauves li florien ath dessús, que l’estacaue ath lhet crucificada pr’amor qu’era tostemp volie húger.
Aguest ei un fragment de Era plaça deth Diamant, era novèlla de Mercè Rodoreda, revirada tar aranés per Manuela Ané.
Sajatz d’identificar (1) es subordinades relatives e, se n’i a, didetz (2) se quines son explicatives.
Didetz tanben (3) quan i a elision deth nòm qu’ei complementat pera relativa:
E es senhors qu’ac saben, s’eth tramvia ei massa plen e n’i a quauqu’ues qu’an d’èster dretes, se lhèuen e les hèn a sèir, e es que non ac saben, demoren seigudi.
E quan comencè a plorar Quimet lheuèc eth cap per dessús dera virada deth linçò e me demanèc se qué me passaue e li cohessè era vertat: era pòur de morir espartida.
E arric e didec que òc, que i auie un cas, eth cas dera reina Bustamante, qu’eth sòn òme, tà non auer trabalh, la hec a espartir per un shivau e de resultes moric.
E arrir qu’arriràs e mès arrir.
Per aquerò non li podia explicar era net de nòces ara senhora Enriqueta, perqué eth dia deth maridatge, quan arribèrem en pis, Quimet me hec a anar a cercar viures, barrèc era pòrta e hec a durar era net de nòces ua setmana.
Mès çò qu’expliquè ara senhora Enriqueta siguec eth cas dera reina Bustamante e didec que òc, qu’ère terrible, mès qu’encara ère mès terrible çò que hège eth sòn òme, que ja hège ans qu’era ploja l’arrosaue e qu’es mauves li florien ath dessús, que l’estacaue ath lhet crucificada pr’amor qu’era tostemp volie húger.
Eth relatiu QUE l’auem tanben en proposicions substantives de tipe nèutre:
Es frases damb çò que, coma Çò que diden ei çò que vau, entren en cas generau deth çò coma referent nèutre o generic, damb dues formes basiques çò que e çò de.
Es relatives nèutres damb çò son tostemp dera forma çò que:
S’en madeish contèxte i metem adjectius, alavetz era connexion pren era forma çò de:
Tanben i a proposicions damb çò entà repréner era referéncia a ua afirmacion anteriora:
Ramplitz damb que, qui, o çò que:
Çò que mos pòrte tath cas generau des formes incorrèctes damb lo, que cau tostemp evitar.
Ne dam exemples e solucions ena taula:
Cossent damb lo que s'a dit abans…
Cossent damb çò que s'a dit abans…
E lo dret que camine!
E que'n camine de dret!
E lo ben qu'esquie!
E qu'esquie ben!
Aquerò que non se pòt préner coma equivalent de çò que, a un contèxte mès restringit e aquerò i campe coma forma literau, damb indicacion de distància:
Possiblament, era tendéncia a emplegar en excès era forma aquerò que a relacion damb eth recors deth catalan d’evitar era ambigüitat en formes coma:M’agrada el que és bonic i em desagrada el que és lleigEl que és més alt es veu de més llunyA on se vò precisar qu’eth pronòm a un sens nèutre, e donques s’evite d’emplegar el en favor d’allò:M’agrada allò que és bonic i em desagrada allò que és lleigAllò que és més alt es veu de més llunyEn aranés aqueth problèma ei inexistent, çò non a sonque ua lectura nèutra, e donques:Çò que ≠ eth que: (nèut.
Possiblament, era tendéncia a emplegar en excès era forma aquerò que a relacion damb eth recors deth catalan d’evitar era ambigüitat en formes coma:
A on se vò precisar qu’eth pronòm a un sens nèutre, e donques s’evite d’emplegar el en favor d’allò:
En aranés aqueth problèma ei inexistent, çò non a sonque ua lectura nèutra, e donques:
Çò que ≠ eth que: (nèut.
Çò de ≠ eth: (nèut.
Corregitz es frases:
A quines foncions remet eth relatiu QUE?
Eth nòm qu’ei complementat peth relatiu que hè de subjècte o de complement dirècte ena subordinada:
Tamben pòt reméter a un complement circonstanciau de temps:
Un cas de QUI son es proposicions relatives substantives; son referides a persones damb un antecedent indeterminat.
Didetz se quina ei era foncion deth qui en aguesti casi, ena proposicion principau e ena subordinada:
Les podem dar ua equivaléncia damb relatiu que:
Ramplitz damb que, qui, o çò que:………. me sàpie díder eth materiau ………. s’emplegaue entà hèr aguest pigment serà ………. receberà era nominacion entath viatge tà Ortès.
Ramplitz damb que, qui, o çò que:
Evidentaments, exprimís lòc:
Eth país d’a on vietz se ditz Islàndia?
Era forma A ON ei ON quan ei precedit per (EN)TÀ o ENQUIA:
Auem dit que que ei un relatiu que remet ath subjècte o ar objècte dirècte dera proposicion subordinada:
Mès quin ei eth relatiu quan era foncion ena subordinada ei ua auta?
En concrèt, tostemp que sigue un complement introdusit per preposicion?
I a dues formes principaus, quau e qui (era dusau, reservada tà persones):
Era conferéncia DEra quau parlauen es diaris ère era dera presidenta (dera quau: complement de regim verbau o preposicionau; parlauen dera conferéncia).
Guardatz aguesti exemples e didetz per qué i a formes que e formes quau:Es cartes des quaus non sapiatz era adreça les deishatz ena capsa de dejós dera hièstra que i a ath costat dera taula.
Eth restilhèr que vedetz ena paret deth hons, deth quau vos parlaua ager, s’alongue dus mètres des quaus eth darrèr miei l’aucupen es apartats des pòbles qu’an mens de tres cents abitants, entàs quaus i a cartèrs assignadi en dies altèrns (e damb es quaus vos cau mantier contacte segon eth calendari qu’ei en document adjunt).
Eth dia que les i calgue anar, vos cau auer premanides es cartes entà cadun des qu’auetz ena lista.
Guardatz aguesti exemples e didetz per qué i a formes que e formes quau:
Es cartes des quaus non sapiatz era adreça les deishatz ena capsa de dejós dera hièstra que i a ath costat dera taula.
Eth restilhèr que vedetz ena paret deth hons, deth quau vos parlaua ager, s’alongue dus mètres des quaus eth darrèr miei l’aucupen es apartats des pòbles qu’an mens de tres cents abitants, entàs quaus i a cartèrs assignadi en dies altèrns (e damb es quaus vos cau mantier contacte segon eth calendari qu’ei en document adjunt).
Eth dia que les i calgue anar, vos cau auer premanides es cartes entà cadun des qu’auetz ena lista.
Soent podem emplegar un QUE generic (combinat, se cau, damb pronòms):Eth mainatge qu’eth sòn pair ei director, ei amic nòste( milhor que: eth mainatge eth pair deth quau ei eth director…)Es cases que n’auien trèt es hièstres ja son des·hètes(milhor que: es cases des quaus auien trèt…)E donques:Era hemna que li dèrem aquerò ère era presidenta (vs. ara quau)Era casa a on viuen eri ei luenh (vs. ena quau)Eth país d’a on vietz se ditz Islàndia?
Soent podem emplegar un QUE generic (combinat, se cau, damb pronòms):
E donques:
Eth país d’a on vietz se ditz Islàndia?
Eth dia que les i calgue anar, vos cau auer premanides es cartes entà cadun des qu’auetz ena lista.
Reprenetz eth tèxte anterior e sajatz d’evitar es QUAUs:
Eth dia que les i calgue anar, vos cau auer premanides es cartes entà cadun des qu’auetz ena lista.
Ua alternativa entà quau(s): en bèri casi a on podem emplegar prep.
Aquerò se da preferiblaments damb es preposicions de, a, damb.
Es arbes des quaus parlàuetz son pins :: es arbes de qué parlàuetz…
Es aparelhs damb quaus se gerís tot son ordinadors :: es aparelhs damb qué se gerís tot…
Mès, se podem emplegar qui o a on, vau mès evitar qué.
Enes frases que seguissen, emplegatz qué a on pogatz.
Vos dam era preposicion que correspon:
Es relatives damb que/qui mos permeten de hèr frases equivalentes as qu’empleguen era forma quinsevolh:
Emplegam quinsevolh quan eth nòm pòrte ua complementacion longa:
Des qu’an foncion d’advèrbi ne didem subordinades adverbiaus o circonstanciaus.
Segon eth valor interpretatiu, ne podem dar quaqui tipes.
Normauments, es conjoncions que les introdusissen expliciten eth tipe d’interpretacion que cau dar ara subordinada (ja sigue lòc, temps, causa…).
Ne dam quauqui exemples.
De lòc:
De temps:
Un trèt de quauques proposicions temporaus ei que se pòden redusir.
En cas de reduccion maximau auem çò que’n didem proposicions absolutes, formades per un participi.
Un trèt de quauques proposicions temporaus ei que se pòden redusir.
En cas de reduccion maximau auem çò que’n didem proposicions absolutes, formades per un participi.
Aquerò se da en vèrbs qu’exprimissen estats o eveniments:
Quan arribèren naut, amortèren eth huec ::
Sajatz de hèr un exercici de reduccion damb aguestes autes:
De causa:
Entà exprimir causa, mos cau evitar donc o donques: mos passèc a veir, donques / pr’amor que mos trapaue mens Es conjoncions donc/donques s’empleguen entà exprimir consequéncia:Donques, se voletz parcipar, ja podetz crompar numèrosQue non paguen?
Donques nosati non trabalharamE donc, ja sabetz eth camin?
Entà exprimir causa, mos cau evitar donc o donques:
Es conjoncions donc/donques s’empleguen entà exprimir consequéncia:
Que non paguen?
E donc, ja sabetz eth camin?
Mos cau evitar tanben, damb valor causau, era forma ja que:
De finalitat:
Era preposicion entà se pòt combinar damb adjectius, soent determinadi per pro o massa, entà exprimir possibilitat:
De comparason:
Important: entara interrogacion, emplegam com e non coma; entara comparason podem emplegar com o coma:
Com/coma te diden, a tu?
Concessives:
Consecutives:
Volez vier a pescar?
Donques/donc se pòden plaçar ath finau dera proposicion: Voletz èster informadi?
Telefonatz-mos, donquesVos agradarie conèisher ath secretari?
Donques/donc se pòden plaçar ath finau dera proposicion:
Voletz èster informadi?
Vos agradarie conèisher ath secretari?
Des conjoncions de proposicions concessives e consecutives ne tractam en parlar des connectors, pr’amor qu’an un valor mès discorsiu que pròpriaments adverbiau.
Des conjoncions de proposicions concessives e consecutives ne tractam en parlar des connectors, pr’amor qu’an un valor mès discorsiu que pròpriaments adverbiau.
I a proposicions qu’equivalen a un nòm, e donques pòden préner ròtles que poirie préner tanben un nòm, ei a díder Subjècte, Objècte Dirècte, Atribut, Complement de Regim preposicionau, Complement deth Nom, Complement der Adjectiu, Complement der Advèrbi.
Es conjoncions pòden èster que o se, mès tanben d’autes damb un sens adverbiau, tostemp qu’era proposicion sigue equivalenta d’un substantiu (per exemple aquerò):
Sajatz de substituïr nòms per proposicions relatives o substantives en fragment que seguís:Abans dera arribada des soldats començaue a córrer eth rumor dera trauessa dera frontèra des tropes d’assaut.
En moment deth pas des camions, toti se pausauen era question d’aquera possibilitat: ua invasion.
E dempús der avertiment de que calie fortalesa d’esperit ja non sabíem era vertat d’aqueri rumors.
Era question ère aquerò, aquerò centraue es convèrses e tanben es silencis, e era evitacion deth tèma ère era nòrma generau enes trobades peth carrèr; eth dobte d’aquerò ère era soleta certesa.
Sajatz de substituïr nòms per proposicions relatives o substantives en fragment que seguís:
Abans dera arribada des soldats començaue a córrer eth rumor dera trauessa dera frontèra des tropes d’assaut.
En moment deth pas des camions, toti se pausauen era question d’aquera possibilitat: ua invasion.
E dempús der avertiment de que calie fortalesa d’esperit ja non sabíem era vertat d’aqueri rumors.
Era question ère aquerò, aquerò centraue es convèrses e tanben es silencis, e era evitacion deth tèma ère era nòrma generau enes trobades peth carrèr; eth dobte d’aquerò ère era soleta certesa.
Completatz es proposicions adverbiaus damb es formes corrèctes segon eth valor qu’indique era icòna:
Ja coneishem es relatius, que prenen era forma que, qué, quau, qui, a on; auem vist tanben es proposicions damb valor adverbiau, que van introdusides per quan, a on, perque, entà que… e es qu’an valor nominau, introdusides per se e que.
Es pronòms interrogatius an formes semblantes as des relatius o as conjoncions subordinantes, mès son tostemp tonics:
Qué dides?
De qué ei hèta?
Qui parle?
A qui as vist?
Entà qué ac vòs?
Tà qui ac demanes?
Per qué parlatz?
Per a on passaratz?
A on ètz?
Quan mos tòque?
Com te pòs préner aquerò?
Es interrogatives pòden èster indirèctes.
Ua interrogacion dirècta serie vòs esdejoar?, e ua d’indirècta prenerie era forma d’ua subordinada damb valor nominau (brembatz-vo’n, es qu’equivalen a un nòm coma serie aquerò): me demani se vòs esdejoar :: me demani aquerò.
Ua caracteristica ei qu’aqueres interrogatives indirèctes prenen un introductor se, qu’ei opcionau mès fòrça frequent:
Atau saberam se tà qué ac volien…
Qué voletz?
Tà qué i anatz?
De qui parlatz?
A on vos estatz en Aran?
Quan vos comunicaràn se vos an dat era presidéncia?
Com voletz que vos ac diga?
Liegetz eth tèxte e senhalatz es tipes de subordinacion segon era taula anteriora:
Eth prat de Tres Aigües ère eth que mès polit trobava.
Per ua part i baishave eth barranquet d’Arlet abans d’anar a trobar er arriu, per part de baish avie er Òrri madeish, e per naut i anave a parar era aigüeròta dera hònt dera Torna.
Era èrba se i hève longa e bona e non n’i avie cap aute a on se i podessen hèr tres dalhades.
Era prumèra, e dus camins eth redalh.
Non ère cap un prat massa gran, e quan i trabalhàvem mos vedévem es uns damb es auti.
Aguest ère entà jo un des sòns encants, perqu’enes dus auti de Costa Varada tot d’un còp non se vedeve degun.
Sabies qu’èren darrèr d’aquera pujada o dera hilada de mates, mès que començave a hèr er efècte d’èster tota soleta e de rebrembar aqueres aventures qu’avia escotat sanglaçada un centeat de carrèrs des vibores e serpanhasses de tota classe; se me paralisaven es cames d’esglàs, sonque de pensar qu’entre era èrba que virava… e aguessa anat a cercar era bota entà béver un traguet se non aguessa sabut qu’oncle ne podie hèr burla.
Hèva a anar eth rascle e damb era vista non me perdeva cap de moviment, enquia qu’en nautar eth cap non m’apareisheve eth mocador escuro de tia, e alavetz me tornave tota era tranquillitat deth mon.
Unitat 6.
Partim de quate tipes basics de vèrbs.
Era proposicion ei coma un espaci a on cada part desvolope ua foncion.
Er element que genère era accion e era foncion de cadua des parts ei eth vèrb:
Eth vèrb da ara proposicion era energia basica, eth significat, que junh es pèces en un conjunt.
Segon aquerò, i a diuèrsi tipes de vèrbs:
Vèrbs copulatius: VC.
Designen ua egalitat entre ua entitat e ua auta, o ua caracteristica d’aquera entitat.
Vèrbs transitius: VT. Parlen de çò que hè o possedís ua entitat e qu’afècten a ua auta.
Vèrbs intransitius purs: VIP.
Parlen de causes que hè ua entitat, mès sense afectacion de ua auta.
Vèrbs intransitius de cambi d’estat o movement: VICE.
Parlen d’eveniments o de causes que passen a ua entitat.
Aquera entitat non «hè» arren, mès qu’experimente o patís çò qu’exprimís eth vèrb.
Eth tipic copulatiu ei eth vèrb èster, mès tanben n’i a d’auti que i pòden equivaler: semblar, trobar-se, demorar…
Enes copulatius, cau saber eth tipe de pronominalizacion qu’aplicam ar atribut: se pòt dar ac entà atributs que son SNs determinats, mès en generau ei ne tostemp.
Podem distingir entre atributs equatius e adscriptius, a on ac se correspon sustot damb atributs equatius, qu’establissen egalitat entre subjècte e Atribut:
E ac ei impossible en atributs adscriptius, o classificadors:
Es classificadors, normauments son adjectius, mès non pas tostemp:
I a còps qu’ua proposicion copulativa pòt préner ua interpretacion de lòc, encara que sigue figurada.
Alavetz, se poirie dar qu’eth pronòm siguesse i:
Ua diferéncia entre es VIP e es VICE ei en ròtle deth subjècte.
En un VIP coma telefonar eth subjècte s’implique, manifèste ua volontat e hè ua accion, mentre qu’en un VICE, coma quèir, eth subjècte non hè ua accion contrarotlada:
Dilhèu era diferéncia mès evidenta ei qu’es VICE pòden dar frases absolutes damb eth sòn subjècte:
Coma es VT les pòden hèr damb eth sòn objècte dirècte:
E per contra es VIP non pòden:
De quin tipe ei cadun d’aguesti vèrbs (VT, VIP, VICE)?parlar, sénter, víuer, díder, campar, gésser, préner, trabalhar, hèr, minjar, ahlamar, cremar, crèisher, nèisher, càber, morir, quèir, passar, arribar, anar, saber Question:
De quin tipe ei cadun d’aguesti vèrbs (VT, VIP, VICE)?
Guardatz aguesti dus exemples.
Dideríetz que i a frases absolutes?
A quin tipe de vèrb correspon era frasa absoluta?
VT o VICE?
Se pensatz que pòt èster des dus tipes, pensatz ben.
Es hièstres les pòt tricar bèth un o se pòden tricar soletes -per rason deth vent, per exemple-, e eth vaishèt lo pòt en·honsar bèth un o en·honsar-se solet.
Auem aciu, donques, ua curiosa semblança entre es vèrbs VT e es VICE.
Eth vèrb concòrde damb eth subjècte… o non:
Ei vertat qu’eth vèrb d’aqueres frases concòrde: normaument, entà saber se quin ei eth subjècte, se cau fixar ena persona deth vèrb.
Atau:
Ena prumèra, eth subjècte ei «eth ròi», e ena segona «es quadres de Rembrandt».
Mès fixatz-vos que damb bèri vèrbs, sustot deth tipe VICE, ei possible que non i age concordança:
Comparatz es frases dera quèrra damb es dera dreta: es dera quèrra an subjèctes indeterminats e ath darrèr deth vèrb; es dera dreta an subjèctes determinats.
Es vèrbs dera quèrra non concòrden damb es sòns subjèctes (vèrb invariablaments en tresau persona deth singular, quan eth subjècte demanarie tresau persona deth plurau).
Alavetz podem díder qu’es vèrbs VICE pòden mancar de concordança damb eth subjècte quan aqueth ei indeterminat.
Eth pronòm SE servís entà hèr ua passiva simpla e impersonau, ei a díder a on non s’exprimís qui hè era accion:
Remercam que damb era passiva pronominau, non s’exprimís qui hè era accion:
Enes passives pronominaus, quan eth subjècte ei plurau e indeterminat, bèth còp non i a concordança:
Es vèrbs VIP tanben van sense concordança bèth còp:
Sajatz de hèr era passiva pronominau:
Trobam fòrça ceps en ombrèr:
Sabem se qui serà eth propèr president?
Era gent ditz que serà ua persona pòc coneguda:
Era enterpresa a bastit tres pònts en tres ans:
I a dues editoriaus qu’an publicat dètz libres enguan:
Bèth còp eth pronòm SE non se correspon damb ua passiva, pr’amor qu’eth vèrb exprimís ua causa que passe, non ua causa que hèsque quauquarrés:
Dus vèrbs van tostemp en tresau persona deth singular, CALER e AUER-I:
Atencion damb CALER, pr’amor que, quan eth nòm non demane tresau persona, alavetz cau cambiar de vèrb:
Damb AUER-I, quan eth subjècte ei determinat, alavetz cambiam per ÈSTER-I:
Eth curiós cas deth vèrb «caler»…
Aqueth vèrb a dues caracteristiques fonamentaus: ei transitiu e ei impersonau.
Qué vò díder aquerò?
Qu’eth nòm que l’acompanhe en realitat non pòt èster eth subjècte e, per contra, foncione coma Objècte Dirècte:Aguesta explicacion non mo’la calie, que ja mos ac sabemE es factures, te les calerà o non?
Eth curiós cas deth vèrb «caler»…
Aqueth vèrb a dues caracteristiques fonamentaus: ei transitiu e ei impersonau.
Qué vò díder aquerò?
Qu’eth nòm que l’acompanhe en realitat non pòt èster eth subjècte e, per contra, foncione coma Objècte Dirècte:
E es factures, te les calerà o non?
Gèus: sambucus ebulus.
En bèth cas, sonqu’era passiva pronominau serà acceptabla:
Gèus: sambucus ebulus.
Gesta (spartium junceum).
Gesta (spartium junceum).
Amplitz damb aué’i o, quan non sigue possible, damb es formes equivalentes:
Emplegatz eth vèrb caler quan sigue possible:
S’es proposicions son es espacis a on se genère eth significat, a traués des relacions qu’establissen es vèrbs, i a supòrts entà transméter aqueres relacions a mieja o longa distància.
Es mès remercables son es pronòms, que transmeten e transformen era referéncia dehòra dera proposicion.
Liegetz aguesta seguida de proposicions en un madeish paragraf:
Teresa cantaue en còr de joeni; un dia es dera tele li dèren era oportunitat de hèr un casting e eth director deth còr les diguec que l’aprofitarie.
Observatz es relacions de referéncies interproposicionaus que se i dan.
Era majoritat son a trauès de pronòms, bères autes a trauès de noms que campen un còp e dempús un aute.
Les podem representar atau:
Mercés as pronòms, eth subjècte de 1 passa a objècte indirècte en 2 e torne a èster subjècte en 3; eth subjècte de 2 passe a objècte indirècte en 3, e er objècte dirècte de 2 torne a campar coma objècte indirècte en 3.
Es pronòms de complement.
Formes, combinasons, grafies.
Ua taula de referéncia entàs pronòms de complement aranesi:
Adv.
Adv.
Es formes damb apostrofacion les emplegam sustot en posicion proclitica (ath dauant): m’, t’, s’, l’, n’.
Cambiatz es pronòms que seguissen segon es elisions que cau hèr en cada cas.
N’i a bèth un qu’apostròfe en posicion enclitica (ath darrèr):
ME an dat presents:
Pòrta-ME tà casa: LO an portat tà casa: Canta-LO abans, a veir se com sone:
NE an dat a toti:
Da-NE as mainatges:
Pòrta-NE tà nosati:
AC auie trobat:
Tròba-AC:
Entà saber-AC ac cau demanar:
Ditz que NE vò: Non ne volem bric: Non ac coneishia, aquerò:
Òc, ja sabi que AC sabies:
Observatz: normauments, es solets pronòms de complement que hèn elision en posicion enclitica son AC e NE: tròba’c, sabé’c, que’n vò, no’n volem…
En aranés des Quate Lòcs i a formes coma:
Es pronòms mos e vos pèrden -s bèth còp:
Quan i a tanben apostrofacion tara dreta, auem era opcion de non escríuer era -s:
Sus eth pronòm i i a qui non apostròfe jamès.
Ei ua possibilitat que podem aplicar se volem:
Non podem apostrofar era combinason deth tipe i a o i é:
Lo (e bèth còp la) se càmbie en le quan se combinen damb i:
Era combinason ‘l’ac/les ac’ ei estrictaments resultat de combinar OD e OI:
Quan i a ua combinason lo/la/les + i, eth resultat non ei l’ac o les ac:
I endrets a on s’emplegue er orde OD+OI en lòc de OI+OD en posicion proclitica.
I endrets a on s’emplegue er orde OD+OI en lòc de OI+OD en posicion proclitica.
Aquerò ei corrècte:
Tanben s’er OD ei nèutre:
Cau tanben sajar de non quèir en pleonasme:
Quan auem ua seqüéncia formada per un vèrb modau seguit d’infinitiu, dus ordes son possibles:
Unitat 7.
Es tempsi compausats des vèrbs son formats per un auxiliar, en diferenti tempsi, seguit deth participi de passat deth vèrb que se conjugue:
Auem cantat coma es àngels.
Auíetz causit sense èster informades.
En aguesti exemples, «auem» e «auíetz» son es auxiliars, enes dus casi seguidi deth participi, «cantat» e «causit» respectivament.
Ei vertat qu’en aranés auem basicament un auxiliar, qu’ei eth vèrb AUER.
Mès aquerò ei diferent en occitan generau.
Quan s’emplegue er auxiliar «auer» e quan s’emplegue er auxiliar «èster» en occitan generau?
Es vèrbs «auer» e «èster»/ «èssser»/ «estar» emplegats coma vèrbs autonòms son es sòns pròpris auxiliars: «An agut paur de se pèrdre», «Que son estats contents deu viatge».
S’empleguen tanben coma auxiliars – servissen entà bastir es tempsi compausats de un aute vèrb: «An pas trobat lo camin del refugi», «Qu’ei cadut dens l’arriu».
Era causida der auxiliar depen deth tipe o dera construccion deth vèrb.
Er auxiliar «auer» s’emplegue generaument entàs vèrbs transitius (an o pòden auer un Objècte Dirècte): «M’avètz crompat lo jornal?», «N’avem pas pres lo bon camin».
Er auxiliar «èster» l’empleguen:
Mès non quan, damb eth vèrb en forma pronominau, i va un Objècte Dirècte diferent deth subjècte:S’ei vist en miralh.S’a lauat es mans en lauader.- es vèrbs VICE: «Ont es anat?», «N’ei pas enqüèra tornat».
Mès non quan, damb eth vèrb en forma pronominau, i va un Objècte Dirècte diferent deth subjècte:
S’ei vist en miralh.
S’a lauat es mans en lauader.
Enes proposicions que seguissen, soslinhatz era opcion que serie aranesa, encerclatz era que serie occitana generau, e ralhatz era que non serie acceptabla en cap de cas:
Mos cau auer present qu’en aranés encara s’emplegue eth vèrb èster coma auxiliar en vèrbs pronominaus:S’ei perdut en miei deth bòsc.Mos èm crotzats peth camin de naut.Vos ètz conegudes aué, vostates?Fromes d’aqueres les trobam en òbres de Jusèp Condò.
Totun, cau díder qu’ei un emplec minoritari aué.Un aute cas ei er emplec de sò coma auxiliar ena prumèra persona deth passat compausat -independentament deth tipe de vèrb-:Sò arribat a prumèra ora.Tà enguan me sò crompat un parelh d’esquís.So vist a Maria ena pòrta.
Mos cau auer present qu’en aranés encara s’emplegue eth vèrb èster coma auxiliar en vèrbs pronominaus:
S’ei perdut en miei deth bòsc.
Mos èm crotzats peth camin de naut.
Vos ètz conegudes aué, vostates?
Fromes d’aqueres les trobam en òbres de Jusèp Condò.
Totun, cau díder qu’ei un emplec minoritari aué.
Un aute cas ei er emplec de sò coma auxiliar ena prumèra persona deth passat compausat -independentament deth tipe de vèrb-:
Sò arribat a prumèra ora.
Tà enguan me sò crompat un parelh d’esquís.
So vist a Maria ena pòrta.
Aguesta net ei queiguit / a queigut un bon celh de nhèu.
As trèt / Ès trèt era ròba der esteneder?
Paula e Pau se son trobats / s’an trobat ena amassada de vesins.
Quan age arribat / sia arribada era professora, començatz a distribuïr es materiaus.
Eth jogador s’a retirat / s’ei retirat ena banda e s’a cambiat / s’ei cambiat es bòtes.
Es jornaus s’an distribuït / se son distribuïts damb pro de dificultats per rason des ploges.
Era assemblada s’a amassat / s’ei amassada pendent dues ores.
Milèrs de peishi s’auien mòrt / s’èren mòrti pera pollucion.
En fragment que seguís, identificatz es formes de vèrb compausat que serien diferentes des araneses:Au clòt d’un nid de palha e de mantas que s’ei adromit, vençut.
Vençut peu pes deu viatge de qui s’a portat solet.
Un pes morau, autant coma fisic ça’m pensi.
Que m’a miada dinc ací e, au cap de tot, que m’i senteishi plan.
Arrassegurada en un sens d’aver sabut virar ua paja de l’istòria mia.
D’aver causit d’avançar sus un navèth camin.
Un camin portaire de suspresas.
L’amor dab eth qu’ei estat nau.
Qu’ei estat ua descobrida de la capacitat d’esmavuda deu men còs.
E seré per amor de que n’èm a l’abotiment d’ua atirada genuda longtemps a?
Ua atirada de qui puntejava, poqueta, deu temps de las trobadas a la Hont de l’Acamp, aciu luenh.
Atirada comuna qui s’ei hutlada dinc a l’esguinhada de uei.
J.-L. Lavit, Hont Blanca, p. 95D’aqueres formes qu’auratz mercat, n’i a ua qu’illustre aguesta afirmaicion: «eth vèrb èster ei eth sòn pròpri auxiliar».
Quina ei?
En fragment que seguís, identificatz es formes de vèrb compausat que serien diferentes des araneses:
Au clòt d’un nid de palha e de mantas que s’ei adromit, vençut.
Vençut peu pes deu viatge de qui s’a portat solet.
Un pes morau, autant coma fisic ça’m pensi.
Que m’a miada dinc ací e, au cap de tot, que m’i senteishi plan.
Arrassegurada en un sens d’aver sabut virar ua paja de l’istòria mia.
D’aver causit d’avançar sus un navèth camin.
Un camin portaire de suspresas.
L’amor dab eth qu’ei estat nau.
Qu’ei estat ua descobrida de la capacitat d’esmavuda deu men còs.
E seré per amor de que n’èm a l’abotiment d’ua atirada genuda longtemps a?
Ua atirada de qui puntejava, poqueta, deu temps de las trobadas a la Hont de l’Acamp, aciu luenh.
Atirada comuna qui s’ei hutlada dinc a l’esguinhada de uei.
D’aqueres formes qu’auratz mercat, n’i a ua qu’illustre aguesta afirmaicion: «eth vèrb èster ei eth sòn pròpri auxiliar».
Quina ei?
En negatiu, eth vèrb caler exprimís era manca de besonh o d’obligacion:Non cau que t’ac prengues, se non vòs.En negatiu, emplegam auer de, e eth sens d’opcion o d’obligacion depen deth contèxte:Non t’ac as de préner se non vòs.Non t’ac as de préner se non te vòs trobar mau.Des dues opcions mès evidentes, caler e auer de, se pòt díder qu’era expression deth besonh se hè preferiblaments damb eth vèrb caler:
En negatiu, eth vèrb caler exprimís era manca de besonh o d’obligacion:
Non cau que t’ac prengues, se non vòs.
En negatiu, emplegam auer de, e eth sens d’opcion o d’obligacion depen deth contèxte:
Non t’ac as de préner se non vòs.
Non t’ac as de préner se non te vòs trobar mau.
Me hè dò mès qu’ac va caler hèr
.
Dilhèu non volerie, mès que cau tier era paraula
.
Qu’ei ben malaut, anet que lo calerà veilar.
Que plò massa, se’n cau anar tà laguens
.
Cau tanta confiança en tu coma en ua ròca quan campule
.
Cau estar julhats (ena glèisa).
J’ac sabem, mès non te cau cap vantar de çò qu’as.
Mès, coma se pòt veir enes exemples anteriors, soent ei de mau distinguir entre besonh e obligacion.
Era forma auer de, donques, exprimís autant obligacion coma besonh segon es contèxtes:
Auies de trabalhar se volies minjar ≈ Te calie trabalhar entà poder minjar.
Mès i a casi a on caler e auer de non exprimissen çò de madeish, per exemple quan volem exprimir ua obligacion que mos ei determinada per d’auti, de manèra dirècta o non:
As de hèr tres centes còpies entà deman, ac an manat dera direccion.
Mainatge, t’as de lauar es mans abans de minjar.
Un aute valor de auer de pòt èster eth de prediccion cossent damb es circonstàncies.
Auer de, donques, pren un sens de futur:
Segon çò qu’auie dit, a d’arribar tàs dètz.
Eth libre a d’èster ena estatgèra, que le i deishè ager.
Era construccion damb caler + que pòt èster equivalenta d’ua infinitiva:
Ara ben, era combinacion deth vèrb caler + que ei plan pòc emplegada; se causís mès soent er emplec de caler coma modau, ei a díder combinat damb un vèrb en infinitiu:
Ja cau que canten eri, que nosati no’n sabem.
Cau saber quan n’i a pro e quan n’i a massa.
Que cau trabalhar entà guanhar-se eth pan.
Cau anar tath mètge de quan en quan.
Se cau méter eth casc entà anar en bicicleta.
Li cau cantar ua cançon entà que s’adromisque.
Eth vèrb caler coma modau admet combinason damb me/te/mos/vos coma Objèctes Indirèctes se s’interpreten coma agents (e non coma destinataris) dera accion deth vèrb que va en infinitiu:
Per contra, li/les s’interpreten coma es destinataris (e non es agents) dera accion der infinitiu:
Bastitz proposicions qu’exprimisquen besonh o obligacion damb es components que s’indiquen aciu baish, segon er exemple:
Causitz opcion damb caler o damb auer de en cada cas:
En castellhan se ten el (la/los/las) mismo (/a/os/as) entà referir-se ath “ja nomentat” o “abans dit”.
En aranés non ei corrècte emplegar eth madeish/era madeisha/es madeishi/madeishes entà evitar era repeticion d’un nòm o un sintagma nominau qu’a apareishut abans en tèxte; tanpòc ei corrècte en cas des pronòms o demostratius eth/era… o aguest/aguesta… introdusits per preposicion.
En aguesti casi cau servir-se des pronòms (ne, i) o d’autes solucions.
En castelhan madeish s’ei conscient dera frequéncia nauta d’aguestes construccions e era acadèmia les desaconselhe:
REFERENCIA A OTRAS PALABRAS DE LA ORACIÓN: En un uso muy extendido en el lenguaje periodístico y administrativo, pero la RAE desaconseja su uso y propone que se utilicen los demostrativos, los posesivos o los numerales.
El juez preguntó por las actas y pidió una copia de las mismas.
Ara, er emplec des demostratius o possessius, qu’ei aconselhat entath castelhan, non serie tanpòc indicat en aranés a on auem, coma didíem, pronòms deth tipe ne o i.
Vos demani que tornetz era Memòria der an 2011 se ja auetz extrèt dera madeisha era informacion que vos calie.
Vos demani que tornetz era Memòria der an 2011 se ja n’auetz extrèt era informacion que vos calie.
Corregitz es errors:
Se liegeràn quauqui tèxtes en votz nauta entà comentar errors e atau facilitar era correccion des madeishi, abans de passar ara redaccion finau dera istòria.
Toti es trabalhs auràn d’anar damb eth seguiment deth tecnic corresponent, e non se poirà començar cap de trebalh enquia qu’eth madeish non age un tecnic assignat.
Eth senhor Cobo ditz qu’enviarà es brolhons de dits convènis ath Conselh Generau d’Aran entà que hèsquen es correccions de besonh sus aguest ahèr.
Atau madeish, se comente de hèr era redaccion deth madeish en aranés.
Un aranés, Felipe Aner des d’Estèue, viuec aguesti eveniments e participèc enes madeishi.
Damb aguest escrit vos adjunhi es nauetats des libres de tèxte entath cors 2012-13, e vos hèsqui ua petita explicacion des madeishes.
Coma sabetz, eth 22 de deseme peth maitin, auem previst celebrar eth hestau de Nadau, que volem sigue daurit ara vòsta participacion, balhat que pensam qu’ètz ua part importanta dera comunautat educativa dera nòsta escòla.
Ei plan per aguest motiu que vos prepausam de participar damb nosati en madeish, en tot premanir, damb es auti pairs e mairs qu’atau ac desiren, un nadalet entà cantar-lo en madeish hestivau.
Lo poiratz assajar ena escòla e compdaram tamb era ajuda dera Sra.
Maite Fernández entà dirigir eth madeish.
Eth projècte actuau preve intervier ena cabecèra dera glèisa damb er objectiu de completar er assolidament dera madeisha e era recuperacion…
Aguesta exposicion ei produsida peth Musèu dera Vida Rural dera Fondacion Carulla e convide a rebrembar a partir dera qualitat des fotografies d’Ivana Larrosa, e deth trabalh des dues familhes d’artesans, a empréner un viatge entath passat des nòsti mestièrs tradicionaus, retrobar era pròpria esséncia d’aguesti en tot víuer ena madeisha atmosfèra sentent era flaira dera harga e eth tapatge des martèths enes pèires.
A miei barranc i auie ua gessuda e decidiren de calar-se ena madeisha.
Respècte ara aplicacion de taules d’avaloracion documentau, era directora comente eth besonh d’aplicar aguestes ara documentacion administrativa deth Conselh Generau d’Aran.
Toti es membres an de collaborar enes quehèrs dera casa pr’amor que toti demoren en era.
Òc, un arramat òmes viuien enes montanhes e explotauen es recorsi d´aguesta.
Coma ben coneishetz pr'amor qu'era vòsta associacion ja n'a estat beneficiaria en bères ocasions, eth Conselh Generau a ua linha de concession de subvencions e ajudes as Associacions e Grops Culturaus dera Val d'Aran entà ajudar ena difussion e conservacion dera nòsta lengua e cultura.
Es bases entà poder accedir as madeishes se publiqueren eth passat mes d'abriu (BOP de Lhèida de 02/04/2014, num.
Abantes der inici deth blòc, recuélher tota la documentacion des professors, en tot hèr liurament dera madeisha ara secretari deth centre entad sòn archiu.
Escriuem letra màger en començament deth tèxte, dempús d’un punt, d’un signe d’entonacion, des punts suspensius, en començament de parentèsi precedit de punt o signe d’entonacion, e dempús de dus punts se çò que seguís ei ua proposicion complèta:
Caratz-vos!
Les cridèc.
Non aubediren…
Alavetz gessec de cap ath burèu deth director.
Caratz-vos!
Les cridèc).
E alavetz les cridèc: Vau mès que vos caretz se non voletz que parla damb eth director.
Notatz que i a possibilitat d’ua aplicacion sopla d’aqueri critèris: podem iniciar en minuscula dempús de punts suspensius se i a ua succession de proposicion.
Tanben podem iniciar en minuscula s’ei un paragraf qu’ei part d’ua enumeracion esquematica:
Se vedie, coma se diguéssem… fatigada.
Critèris:
En nòms pròpris a on i a mots gramaticaus (article, preposicion, conjoncion), aguesti van en minuscula: ac dictamine eth Conselh Generau d’Aran.
Es majuscules les cau accentuar coma es minuscules: ETH GOVÈRN D’ARAN.
Critèris puntuaus sus emplec dera letra màger:
Antroponims: Jana; Pèir; Erica…
Nòms e cognòms de divinitats: Allà; Bodha; Diu; Crist…
Zoonims e fitonims en denominacion scientifica: Betula alba; Parthenos sylvia…
Toponims: er article iniciau, se n’i a, ei en minuscula: era Garona, era Noguèra Palharesa; èm enes Bòrdes.
Totun, se non ei que i a tradicion pròpria, quan son nòms e d’autes lengües non integram es articles: èm en La Bisbal.
Se s’interprete que i a pro familiaritat o tradicion, l’integram: viuen en Penedès; eth Vallès Oriental ei fòrça urbanizat; ara passam pera Nauta Ribagòrça; s’installèren en Naut Palhars…
Divisions temporaus der an: es mesi, dies dera setmana e sasons van en minuscula (hereuèr, deluns, tardor).
Punts cardinaus: son en minuscula se non son part d’un toponim: vam entath sud; vam entà Sud-africa…
Còssi celèsti: Solei, Tèrra e Lua, en màjer quan son en contèxte astronomic.
En minuscula dehòra d’aqueth contèxte: hè solei, aué; anet i auie ua lua fòrça ludenta…
Formes de govèrn: eth Conselh Generau; era Republica Italiana…
E non s’ei generic: era monarquia britanica; er empèri des mongòls…
Etapes e periòdes istorics: en generau, van damb letra màger es eveniments que pòrten numerau ordinau (Prumèra Guèrra Mondiau) o es moments o periòdes qu’an creat entitat pròpria (era Revolucion Francesa; Reneishement; Umanisme…).
Trèt d’aquerò, minuscula: surrealisme; romanic; gotic; paleolitic; edat mejana…
Marques comerciaus, coma nòms pròpris que son, van damb letra màger: Adidas; Nike…
Institucions, organismes, entitats e organs: Conselheria de Torisme; Ministèri de Defensa; Ajuntament de Vielha; Deputacion de Lhèida…
Tractaments protocolaris: er Aunorable President deth Govèrn; era Plan Excellenta Bailessa de Tremp…
Per contra, s’ei en tèrmes generics, era forma ei en minuscula: i ère era presidenta deth govèrn; era bailessa a convocat…
Documents oficiaus: Lei d’Aran (Lei 1990/xxxx); Decrèt 77/2016…
Títols d’òbres: s’escriu en letra màger eth prumèr mot e es autes que n’agen de portar: Era isla des diamants; Legenda des gelères dera Maladeta…
Documents istorics: Tractat des Pirenèus; Tractat de Lies e Patzeries…
Prèmis e condecoracions: Prèmi Aran de Literatura; Prèmi Nobel dera Patz…
Nòms de sciéncies e disciplines tecniques: se son noms de matèries laguens d’un cors: eth cors de Biologia Moleculara; estúdii eth grad de Filologia Portuguesa… m’agrade era filologia portuguesa, mès qu’era biologia moleculara..
En títols des òbres coma libres, diaris, revistes, films, seriaus de television: Presoèrs dera mar gelada, diari Ara, La Setmana, Fargo, Breaking Bad…
I a excepcions: era Bíblia, er Alcoran, er Evangèli…
Es noms o expressions que son d’autes lengües sense cap d’adaptacion grafica, tanben es noms scientifics en latin:
Es formes d’argòt o mau escrites exprès:
Es mot que se citen coma exemples:
Es subernoms o pseudonims:
Es exemples o d’autes parts que gessen en ua definicion de diccionari:
Es totjorn a soscar sosca que soscaràs.
Entre d’autes causes, es virgules s’empleguen entà reméter ara literalitat o entà hèr ua remèrca metadiscorsiva.
Per exemple, hèm referéncia ara literalitat en citar çò qu’a estat dit en un aute moment discorsiu (per nosati o per bèth aute):
Vedetz qu’es virgules citen era literalitat des mots; s’exprimim eth contengut coma discors indirècte, alavetz non emplegam virgules:
Cau evitar era combinason entre virgules e corsiva.
Per exemple, se citam era literalitat en ua lengua que non ei era principau deth tèxte, normauments emplegaram corsiva (pr’amor qu’ei un fragment en ua lengua diferenta) e ja mos estauviam es virgules (qu’emplegam entà citar era literalitat):
Hèm ua remèrca metadiscorsiva entà indicar que i a un sens particular ath darrèr d’ua expression:
S’emplegue entà remercar un títol o ua part laguens deth tèxte.
Ei ua ressorsa que cau emplegar damb mesura; quan s’emplegue laguens deth còs deth tèxte, non ei guaire adequada entà contèxtes formaus.
Per exemple, poirie anar ben en un article de divulgacion en diari, mès non cap tant en un article scientific.
S’emplegue en:
Bèth còp en nòms d’autors en citacions bibliografiques:
Joan Bodon, Lo libre dels grands jorns, …
Etims (especiauments etims latins):
Es chifres romanes qu’emplegam entà indicar sègles, volums de libre, capítols, eca.
IV; capítol XIII…
Soent emplegam dirèctaments eth format de majuscules en lòc des versaletes.
Mercatz es formes qu’aurien d’anar en letra màger e es qu’aurien d’anar en corsiva:(…)Dat er inici dera dusau ronda de selección de projèctes deth programa operatiu de cooperacion territoriau espanha-frança-andòrra 2007-2013.Dat er interès deth conselh generau d'aran en desvolopament de projècte de cooperacion transfronterèra e desvolopament deth territòri.
Sosmetuda era prepausa a votacion e debat, eth conselh de govèrn acòrde per unanimitat des tres membres presents deth total de quate que formen aguest organ collegiat:Prumèr.- Aprovar era memòria des actuacions a sollicitar titolada: e-pyrennees, comunitat des servicis tranfronterers.(…
Mercatz es formes qu’aurien d’anar en letra màger e es qu’aurien d’anar en corsiva:
Dat er inici dera dusau ronda de selección de projèctes deth programa operatiu de cooperacion territoriau espanha-frança-andòrra 2007-2013.
Dat er interès deth conselh generau d'aran en desvolopament de projècte de cooperacion transfronterèra e desvolopament deth territòri.
Sosmetuda era prepausa a votacion e debat, eth conselh de govèrn acòrde per unanimitat des tres membres presents deth total de quate que formen aguest organ collegiat:
Prumèr.- Aprovar era memòria des actuacions a sollicitar titolada: e-pyrennees, comunitat des servicis tranfronterers.
En fragment que seguís, mercatz qué anarie entre verguetes, qué en corsiva, qué en versaleta:(…) ara afirmacion de Marcus, que ditz que un resultat previsible des dissidéncies ei era rigidizacion des aparelhs de contraròtle1, i trobam era alternativa de Pascal que ditz: era flexibilizacion des estructures e era dinamizacion deth debat permet rehèr es organizacions armonicament2.
Probablaments es dues an ua part de vertat; ja en sègle XIV se pausaue era question jos era discussion etimologica.
Atau, era idea de discors ei sosmetuda a accepcions diuèrses laguens des tractats de retorica, estudiada coma ars bene dicendi, a partir deth significat literau e era idèa de conduccion3.
Marcus, Ph.
The fight for power, Boston: RRT, 2007, pag.
Pascal, A.
Arguing, Nòva York: Blackbird, 2010, pag.
Acte de discórrer, de circular o transitar per un lòc 2.
En fragment que seguís, mercatz qué anarie entre verguetes, qué en corsiva, qué en versaleta:
Probablaments es dues an ua part de vertat; ja en sègle XIV se pausaue era question jos era discussion etimologica.
Atau, era idea de discors ei sosmetuda a accepcions diuèrses laguens des tractats de retorica, estudiada coma ars bene dicendi, a partir deth significat literau e era idèa de conduccion3.
Marcus, Ph.
The fight for power, Boston: RRT, 2007, pag.
Pascal, A.
Arguing, Nòva York: Blackbird, 2010, pag.
Acte de discórrer, de circular o transitar per un lòc 2.
Coma adjectiu, molt/molta/molti/moltes lo cau evitar tant que pogam, e emplegar fòrça, benbé, o d’autes formules:I auie molti coches, milhor I auie fòrça coches.En aquera casa an moltes crambes, milhor …an benbé crambes.L’emplegam en contèxtes a on ei claraments adjectiu:Es moltes causes qu’as conegut t’an hèt servici.Rebrembi aqueri molti dies passadi ena plaja…
Se va damb nòms incompdables, molt demane de coma pòc:Molt de pan, molt d’espaci,…
Podem emplegar molt coma advèrbi, ath costat de d’auti:Ei ua casa fòrça grana, molt ben hèta e molt polidaEi ben grana, plan ben hèta, aquera casaEna quantificacion des nòms, es adjectius pòc e tant (a diferéncia de fòrça) demanen de coma ligam damb eth nòm:
Coma adjectiu, molt/molta/molti/moltes lo cau evitar tant que pogam, e emplegar fòrça, benbé, o d’autes formules:
I auie molti coches, milhor I auie fòrça coches.
En aquera casa an moltes crambes, milhor …an benbé crambes.
L’emplegam en contèxtes a on ei claraments adjectiu:
Es moltes causes qu’as conegut t’an hèt servici.
Rebrembi aqueri molti dies passadi ena plaja…
Se va damb nòms incompdables, molt demane de coma pòc:
Molt de pan, molt d’espaci,…
Podem emplegar molt coma advèrbi, ath costat de d’auti:
Notatz qu’aqueth de ei entà nòms incompdables e non entà compdables:
Non campe tanpòc enes femenins:
Per contra, shinhau non pòt anar sonque jos era forma un shinhau de:
Er adjectiu pro pren tanben era connexion damb de de manèra mès àmplia:
En cas de cap, çò de normau ei que cap vage combinat damb de:
Trobatz formes entàs espacis ueds, entà exprimir ua quantificacion positiva (atencion: limitatz es emplecs de molt):
Er emplec tradicionau de sonque ei en combinason damb era negacion, ena forma non…
V… sonque…:
Tanben se pòt emplegar sonque solet:
Se didem que non i a sonque dètz peiretes, volem díder que i a dètz peiretes e cap de mès.
Se volem díder que i a mès peiretes, e non sonque dètz, podem díder:
Ei un shinhau coma ben, fòrça o molt, e sustot coma pro.
Bèth còp damb un sens afectiu:
Aqueth se vò morir…
Ò ben, que ja ei guarit, plan!
T’as hèt plan grana, gojata, com passe eth temps!
Se plan va ath darrèr, exprimís una qualificacion sus era accion deth vèrb:
Mès se lo metem ath dauant exprimís ua valoracion generau:
E donc:
Coma advèrbi, tanben, pòt quantificar as adjectius o a d’auti advèrbis:
Encara qu’infreqüent en aranés, pòt èster un quantificador deth nòm:
Mercatz damb X es posicions a on se poirie inserir plan:Es camins de Montcorbisson poderien èster, entà nosati, un simbèu, coma ac ère tanben eth pas per aqueth bòsc tant escuro qu’era gent auie volut arrespectar coma part dera sua tèrra, e auie traçat es dues ores de camin, long, que serpentejaue tà naut.
Non ei cap susprenent que nosati, qu’auem viscut tostemp ara ombra des bòsqui, mos sentim atrèti per aqueri camins e aquera montanha.
Ua atraccion que definís eth nòste caractèr coma societat, e ath madeish temps da un significat relevant as nòstes peculiaritats.
Mercatz damb X es posicions a on se poirie inserir plan:
Es camins de Montcorbisson poderien èster, entà nosati, un simbèu, coma ac ère tanben eth pas per aqueth bòsc tant escuro qu’era gent auie volut arrespectar coma part dera sua tèrra, e auie traçat es dues ores de camin, long, que serpentejaue tà naut.
Non ei cap susprenent que nosati, qu’auem viscut tostemp ara ombra des bòsqui, mos sentim atrèti per aqueri camins e aquera montanha.
Ua atraccion que definís eth nòste caractèr coma societat, e ath madeish temps da un significat relevant as nòstes peculiaritats.
Mès que mès limitada ath femenin.
Se da en cas des Objèctes Dirèctes en forma de pronòm que se placen ath dauant deth vèrb:
Les as vistes, aqueres òbres?
Hètz es substitucions segon er exemple:Ex.
An entenut es sues paraules?
Hètz es substitucions segon er exemple:
An entenut es sues paraules?
Auien portat es cagires ::
An trobat pomes?
An revirat es clausules contractuaus ::
Sabetz s’a on an metut es huelhes d’alumini?
Demana-li a veir se se n’a portat es culhères ::
Auien acabat era carretèra en dus ans ::
Er emplec frequent des enonciatius ei un trèt pròpri deth gascon.
En aranés, non cap tant, mès tanben n’i a un emplec naut tradicionaument.
Emplegam aqueri enonciatius entà remercar un hèt o circonstància, entà demanà'i atencion, entà mostrar qu’ei una conseqüéncia logica d’una situacion dada, o peth contrari entà remercar un contrast entre es circionstàncies e era realitat.
Me demanauen se i volia anar, mès jo que no’n volia enténer a parlar.
Be cantes ben, tu, non cau cap que digues que non!
B’ei polida, aquera casa.
Ja pòs vier quan volgues, qu’a jo non me hè arren.
Cau auer present qu’es enonciatius se placen ath començament deth predicat, ath dauant deth vèrb (e des pronòms de complement se n’i a ath dauant deth vèrb):
Aqueres cases, per contra, que son plan hètes, a jo que m’agraden.
Jusèp, be la sap hèr, aquera recèpta.
Donques ja n’ès d’afortunat, tu.
Mès non emplegam enonciatius laguens d’ua proposicion subordinada o interrogativa:
Que i anaram, mès voleria saber se quan i anaram.
D’aquiu estant que vedíem qu’es darrèrs corredors passauen en condicions ja penoses.
I anaram o non?
E tanpòc l’emplegam se i a ua negacion o ua imperativa:
Non volem pan, que volem trabalh.
Be sap barar, mès non sap barar tant coma tu.
Ja ei estrany, aquerò, non ei d’aqueres causes que vedem cada dia.
Mès bèth còp podem emplegar que combinat damb non entà emfasizar un contrast:
Be sap barar, mès que no’n sap tant coma tu.
Sajatz de plaçar-i formes d’enonciatiu QUE, BE, JA:Ath cap des sègles, eth país s’a organizat en unitats territoriaus pròpries.
E per contra ei encara luenh d’auer arribat a çò qu’ère ena edat mejana.An arrason es que diden qu’auem devengut ua autonomia laguens de ua auta, mès n’an tanben es que diden qu’èm ua comarca un shinhau especiau.
Ara sabem qu’eth futur deth nòste país serà condicionat pera orografia.
Ei ua causa plan sabuda; non descorbirm arren de nau.
Coma veiram, ei ua longa istòria.
Podem hèr toti es esfòrci entà èster un actor dera geopolitica, qu’era dificultat mès grana ei en véncer era condicion periferica.
Sajatz de plaçar-i formes d’enonciatiu QUE, BE, JA:
Ath cap des sègles, eth país s’a organizat en unitats territoriaus pròpries.
E per contra ei encara luenh d’auer arribat a çò qu’ère ena edat mejana.
An arrason es que diden qu’auem devengut ua autonomia laguens de ua auta, mès n’an tanben es que diden qu’èm ua comarca un shinhau especiau.
Ara sabem qu’eth futur deth nòste país serà condicionat pera orografia.
Ei ua causa plan sabuda; non descorbirm arren de nau.
Coma veiram, ei ua longa istòria.
Podem hèr toti es esfòrci entà èster un actor dera geopolitica, qu’era dificultat mès grana ei en véncer era condicion periferica.
Unitat 8.
Gerondius.
Es gerondius en aranés pòden èster de dues manères principaus:
Es gerondius perifrastics:
Es gerondius simples: an un acabament -nt deth tipe dident.
Tà qué servís un gerondiu?
Eth gerondiu ei ua forma non personau deth vèrb qu’exprimís ua accion o eveniment que se desvolope ath long d’un cèrt temps indeterminat, sense indicacion d’acabament.
Com qu’ei ua forma non personau, non pòt formar proposicions independentes, ei a díder que depen de un aute vèrb e, en relacion damb aguest, eth gerondiu establís simultanitat o precedéncia immediata:
Jo tostemp esdéjoi en tot liéger era premsa.
Tot barant se n’apren.
Vedent que non i auie cereaus, se n’anèc a esdejoar ena tauèrna.
En veir que s’auien acabat es cereaus, se’n planhec amarament.
Coma vedetz, i a dus tipes que non pòden exprimir sonque simultanitat: en tot + inf e tot + gerondiu simple.
Les representam en a e b. I a un tipe que pòt exprimir autant simultanitat coma precedéncia immediata: eth gerondiu simple, que representam en c e d. E finaument n’i a un que non pòt exprimir sonque precedéncia immediata: en + infinitiu, que representam en e. En cas de d e de e podem dar mès distància entre es dues accions o eveniments s’emplegam passats compausats: auent vist que non n’i auie, se planhèc; en auer vist que non n’i auie, se planhèc.
Ena taula que seguís, sajatz combinasons entre es vèrbs dera quèrra coma segondaris (en gerondiu) e es dera dreta coma principaus (en indicatiu), coma en exemple:
Es emplecs des gerondius se pòden trasladar a expressions mès precises que se servissen de conjoncions o advèrbis:
I a formes de gerondiu qu’exprimissen ua condicion prealabla a çò que ditz eth vèrb principau.
Alavetz, totun, non podem emplegar es perifarsis en tot + infinitiu, en + infinitiu e tot + gerondiu simple, pr’amor qu’aqueres exprimissen estrictament simultanitat.
Alavetz, aguestes tres proposicions impliquen simultanitat:
En tot declarar-se innocent, er acusat compromet era credibilitat des sòns collaboradors.
Tot reauçant-ne es qualitats, eth president se guanhèc era simpatia deth dirigent opositor.
En reauçar-ne es qualitats, eth president se guanhèc era simpatia deth dirigent opositor.
E aguestes dues impliquen succession temporau, mès immediata ena prumèra qu’ena dusau:
En reauçar-ne es qualitats, eth dirigent opositor artenhec es favors deth president.
Declarant-se innocent, er acusat aurà de demostrar qu’ère en estrangèr en moment deth crim.
Vedetz qu’aguestes proposicions admeten soent ua interpretacion instrumentau o causau, ei a díder qu’exprimissen qu’ua causa arribe per mejan o rason de ua auta, a on mejan o rason son aportats pera frase en gerondiu.
Aquerò ei resultat logic dera relacion causa-efècte qu’an es eveniments.
Ara, qu’ei possible que mos interèsse d’exprimir eth valor instrumentau explicitament:
Damb eth tren des sies o damb eth des sies e mieja?
Aciu non daríem eth sens d’instrument o mejan s’arresponéssem «en tot préner» o «en préner», per exemple.
Eth gerondiu non pòt exprimir jamès posterioritat.
Non podem díder:
Mau: Es ploges provoquèrem grani aiguats, en tot arrossegar ua grana quantitat d’arbes tà baish.
Ben: Es ploges provoquèrem grani aiguats, e arrosseguèren ua grana quantitat d’arbes tà baish.
Mau: Prononcièc un discors embelinaire, en tot convencer-les atau en favor dera opcion mès cara.
Ben: Prononcièc un discors embelinaire que les convencec en favor dera opcion mès cara.
Identificatz es incorrèctes e datz-ne era version corrècta:
Queiguec dera escala, en tot trincar-se ua cama.
Se carguèc eth morralet en tot passar-se eth correg peth dessús deth cap.
Entrèc ena casa en tot trincar ua hièstra.
Entrèren a visitar era catedrau, en tot trobar aquiu as guides qu’auien perdut.
Caminèc sense veir s’a on metie es pès, en tot hèr a quèir es pialèrs de capses.
Hec a quèir es pialèrs de capses en tot caminar sense veir s’a on metie es pès.
Eth vaishèth islandés assistic ath naufragi en tot poder sauvar quasi toti es marinèrs.
En tot préner era guitarra, se higec ath grop.
Aluguèren eth huec en tot emplegar ua lent.
Eth gerondiu non se pòt emplegar entà hèr expressions qu’exprimissen procèssi en combinason damb eth vèrb estar o èster.
Atau, non ei corrècte estam/èm trabalhant ne estam en tot trabalhar, ne tanpòc èm en tot trabalhar.
Soent, en aqueri contèxtes, se pòt emplegar era expression èster a: son a trabalhar, èm a hèr un trabalh ena bibliotèca…
O ben formes mès explicites: ara trabalhen; èm ena bibliotèca qu’estudiam…
Per contra, ei possible d’emplegar ua expression damb anar + gerondiu simple, coma anam hènt, anatz-me dident es numèros pòc a pòc…
Tamben se pòt emplegar un gerondiu simple entà exprimir manèra: passauen cridant «libertat»; se presentèc en tot auçar es mans, shebitejant eth sòn nòm…
Damb seguir e contunhar tanpòc non i podem combinar cap de gerondiu: non podem hèr seguís hènt heired o seguissen trabalhant en aquera enterpresa… ne contunhen en tot cantar peth maitin o contunhen trabalhant aquiu…
Corregitz es que calgue e datz-i alternatives:
Se m’anatz dant tant de tralbalh, non poirè acabar eth qu’è pendent.
Passaue es ores ena sua cramba beuent e liegent.
Es vèrbs seguir e contunhar tanpòc non admeten combinasons damb participis ne adjectius.
Non ei corrècte era botiga contunhe barrada o seguim admirats de tot çò que mos aufrissen.
Eth vèrb seguir a un sens fisic o metaforic de movement liniau: seguim era tralha enquiar arriu; seguim (damb) era lectura deth capítol III; non parles tan de prèssa, que non te seguisqui.Eth vèrb contunhar o continuar lo cau evitar en favor de seguir.
Per contra, i a mots que i son relacionats e que son corrèctes, coma continuacion o de contunh.Alavetz:Mau: Era usina seguís barradaBen: Era usina ei tostemp/encara barradaMau: Seguís ploiguent a còp de farratsBen: Plò tostemp a còp de farratsBen: Plò de contunh a còp de farratsMau: Eth grilhon seguís cantant de netsBen: Eth grilhon cante tanben de netsBen: Cante de contunh, de nets tanbenAuem estat arrecebent notícies inquietantes.
Es vèrbs seguir e contunhar tanpòc non admeten combinasons damb participis ne adjectius.
Non ei corrècte era botiga contunhe barrada o seguim admirats de tot çò que mos aufrissen.
Eth vèrb seguir a un sens fisic o metaforic de movement liniau: seguim era tralha enquiar arriu; seguim (damb) era lectura deth capítol III; non parles tan de prèssa, que non te seguisqui.
Eth vèrb contunhar o continuar lo cau evitar en favor de seguir.
Per contra, i a mots que i son relacionats e que son corrèctes, coma continuacion o de contunh.
Alavetz:
Se seguís ploiguent atau, i aurà aiguats.
Se passaue era vida dant sòs a toti.
Arrint tan fòrt desvelharatz as vesins.
Digatz çò que volgatz, que jo seguisqui dobtós.
Viuent d’aguesta forma, perderàs era salut.
Vè estornejant era sausa enquia que jo t’ac diga.
Venguec dident que j’ac harie solet.
Credent tot çò qu’escotatz, non haratz arren de bon.
Se seguisses minjant atau, dempús non trabalharàs.
Estam pensant se non poiríem anar tà Tolosa.
Seguís passant camions de dia e de nets.
Non mos està agradant guaire era conferéncia inaugurau.
Ja mos anam coneishent, ath cap deth temps.
Com pòs estar trabalhant atau tot eth dia?
En tèxte que seguís, es formes soslinhades pòden èster cambiades per gerondius?
Pòs mòir ua man plana en (1) sens circular ath torn deth vrente (2) ath madeish que te passes era auta endeuant e endarrèr peth dessús deth cap?
Ei mès aisit (3) se comences damb era ua e (4) incorpòres era auta dempús e (5) seguisses eth ritme dera prumèra que (6) se comences damb es dues ath madeish temps.
E com te semble mès facil, (10) se vires en sens des esplingues deth relòtge o (11) se vires en sens contrari?
Ei d’aqueres causes que i a persones que les saben hèr mès que d’autes.
Toti auem limitacions: per exemple, podem parlar damb ua auta persona (12) ath madeish temps que condusim un veïcul?
Mès i a estudis scientifics que diden que parlar per telefon (13) mentre condusim ei dangerós encara qu’ac hescam (14) damb un sistèma de mans liures.
Per qué?
Pr’amor que hèm accions fisiques (15) mentre ne visualizam d’autes que i pòden interferir.
Per exemple, s’en un moment auem de caushigar eth fren (16) e pensam en ua accion qu’implique caminar o sautar (pr’amor que mos ac cau figurar mentaument (17) mentre conversam…), es dues accions entren en conflicte e era ua pòt interferir ena auta e retardar-la.
Eth pronòm interrogatiu de manèra ei tostemp com, mentre qu’eth comparatiu pòt èster com o coma (es dus son equivalents).
Donques, enes interrogatives indirèctes s’emplegue tanben com tostemp.
Ei important de distinguir-les des comparatives:
Me demanèc se com me didia.
Com sabes tu era mia edat?
Enes proposicions que seguissen, didetz en quines podem emplegar com e coma indistintament e en quines non podem emplegar sonque com:
A partir d’ua practica seculara d’assag e error?
Era construccion tant coma ei equivalenta de tant que quan va seguida de vèrb:
Trabalha tant que volgues.
Aquiu era gent an tanti sòs que gasten tant que vòlen.
Jo trabalhi tant coma tu, e tu tant que pòs.
Vosati escriuetz tant que sapiatz, aumens tres centes paraules, que jo ja vos ac corregirè tan lèu que poga, mès segur que non n’auançarè de corregir tant coma vosati d’escríuer.
Aciu que parlaram de bères conjoncions coordinantes, ei a díder es que junhen proposicions en relacion de coordinacion e non de subordinacion.
En bèth cas pòden foncionar coma connectors discorsius.
Çò que dideram repren e desvolope era descripcion des connectors dera unitat 2.
Era diferéncia entre conjoncions coordinantes e connectors ei qu’es prumères les plaçam a nivèu proposicionau (junhen proposicions) e es dusaus a nivèu discorsiu (junhen pèces mès granes).
Es conjoncions establissen bères relacions basiques.
Ne daram bères ues que podem trasladar ath nivèu des connectors.
Normaument, a mès demane virgula: ne sap e, a mès, ac sap explicar.Era adicion d’informacion, representada pera conjoncion e o ne.
Normaument, a mès demane virgula: ne sap e, a mès, ac sap explicar.
Tanplan a un sens en part adversatiu.
Tanplan a un sens en part adversatiu.
Autanplan a un sens d’adicion suplementària.
Autanplan a un sens d’adicion suplementària.
Sajatz diferentes opcions en cada cas:Guanhèc eth jòc e s’emportèc eth partit :: guahèc eth jòc e encara s’emportèc eth partit :: …
Sautar de massa naut non ei bon, e pòt èster dangerós :: …
I a plantes mediterranèes e, en cèrti endrets, tropicaus :: …
N’an defenut es drets e an demanat que li dèssen un cargue :: …
Mos sancionèren e mos menacèren s’ac tornàuem a hèr :: …
Sajatz diferentes opcions en cada cas:
Guanhèc eth jòc e s’emportèc eth partit :: guahèc eth jòc e encara s’emportèc eth partit :: …
Sautar de massa naut non ei bon, e pòt èster dangerós :: …
I a plantes mediterranèes e, en cèrti endrets, tropicaus :: …
N’an defenut es drets e an demanat que li dèssen un cargue :: …
Mos sancionèren e mos menacèren s’ac tornàuem a hèr :: …
Un exemple de connector entà ahíger informacion naua.
Era informacion se pòt presentar tot simplament:
Es Pompièrs an creat ua naua entitat que serà dedicada ara gestion des emergéncies, segontes comunicaue ager eth Conselh Generau d’Aran, ena hèsta deth còs.
Aquera entitat unificarà toti es servicis que dan es Pompièrs d’Aran.
Era sua mission poirie arribar a èster equivalenta a ua coordinacion generau.
Mès es paragrafs pòden presentar connectors en inici o en interior, entà mantier era coeréncia de tot eth tèxte:
Encara, aquera entitat unificarà toti es servicis que dan es Pompièrs d’Aran.
Era sua mission poirie arribar a èster, autanplan, equivalenta a ua coordinacion generau.
Era sua mission poirie arribar a èster, autanplan, equivalenta a ua coordinacion generau.
Era sua mission poirie arribar a èster, autanplan, equivalenta a ua coordinacion generau.
Sajatz diferentes opcions en cada cas:Joan, ara ditz que òc, ara que non, jamès ne pòs èster segur ::Ja sigue pr’amor deth temps, ja sigue pr’amor deth cansament, tostemp tròbe ua desencusa ::I anaram tant se mos dèishe coma se non ::
Sajatz diferentes opcions en cada cas:
Joan, ara ditz que òc, ara que non, jamès ne pòs èster segur ::
Ja sigue pr’amor deth temps, ja sigue pr’amor deth cansament, tostemp tròbe ua desencusa ::
I anaram tant se mos dèishe coma se non ::
A un nivèu discorsiu, es connectors en sens de disjoncion son soent dedusibles deth contèxte o, ath contrari, son plan explicits:
Es Pompièrs an creat ua naua entitat que serà dedicada ara gestion des emergéncies, segontes comunicaue ager eth Conselh Generau d’Aran, ena hèsta deth còrs.
Aquera entitat unificarà toti es servicis que dan es Pompièrs d’Aran e poire èster ua extension dera coordinacion de servicis actuau.
O ben era sua mission poirie arribar a èster equivalenta d’ua coordinacion generau.
Aquerò implicarie era creacion d’ua naua figura administrativa.
Aquerò implicarie era creacion d’ua naua figura administrativa.
Aquerò implicarie era creacion d’ua naua figura administrativa.
Autaments pren un sens mès que mès adversatiue combine damb condicionau e futur:Les auetz de dar es instruccions, autaments sepoirien confóner / se confoneràn.I a formes que demanen normauments anar separades per virgula.
Ei eth cas de ath revès o totun: L’auien arrestat ena doana.
Totun, lo liberèren ath cap d’ues ores.
Non lo meteren ena preson; ath revès, lo liberèren ath cap d’ues ores.Era forma totun, a diferéncia de mès, que pòt anar en posicion non iniciau: Non lo liberèren, totun, ath cap d’ues ores…
I a formes que demanen normauments anar separades per virgula.
Ei eth cas de ath revès o totun:
L’auien arrestat ena doana.
Totun, lo liberèren ath cap d’ues ores.
Non lo meteren ena preson; ath revès, lo liberèren ath cap d’ues ores.
Era forma totun, a diferéncia de mès, que pòt anar en posicion non iniciau:
Non lo liberèren, totun, ath cap d’ues ores…
Autaments tanben pot èster un introductor de sens alternatiu o equivalent:Les an dat instruccions.
Les an dat instruccions.
Sajatz diferentes opcions entà combinar es parelhs:
Ath nivèu discorsiu:
Totun, non serà ua entitat menor:…
Aquera entitat unificarà toti es servicis que dan es Pompièrs d’Aran.
Entà introdusir aclariment o equivaléncia, er inventari de conjoncions e eth de connectors discorsius coïncidís:
Es Pompièrs an creat ua naua entitat que serà dedicada ara coordinacion des emergéncies.
Çò ei, aquera entitat unificarà toti es servicis que dan es Pompièrs d’Aran e poire èster ua extension dera coordinacion de servicis actuau.
Autaments (dit), aqueth serà un servici equivalent a ua coordinacion generau.
Aquerò implicarie era creacion d’ua naua figura administrativa.
Entà exprimir obstacle o objeccion, era conjoncion maugrat que / encara que ei era mès freqüenta:
Encara que siguesse mès longa que jo, non me podie guanhar.
Es connectors en aqueth sens, a un nivèu discorsiu, soent s’introdusissen dempús dera informacion que constituïrie er obstacle:
Maugrat aquerò, non arribarà a èster ua coordinacion generau…
Dit aquerò, era entitat non arribarà…
Entà indicar eth sens declaratiu, se s’emplegue bèth element ei er enociatiu be / que, mès tanben:
Sajatz opcions entà mercar eth caractèr declaratiu:Ei evident, a partir de çò que s’a dit, que i èm totaument a favor ::Non me semble ben, non te i voi deishar anar ::Non i sò d’acòrd, pensi qu’ei ua mesura negativa ::
Sajatz opcions entà mercar eth caractèr declaratiu:
Ei evident, a partir de çò que s’a dit, que i èm totaument a favor ::
Non me semble ben, non te i voi deishar anar ::
Non i sò d’acòrd, pensi qu’ei ua mesura negativa ::
En d’autes varietats gascones, ja sabem qu’es enonciatius son obligats enes proposicions declaratives afirmatives.
En aranés, justaments, es enonciatius hèn servici ath nivèu discorsiu, entà remercar ues parts peth dessús de d’autes:
Era mission d’aquera entitat que serie…
I a, totun, expressions explicites d’afirmacion:
Remercam que… / Cau auer en compde (que)…
Entà indicar finalitat o intencion, era conjoncion ei soent entà / entà pr’amor de:
Les criden per orde alfabetic entà evitar greuges.
Les criden per orde alfabetic damb era finalitat d’evitar greuges.
Eth connector en sens de finalitat o intencion pòt èster un traslat d’aquera conjoncion ath nivèu discorsiu, mès tanben i a formules mès explicites:
Ua naua entitat unificarà toti es servicis que dan es Pompièrs d’Aran, e era sua mission poirie arribar a èster equivalenta a ua coordinacion generau.
Aquerò ei entà pr’amor de dar mès eficiéncia ara gestion des emergéncies, segontes comunicaue ager eth Conselh Generau d’Aran ena hèsta deth còs, de manèra que se crearie ua naua figura administrativa.
Era finalitat ei dar mès eficiéncia ara gestion des emergéncies, segontes comunicaue ager eth Conselh Generau d’Aran ena hèsta deth còs, de manèra que se crearie ua naua figura administrativa.
Entà indicar causa o rason, s’emplegue mès que mès era conjoncion pr’amor de / que:
Les criden per orde alfabetic pr’amor que vòlen evitar greuges.
De connectors en sens de causa o rason n’i a un bon nombre, mès en realitat s’apliquen a un nivèu proposicionau entà exprimir era causa a manèra de condicion prealabla:
Vist que bèth còp i auie greuges, ara les criden per orde alfabetic.
Com que bèth còp i auie greugues, ara…
Es connectors de causa, en realitat les trobam pòc en nivèu deth discors:
Ua naua entitat unificarà toti es servicis que dan es Pompièrs d’Aran, e era sua mission poirie arribar a èster equivalenta a ua coordinacion generau.
Aquerò ei pr’amor qu’es Pompièrs an besonh de mès eficiéncia ena gestion des emergéncies, segontes comunicaue ager eth Conselh Generau d’Aran, ena hèsta deth còrs.
Era forma degut a entà indicar causa ei incorrècta se non ei estrictaments adjectiva:Se perdec fòrça produccion degut as baishes temperatures.Se perdec fòrça produccion pes / a causa des baishes temperatures.
Era forma degut a entà indicar causa ei incorrècta se non ei estrictaments adjectiva:
Se perdec fòrça produccion degut as baishes temperatures.
Se perdec fòrça produccion pes / a causa des baishes temperatures.
Per contra, se tendís a emplegar eth sens consecutiu.
Entà indicar consequéncia, emplegam soent donc / donques:
Ja è explicat es arguments en favor e en contra.
Çò que jo en pensi, donques, ei…
Ja as explicat es arguments en favor e en contra.
Alavetz, ditz-mos se qué en penses.
Sajatz diferentes opcions entà combinar es parelhs:
Ja auem vist en bèth aute lòc que donc/donques non pòden auer valor causau.
Son tostemp consecutius:Causa o rason: S’anèc a rensenhar, donc pr’amor que volie hèr es gestions entath viatge.Consequéncia: Volie hèr es gestions entath viatge e, donc, s’anèc a rensenhar.Es connectors donc/donques son tostemp tonics, e donques soent mèrquen ua separacion entonativa en relacion damb era rèsta dera frasa (a diferéncia deth catalan doncs, qu’ei normauments atòn), damb ua entonacion ascendenta:Tostemp mos auie volut vier a dar era notícia, e DONC demanèc a sa mair que la deishèsse vier-mos a veir.Voletz vier a pescar?
DONQUES, telefonatz-mos.Tanben donques/donc an mobilitat e se pòden plaçar peth miei o ath finau de proposicion: A Petra li auien demanat disponibilitat totau.
En moment dera emergéncia, donques, ère prèsta.Que voleratz collaborar?
Telefonatz-mos, donc.
Ja auem vist en bèth aute lòc que donc/donques non pòden auer valor causau.
Son tostemp consecutius:
Causa o rason: S’anèc a rensenhar, donc pr’amor que volie hèr es gestions entath viatge.
Consequéncia: Volie hèr es gestions entath viatge e, donc, s’anèc a rensenhar.
Es connectors donc/donques son tostemp tonics, e donques soent mèrquen ua separacion entonativa en relacion damb era rèsta dera frasa (a diferéncia deth catalan doncs, qu’ei normauments atòn), damb ua entonacion ascendenta:
Tostemp mos auie volut vier a dar era notícia, e DONC demanèc a sa mair que la deishèsse vier-mos a veir.Voletz vier a pescar?
DONQUES, telefonatz-mos.
Tanben donques/donc an mobilitat e se pòden plaçar peth miei o ath finau de proposicion:
A Petra li auien demanat disponibilitat totau.
En moment dera emergéncia, donques, ère prèsta.
Que voleratz collaborar?
Telefonatz-mos, donc.
Es connectors en sens de consequéncia son, de hèt, plan frequents:
Es Pompièrs vòlen milhorar era gestion des emergéncies, segontes comunicaue ager eth Conselh Generau d’Aran, ena hèsta deth còrs.
Pr’amor d’aquerò, ua naua entitat unificarà toti es servicis que dan es Pompièrs d’Aran.
Donques, era sua mission poirie arribar a èster equivalenta a ua coordinacion generau e, alavetz, dar lòc a ua naua figura administrativa…
Prenem bères illustracions de Pawel Kuczynski (o d’estil semblant) e sagem de hèr-ne ua descripcion.Cau qu’era descripcion age tres nivèus:- informatiu descriptiu: aciu emplegaram mès que mès advèrbis de lòc, de manèra e de quantitat;- informatiu interpretatiu;- argumentatiu: aciu coma en nivèu anterior, emplegaram conjuncions e connectors discorsius.Advèrbis de referéncia extèrna.
Hèn indicacions sus elements dehòra dera proposicion.
Prenem bères illustracions de Pawel Kuczynski (o d’estil semblant) e sagem de hèr-ne ua descripcion.
Cau qu’era descripcion age tres nivèus:
Advèrbis de lòc:
Pensatz es advèrbis de lòc que pòden anar ben en cada cas:
A- Ves a on sò jo, ena fotografia?
M- Non, non te veigui pas.
M- E eth gojat tan magre tamb eth nas croishit e que non a sonque era pèth e es uassi?
M – Non, eth de delà?
A- Aqueth qu'ei eth cosin deth nòvi.
Advèrbis de temps:
Amplitz es espacis damb er advèrbi de temps que i pogue anar:
Es advèrbis de manèra e de quantitat que seguissen, sajatz de classificar-les segon es critèris dera taula.
Un còp classificadi, demanatz-vos se quini pòden acompanhar ara proposcion tot plaçant-se’n dehòra.
Tad aquerò, pensatz possibles frases:
Advèrbis de referéncia intèrna.
Particules d’afirmacion e negacion, o de tipe modau e de dobte.
Sajatz d’imaginar contèxtes entà cadua des formes que seguissen.
N’i a que son des que’n didem enonciatius, d’auti son particules de negacion, etc…
Redigitz proposicions e observatz se quines posicions pòden ocupar en cada cas:
Era forma òc s’emplegue, en occitan generau, entà afirmacion dirècta, mentre que si ei era afirmacion que respon a ua negacion prealabla:
Cau díder qu’er aranés a redusit er emplec de òc a contèxtes d’interaccion a on mercam qu’èm d’acòrd damb çò qu’afirme er interlocutor, mès eth si a estat generalizat coma responsa afirmativa a ua question:
Bensè…
Çampar deu èster pro gran entà apréner a liéger.Dilhèu non mos reconeisheràn s’ei de nets.Sajatz de pensar frases a on poiríem emplegar aqueri tres mots.
Bensè exprimís un dobte negatiu, e çampar mèsalèu positiu, equivalent de dilhèu:
Penses qu’ei era manèra d’anar vestit entà un acte coma aqueth?
Bensè…
Çampar deu èster pro gran entà apréner a liéger.Dilhèu non mos reconeisheràn s’ei de nets.
Sajatz de pensar frases a on poiríem emplegar aqueri tres mots.