diff --git "a/kk_wiki_articles_first_5k.txt" "b/kk_wiki_articles_first_5k.txt" new file mode 100644--- /dev/null +++ "b/kk_wiki_articles_first_5k.txt" @@ -0,0 +1,5904 @@ +'''Қазақстан''' ), толық атауы '''Қазақстан Республикасы''' () Шығыс Еуропа мен Орталық Азияда орналасқан мемлекет. Батысында Еділдің төменгі ағысынан, шығысында Алтай тауларына дейін 000 км-ге, солтүстіктегі Батыс Сібір жазығынан, оңтүстіктегі Қызылқұм шөлі мен Тянь-Шань тау жүйесіне 600 км-ге созылып жатыр. Қазақстан Каспий теңізі арқылы Әзірбайжан, Иран елдеріне, Еділ өзені және Еділ-Дон каналы арқылы Азов теңізі мен Қара теңізге шыға алады. Мұхитқа тікелей шыға алмайтын мемлекеттердің ішінде Қазақстан ең үлкені. Қазақстан бес мемлекетпен шекаралас, соның ішінде әлемдегі құрлықтағы ең ұзын шекара, солтүстігінде және батысында Ресеймен 7591 км құрайды. Оңтүстігінде: Түрікменстан 426 км, Өзбекстан 2354 км және Қырғызстан 1241 км, ал шығысында: Қытаймен 1782 км шектеседі. Жалпы құрлық шекарасының ұзындығы 13394 км. Батыста Каспий теңізімен (2000 км), оңтүстік батыста Арал теңізімен шайылады. 2022 жылдың қазандағы елдегі тұрғындар саны 19 691 858, бұл әлем бойынша 64-орын. Жер көлемі жағынан әлем елдерінің ішінде 9-орын алады (2 724 902 км²). Елдің елордасы Астана қаласы. Мемлекеттік тілі қазақ тілі. Ресми тілі орыс тілі. Қазақстанның ұлттық құрамы алуан түрлі. Халықтың басым бөлігін тұрғылықты қазақ халқы құрайды, пайыздық үлесі 70,18%, орыстар 18,42%, өзбектер 3,29%, украиндар 1,36%, ұйғырлар 1,48%, татарлар 1,06%, басқа халықтар 5,38% Халықтың 75% астамын мұсылмандар құрайды, православты христиандар 21%, қалғаны басқа да дін өкілдері. Экономикалық көрсеткіштері бойынша дамушы экономика ретінде қарастырылады. Елдің жалпы ішкі өнімі ЖІӨ (номинал) $205,539 млрд (2018). Экономиканың негізгі бағыты отын-энергетика саласындағы шикізат өндіру, ауыл шаруашылығы (егіншілік). Елдің негізгі валютасы теңге. 1991 жылдың 16 желтоқсан күні КСРО-ның ыдырауына байланысты өз егемендігін жариялады және халықаралық қауымдастық тарапынан тәуелсіз мемлекет ретінде мойындалды. 1992 жылдың наурызынан бастап БҰҰ-ның толыққанды мүшесі. Сонымен қатар Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына, Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымына, Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына және Еуразиялық Экономикалық Қауымдастығы сияқты басқа да бірнеше халықаралық ұйымдардың құрамына кіреді. == Этимологиясы == Қазақстан сөзі '''''Қазақ''''' және '''''Стан''''' сөздерінен құралған, яғни ''Қазақ елі'' деген мағына береді. Соңғы кездері халық арасында '''''Қазақ елі''''', '''''Ұлы дала елі''''' және деген атаулар қолданылуда. == Тарихы == === Ежелгі Қазақстан === Қазіргі Қазақстан жерін ежелгі адамзат баласы бұдан миллиондай жыл бұрын мекен еткен. Қола дәуірінде Сібірдің, Жайық өңірінің, Қазақстан мен Орта Азияның ұлан-ғайыр далаларын тегі және тарихи тағдырларының ортақтығы жағынан туыс тайпалар мекендеді. Бұл тайпалар өзінше бір үлгідегі жарқын мәдениет қалдырды. Мұны ғылымда Андрон мәдениеті деп атайды. Ерте темір ғасыры дәуірінде (біздің заманымыздан бұрынғы мыңжылдық ортасы) Қазақстанда тайпалық одақтар қалыптасты. Қазақстанның оңтүстік, шығыс және орталық аудандарын мекендеген тайпалар сақ тайпалар одағына, ал батыс, солтүстік аудандарындағы тайпалар савроматтар тайпалық бірлестігіне бірікті. Біздің заманымыздан бұрынғы 3-ғасырда Қазақстан жерінде кейбір тайпалар өз мемлекетін құрып, алыс-жақын елдермен саяси түсті. Олардың алғашқылары сюнну (ғұндар) болатын. Зерттеушілер ғұндарды түріктердің арғы ата-бабалары деп есептейді. Бұл бірлестікті Мөде басқарған кезде ғұндар бүкіл әлемге танылды. Ғұндардың батысқа жорығы “Халықтардың ұлы қоныс аударуына” түрткі болды. Жетісуда ежелгі тиграхауда сақтарының жерін мұра етіп алған усундер (үйсіндер) біздің заманымыздан бұрынғы 160 ж. шамасында Іле алқабында өз мемлекетін құрды. Олар Қаңлы мемлекетімен шектесті. Бұл тайпалар құрған мемлекеттер Қытай, Парфия, Рим және Кушан империясы сияқты елдермен саяси, экономикалық және мәдени байланыс орнатқан. === Ерте орта ғасырлардағы Қазақстан (Түркі дәуірі)=== ====Қазақстан аумағындағы ерте орта ғасырдағы мемлекеттер (VI-IX ғғ)==== VI ғасырдың басында бүгінгі қазақ жерінде аса күрделі бетбұрыстар болған. Алтай-Сібір, Моңғолия жерінде түркі тайпаларының үстем тап өкілдері бірігіп, әскер күшіне сүйенген Түрік қағанаты атты ерте феодалдық мемлекет құрды. Олардың жері шығыс Кореядан бастап, Орта Азияның жерін де қамтылған. Қазақстан да бұл қағандықтың құрамына кірген. Бұл мемлекет туралы жазба деректер түрік тайпаларының өз тілінде жазылған «Үлкен күлтегін», «Тоныкөк» жазуларынан белгілі. Махмұд Қашқари, Рашид-ад-диннің тарихи жазбаларынан көптеген құнды деректер алуға болады. Византия, Қытай тарихшылары да мол мәлімет береді. Қазақстанның тарихында бұл мерзім «Түрік дәуірі» (VI-XIII ғ. ғ.) деген атпен белгілі. Қазақ жерінде көрсетілген мерзімде бірнеше феодалдық мемлекеттер өздерінің саяси-әкімшілік биліктерін жүргізді. Қазақстанда алғашқы қауымдық құрылыстан кейін ғасырдан феодалдық қатынастар орнай бастады (немісше феод- «жер», аль- «иесі», яғни жердің иесі деген ұғымды береді.). Ортағасырлық тайпалардың арасында негізгі екі тап: феодалдық табы мен шаруалар табы қалыптасады. Феодалдар мал мен жердің негізгі иесі болады. Феодалдық қатынастардың орнауы Қазақстанның оңтүстігінде басқа өңірлерге қарағанда жедел жүрді. Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихының басты бірі осы қатынастардың орнауы болды. === Орта ғасырлардағы Қазақстан (Оғыз дәуірі) === Орта ғасырларда қазіргі Қазақстан жерін Қарахан, Қарақытай, Оғыз, Қимақ мемлекеттері өмір сүрді. === Ресей империясының құрамындағы Қазақстан === Қазақстанды Ресейдің отарлауы 1731 жылы Кіші Жүз ханы Әбілқайырдың Ресейге қосылуынан басталды. Бұл процесс 130 жылдан аса уақытқа созылып, 19 ғасырдың 60 жылдарының ортасына қарай толық жүзеге асырылды. 1731–1860 жылдары Қазақстан Ресейге, көбіне сөз жүзінде ғана бағынып, іс жүзінде ру, тайпа билеушілері дербес саясат жүргізді. Патша өкіметі халық көтерілістерін аяусыз басып отырғанымен, елдің ішкі істеріне (сот жүйесіне, ру аралық мәселелерге) араласпады. Ел ішіндегі беделді адамдарға, ру басыларына жалақы тағайындап, әр түрлі атақтар беріп, екінші жағынан әкімшілік реформалар жасап, көнбегендерін жазалау арқылы өз билігін күшейтті. 1822 ж. “Сібір қазақтары туралы жарғы”, 1824 ж. “Орынбор қазақтары жөніндегі жарғы” деген құжаттармен қазақ жерін басқару тәртібі белгіленді. Осы заңдар бойынша Орта жүз бен Кіші жүз хандықтары жойылды. Кіші жүзде хандық биліктің орнына Ресейдегі сияқты әкімшілік басқару жүйесі қалыптасты. Ал Орта жүзде “аға сұлтан” деген басқарушы қызмет енгізілді. Ішкі округтер құрылды. Округтер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді. 19-ғасырдың басында Хиуа мен Қоқан хандары Оңтүстік Қазақстанға өз бақылауларын орнатты. Қазақтар Қоқан мен Хиуа билеушілеріне қарсы жиі-жиі бас көтеріп отырды. Отарлық езгінің күшеюі, шұрайлы жерлерді тартып алып, бекіністер салу Кенесары Қасымұлы бастаған қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысын (1837–47) тудырды. 19-ғасырдың 60-жылдарында Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңі аяқталды. 1914 ж. 1-тамызда Ресейдің 1-дүниежүзілік соғысқа тартылуы Қазақстан халқына ауыр соққы болып тиді. Жаппай наразылықтар нәтижесінде 1916 жылғы көтеріліс шықты. Көтерілістің басталуына патшаның 1916 жылғы 25-маусымдағы майдандағы қара жұмысқа Қазақ пен Түркістан өлкелерінің және ішінара Сібірдің 19-дан 43 жас аралығындағы ер-азаматтарын шақыру жөніндегі жарлығы түрткі болды. Көтерілістің аса ірі ошақтары Жетісу мен Торғайда болды. 1917 ж. патшаны тақтан құлатқан Ақпан революциясының оқиғалары көп ұзамай Қазақстанға да жетті. 1917 ж. 21–28 шілдеде Орынборда 1-Бүкілқазақ съезі өтті. Делегаттар ұлттық автономия, жер-су, т. б. мәселелердің шешілуіне, Құрылтай жиналысына әзірлік және қазақ саяси партиясын құру мәселелеріне баса назар аударды. Әлихан Бөкейханов, Мұхамеджан Тынышбаев, Міржақып Дулатов, Ахмет Байтұрсынұлы, Жанша Досмұхамедұлы, Халел Досмұхамедұлы, Мағжан Жұмабаев, т. б. қайраткерлер отаршылдыққа қарсы Алаш партиясын құрды. Олар қазақ халқын отарлық езгіден азат ету ұраны төңірегіне топтасып, қазақтың дербес, тәуелсіз Алашорда демократиялық мемлекетін құруға кірісті. Бірақ көп ұзамай бүкіл Ресейдегі сияқты қазақ жерінде де кеңес билігі орнады. === Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы === 1917 жылы большевистік революциядан кейін Қазақстанда Кеңес билігі орнады. Бірінші дүниежүзілік және азамат соғыстары бүкіл ел шаруашылығын күйретті. 1920-1921 жж. қыста болған жұттың салдарынан ірі қараның жартысына жуығы қырылды. 1921 жылы жаз егінсіз болып, аштық орнады. Тек 20-жылдардың соңына қарай Қазақстан қалпына келді. 1920 жылы Қазақстан автономды, ал 1936 жылы КСРО құрамындағы ода��тық республика болды. Аймақтың экономикалық әлсіздігін есепке ала отырып, одақтық үкімет Қазақстан шаруашылығын қарқынды түрде дамытуды алға қойды және 1941 жылы өнеркәсіп өндіріс көлемі 1913 жылмен салыстырғанда сегіз есеге артты. Ірі экономикалық жобаларды орындауға ресурстарды топтастырудың жоспарлық жүйесінің мүмкіндіктері арқасында Қазақстан 30-жылдары көшпелі өлкесінен ірі және өнеркәсіптік, егіншілік пен мал шаруашылығы дамыған, жоғары мәдени деңгейі бар аймаққа айналды. Қазақстан аумағында мыңдаған ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар құрылды, он мыңдаған шақырымға созылған темір және автомобиль жолдары түсті. Қазақстан түрлі түсті және қара металл, көмір, мұнай, бидай, мал шаруашылығы өнімдерінің ірі өндірушісі болды. 1991 жылы Қазақстан үлесіне қорғасын, мырыш, титан, магний, қалайыны өндіруде одақтық өндірістің 70 пайызы, фосфор мен хром өндірісінің 90 пайызы, күміс пен молибденнің 60 пайыздан астамы тиесілі болды. Қазақстан дәнді дақылдардың ірі өндірушісі болды. Алайда, экономикалық дамудағы жетістіктер үшін қазақ халқы құнын өтеді. «Социалистік индустриялау» әдісі қайғылы жағдайға әкелді. Нәтижесінде ұжымдастыру бойынша қозғалыс 30-жылдары аштыққа әкеліп тіреді. Қазақтардың бір бөлігі тобымен Қытайға және көршілес ортаазия елдеріне кетті. 1931-1934 жылдары аштық пен аурудан бір жарым миллион адам қаза тапты, ол этностың 40 пайызын құрады. Қазақстан бұрынғы КСРО аумағындағы негізгі тұрғындардың ең аз бөлігін құраған бірегей республика болды; мұндай жағдай 30-жылдары халықтың көп бөлігінен айырылғаннан емес, КСРО-ның басқа аймақтарынан Қазақстан аумағына жүз мыңдаған адамдарды жарамсыз большевиктік режимде 1937-1938 жж. террор құрбандарына арналған концлагерлер ұйымдастыру арқылы қоныс аудару салдарынан болды. 1935 жылдан 1940 жылға дейінгі кезеңде Батыс Украина, Белоруссия және Литвадан поляктардың жер аударуы көп орын алды (120 мыңға жуық адам). ІІ дүниежүзілік соғыс жылдары Қазақстанға Поволжья немістері, Кавказдан шешендер, ингуштар және басқа да ұлт өкілдері күштеп қоныс аударылды, ал 50-60 жж. тың игеруге байланысты біздің елге Ресей, Украина, Белоруссиядан миллиондаған тұрғындар көшіп келді. Нәтижесінде 1926 жылы республикадағы барлық тұрғынның меншікті салмағы 57,1% құрап, 1939 жылы бұл көрсеткіш 38%-ға дейін төмендеді, ал 1959 жылы небәрі 30 пайызға тең болды. Тек соңғы жылдары қазақтардың меншікті салмағы 50 %-дың көрсеткішке жетті. 70-80 жылдар қарсаңында КСРО-ның экономикалық және өміріндегі дағдарыс Қазақстанға да әсер етті. Қатаң жоспарлық жүйе елдің экономикалық дамуын, әлеуметтік саланы тоқыратты. Сондықтан да қайта құру саясаты жариялылық пен демократияға сенген Қазақстан халқынан кең қолдау тапты. Алайда, 1986 жылғы 17 желтоқсанда орын алған Алматыдағы жастардың демократиялық көтерілісінің қатты қысымға алынғаны тағы да «әлеуметтік» жүйенің жарамсыздығын көрсетті. === Қазақстан Республикасы === ==== ==== '''1990 жылдарда''' 1991 жылы желтоқсанда РКФСР, Украина, Беларусь басшылары Минск қаласында кесдесті (Беловеж келісімі). Талқыланған негізгі мәселелер 1922 жылғы КСРО құру туралы келісім шартты жою, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру. Бас қосуда осы мәселелер туралы құжаттарға қол қойылды. Бұл кездесуге Қазақстан Президенті Н. Ә. Назарбаев та, басқа Орта азиялық басшылары да шақырылмады. 1991 жылы 13 желтоқсанда Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан, Тәжікстан басшылары Ашхабадта бас қосты. Орта Азия мемлекеттерінің басшылары Минск (Беловеж келісімі) шешімін білдірді. 1991 жылы 20 желтоқсанда Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түркіменстан, РКФСР, Украина, Белорусь, Армения, Молдова Алматыда бас қосты. Оған Грузия бақылаушы есебінде ғана қатысты. 1991 жылы 21 желтоқсанда аталған 11 республиканың басшылары КСРО-ны ыдыратып, ТМД-ны құру туралы келісімге қол қойды. Кеңестік жүйенің құрсауынан босап шыққан республикалар «кеңестік», «социалистік» деген атаулардан бас тарта бастады. 1991 жылғы желтоқсанның 10-ы Республика Жоғарғы Кеңесінің сессиясында Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының атауын Қазақстан Республикасы деп өзгертті. Алматы кездесуі кезінде келісілген мәселелердің аса бір маңыздысы ядролық қаруға қатысты бірлескен шара жөніндегі келіссөз еді. Оған қолдарында ядролық қаруы бар мемлекет есебінде Белорусь, Қазақстан, Ресей Федерациясы және Украина Республикасының басшылары қол қойды. Мемлекеттер келісімі бойынша қатысушылар ядролық мәселе жөніндегі саясатты бірлесе жасап, Тәуелсіз Елдер Достастығына енетін барлық ұжымдық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге тиісті болды. КСРО-ның ыдырау процессін тездеткен 1991 жылғы тамыз бүлігі 1991 жылдың қазанына қарай көптеген өз тәуелсіздігін жариялауына септігін тигізді. 1991 жылы 16 желтоқсанда Республиканың Жоғарғы Қеңесінің жетінші сессиясында «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Заң қабылданды. Осы күні Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялады. Сонымен, 1991 жылғы 16 желтоқсан Республиканың тәуесіздік алған күні. '''Екінші мыңжылдықта''' '''Екінші мыңжылдық 10 жылдарында''' == Географиясы == Қазақстан Республикасының жер көлемі 2,7 млн шаршы шақырым. Жерінің ауданы жағынан дүние жүзіндегі ең ірі мемлекеттердің қатарына жатады. Бұл көрсеткіш бойынша Ресей, Канада, Қытай, АҚШ, Бразилия, Австралия, Үндістан және Аргентинадан кейін 9-шы орында тұр. Республика Еуразия құрлығының орталығында барлық мұхиттардан бірдей қашықтықта орналасқан. Республика батысында Еділ өзені алабынан шығысында Алтай тауы шыңдарына дейін мың км дейін, солтүстіктегі Батыс Сібір жазығынан (Солтүстік Қазақстан жазығы) оңтүстігінде Қызылқұм шөлі мен Тянь-Шань тау жүйесіне 1600 км-ге дейін созылып жатыр. Қиыр солтүстік нүктесі (55 26 с. е.) Шығыс Еуропа жазығының орталық бөлігі мен Британия аралдарының оңтүстігіне, ал оңтүстік нүктесі (40 56 с. е.) Кавказ сырты мен Оңтүстік Еуропаның Жерорта теңізі өңіріндегі елдердің ендігіне сәйкес келеді. Қазақстан қоңыржай белдеудің орта және оңтүстік ендіктерінде орналасқан. Географиялық орнына қарай орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналары қалыптасқан. Елдің батыс шеті (46 27 ш. б.) Елтон және Басқыншақ көлдері маңына, ал шығыс нүктесі (87 20 ш. б.) Бұқтырма өзенінің бастауына тұспа тұс келеді. Аумағының 10%-ы биік таулы өңірлер, қалған бөлігі ойпат, жазық, үстірт, қырат жерлер. Қазақстанның ең биік жері Хантәңірі шыңы (6995 м, қар құрсауымен қосып есептесе 7010 м). Ол Тянь-Шань тау жүйесінде орналасқан. Каспий теңізінің шығыс жағалауында елдің ең ойпат жері Қарақия ойысы теңіз деңгейінен 132 төменде орналасқан. == Әкімшілік бөлінуі == Қазақстан Республикасы унитарлы мемлекет. Әкішілік құрылымы бойынша құрамына 17 облыс, 89 қала, соның ішінде республикалық маңызы бар қалалар (Астана, Алматы, Шымкент), 186 аудан, 174 ауылдық округ кіреді. Қазақстан әкімшілік бірліктері және олардың орталықтары (8 маусым 2022 жылдан бастап) Аймақ Әкімшілік орталығы Ауданы, км² Тұрғыны(1 шілде2017 ж. адам) Тұрғыны (1 қаңтар2019ж. адам) жылдыққорытынды (адам) Туы Алматы облысы Талдықорған 223 924 003 063 037 393 34 330 Туы Шығыс Қазақстан облысы (ШҚО) Өскемен 283 226 386 208 379 079 129 Туы Қарағанды облысы Қарағанды 427 982 381 501 378 863 638 Туы Жамбыл облысы Тараз 144 264 116 384 124 559 175 Туы Түркістан облысы (ОҚО) Түркістан 117 249 929 000 977 768 48 768 Туы Қостанай облысы Қостанай 196 001 876 833 873 124 709 Туы Ақтөбе облысы Ақтөбе 300 629 851 339 867 828 16 489 Туы Қызылорда облысы Қызылорда 226 019 777 730 793 299 15 568 Туы Павлодар облысы Павлодар 124 800 755 847 753 981 866 10 Туы Ақмола облысы Көкшетау 146 219 737 449 739 566 117 11 Туы Маңғыстау облысы Ақтау 165 642 650 509 676 835 26 326 12 Туы Батыс Қазақстан облысы (БҚО) Орал 151 339 643 874 651 874 000 13 Туы Атырау облысы Атырау 118 631 613 880 632 896 19 016 14 Туы Солтүстік Қазақстан облысы (СҚО) Петропавл 97 993 560 553 555 020 533 15 Туы Алматы республикалық маңызы бар қала 451 772 779 854 556 81 777 16 Туы Астана республиканың елордасы 710,2 006 570 078 362 71 792 17 Туы Шымкент республикалық маңызы бар қала 506 002 291 011 511 220 18 Туы Байқоңыр республикалық маңызы бар қала 57 38 500 39 161 661 Барлығы 724 902 17 994 200 18 592 701 598 501 === Ірі қалалар === Астана Алматы Сурет:Soyuz TMA-3 ғарыш айлағы Орыны Қала Тұрғыны Миллионер қала млн Алматы 854 556 Астана >1 млн Шымкент >1 млн Жүз мыңнан астам тұрғынды қалалар 100—999 мың тұрғын Қарағанды 497 824 Ақтөбе 429 462 Тараз 356 069 Семей 349 102 Павлодар 334 057 Өскемен 329 090 10 Атырау 268 840 11 Қостанай 239 652 12 Қызылорда 238 349 13 Орал 234 167 14 Петропавл 218 031 15 Ақтау 182 033 16 Жаңаөзен 182 000 17 Теміртау 179 248 18 Түркістан 164 413 19 Көкшетау 163 300 20 Талдықорған 145 652 21 Екібастұз 134 152 22 Рудный 115 448 Барлық тұрғын саны(ірі қалаларда): 705 318 Қазақстанның жалпы тұрғын саны: 18 592 970 Ірі қалалардың тұрғын санындағы үлесі 46,9% Қазақстан қалалары Қазақстан аудандары == Халқы == == Мемлекеттік құрылымы == Қазақстан 1995 жылғы 30 тамыздағы республикалық референдумда қабылданған Конституция бойынша өзін демократиялы, зайырлы, құқықты және әлеуметті мемлекет ретінде орнықтырды. Қазақстан Республикасы президенттік басқару формасындағы біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғарғы өкілді органы Парламент. Ол республиканың заң шығару құзіретін жүзеге асырады. Парламент тұрақты жұмыс істейтін екі Палатадан: Сенаттан және Мәжілістен тұрады. Сенатқа әр облыстан және респ. маңызы бар қаладан екі адамнан сайланады. Сенаттың 15 депутатын Парламент өкілеттігі мерзіміне Республика Президенті тағайындайды. Мәжіліс республиканың әкімш.-аумақтық бөлінісі ескеріле отырып құрылған, сайлаушылар саны шамамен тең болатын бір мандатты аумақтық сайлау округтары бойынша сайланатын алпыс жеті депутаттан және партиялық тізім бойынша сайланатын 10 депутаттан тұрады. Президент Үкіметті Конституцияда белгіленген тәртіппен құрады. кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы республика Президентіне ұсыныс енгізеді. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Конституциялық Кеңестің төрағасын республика Президенті тағайындайды. Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Ол заңмен құрылған Қазақстан Республикасының Жоғ. Соты және республиканың жергілікті соттары болады. Жергілікті мемлекет басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік (мәслихат) және атқарушы органдар (әкімдік) жүзеге асырады. == Табиғаты == ==== ==== Сурет:Steppe of western Kazakhstan in the early даласы" Қазақстанның қазіргі жер бедері дамудың талай ұзақ кезеңдерінен кейін, теңіздік және континенттік жағдайлардың алмасып отыруынан, климаттың үнемі өзгеріске ұшырауынан және тектоник. қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан. Республиканың орт. бөлігінде болған варийлік (герциндік) тау жүйелері жоғ. палеозойдан бастап қарқынды континенттік мүжілуге ұшырау салдарынан, қалдық қырқалы денудациялық жазықтар мен аласа тауларға айналды. Тек қана Торғай қолаты мен республиканың солт.-шығыс бөлігін кайнозойдың мореналық алаптарының жекелеген шығанақтары, ал оңт.-батыс бөлігін тұтасымен бор және неогендік теңіз басып жатты. Төрттік кезеңде ғана Маңғыстау түбегі мен оған жапсарлас аудандар климаты қуаң жазық құрлыққа айналды. Қазақстанның оңт.-шығысында неоген-төрттік кезеңде түзілген биік таулы аймақтың қалыптасу процесі бүгінге дейін созылуда. Оған жер қыртысының осы аймақтағы қозғалыстары мен сілкінулері дәлел. Таулы өңірді табиғат тарихында рет мұз басқан, соның салдарынан мұнда қар, мұздықтық аңғарлар, мореналық жыныстар ұшырайды. === === Қазақстан Шығыс Еуропа платформасының оңт.-шығыс шетін Каспий маңы синеклизасын) және Орал-Моңғол қатпарлы белдеуінің батыс бөлігін алып жатыр. Қатпарлы белдеу өзінің оңт.-батысында Тұран ойпатына (тақтасына) жалғасады. '''Тақтаның''' (плитаның) мезокайнозойлық тысының астынан Мұғалжар мен Қаратаудың (Маңғыстауда) палеозойлық құрылымдары шығып жатады. Бұлардың шығысындағы Қазақстанның таулы-қатпарлы бөлігінде Орт. Қазақстан палеозойлық массиві Сарыарқаны, бірнеше қатпарлы жүйелер мен облыстарды (Шыңғыс Тарбағатай, Обь Зайсан және Алтай Саян қатпарлы облыстарының қазақстандық бөліктері), Солт. Тянь-Шань мен Жетісу Алатауының ендік бағытқа жуық альпілік белдеулерін ажыратуға болады. Каспий маңы синеклизасы (ойпаңы) үш бөлікке жіктелген шөгінділерден тұрады. Төм. бөлігі қалыңд. 13 км-ге дейінгі рифей мен төм. және орт. палеозойдың сазды, орт. бөлігі кунгур ярусының (қалыңд. км-дей) тұзды сериясынан, беткі жағы жоғ. теңіздік, континенттік шөгінділерінен (4–6 км) құралған... === === '''Қазақстанның климаты''' шұғыл континентті. Климаттың континенттігі оның өзіндік көрінеді. Оларға: қыс пен жаз үлкен айырмашылықта болуы, ауаның құрғақтығы, республиканың көп жерінде атмосфералық жауын-шашынның әркелкі түсуі, қыстың солтүстікте ұзақ әрі аязды, оңтүстікте қысқа әрі жұмсақ болуы жатады. Қазақстан өзі орналасқан географиялық ендігі бойынша климаты ылғалды субтропикалы Жерорта теңізі елдеріне және қоңыржай континентті орталық Еуропаға сәйкес келеді. Бірақ еліміз орасан зор Еуразия құрлығының ортасында климатының шұғыл ерекше. Өйткені Дүниежүзілік мұхиттардан мыңдаған километр қашық жатқандықтан олардың климат жұмсартарлық әсері өте аз. Қазақстан коңыржай климаттық белдеудің оңтүстігінде жатыр, сондықтан жылдың төрт мезгілі (жаз, күз, қыс, көктем) айқын білінеді. Қыста Сібірдің қатты суығы келеді. Жазда Орта Азияның жылы, тіпті ыстық ауасының әсері жақсы байқалады. Жыл мезгілдерінің арасындағы температуралық айырмашылықтар климаттың континенттігін арттырады. Кең байтақ Қазақстан жерінде оның географиялық орнына (яғни атмосфералық ылғалдықтың негізгі көзі мұхиттардан тым шалғай орналасуына) және жер бедеріне байланысты қуаң континенттік климат қалыптасқан. Басқа кез келген аумақты аймақтар сияқты республика климатына да радиациялық және циркуляциялық факторлар кешені ерекше әсер етеді. ''' Радиация '''. Қазақстан аумағы үстінде бүкіл жыл бойы жоғары қысымды ауа қабаты үстемдік етеді, ал оған көршілес аймақтарға (солт., батыс және оңт.) төм. қысымды қабаттар тән келеді. Жалпы республика аумағының көп бөлігінде антициклондық ауа райы басым. Сондықтан мұнда шұғылалы ашық күндер ұзақт. жылына солт-тен оңт-ке қарай 2000 сағ-тан 3000 сағ-қа дейін артып отырады. Жылына солт-те 120, оңт-те 260 күн ұдайы ашық болады, бұлтты күндер саны тиісінше 60 күннен 10 күнге дейін (Балқаш ойысында) кемиді. Міне, осылардың нәтижесінде жиынтық радиация мөлшері де солт-тен оңт-ке қарай 4200-ден 5500 МДж/м2-ге дейін біртіндеп арта��ы. Сол сияқты төсеніш беттің (жер бетінің) сәуле қайтару қабілетіне байланысты сіңірілетін радиация мөлшері де оңтүстікке қарай бірқалыпты көбейеді. Сәуле қайтару қабілетін қыста тұрақты қар жамылғысы қалыптасқанда ең жоғары шегі 70–80%-ға жетіп, жазда көп жерде 20 30%-ке дейін төмендейді. Радиацияның жылдық тиімді сәулелену мәні солтүстікте 1500-ден оңтүстікте 2100 МДж/м2-ге дейін өзгереді. Теріс мәнді радиациялық баланстың маусымдық ұзақт. солт-те 3,5 4,5 ай (қараша наурыз), оңтүстікте ай. === === Қазақстанның жер үсті суларының ресурсы сулылығы бойынша орташа жылдық көлемі 100,5 км³; соның ішінде не бары 56,5 км³-і ғана республика аумағында қалыптасады, қалған көлемі Орта Азия Ресей Федерациясынан және Қытай Халық Республикасынан келетін өзен суларынан құралады. Өзен су ағынының көлемі бойынша Қазақстан планетаның сумен ең аз қамтылған елдерінің қатарына жатады. Қажетті су тұтыну көл. 54,5 км³-ді құрайды, мұның сулылығы бойынша орташа жылдық бағаммен шаруашылыққа пайдаланылу мүмкіндігі 46,0 км3-ден аспайды. Су тапшы жылдары су ресурстарының көл. 58 км³-ге дейін, ал пайдаланылатын су тиісінше 26 км³-ге дейін төмендейді. Тұщы жер асты су қоры 15,1 км³-ді құрайды, оны пайдалану деңгейі 11,3% немесе 1,7 км³. Қайтымды сулардың көл. км³, су көздеріне қайта құйылған су км³-ден аспайды, қалған ағынды құрамы сейіледі немесе жерге сіңіп кетеді. Қайтымды сулар табиғи сулар мен қоршаған ортаны ластаудың негізгі көзі болады. === === Топырақ табиғат бірі. Жердің геологиялық тарихында алдымен пайда болған топырақ. зерттеулердің деректері бойынша алғашқы жұқа топырақ қабаты 500 млн жыл бұрын кембрий дәуірінде пайда болыпты. Бұл кезде әлі өсімдік жамылғысы қалыптаспаған. Топырақ жамылғысын зерттейтін топырақтану ғылымы жас ғылым. Оның негізін салған XIX ғасырдың 80-жылдары орыс ғалымы В. В. Докучаев топырақтың табиғи және тарихи дене екенін анықтады. Қазақстанда өзге елдерде кездесетін топырақ түрлерінің түгелдей дерлігі тараған. Мұнда тайга, тундра топырағына дейін бар, тек ылғалды субтропик белдеміне тән топырақ қана жоқ. ===Өсімдігі === Қазақстанда мәдени дақылға айналдырылған және кездейсоқ әкелінген түрілерін қоспағанда шамаммен 6025 өсімдік түрі бар. Жабайы өсімдіктердің 18 түрі космополит (Антарктикадан басқа құрлықтарда өседі), 285-і голарктикалық түр (Евразия мен Солтүстік Америкада өседі). Бұлардың ішінде 535-і (шамамен 11%-і) тек Қазақстанда кездеседі (эндемиктер). Мұнда бірнеше ботаникалық зона бар. Тау өсімдіктері өздеріне тән биіктік зоналар құрайды. Өзен-көл, батпақ, жайылма, шалғындық, көлтабан өсімдіктері ешқандай зонаға жатпайды. Су өсімдіктерінің түрі аз (63 гидрофильді түрі). Олардың құрамында барлық жартысы (шылаңдар мен руппияларды қосқанда түрі), 24 голарктикалық түр (сальвиния, тұңғиқ т. б.) бар. Бұлар су өсімдіктерінің 52%-і, яғни ең көне өсімдіктер. тұрғыдан да осылай; шылаңдар туысы (21 түрі бар) бұдан 70-100 млн жыл (бор дәуірінде), сальвиния, жестер, телорез 40-70 млн жыл бұрын болған. Тегі тропикалық, гидрофильді өсімдіктер тобына жататын су өсімдіктері Қазақстан жерінде 25-40 млн жыл бұрын (олигоценде) қаулап өскен. Батпақ, өзен жайылмасы мен көлтабан өсімдіктерінің 450-ден астам түрі бар. Шалғынды, кейде батпақты жерлерде бидайық, тарғақ, айрауық, шалғын атқонағы, шалғын бедесі, шалғын ноғатығы, кәдімгі бекмания, қамыс, қоға, қияқ сияқты азықтық шөптер көбірек. Олардың топтасуынан өнімділігі әркелкі шабындық қалыптасады. Шөл зона өсімдігі Сұр топырақты қырат жерлерді (Оңтүстік Қазақстан) алып жатқан ағаш-бұта құрамында пісте мен (жемісі кәдімгі пісте) қатар Регель алмұрты, таудаған, тобылғы, қаратау лепидолофасы, тікенекті бадам (бұлардың көпшілігі сирек кездеседі) бар. Талас Алатауы, Қаржантау мен Қаратау бөктерлері селдір орманды, мұнда сары долана, зеравшан аршасы басым. Тақырда өсетін сексеуіл тоғайлары негізінен жапырақсыз аласа (2-8м) «шала ағаш» қара сексеуілден тұрады. Сексеуіл арасында басқа азықтық өсімдіктер де (жусан, күйреуік, изен, теріскен) аз емес. *Қоңыр және сұр қоңыр топырақты шөл даладағы шала бұта өсімдіктердің арасында ақ жусан, қара жусан, туран жусаны, ал гипсті қоңыр топырақта баялыш көбірек кездеседі. Мұнда түрлі эфемероидтар (әсіресе баданалы қоңырбас пен жуан сабақты қияқ) мен эфемерлер де бар. Құм топырақты шөл даладағы бұта өсімдіктерінің арасында жүзгін, құм сексеуілі, қоянсүйек, қылша түрлері, жапырақсыз құланқұйрық және түкті жүзгін ағаштары басым. Мұнда бұта тәрізді аласа өсімдіктер (жусан, изен) мен көп жылдық шөптер де (құмерке) көп. *Сор топырақты шала бұта өскен шөл далада сарсазан, бұйырғын т. б. өсімдіктер басым. *'''Далалық зона''' Далалық зонада бөденешөп, қызылбояу, боз, бетеге, қырғыз бетегесі, қылтық бетеге, көде, еркекшөп бітік өседі. Реликт өсімдіктері сібір бетегесі, ши мен көп тамырлы жуа. '''Тау өсімдіктері''' Оңтүстік Алтай, Сауыр, Жоңғар Алатауы, Солтүстік және Батыс Тянь-Шань өсімдіктері далалық, ормандық және альпілік белдеулерге бөлінеді. Оңтүстік Алтай мен Тарбағатайдағы далалық белдеу далалық зонамен ұласып жатыр, бірақ мұндағы өсімдіктерге бадам, майқарағай, тобылғы араласқан. Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньда (шөл зона) бетеге, боз шалғын, бидайық (түкті бидайық), арпа (баданалы арпа) тұқымдастары өседі, мұнда итмұрын, қызыл шие т. б. өсімдіктер көп. Қазақстан тауларында бірнеше орман түрлері бар: самырсын және қарағай ормандары (Алтайда); жапырақты (Сауыр); майқарағай (Алтай және Жоңғар Алатауы); шырша (Алтайдағы сібір шыршасы, Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньдағы Шренк шыршасы); алма ағаш (Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шань); өрік (Солтүстік Тянь-Шань); шетен (Тянь-Шань); ақ қайың (Тянь-Шань). Тау ормандарының мұншама кең алқапта орналасуына, республиканың батысында еменді және қарағашты, ал солтүстүігінде қайың��ы және қарағайлы ормандардың бар болуына байланысты ормандар мен орман шалғындарының құрамындағы өсімдіктер Қазақстандағы барлық өсімдіктердін 40%-інен асады. Олардың ішінде космополит (кәдімігі қыранқұлақ), 30-дан астам голарктикалық түр орман папоротнигі, қауырсын папоротник, усасыр, құлмақ, күреңот, ұртшөп бар. Олар көне заман ормандарынан келіп жеткен реликтілер. Мұндай орман өсімдіктеріне грек жаңғағы, семенов үйеңкісі, лепсі таспасы, тянь-шань цицербитасы, семенов айдаршөбі сияқты аз тараған реликтілер, сондай-ақ «Қазақстанның Қызыл кітабына» енгізілген қырғыз қайыңы, бекара терегі, Мушкетов түйесіңірі, мыңжылқы усасыр қырыққұлағы сияқты эндемдер айырықша сипат береді. Альпі белдеулері Альпіге доңызсырт шабындықтары мен майда шөпті шалғындықтар тән. Бұлардың алғашқысы түкті доңызсырттан, ал Алтайда Белларди доңызсыртынан тарайды. Майда шөпті шабындық құрамында крылов бетегсі, монғол птильагростисі, ал түрлі шөптерден альпі маралоты, таран, сарғыш майдажелек т. б. бар. Субальпілік шалғындықтар тау белдеулерімен шекаралас жерлерде қалыптасқан. Тянь-Шаньда бұл крылов бетегсінен, жартас қазтамағынан, кәдімгі манжеткадан құралған шалғындықтар. Тек мысыққұйрықтан тұратын шалғандықтар да кездеседі. Әдетте бұлардың бәрі құнарлы жаздық жайылымдар, шабындық жерлер. === Жануарлар дүниесі === Ұлан байтақ Қазақстан жерінде 172, құстың 485, бауырымен 52, 12, балықтың 150-ге жуық түрі бар. Омыртқасыз жәндіктер (насекомдар, шаян тәрізділер, ұлулар, құрттар т. б.) бұдан да көп. Тек жәндік түрлерінің өзі-ақ 30 мыңнан асады. Жануарлар түрінің осыншалық көп болуы республиканың географиялық орнына, жер бедерінің дамуы мен жануар түрлері қалыптасуының ұзақ та күрделі тарихына байланысты. Жануарлардың табиғат зоналары бойынша мекендеу і: '''Орманды дала зонасы'''. Қазақстанның солтүстігіндегі орманды дала зонасында бұлан, елік, ақ қоян, сұр тышқан, су егеуқұйрығы, орман тышқаны, бұлдырық, ақ кекілік, көл айдындарын суқұстары аққу, қаз, үйрек, шағала, тарғақ, қасқалдақ мекендеген. Оңтүстікке қарай созылып жатқан Еділ жағалауынан Алтай таулы бөктеріне дейінгі астық тұқымдас шөп пен жусан, бетеге өскен далада суыр, дала алақоржыны, сүйірбас сұр тышқан, кәдімгі сұр тышқан, дала тышқаны, саршұнақ (үлкені, кішісі, жирені), ал құстан дуадақ, безгелдек, жылқышы, сұңқар, дала трикушкасы, бозторғайлар, қыранқара, дала құладыны мен шабындық құландыны қоныстайды. Көктемнен күзге дейін бұл жерлерде ақбөкен үйірлері жайылады, олар қысқа қарай шөлді аймаққа ығысады. '''Далалық зона'''. Едәуір бөлігін Жайық өзенінің аңғарындағы орман алып жатқан далалық зонаның батыс бөлігін бұлан, елік жайлаған, мұнда европалық қара күзен, жұпар тышқан, орман сусары да кездеседі. Жайық т. б. өзендердің аңғарында тарбақа, орман бақасы кездеседі. Мұнда бұлдырық, сұр кекілік, тырна, бозторғай көп. Сыңсыған қарағай өскен тау сілемдері (Көкше қыраты) бар далалық зонаның орта бөлігінде бұлан, елік, сілеусін, қызыл тоқалтіс сияқты орман тұрғындары, аққоян, ақтиін (Ертіс бойындағы қалың орманда), бұлдырық, қаратоқылдақ, кәдімгі тоқылдақ кездеседі. Далалық зонаның шығысында суыр, дала тышқаны, дала шақылдағы сияқты жануарлармен қатар аққоян, сілеусін, елік, арқар мекендеген. '''Шөлейт зонасы'''. Өсімдік жамылғысы әркелкі шөлейт зонасында- саршұнақтар (кішісі, орташасы, сарысы) мен қосаяқтың, құм тышқан мен толай қоянның бірнеше түрі мекендеген. Мұнда ақбөкен де, қарақұйрық та көптеп кездеседі. Бұл зонада құстан дуадақ, шіл, қылқұйрық, бозторғай т. б. бар. '''Шөл зонасы'''. Республиканың оңтүстігін тау бөктеріне дейін алып жатқан шөл зонада тек осында ғана мекендейтін бірнеше жануар түрлері бар, олар оңтүстікте республика шебінен тысқары шығып кетеді. Қыста қар тоқтап, көктемде қар суы жиналатын Үстірт пен Маңғышылақ жартастарының арасында кездесетін үстірт муфлоны жұтаң өсімдіктермен қоректеніп, ащы суды қанағат етеді. Үстіртте ұзын инелі кірпі, қарақұйрық, шөл сілеусіні қарақал кездеседі. Сазды және қиыршық тасты шөл дала жануарларынан Қазақстаннан басқа жерлерде кездеспейтін ерекше тұқымдас өкілі жаламан мекендейді. Ол тек Бетпақдалада, Балқаш көлінің солтүстік жағалауындағы кейбір аудандарда, Алакөл және Зайсан қазаншұңқырында ғана табылған. Солтүстік Балқаш маңындағы бірнеше жерден ғана табылған бесбашбайлы ергежейлі қосаяқ та ерекше хайуан. Ірі жануарлардан осы шөл далада ақбөкен, қарақұйрық қыстайды. Құстан шіл, қылқұйрық, тырна, жек дуадақ кездеседі. Түк аяқты қосаяқ, үшбашбайлы ергежейлі қосаяқ, құм тышқаны, жіңішке башбайлы саршұнақ, ала жертесер, құм мысығы т. б. құм ішінде тіршілік етуге бейімделген. Оңтүстік Балқаш құмында осы араға тән сексеуіл жорға торғайы, шөл дала жапалағы тіршілік етеді. Құмайтты шөлде бірқатар кесіртке (жұмыр бас, ешкіемер), жылан (оқ жылан, айдаһар, қара шұбар жылан т. б.) түрлері, дала тасбақасы тараған. Өзен-көл аңғарындағы елік, жабайы шошқа, құм қоян, қырғауыл т. б. кездеседі. Балқаш, Сасықкөл және т.б. көлдердің жағалауындағы қалың қамыс арасында бірқазан, жалбағай, аққұтан, көкқұтан, қарақаз, шағала бар. Алакөл айдынынан өте сирек кездесетін, «Қазақстан Қызыл кітабына» енгізілген реликт шағала қоныстайды. Қазақстанның шығысы мен оңтүстігін қоршап жатқан таулардың жануарлар дүниесі де сан алуан. Қылқан жапырақты Алтай ормандарында бұлан, марал, құдыр, сібір таутекесі, арқар, алтай көртышқаны, қоңыр аю, бұлғын, құну, күзен, барыс, тиін, борша тышқан, алтай суыры, құр, шіл, тундра кекілігі, ақ кекілік, алтай ұлары, кукша, жорға торғай кездеседі. Зайсан қазаншұңқырынан оңтүстікке қарай созылып жатқан тауларда (Сауыр, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы) марал, елік, арқар, сібір таутекесі, қоңыр аю, сілесін, барыс, ұзынқұйрық саршұнақ мекендейді. Жоңғар, Іле Алатауы мен Талас Алатауында көкшіл суырдың орнына қызыл суыр және өте сирек кездесетін Менабир суыры жерсіндірілген. Қазақстанның оңтүстік-шығыс тауларында жыртқыш құстардан қозықұмай, тазқара, бүркіт тіршілік етеді. Бұл жерлерге сондай-ақ гималай ұлары, кекілік, ұзақ қарға, шау қарға, қызыл құйрық торғай, аршалық ементұмсық, тау шымшық, көкқұс тән. Жоңғар Алатауындағы кіші-гірім өзендерде жетісу тритоны тіршілік етеді. === Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар === қорығындағы Талғар шыңы Сурет:IMG 7431-Sharyn шатқалы '''Ерекше қорғалатын табиғи аумақ''' ерекше қорғау режимі белгіленген мемлекеттік табиғи-қорық қорының табиғи кешендері мен объектілері бар жер, су объектілері және олардың үстіндегі әуе кеңістігінің учаскелері. Ерекше қорғалатын аумақ кеңістігінде бағалы табиғи немесе колдан жасалған (бағалы экожүйе, гейзерлер, бау- саябақ ескерткіштері, инженерлік құрылыстар, т. б.) немесе қоршаған ортаға қолайлы әсер ететін кеңістіктер (орман жолағы, көгерген аймақтар), аумақтар, акваториялар. Мүндай аумақтар тек заңмен ғана емес, арнайы бақылауда болып, адамдармен қорғалады. === Табиғат ресурстары === Қазақстан кен байлықтарының қоры мен әр алуандығы жағынан Жер шарындағы бай аймақтардың бірі. Минералдық шикізат қорлары Қазақстанның ұлттық экономикасының тұрақты дамуы мен қауіпсіздігінің маңызды кепілі. Қуатты минералдық шикізат базасының қазіргі жай-күйі республиканы шет елдердің кен қазбаларына тәуелділіктен толық арылтып, Қазақстанның дүниежүз. рынокқа минералдық шикізат қорлары мен оның өңделген өнімдерін шығаруына мүмкіндік берді. Минералдық шикізат ресурстары еліміздің даму стратегиясын анықтайтын негізгі факторлардың бірі. Маңыздылығы жағынан олар үш топқа бөлінеді. Бірінші топқа негізгі қаржы түсімін қамтамасыз ететін және экон.-саяси мәні бар стратегиялық кен байлықтары жатады: мұнай, газ, көмір, уран, хромит кен орындары. Екінші топты қаржы түсімін қамтамасыз ететін әрі Қазақстанның индустриялық бет-бейнесінің негізі болып табылатын маңызды кен байлықтары құрайды: темір, марганец, мыс, қорғасын, мырыш, алюминий және алтын кен орындары. Үшінші топқа ішкі және сыртқы рыноктарда жоғары сұранымға ие қалайы, күміс, фосфор, барит кен орындары кіреді. Кен байлықтардың барланған қоры негізінде ондаған мұнай-газ және кентас өндіретін кәсіпорындар жұмыс істейді, олар 70-тен аса әр түрлі минералдық шикізат түрлерін өндіреді және өңдейді. == Саяси жағдайы == Қазақстан 1995 жылғы 30 тамызында республикалық референдумда қабылданған Конституция бойынша өзін демократиялы, зайырлы, құқықты және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады. Қазақстан Республикасы президенттік басқару формасындағы біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғары өкілді органы Парламент. Ол республиканың заң шығару қызметін жүзеге асырады. Парламент тұрақты жұмыс іс��ейтін екі Палатадан: Сенаттан және Мәжілістен тұрады. Сенат әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және Қазақстан Республикасының елордасынан екі адамнан, тиісінше облыстың, республикалық маңызы бар қаланың және Республика елордасының бірлескен отырысында сайланатын депутаттардан құралады. Сенаттың 15 депутатын Парламент өкілеттігі мерзіміне Республика Президенті тағайындайды. Мәжіліс дәрежелі өкілеттілік және біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша партиялық тізім негізінде сайланған 98 депутаттардан құралады, және депутатты Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайды. Нұрсұлтан Назарбаев Президент Үкіметті Мәжілістегі көпшілік алған партия ұсынысымен құрады. Республика кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы Республика Президентіне ұсыныс енгізеді. Премьер-Министр Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар өкімдер шығарады. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Конституциялық Кеңестің Төрағасын Республиканың Президенті тағайындайды. Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Заңмен құрылған Республиканың Жоғарғы Соты және Республиканың жергілікті соттары Республиканың соттары болып табылады. === Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару === Жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік (мәслихат) және атқарушы органдар (әкімдік) жүзеге асырады. === Сыртқы саясат === Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты тепе-теңдік сақтауға ұмтылысымен, сындарлы сұхбат жүргізуге талпынысымен және көпжақты ынтымақтастыққа ерекшеленеді. Халықаралық аренада мемлекетіміз өзінің тарихи, геосаясаттық және экономикалық факторларына байланысты көп ғасырлар бойы сыртқы саясатын халықаралық ынтымақтастық, көршілес мемлекеттермен татуластық және олардың аймақтық біртұтастығын кұрметтеу принципіне негіздеп жүргізіп келеді. Қазақстанның өзге мемлекеттермен тең құқылы және екі жаққа да тиімді қарым-қатынас құруға ынталы екендігі оның бүгінгі күні дипломатиялық байланыс орнатқан шет мемлекеттердің санының көптігімен дәлелденіп отыр. 1991 жылы тәуелсіздік алған сәттен бастап біздің республика әлемнің 130 мемлекетімен дипломатиялық қарым-қатынас орнатты. === Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы === 2020 жылғы наурызда Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы жарияланды. Құжатта мынадай басымдықтар негізге алынған: үдемелі сипатқа ие және ел дамуының жаңа кезеңінде Тұңғыш Президент Елбасының сыртқы саяси бағытын жалғастыруға өзінің сабақтастығын сақтайтын елдің ашық, болжамды және дәйекті сыртқы саясаты; адам құқықтарын қорғау, гуманитарлық д��пломатияны дамыту және қоршаған ортаны қорғау; халықаралық аренада экономикалық мүдделерді ілгерілету, соның ішінде инвестициялар тарту бойынша мемлекеттік саясатты іске асыру; халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау; ең алдымен, негізгі әріптестер Ресей, Қытай, АҚШ, Орталық Азия мемлекеттері және Еуропалық Одақ елдері, ал көпжақты құрылымдар бойынша Біріккен Ұлттар Ұйымы, Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы, Шанхай ынтымақтастық ұйымы, Тәуелсіз мемлекеттер достастығы және басқа да ұйымдармен өзара тиімді байланыстарды нығайтуды білдіретін өңірлік және көпжақты дипломатияны дамыту. === Қазақстандағы саяси реформалар === 2019 жылғы маусымда Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі құрылды. Оның негізгі мақсаты жұртшылық, саяси партиялар, азаматтық қоғам өкілдерінің қатысуымен өтетін талқылаудың негізінде мемлекеттік саясаттың өзекті мәселелері бойынша ұсыныстар мен ұсынымдар әзірлеу. 2019 жылдың шілдесінде Қазақстан Президенті азаматтардың сындарлы сұрауларына жедел әрі тиімді жауап беретін «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын жария етті. Сонымен бірге, Қазақстанда балама көзқарастар мен пікірлерді көтермелеу мақсатында басқа партиялардың өкілдеріне кейбір парламенттік комитеттерде төрағалық етуге мүмкіндік беретін заң қабылданатын болады. Саяси партияларды құру үшін тіркеу кедергісі 40 мыңнан 20 мың адамға дейін төмендетіледі. Қазақстанда бейбіт жиналыстар туралы жаңа заң қабылданды. Заңда пикет, демонстрация, шеру, митинг сияқты бейбіт жиналыстың негізгі тұжырымдамалары мен нысандарын қалыптастыруға мүмкіндік беретін концептуалды аппаратты енгізу қарастырылған. Заң бейбіт жиналыстарға қатысушылардың және журналистердің мәртебесін, құқықтары мен міндеттерін реттейді. Қоғамдық қауіпсіздікті күшейту мақсатында Президент Қ.К.Тоқаев тұлғаға қарсы жасалатын қылмыс үшін қолданылатын жазаны да күшейтті. === Қоғам === Қазақ техникалық мамандары Қазақ Инженерлер Бірлестігі ұйымына біріккен. == Мереке және демалыс күндер == Күн Қазақша аталуы 1–2 қаңтар Жаңа жыл қаңтар Рождество мейрамы (Рождество Христово) наурыз Халықаралық әйелдер күні 21–23 наурыз Наурыз мейрамы мамыр Қазақстан халқының бірлігі күні мамыр Отан Қорғаушылар күні мамыр Жеңіс күні шілде Астана күні 30 тамыз Қазақстан Республикасының Конституциясы күні Қажылықтың соңғы күні Құрбан айт 25 қазан Республика күні 16-17 желтоқсан Тәуелсіздік күні ''2022 жылы Қазақстан мереке және демалыс күндер'' == Экономикасы == Тәуелсіздік кезеңінде Қазақстанға әлемнің 120-дан аса елінен 330 млрд доллар шетелдік инвестиция тартылды. Дүниежүзілік Банктің «2020 жылғы бизнес жүргізу» есебінде Қазақстан әлемде 25-ші орынға ие болды және миноритарлық инвесторлардың құқықтарын қорғау бойынша әлемдегі ең үздік ел атанды. Қазақстанның ЖІӨ 179,332 млрд. АҚШ долларын құрайды және жылдық өсім қарқыны 4,5%- ға тең. Қазақстанның ЖІӨ жан басына шаққанда 686 АҚШ долларын құрайды. Қазақстан Қытай мен Қатардан кейін ХХІ ғасырдың бірінші онжылдығының ең серпінді 25 экономиканың арасында үшінші орынға ие. Қазақстанның әлемдік саудадағы рөлі мен жаңа Жібек жолындағы орталық орында орналасуы елге миллиардтаған адамға өз нарықтарын ашуға мүмкіндік берді. Қазақстан Дүниежүзілік сауда ұйымына 2015 жылы мүше болды. Қазақстан экономикасының әлемдік экономикадағы үлесін анықтаудың негізгі көрсеткіші елдің халықаралық саудадағы үлесіне қарап анықтауға болады. Қазақстанның сыртқы сауда айналымы жылдан жылға өсіп келеді: 1995 жылы $9 млрд болатын болса 2008 жылы $109 млрд болды. Негізгі өсім мұнай өндіру және металлугрия тиесілі. Экспорт өндірілетін өнім көлемінің өсуіне жәнебағаның қымбаттауына байлнысты. Ал импорттың өсуі тиісінше өнімді өндіруге қажетті машиналар мен жабдықтарды сатып алудың нәтижесінде өсті. 2009 жылы сыртқы сауда айналымы 34%-ға төмендеп кеттті, оның негізгі себепшісі мұнай мен металл бағасының төмендеуі. Дегенмен, 2010 жылдан бастап бағалардың қайта өсуіне байланысты қарқынды даму байқалды, Нәтижесінде операциялар көлемі $137 млрд. құрады. Экспорт ($92 млрд) иморттан екі есе көп болды ($45 млрд). Экспорттың 75% минералды ресурстар, ең үлкен бөлігі мұнай, газ, көмір, уран сияқты пайдалы қазбаларға тиесілі. Қалған 13% металлдар және 3,4% ауылшаруашылық өнімдері құрайды (негізгісі бидай), 4,2% химия өнеркәсібінің өнімдері. Негізгі өндіретін тауар өңделмеген табиғи қазбалар құрайды. Қазақстан әлемдік сауда нарығында табиғи ресурстарды қамтамасыз етуші ретінде қызмет етеді. Қазақстан дүинежүзілік сауда ұйымына 2015 ж. 22 маусымда мүше болды. Modern Алматы Kazah теңгесі === Қазақстанның сыртқы экономикасы === Қазақстанның сыртқы экономикасы әлем елдерімен экономикалық, сауда, валюта, мәдени және басқа да қатынастарды қамтып отыр. Бұл сала субъктілері сыртқы экономикалық қызметтерге байланысты меншік түрі бойынша тәуелсіз елімізде тіркелген Қазақстанның немесе шет мемлекеттердің заңды немесе жеке тұлғалары болып табылады. Сыртқы экономика саласында басты және маңызды орында сауда саласы. Соңғы жылдарда қазақстаннан экспортталатын тауардырдың үлесі үш есеге өсті. Оған бірнеше факторлар себепші болып отыр. Қолайлы инвестициялық жағдайлардың жаалуы тікелей шетелдік қомақты тікелей ағылып келуіне себепші болды, оның негізгі бөлігі еліміздің мұнай өндіру саласына жұмсалады. Біріншеден, бұл өз кезегінде мұнай мен газ конденсатын өндіруді қарқынды дамытты. Екіншіден, дүниежүзілік тауар нарығындағы көмірсутектер шикізатын сату шартының қолайлылығы экспорт әлеуетінің өсіне жағдай жасады. Дәл осылай деп тау-кен металлургия сала-соңғы оң жыл көлемінде жалпы қазақстандық экспорт және қызмет көрсету үлесінің көбеюі, әлемдік сауданың дамуымен салыстырғандағы оның қарқынды дамуы мен көлеміне байланысты болып отыр. Қазақстандығы тауар экспорттау динамикасының деңгейінің өсуі оның жоғары, екпінді дамуын көрсетеді. Орташа есеппен он жыл ішінде тауар экспорттау төрт есеге өссе, импорт үш жарым есеге өсті. Әлемдік деңгеймен салыстырмалы түрде қарағанда еліміздің көлемі жоғары емес. Осыған қарамастан Қазақстанның сытрқы экономикалық саласын болащақта дамытуына орасан зор шамасы бар. Атап айтқанда, бүгінде 500-ден астам кен орындары барланып, минералды шикізаттың 1220 түрінің барлығы анықталған. Осылардың көпшілігінен біздің еліміз дүние жүзі бойынша алдыңғы орында. Осылайша, Қазастан барланған цинк, вольфрам және барит қорларын әлем бойынша бірінші орында болса, күміс қорғасын және хромит қорынан екінші орында, мыс, марганец, флюорит бойынша үшінші, молибден қорынан төртінші, сонымен қатар алтын қоры жөнінен алдыңғы қатардағы он елдің қатарында. Елімізде темір рудасы әлемдік қордың пайызын, уранның жобамен 25 пайызын құрайды. Қазақстан мұнай қорын барлаудан әлемдегі он елдің қатарында. Ғаламдық қаржылық экономикалық тоқырау сыртқы экономикалық саласына кері әсерін тигізді. == Энергетикасы == === Мәдениет және қоғам === === Білім беру жүйесі === === Бұқаралық ақпарат құралдары === === Әлеуметтік саласы === === Қарулы күштері === Қазақстан Республикасының әскери құрылымы әскери басқару органдарын, Қарулы Күштердің түрлерін, арнайы әскерлерді, тыл, әскери оқу орындары мен ғыл. мекемелерді қамтиды. Соғыс уақытында құрамына қорғаныс мин-не қарайтын әскер түрлерінен басқа Ішкі істер мин-нің ішкі әскерлері, Ұлттық қауіпсіздік к-тінің шекара қызметі және басқа да әскерлері, респ. “Ұлан”, азаматтық және аумақтық қорғанысты басқару мен құру органдары кіреді. Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің басты мақсаты елдің егемендігін, аумағының тұтастығын, экономикасын, мемл. ин-ттары мен азаматтарын соғыс қатерінен қорғау, жаугершілік немесе әскери қақтығыстар туғызудың алдын алу, Қазақстанның орнықты дамуы үшін қолайлы жағдай туғызу. Республика Қарулы Күштеріне бейбіт кезеңде мынандай негізгі міндеттерді орындау жүктелген: әскери күшті, жауынгерлік даярлықты қамтамасыз етіп, басқару органдары мен әскерлерді ел ішіндегі қақтығыстарды, Қазақстан Республикасының мемл. шекарасында немесе аум-ның шегінде туған кез келген заңсыз қарулы күш көрсетуді тұмшалап, тойтара алатын деңгейде ұстау; әуе кеңістігін күзету, сондай-ақ, мемл. шекараның жедел-стратег. тұрғыда маңызды өңірлерін жабу; маңызды әскери нысандарды күзету; елдің кез келген ауданында жағдайды тұрақтандыру жөніндегі батыл іс-қимылға әзір болу; халықаралық міндеттемелерге сәйкес бітімгершілік және өзге де операцияларға қатысу. Бұл міндеттерді орындауды Қарулы Күштер Қазақстан Республикасының басқа д�� әскерлері мен әскери құрылымдарымен өзара тығыз іс-қимылда жүзеге асырады. Бұл ретте Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік к-тінің шекара қызметіне құрлықта, теңізде, көлдерде және өзге де су айдындарында мемл. шекараны күзету мен қорғау, сондай-ақ, лаңкестікке (террорға), қару мен есірткі саудасына қарсы күреске қатысу жүктеледі. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 ж. 23 қарашадағы 1579 қаулысына сәйкес елімізде Оңт., Батыс, Шығыс, Орт. әскери округтері құрылған. Оңт. әскери окуругінің қорғайтын жер аумағына: Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Тараз қаласында. Шығыс әскери округі қорғайтын жер аумағына: Шығ. Қазақстан, Павлодар облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Семей қаласында. Батыс әскери округінің қорғайтын аумағына: Ақтөбе, Атырау, Бат. Қазақстан, Маңғыстау облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Ақтөбе қаласында. Қазақстанның қалған облыстары Орт. әскери округіне қарайды. Орт. штаб Қарағанды қаласында. Қазақстанның геосаяси жағдайы үлкен өзгерістерге (экстремизм, шекараға таяу жерлерде әскери қақтығыстардың өршуі, жаңадан ядр. мемлекеттер пайда болуы, т. б.) ұшырауда. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің әскери доктринасы орташа мерзімді кезеңге есептеліп жасалған (1999–2005) қорғаныстық сипатқа ғана ие. Ол әлемдегі және аймақтағы әскери-саяси жағдайды кешенді бағалауға, мемлекеттің экон. болмысы мен материалдық қорының мүмкіндіктеріне сүйенеді. Доктрина Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігі стратегиясының негізгі ережелерін нақтылайды және шабуыл жасалған жағдайда елдің қорғанысын ұйымдастыруға, ұжымдық әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі одақтас мемлекеттермен бірлескен күш-жігерді үйлестіруге бағытталған. == Қызықты деректер == Қазақстанда 19 миллионнан астам адам, шамамен 130-дан астам этнос тұрады. Оның 48,71 ерлер, 51,29 әйелдер. Қазақстан халық саны бойынша әлемде 64-орында. Қазақстанның аумағы Азия мен Еуропада орналасқан. Жер көлемі 2,7 миллион шаршы шақырым. Дүниежүзінде 9-орында тұр. Қазақстанның территориясына Түркия, Франция немесе Жапония сиып кетер еді. Қазақстанда екі сағаттық белдеу бар, климаты күрт континенталды. Ауа температурасы -45-тен +45 градусқа дейін болады. Қазақстан табиғи ресурстарға өте бай мемлекеттердің бірі. Менделеев кестесіндегі 105 элементтің 99-ы қазақ жерінен табылған. Мұнай қоры бойынша Қазақстан әлемдегі 20 жетекші елдің қатарына кіреді. Ал газ қоры бойынша 30-орынға, алтын қорлары бойынша әлемде 15-орынды, ураннан екінші орынға тұрақтаған. Қазақстан өз еркімен күштілігі жағынан әлемде төртінші орында тұратын қарудан бас тартып, әлемдегі ең ірі ядролық тәжірибелер полигонын жапты. 1991 жылдың 29 тамызында Семей ядролық полигоны жабылды. Астана қаласы әлемнің ең жас астанасы болып есептеледі. 1998 жылы ЮНЕСКО бас қаланы «Бейбітшілік қал��сы» деген атауға сай деп танып, медальмен марапаттады. Бразилияда өткен дүниежүзілік байқауда әлем бойынша 12 жас қаланың ішінен Астана жоғары атақты иеленді. Ал 2012 жылы елордаға «ТМД мен Түркі әлемінің мәдени астанасы» мәртебесі берілді. 2019 жылдың наурыз айынан бастап қала атауы Тұңғыш Президенттің құрметіне Астана деп өзгертілді. Әлемдегі ең биiк түтiн мұржасы Қазақстанда (Екібастұз қаласында) орналасқан. Оның биiктігi 420 метр. Ол Эйфель мұнарасынан 100 метр биік. Байқоңыр әлемдегі бірінші және ең үлкен ғарыш айлағы. «Байқоңыр» ғарыш айлағынан тұңғыш рет адамзат ғарышқа ұшқан. Ол Қазақстан жерінде Төретам кентіне жақын ауданда орналасқан. Көлемі 6717 шаршы шақырым. Медеу әлемдегі ең биік орналасқан жасанды мұз айдыны. Мұнда 170 әлемдік рекорд орнатылған. «Медеу» атауы ХІХ ғасырдың соңында өмір сүрген қоғам қайраткері Медеу Пұсырманұлының құрметіне берілген. Қазақстанда 3,8 млн жеңіл көлік тіркелген (2021 жылғы қазандағы жағдай бойынша). Орталық Азиядағы ең үлкен театр Қазақстанда орналасқан. «Астана Опера» театрын 33 елдің мамандары үш жыл салды. Қазақстан қызғалдақ пен алманың отаны. Ал жылқы алғаш рет (б.д.д мыңыншы жылдарда) Қазақстанда қолға үйретілген. Қазақстанның төл валютасы қатарынан үш рет 2011, 2012 және 2013 жылдары дүниежүзіндегі ең үздік қағаз ақша ретінде танылды. Алғашқы қазақстандық ақшалар Лондонда шығарылды. Тәуелсіздік алғалы бері Қазақстанға әлемнің 120-дан астам мемлекеті 370 млрд доллардан астам инвестиция құйды (2022 жылғы деректер бойынша). Әлемдегі ең ұзын құрлықтық шекара Қазақстан мен Ресей шекарасы (7591 шақырым). Қазақстанның екі ескерткіші ЮНЕСКО-ның әлемдік мәдени мұрасының қатарында. Олар Қожа Ахмет Ясауи кесенесі мен Таңбалы петроглифтері. == Дереккөздер == == Сыртқы сілтемелер == Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігі Президенттің ресми торабы Парламенттің ресми торабы Қазақстан Республикасының Электрондық үкіметі Үкiметтiң ресми торабы Қазақстан Ашық Тізімдеме Жобасы (ODP) Қазақстан Республикасының онлайн заңнамасы Қазақстанның ресми статистикасы Қазақстанның бірінші ақпараттық порталы елдер +'''Қар барысы, Ілбіс''' () Орталық Азиядағы тауларда, Солтүстік Үндістан, Пәкістан, Байкал, Тибет өңірлерін мекендейтін мысық. Көп түркі және көшпенді елдер үшін, барыс ұлттық таңба. Алматы қаласының қалатаңбасында барыс, Татарстан Республикасының елтаңбасында қанатты барыс. Қазақ ежелден барыстың тектілігін, батылдығын, айлакерлігін пір тұтқан. Дәстүрлі жыл санауымыздың үшінші жылы Барыс жылы. Барыс Алматы, Астана қалаларының төлтаңбаларында бейнеленген. ==Атауының шығу тарихы== Тува жерінде бұл түрді ирбиш, Жетісу жерінде ильберс, Алматының шығысында ирвиз, түркі тілдерінде ирбиз деп атаған. Сондықтан оны ілбіс немесе барыс деп атап кеткен. == Таралуы == Жыртқыштар отряды Carivora. Мысықтар тұқымдасы Felidae. Түрдің таралуы Орталық Азия және Оңтүстік Сібір тауларын қамтиды. Алтай тауларында бірең-сараң аңмен кездесу Күршім, Холзун, Оңтүстік Алтай, Тарбағатай, сондай-ақ Бұқтырма, Қарақаба өзендерінің жоғарғы жағында, Марқакөл маңында байқалды. Тянь-Шань, Тарбағатай, Сауыр мен Алтайдың биік жоталарында таралған; таулардың альпі және субальпі белдеулерінде құзды, жартасты жерлерді мекендейді. Қаратауда (Сырдариялық) XX ғ. 40-шы жылдары жойылып кеткен. Іле және Жоңғар Алатауларының онша биік емес жоталары Торайғыр, Сөгеті, Кіші және Үлкен Бөгеті, Қатутау, Ақтау, Шолақ, Матай, Алтынемелде барыс тұрақты мекендемейді, бірақ оларға анда-санда енгені байқалады. Тасты құздар, негізінен, таудың субальпі және альпі белдеулерінде. Сонымен бірге, онша биік емес тауларда да олардың тік, тасты құзды беткейлерінде ұшырасады. Барлық жерде саны өте аз; тек аздап Алматы қорығында жиірек кездеседі. Іле Алатауында 30-35, Теріскей Алатауында 2-3, Кетпенде 2-3 барыс тіршілік етеді. XX ғ. 60-80 жылдары Күнгей Алатауында оның іздері жиі кездесетін. Сол жылдары Жоңғар Алатауында 50 барыс тіршілік етті, ал Сауырда іздері ғана көрінді. Батыс Тянь-Шаньда сирек, Ақсу-Жабағылы қорығында 2-3 барыс өмір сүреді. XX ғ. 70-80 жылдары Қазақстанда барлығы 180-200-дей барыс бар екендігі анықталды, ал қазірде бұл көрсеткіш 120-130-дай ғана. Сирек, таралу аймағы тарылып, саны кемуде. Осы күні Қазақстанда жалпы саны 200 бастан аспайды; санының кемуінің негізгі себептері қасақылық және негізгі қоректік объектілер (таутеке, арқар, елік) санының азаюы. 1976 және 1985 жылдары барыстар Алматы хайуанаттар бағында өсіп-өнген. Ақсу-Жабағылы, Алматы және Марқакөл қорықтарында және үш қорықшаларда қорғалады. Жоңғар қорығын ұйымдастырып, қазіргі бар қорықшаларда қорғау жұмыстарын жақсарту қажет. == Биологиялық ерекшеліктері == Барыс мысық тұқымдасына жататын жыртқыш аң. Дене тұрқы 125 135 см, биіктігі 60 см (шоқтығынан алғанда), құйрығы 90 100 см, салмағы отыз қырық килограмдай. Түсі көк сұр, теңбіл шұбар, сақина тәрізді дөңгелек қара дақтары бар, жүні ұзын әрі қалың. Қазақстан мен Орталық Азияның биік тауларында (2000 м-ден астам) кездеседі. Оның ең көп жүретін жері басын мәңгі қар басқан тасты тік беткейлер мен қиялар. Қыста қар қалың түскенде, барыс таудың орманды белдеуіне дейін төменге түседі. Барыс тұяқты жануарларды, әсіресе, арқарды, тау текені, тау ешкілерін, еліктерді, ал құстардан ұлар мен кекіліктерді ұстап жейді. Қорегін негізінен іңірде немесе түнде аулайды. Қазақстандағы барыстың саны жүз сексен екі жүздей. Олар негізінен Ақсу-Жабағылы, Алматы, Марқакөл қорықтары мен Алматы, Лепсі, Тоқты қорықшаларында мекендейді. Аулауға тыйым салынған, санының азайып кетуіне байланысты халықаралық және ұлттық «Қызыл кітапқа» (1996) енгізілген. Бір жерде тұрақты тіршілік етеді, бірақ күн көру жағдайы нашарлағанда кейде алысқа қоныс аударуы мүмкін. Қыста тұяқты аңдар тау етектеріне қарай түскенде, барыстарда сол маңға қарай қоныс аударады. Оның негізгі азықтары –таутеке, елік, қабан, марал, арқар, қоян, шақылдақ, ұлар мен кекіліктер. Жыныстық жағанан екі жасында жетіледі. Күйге түсуі ақпан-наурыз айларында, балаларын мамыр-маусым айларында туады. Әдетте 1-5, сирек 2-3 жас барыстар дүниеге келеді. == Қолда өсіру == Хайуанаттар парктерінде ұсталады және жақсы көбейеді. == Қорғау шаралары == Негізгі шектеуші факторлар браконьерлік, қоректер санының кемуі. СИТЕС-дің 1-ші қосымшасына енгізілген. Ақсу-Жабағылы, Алматы, Марқакөл, Батыс Алтай қорықтарында, Сайрам-Өгем, Іле-Алатау, Катонқарағай ұлттық парктерінде және бірқатар қорықшаларда қорғалады. Қажетті қорғау шаралары: Ерекше қорғалатын табиғи территориялар ұйымдастыру, қарғаудың тиімділігін арттыру және браконьермен күресті күшейту қажет. Зерттеу жөніндегі ұсыныстар: Соңғы оншақты жыл ішінде барысты ғылыми зерттеу болған жоқ. Сондықтанда Қазақстандағы барыстың қазіргі жағдайын терең зерттеу керек. === Статус === III-ші санат. Ареалы қысқарып, саны азайып келеді. Барысты 2-ші санатқа көшіру керек. Халықаралық табиғат қорғау Одағының (МСОП) қызыл тізіміне (ЕN санаты), Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Ресей Қызыл кітаптарына енгізілген. === Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы === Дүниежүзілік және Қазақстан фауналарында туыстың жалғыз өкілі. == Дереккөздер == Қызыл кітабына енген сүтқоректілер +Орал қаласының ғарыштан көрінісі Орал вокзалы '''Орал''' (; 1775 жылға шейін ''Яицкий қалашығы'') Батыс Қазақстан облысының орталығы (1932 жылдан), ірі темір жол станциясы, Жайық бойындағы өзен порты, әуе жолдарының торабы. Қала Жайық өзенінің жағасында, Шағанның Жайыққа құяр тұсында орналасқан. == Тарихы == Орал қаласының орнында бұдан бірнеше мың жыл бұрын скиф, ғұн, авар, печенег және қыпшақ тайпаларының мекен-тұрақтары болған. Бұл тайпалардың көсемдері мен жауынгерлері жерленген шағын қорымдар мен қорғандар қазір де кездеседі. Орал қаласының жергілікті қазақтар арасында ерте заманнан қазірге дейін “Теке” аталуының себебі, Алтын Орда хандары жанында уағыз тарататын Алшын Хасан сопы (Асан қайғы болуы да мүмкін) Әбдірахман, Әбдіразақ шайқылардың ұйымдық сипат белгісі тәкие немесе мүридтер және ел кезген дәруіштер аялдайтын кәделі орын (резиденция) тәкие үйлерінің болуына байланысты. Орыстар Жайық бойына 15 ғасырдың аяғы 16 ғасырдың бас кезінде келе бастады. 17 ғасырдың 1-ширегінде Ноғай хандығымен шекарада шағын әскери бекініс-тірек ретінде Жайық қалашығы салынды. Ол 1613 ж. қазіргі Орал қаласының орнына көшірілді. 18 ғасырдың бас кезінде Жайық қалашығында мыңға жуық үй болды. Олар негізінен Старица (Жайықтың бұрынғы арнасы) және Шаған өзендерінің бойына орналасты. Қаланың негізгі тұрғындары казак-орыстар болған. Олар әлеуметтік жіктелудің нәтижесінде кедейлер (голытба) мен байлар (домовитые) болып бөлінді. Жайық казак-орыстары Е.И. Пугачев бастаған шаруалар көтерілісіне (1773 1775) қатысты. Жайық қалашығы ІІ Екатеринаның 1775 жылы 15 қаңтардағы жарлығымен «Орал қаласы», ал оның тұрғындары «Орал казактары» болып аталды. Орал қаласының неғұрлым ежелгі бөлігі оңтүстігінде орналасты. Ғибадатхана Орал қаласының тарихи ескерткіші (1741 51 ж. салынған). Қала бірнеше рет (1739, 1751, 1821, 1879) өртке ұшырады. Сырым Датұлы бастаған (1783 1797) халық Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалыстары Орал қаласы мен Жайық өңіріне ерекше із қалдырды. 1846 ж. қалаға айрықша құқықтар беріліп, үлкен қалалар санатына қосылды. 1869 ж. Орал облысы құрылып, қала облыс орталығына айналды. Қала тарихында үйірменің құрылуы (1902), 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс (С.Меңдешев, Ә.Әйтиев, т.б.), Кеңес өкіметінің орнауы (1918 ж. қаңтарда), ақ казактарға қарсы Орал қорғанысы (1919 ж., сәуір шілде, М.Фрунзе), т.б. елеулі оқиғалар болып өтті. 1919 ж. 1-сәуірде Оралда Жұмысшы, шаруа және солдат депутаттары кеңестерінің 1-сайлауы өтті. 1920 ж. Орал губерниясы қалаға айналды. Кеңес өкіметі жылдарында Оралдың экономикасы жедел қарқынмен дамып, республикадағы ірі өнеркәсіп орталықтарының біріне айналды. 1925 ж. Жайық өзені мен Орал Атырау арасында тұрақты кеме қатынасы және 1923 ж. Орал Елек темір жолының ашылуы қаланың экономикалық жағдайын жақсартты. Одан кейінгі жылдары (1950 1990) Орал қаласында ірі машина жасау және металл өңдеу, құрылыс материалдарын өңдеу, жеңіл және тамақ өндірістері, медициналық препарат зауыттары, т.б. 200-ден астам нысан салынды, көлік жүйелері дамыды. == Климаты == Қала климаты өткір континенталды: құрғақ әрі ыстық жаз және аз қарлы, желді суық қыс *Орташа жылдық температура +6,2 °C *Орташа жылдық жел жылдамдығы 2,9 м/с *Орташа жылдық ауа ылғалдығы 70 == Халық саны == Қаланың (қалалық әкімшіліктін аумағы) 2022 жылғы ұлттық құрамы: қазақтар 227 750 адам (70,57 %) орыстар 81 090 адам (25,13 %) татарлар 4841 адам (1,50 %) украиндар 2915 адам (0,90 %) әзірбайжандар 1339 адам (0,41 %) немістер 647 адам (0,20 %) корейлер 642 адам (0,20 %) белорустар 596 адам (0,18 %) өзбектер 527 адам (0,16 %) шешендер 361 адам (0,11 %) армяндар 334 адам (0,10 %) башқұрттар 153 адам (0,05 %) және басқалар 1525 адам (0,47 %) Орал қаласы халқының саны 1897 1959 1970 1979 1989 1991 1999 36 466 103 914 134 162 167 352 199 835 214 000 195 459 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 195 811 198 137 201 970 205 277 208 814 202 161 207 109 213 107 218 136 222 808 227 368 230 775 2016 2017 2018 2019 2020 2021 230775 300 128 306 549 235806 234184 234155 == Транспорт == === Теміржол === Алғаш рет Орал теміржолмен 1894 жылғы бірікті. Бұл Рязано-Орал темір жолы еді. Орта Азиялық минареттер стильінде жасалған мұнаралар орналасқан вокзал басында қаладан алыс болғаны сонша, Алексей Николаевич Толстой вокзалдан қалаға барар жолды «Телеграф өскен дала» деп атаған. Ұзақ уақыт бойы Орал жолдың соңғы станциясы болып, ортаны сібірмен біріктіріп тұратын, сосын темір жол Соль-Илецкқа шейін созылып, ол Ресейді Сібір және Қазақстан мен біріктіре��ін болды. Кеңес одағы кезінде қала әбден өсті. Сонын арқасында станция орталықта тұр десе де болады. == Бауырлас қалалар == Атырау, Қазақстан Плоешти, Румыния Дондағы Ростов, Ресей Острава, Чехия Маниса,Түркия Кострома, Ресей Саратов, Ресей Благоевград, Болгария Серіктес қалалар Орынбор, Ресей == Орал қаласында болған көрнекті адамдар == Пугачев үйі Карев үйі Бұл қалада әр кездері орыстың белгілі ақын-жазушылары '''А.С. Пушкин''', '''В.А. Жуковский''', '''В.И. Даль''', '''В.Г. Короленко''', '''М.А. Шолохов''', т.б. болды. Сондай-ақ, көрнекті қазақ қаламгерлері т.б. өмірінің біраз кезеңдерін Орал қаласында өткізген. == Дереккөздер == Санат:Орал Санат:Жайық казак әскерінің тарихи елді мекендері +'''Сәуірдің 8''' Григориан күнтізбесінде жылдың 98-ші күні (кібісе жылдарда 99-шы). Жылдың аяғына 267 күн қалады. == Мерекелер == Халықаралық сығандар күні. Ресей мен Белоруссияда Әскери комиссариат күні. Малайзияда Джохор сұлтан сүні. АҚШ-та Астрономия күні. == Оқиғалар == == Туғандар == Геннадий Геннадьевич Головкин, 1982 ж., Қарағанды, боксшы == Қайтыс болғандар == 2013 жыл Маргарет Тэтчер, Ұлыбритания (1979-1990) == Сыртқы сілтемелер == Санат:8 сәуір +'''Талғар шыңы''' () Қазақстанда, Алматы облысында орналасқан. Орташа биіктігі 4973 метр. Максималды биіктігі 5017 метрге жетеді. == Географиялық орны == Талғар шыңы (Алматы қаласының оңтүстік-батыс жағынан көрінісі). Талғар шыңы Солтүстік Тәңір тауларының Іле Алатауы тізбегінде, Алматы қорығында орналасқан, оның Алматы қаласынан байқауға болады. Жыл бойы шыңда қар мен мұздықтар еріп болмайды. Алғашқы рет 1938 жылы Сталинск (қазіргі Новокузнецк) қаласының альпинистері Л. Кутухтин, Макатров, И. Кропотовтар осы шыңға шыққан. == Дереккөздер == == Сыртқы сілтемелер == Mountain.ru метериалдар Шыңына шығу Есік қаласынан көретін шыңы Санат:Қазақстан шыңдары Санат:Іле Алатауы +() Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 723 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 27 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 27 км² шамасында. Пошта индексі 86027. Елді мекеннің қамқоршысы San Massimo. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 780132 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері +() Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 445 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 26 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 17 км² шамасында. Пошта индексі 86020. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 775135 == Сыртқы сілтемелер == Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері +() Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 741 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 34 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 24 км² шамасында. Пошта индексі 86030. Елді мекеннің қамқоршысы San Felice Papa. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 879113 Электронды поштасы: sfelice@tin.it == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері +() Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 397 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 25 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 16 км² шамасында. Пошта индексі 86020. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 701236 0874 701246 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері +() Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 2276 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 34 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 67 км² шамасында. Пошта индексі 86048. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 81205 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері +() Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 4838 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 95 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 52 км² шамасында. Пошта индексі 86047. Елді мекеннің қамқоршысы Sant'Antonio di Padova. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 72521 == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері +'''Сепино''' () Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 2177 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 35 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 62 км² шамасында. Пошта индексі 86017. Елді мекеннің қамқоршысы Santa Cristina di Bolsena. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 790132 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері +'''Спинете''' () Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 1446 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 83 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 17 км² шамасында. Пошта индексі 86020. Елді мекеннің қамқоршысы San Giovanni. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 787131 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері +'''Тавенна''' () Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 875 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 47 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 21 км² шамасында. Пошта индексі 86030. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0875 97497 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері +'''Термоли''' () Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 32331 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 585 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 55 км² шамасында. Пошта индексі 86039. Елді мекеннің қамқоршысы San Basso, San Timoteo. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0875 7121 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері +Гүлжан Ізімқызы Талпақова '''Гүлжан Ізімқызы Талпақова''' (12 қыркүйек, 1948 жылы туған, Атырау қ.) биші, Қазақстанның халық артисі (1981). == Өмірбаяны == 1967 ж. Алматы эстрада-цирк өнері студиясы халық биі класы бойынша) бітірген. 1977-79 ж. Мәскеу эстрада студиясында тәжірибе жинақтаудан өтті. Шығармашылық жолын (1967 69) бастайды. 1969-73 ж. ''"Гүлдер"'' ансамблінде қызмет етті. 1973 жылдан биші-артисі. == Сахнадағы өнері == Талпақова дүние жұзі халықтарының көпшілігінің билерін үйреніп, қазақ сахнасына шығарды. Оның репертуарында қазақтың ''"Айжан қыз", "Қос Алқа", "Алмас қырғауыл"'', өзбектің ''"Хорезм биі"'' және ұйғыр, корей, вьетнам, моңғол, үнді, мысыр, малай, т.б. халықтардың ұлттық билері бар. == Гастрольдік сапарлары == Гастрольдік сапармен Болгарияда, Германияда (1968), Моңғолияда (1973, 1975, 1977), Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде (Бирма, Малайзия, Сингапур, Шри-Ланка 1973, 1974), Үндістанда, Жапонияда, Иранда, Таиландта (1975), Финляндияда (1977), АҚШ-та (1981), т.б. елдерде болды. == Жетістіктері == 1968 ж. София қаласында өткен Жастар мен студенттердің дүниежүзілік фестивалінің лауреаты. == Дереккөздер == Санат:12 қыркүйекте туғандар Санат:1948 жылы туғандар Санат:Атырауда туғандар Санат:Қазақстан бишілері Санат:Қазақстан халық әртістері Санат:Жүсіпбек Елебеков атындағы республикалық эстрада-цирк колледжі түлектері бишілері Санат:Гүлдер ән-би ансамблі бишілері Санат:Жастар мен студенттердің дүниежүзілік фестивалінің лауреаттары +() Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 813 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 56 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 16 км² шамасында. Пошта индексі 86028. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 76204 == Сыртқы сілтемелер == Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері +'''Торо''' () Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 1530 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 67 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 23 км² шамасында. Пошта индексі 86018. Елді мекеннің қамқоршысы San Mercurio. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 461101 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері +'''Тривенто''' () Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 5200 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 73 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 73 км² шамасында. Пошта индексі 86029. Елді мекеннің қамқоршысы Nazario, Celso Vittore. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 87341 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері +'''Туфара''' () Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 1120 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 32 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 35 км² шамасында. Пошта индексі 86010. Елді мекеннің қамқоршысы San Giovanni Eremita. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 718121 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері +'''Урури''' () Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 3070 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 98 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 31 км² шамасында. Пошта индексі 86049. Елді мекеннің қамқоршысы Santo Legno della Croce. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 830130 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері +() Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 3282 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 198 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 16 км² шамасында. Пошта индексі 86010. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 416054 == Сыртқы сілтемелер == Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері +'''Фоссальто''' () Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 1619 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 58 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 28 км² шамасында. Пошта индексі 86020. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 768134 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері +() Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 4274 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 76 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 56 км² шамасында. Пошта индексі 86012. Елді мекеннің қамқоршысы San Vincenzo. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 799276 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері +() Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 727 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 45 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 16 км² шамасында. Пошта индексі 86010. Елді мекеннің қамқоршысы San Donato. == Демографиясы == == Коммуна әкімшіл��гі == Телефоны: 0874 79222 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері +() Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 676 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 18 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 38 км² шамасында. Пошта индексі 86030. Елді мекеннің қамқоршысы San Liberatore. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 748103 == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері +'''Тамыз бүлігі''' (), кейде '''Тамыз төңкерісі''' Кеңес Одағы Коммунистік партиясының жақтастары ұйымдастырған, КСРО президенті Михаил Горбачёвті биліктен құлату және КСРО мемлекетін сақтап қалу мақсатымен ұйымдастырылған сәтсіз төңкеріс. Төңкеріс жетекшілері жоғары әскери және азаматтық шенеуніктерден, соның ішінде КСРО вице-президенті Геннадий Янаевтан тұрды, олар бірге Төтенше жағдай жөніндегі мемлекеттік комитетті (ТЖМК, құрған. Төңкеріс жасау Горбачёвтың Қырымдағы демалысы кезінде орындалған және сәтсіз аяқталды, көптеген бақылаушылар бұл оқиғаны КСРО ыдырауын одан әрі жылдамдатты деп санайды. ==Дереккөздер== Санат:1991 жыл Санат:Ресей тарихы Санат:КСРО тарихы +'''Ойынның басталуы''', әр таймның басында және қақпаға доп созылғаннан кейін ойын ортадан басталады. Допты қай команданың соғу кезегін анықтау үшін жеребе таратылады. Допты соғу кезінде қалған ойыншылар доп соғатын жерден м. қашықтықта тұруға тиіс. Допты қарсыластар командасының алаңына қарай соққан ойыншы, қашан басқа ойыншының таяғы тигенше оны қайта соға алмайды. == Дереккөздер == Санат:Спорт +Сурет:Issaliev Исалиев Сурет:Bandy in Medeu қысқы Азия ойындары допты хоккей''', XX ғасырдың 50-ші жылдарында Оралда, Сібірде, Қиыр Шығыста және Қазақстанда хоккей клубтары пайда болды. Көптеген қалалардың командалары КСРО чемпионатында өнер корсету құқығына ие болып, солардың арасында Алматының "Динамосы" бірнеше рет КСРО- ның чемпионы атанды. Допты хоккейдің дамуына байланысты ойынның әдістері мен тәсілі өзгерді, дами түсті. Мұз айдынында Л. Алешин, П. Марков, X. Абузаров, Г. Петров, Г. Батырбаев, Н. Васин, қаласы Байболов, В. Болотов, М. Кузнецов, 111. Хасанов сияқты және т. б. талантты жастар көрінді. 1956 ж. Апматының "Буревестник" хоккей к-дан КСРО чемпионатының жоғарғы тобында ойнайтын болды. Кейін "Б" Алматының "Динамо" командасына айналды. Олар 20 жыл бойы КСРО-дағы күшті ұйымдардың біріне айналды. Э. Айрих пен қаласы Байболов сынды білікті мамандар 1977 ж. оларды КСРО чемпионы атағына дейін көтерді. Бұған қоса олар КСРО рет күміс, рет қола медальдарына ие болды. 1977-78 жылдары "Д" Еуропа чемпиондарының кубогін иеленді. Эр кезде "Д"- ның сапында В. Бочков, Я. Апель- ганец, А. Ионкин, Ю. Барзин, A. Алешин, В. Илбин, Е. Агуре- ев, М. Жексенбеков сияқты бел- гілі хоккейшілер өнер көрсетті. "Д"-ның В. Бочков, Л. Лобачев,B. Панев сынды ойыншылары КСРО құрамасының сапында Әлем чемпионы атанды. Тәуелсіздік алғаннан кейін ҚР-ның допты хоккейшілері халықаралық жарыстарда өнер көрсете бастады. 2004 ж. республиканың құрама командасы Норвегияда өткен Әлем чемпионатында 4-ші орынға ие болды. == Дереккөздер == допты хоккей +'''Самат Тельманұлы Нұржанов''' (11.01.1956, Жилянка станциясы, Ақтөбе облысы), ҚазКСР-інің ЕСЖ- сы (1999), п.ғ.к-ы (1990), профессор (2006). 1982-85 жылдары Мәскеуде дене тәрбиесі орталық мемлекеттік институтының аспирантурасын бітірді. 1993-98 ж. Қазақ ұлттық дене тәрбиесі институтының спорт ойындары кафедрасының меңгерушісі, 1998-2002 ж. осы институттың проректоры, 2002- 2007 ж. арасында Қазақ-Британ техникалық университетінің дене тәрбиесі кафедрасының меңгерушісі. 1994-2000 Апматы қалалық футбол бірлестігінің төрағасы, осы жылдары республикалық футбол ассоциациясының атқару комитетінің мүшесі болды. Нұржанов 50-ден астам ғылыми еңбектердің, бірнеше оқулықтардың авторы. == Дереккөздер == +Австралия футболы '''Австралия футболы''', салмағы 662-677 гр. тартатын сопақша доппен, көлемі 118x155 см. сопақша келген алаңда әр команданың құрамында 18 адамы бар Австралияда кең тараған командалық спорт ойыны. Ойынның мақсаты допты ойын алаңына енгізу немесе биіктігі м. келетін төбесі ашық екі бағананың арасынан қақпадан өткізу. Допты қолмен лақтыруға немесе әрбір 10 метрден соң (он қолынан) жерге ұрып әрмен қарай кез келген бағытта алып кетуге болады. Бірінші ойын 1858 ж. Мельбурнда өтті, ресми ережесі 1866 ж. бекітілді. 1956 жылы XVI Олимпиялық ойындарының бағдарламасына көрсетілімі енді. thumb == Дереккөздер == Санат:Аустралия футболы +'''Вадим Григорьевич Храповицкий''' (4 тамыз 1935 жыл, С-Петербург), шабуылшысы. С-Петербург футболының түлегі, Қарағандының "Шахтер" жене Жезғазғанның "Еңбек" командаларында ойнады. Кейін "Зенит" командасына ауысып белгілі ойыншылардың бірі болды. КСРО 139 матчқа қатысып 36 доп соқты. Үлкен спортты аяқтаған соң Қазақстанға қайта оралып өзі енер көрсеткен Қарағанды жене Жезқазған қалалары футбол командаларының аға жаттықтырушысы болып қызмет істеді. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша футболшылар Санат:КСРО футболшылары Санат:Зенит ФК ойыншылары Санат:Шахтер Қарағанды ФК ойыншылары Санат:КСРО футбол +'''Кандела''' () Италиядағы коммуна, Апулия әкімшілік аймағына қарасты Фоджа провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 2755 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 28 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 96 км² шамасында. Пошта индексі 71024. Елді мекеннің қамқоршысы әулие Papa Clemente I. == Демографиясы == Халық санағы: Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo id:barra ImageSize width:455 height:373 PlotArea left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat x.y Period from:0 till:8500 TimeAxis AlignBars justify ScaleMajor increment:500 start:0 ScaleMinor increment:100 start:0 canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from:0 till: 6257 bar:1871 from:0 till: 5674 bar:1881 from:0 till: 6179 bar:1901 from:0 till: 6666 bar:1911 from:0 till: 7617 bar:1921 from:0 till: 8259 bar:1931 from:0 till: 6634 bar:1936 from:0 till: 6766 bar:1951 from:0 till: 7565 bar:1961 from:0 till: 6091 bar:1971 from:0 till: 4087 bar:1981 from:0 till: 3096 bar:1991 from:0 till: 2809 bar:2001 from:0 till: 2823 PlotData= bar:1861 at: 6257 fontsize:S text: 6.257 shift:(-8,5) bar:1871 at: 5674 fontsize:S text: 5.674 shift:(-10,5) bar:1881 at: 6179 fontsize:S text: 6.179 shift:(-10,5) bar:1901 at: 6666 fontsize:S text: 6.666 shift:(-10,5) bar:1911 at: 7617 fontsize:S text: 7.617 shift:(-10,5) bar:1921 at: 8259 fontsize:S text: 8.259 shift:(-10,5) bar:1931 at: 6634 fontsize:S text: 6.634 shift:(-10,5) bar:1936 at: 6766 fontsize:S text: 6.766 shift:(-10,5) bar:1951 at: 7565 fontsize:S text: 7.565 shift:(-10,5) bar:1961 at: 6091 fontsize:S text: 6.091 shift:(-10,5) bar:1971 at: 4087 fontsize:S text: 4.087 shift:(-10,5) bar:1981 at: 3096 fontsize:S text: 3.096 shift:(-10,5) bar:1991 at: 2809 fontsize:S text: 2.809 shift:(-10,5) bar:2001 at: 2823 fontsize:S text: 2.823 shift:(-10,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:қайнар көзі ISTAT == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0885653669 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Апулия елді мекендері +'''Аркадий Вольфович Хохман''' (1915, Кишинев, Молдова 2008 Алматы қаласы), ҚазКСР-інің ЕСЖ-сы. Бухарестегі жаттықтырушылар мектебін бітіріп, Бухарестің 2-ші дивизиондағы "Маккаби" командасында 1938-40 жылдары ойнады. 1940 ж. Бессарабия және Кишинев қаласы. КСРО-ның құрамына енгеннен кейін "Д" командасының жастар және Өзбекстанның ф-лдан құрамасына енді. 1944 ж. Алматыға келді. 1955-65 жылдары республиканың футболшылары одағын басқарды. Т. Сегізбаев, С. Есімбеков, Б. Каретников, Л. Остроушко, В. Чеботырев, В. Шведков, А. Жүйков, В. Дышленко, В. Еркович сияқты және т.б. белгілі футболшыларды тәрбиеледі. == Дереккөздер == Санат:КСРО футболшылары Санат:Алфавит бойынша футболшылар Санат:КСРО футбол +'''Канталупа''' () Италиядағы коммуна, Пьемонт әкімшілік аймағына қарасты Турин провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 2073 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 188 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 11 км² шамасында. Пошта индексі 10060. Елді мекеннің қамқоршысы San Biagio Vescovo Martire. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0121 352126 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Пьемонт елді мекендері +'''Тоқтаров Төлеген''' (19.12. 1920, Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданы Қарақұдық ауылында туды- 9.2. 1942, Ресей, Мәскеу облысы Бородино ауылы) Екінші дүниежүзүлік соғыстың қаһарманы, қатардағы гвардия жауынгері. 19 желтоқсанда 1920 жылы Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданы Қарақұдық ауылында дүниеге келген. Соғыс қарсаңында Риддер қаласы маңындағы қорғасын зауытында жұмысшы болды. Кеңес әскері қатарына 1941 жылдың желтоқсанында шақырылып, Калинин майданы 3-екпінді армия 8-гвардиялық атқыштар дивизиясы 1075-полкі құрамында Ұлы Отан соғысына қатысқан. Дивизияның «Отан үшін» газеті ержүрек автоматшының бір тәулік ішінде жаудың 150-ден астам әскері мен офицерін жойғаны туралы жазды. Батыл да бекем қимылдайтын Төлеген жауынгерлерді сан рет жауға бастап шыққан. 1942 жылы ақп��нда Т.Нагаткино ауылына алдыңғылардың қатарында кіре отырып, жаудың әскерін жойып, екеуін тұтқындады. 1942 жылы ақпанда Бородино ауылы үшін болған кескілескен ұрыста рота жауынгерлері жаудың қарсы шабуылынан бас көтермей әрі дұшпан мен ротаның ара қашықтығы 100 қалған да ол қасындағы жауынгермен алға ұмтылып, ротаны шабуылға бастады. Жау кейін шегінді. Қаһармандығы мен батылдығы үшін Тоқтаровқа қаза тапқаннан кейін КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (30.1.1943). Ол туралы композитор Р.Елебаев «Жас қазақ» ән-реквиемін (1942), ақын Н.Баймұратов «Ер Толеген» (1945) дастанын жазды. Риддер полиметалл комбинатының аумағында батырға ескерткіш орнатылып, Төлеген оқыған №10 мектепке оның есімі берілген. Өскемен, Риддер, Алматы қалаларының бір көшесі Төлеген есімімен аталады. Ленин орденімен, бірнеше медальдармен марапатталған. ==Дереккөздер== Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Империя''' () Италиядағы қала, Лигурия әкімшілік аймағына қарасты Империя провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 40 440 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 879 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 45,26 км² шамасында. Пошта индексі 18100. == Демографиясы == Халық санағы: Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo id:barra ImageSize width:455 height:373 PlotArea left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat x.y Period from:0 till:45000 TimeAxis AlignBars justify ScaleMajor increment:5000 start:0 ScaleMinor increment:1000 start:0 canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from:0 till:19626 bar:1871 from:0 till:20376 bar:1881 from:0 till:20049 bar:1901 from:0 till:20300 bar:1911 from:0 till:23155 bar:1921 from:0 till:26089 bar:1931 from:0 till:28155 bar:1936 from:0 till:28540 bar:1951 from:0 till:30154 bar:1961 from:0 till:34995 bar:1971 from:0 till:40670 bar:1981 from:0 till:41609 bar:1991 from:0 till:40708 bar:2001 from:0 till:39458 PlotData= bar:1861 at: 19626 fontsize:S text:19.626 shift:(-8,5) bar:1871 at: 20376 fontsize:S text:20.376 shift:(-10,5) bar:1881 at: 20049 fontsize:S text:20.049 shift:(-10,5) bar:1901 at: 20300 fontsize:S text:20.300 shift:(-10,5) bar:1911 at: 23155 fontsize:S text:23.155 shift:(-10,5) bar:1921 at: 26089 fontsize:S text:26.089 shift:(-10,5) bar:1931 at: 28155 fontsize:S text:28.155 shift:(-10,5) bar:1936 at: 28540 fontsize:S text:28.540 shift:(-10,5) bar:1951 at: 30154 fontsize:S text:30.154 shift:(-10,5) bar:1961 at: 34995 fontsize:S text:34.995 shift:(-10,5) bar:1971 at: 40670 fontsize:S text:40.670 shift:(-10,5) bar:1981 at: 41609 fontsize:S text:41.609 shift:(-10,5) bar:1991 at: 40708 fontsize:S text:40.708 shift:(-10,5) bar:2001 at: 39458 fontsize:S text:39.458 shift:(-10,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:Қайнары ISTAT == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Лигурия елді мекендері +Т-72Б танкісі Т-34-85 танкісі '''Танк''' () түгелдей сауытты, шынжыр табанды соғыс машинасы. Танк снарядымен әртүрлі нысаналарды қиратады; сенімді сауыты мен арнаулы қорғаныш қалқандары қирату құралдарынан сақтайды және өзінің оралымдылығы арқылы еркін өтеді. Сауытты соғыс машинасының бірінші жобасын (кейін танк деп аталды) Ресейде инженерлер В. Д. Менделеев (1911-15), А. А. Пороховщиков, А. Васильев, Англияда Де Моль (1912), Австрия Венгрияда Г. Бурштың (1913) ұсынды. соғыс машинасы («Вездеход») 1915 жылы мамыр айында жасалса да, онан әрі дамымады. Ағылшындар 1916 жылдың күзінде бірнеше ондаған «Марка-1» Танкісін жасап шығарды және 15 қыркүйекте (1-дүниежүз. соғыс кезінде) бірінші рет Сомма өз. жағасындағы ұрыста (32 машина) қолданды. Алғашқыда Танкілердің бір зеңбірегі немесе пулеметі болды. Францияның «Шнейдер», «Сен Шамон» Танкісі бірінші рет 1917 жылы 15 сәуірде қолданылды. Германияның 7-V, UU Танкісі 1918 жылы шықты. АҚШ өздері шығарған двигатель қойылған «Марка V» және «Марка VII» ағылшын ауыр Танкісін, Францияның «Реносын» соғыстың аяқ кезінде шығарды. Ол Танкілердің экипажы 8-12 адамға дейін болды. 1-дүниежүзілік соғыс кезінде Англияда 2900, Францияда 6200, АҚШ-та 1000, Германияда 100 Танк шығарылды. Бірінші Кеңес Танкісі 1920 жылы 31 тамызда сынақтан өтті. 1928 жылдан Ленинградта (қазіргі МС-1 жеңіл Танкісі шығарылып, 1929 жылы кеңес-қытай жанжалында қолданылды. 1931 39 жылы кіші (Т-27, Т-37), жеңіл (Т-26, БТ), үш мұнаралы орта (Т-28) және бес мұнаралы ауыр (Т-35) Т-ілері шығарылды. Жеңіл танкілер Хасан көлі мен Халкин Гол көлдері маңындағы ұрыстарда, кеңес-фин соғысында және 2-дүниежүз. соғыстың алғашқы кезеңінде қолданылды. 1940 жылдары кіші Т-40, жеңіл Т-50, орта Т-34 және ауыр KB танкілерінің үлгісі жасалды. 2-дүниежүзілік соғыс кезінде негізінен орта және ауыр Танкілер пайдаланылды. Соғыс кезінде (1943) Танк негізінде өздігінен жүретін зеңбіректік қондырғылар жасалды. 1939 жылы КСРО-да (1941 жылы шілде 1945 30 маусым) 95099, Германияда 65100, АҚШ-та 103096, Ұлыбританияда 25160, Канадада 5815, Жапонияда 3648 танкілер мен өздігінен жүретін зеңбіректік қондырғылар шығарылды. Олардың экипажы 4-5 адам, зеңбірегі (75,76, 85, 88, 122 мм), 2-ден пулеметі болды. Жылдамдыгы сагатына 35-55 км, сауытының қалыңд. 45-тен 120 мм-ге дейін жетті. 1960-70 жылдардан бастап кең колемді әскери міндеттерді шеше алатындай бір типті танкілер шыгарылуда. Қазіргі кезде шыгарылатын танкілердің сауыты артиллерия огының және ядр. қарудың қирату факторынан біршама жақсы сақталады, экипаждың радиация сәулесінен зақымдануын азайтады. Сонымен бірге жау ядр. қаруды қолданған кезде де Танкілер соғыс қимылын ойдағыдай жүргізе алады. Британ танкісі 1919 ж. Көптеген елдердің каруында негізінен бар- лауға арналған жүзетін жеңіл танкілер мен жарақтанған Танкілер бар (мыс., АҚШ-тың М-60 А-2 Танкісі). Жүзетін танкілер Кеңес армиясында алғаш рет 1932 жылы шығарылған. Қазіргі шынжыр табанды, сауытты, жауынгерлік жүзетін Танкілер су кедергілерінен өз бетімен өтуге бейімделген және суда да, құрғақта да соғыс жүргізе алады. Мұндай Танкілер тереңд. м-ге дейінгі судан еркін өтіп шығады. Бт жеңіл танкісі Егер су астымен жүзетін құралдармен жабдықталған болса, тереңд. 4—5 м-лік судан бөгелмей өтеді. Герметизац. корпусының ішкі бөлігі оның жүзу қабілетін арттырады. Жүзу уақытында оның ескіш винттері, қалақты шынжыр табандары, водометтер, т.б. механизмдері іске қо- сылады. Қазіргі кездегі Танкілер- дің эк��пажы адамнан (жүр- гізуші-механик, нысанашы және Танк командирінен) тұрады. Негізгі қаруы 105, 120, 152 мм-лік иір ойықты не- месе тегіс үңғылы зеңбірек. Зеңбірекке қосақталған 1-3 (калибрі 7,62 немесе 12,7 мм) зенит пулеметтері болады. Сауыттарының қалыңд. 100— 200 мм, түнгі көру аспапта- ры орнатылған. Ең жоғары жылдамдығы сағатына 65 км. Багына 1,5 жанармай сыяды, ол қатқыл жолмен жүргенде 400-600 км-ге жетеді. Оқ-дәрі кешеніне сауыт бұзушы, эртүрлі калибрлі, кумулятивті және пластик, жарылғыш заты бар снарядтар кіреді. Ауа сүзгіш- вентилятор арқылы тазартыла- ды. Т-іге ауа салқындатқышы бар төрт немесе екі тактілі поршеньді двигательдер орна- тылады. Танк салмағына, сауыт- саймандарына, қару-жарағына және ұрыста қолданылуына байланысты: жеңіл танк (кіші және орта калибрлі артиллериялық қару- жарақты, салм. 20 т-ға дейін), орта танк (қуатты қару-жарақты, салм. 40 т-ға дейін), ауыр танк (салм. 40 т-дан жоғары) танкілер болып бөлінеді. Т-72Б грузин танкісі Танк шығаруды дамытқан сайын (мыс., қазіргі заманғы ресейлік Т-90) қаруды енгізу, басқарылатын снарядтар мен ракеталарды пайдалану, сауытты қалыңдату, оралымдылығын арттыру, куаттылығын күшейту, жанармайды үнемді жұмсайтын дизельді енгізу, әртүрлі отынды жаға алатын қозғалтқышпен жабдықтау, жанармай қүятын бактардың сыйымдылығын кеңейту еске алынып отырады. ==Дереккөздер== ==Сыртқы Сілтемелер== Санат:Қарулар +'''Қалиасқар Жұбанышұлы Тоқышев''' (6.8.1949 жылы туған, Солтүстік Қазақстан облысы Жамбыл ауданы Есберлі ауылы) әскери қайраткер, генерал-майор (2001). Уақ тайпасынан шыққан. КСРО ҚҚМ эскери-саяси училищесін (Ленинград, 1974), Мәскеудегі әскери саяси академияны (1983) бітірген. 1968 жылдан қарулы күштер қатарында. Мәскеу облысындағы ерекше міндет жүктелген бригаданың рота, батальон командирінің саяси істер бойынша орынбасары (1974—80), Воронеж қаласында жеке милиция батальоны командирінің саяси істер бойынша орынбасары (1983-85 жылы), КСРО ҚҚМ- нің Орел к-ндагы дивизия полкында саяси бөлім бастығы полк командирінің саяси істер бойынша орынбасары (1985— 89). КСРО ҚҚМ Ішкі әскерлері (ІӘ) Орт. басқармасы саяси бөлімі жанындағы партиялық комиссияның жауапты хатшысы, бақылау комиссиясының төрағасы болды (1989-91), ҚР ІӘ Бас басқармасы әлеуметтік- құқықтық жұмыстар және тәртіп бөлімшесінің, бөлімінің бастығы (1992-94), ҚР ¥ҚК әскери институтының ішкі әскер офицерлерін дайындау факультетінің бастығы (1994-97), ҚР ИМЮ Қолбасшысының тәрбие және жұмыстар бойынша орынбасары қызметтерін атқарды (1997-2003). Тоқышев көптеген медальдармен марапатталған. Қазір запасқа шыққан. ==Дереккөздер== Санат:Қазақ батырлары Санат:Тұлғалар Санат:1949 жылы туғандар +1. Бір ойында шабуылшының соққан үш добы, 2. Еуропа футболын дамытуға арналған УЕФА-ның бағдарламасы. ҚР-ның футболшылар одағы УЕФА- ға мүше болғаннан кейін республикада балалар және жасөспірімдер футболын дамыту үшін УЕФА 2004 жылы 172000 Еуро қаржы бөлді. Осыдан кейін Талғар қаласында (Алматы облысы) балалар мен жасөспірімдер футбол академиясы ашылды. Осы мақсаттың орындалуын бақылап Алматыға УЕФА- ның президенті И. Блаттер келіп қайтты. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''"Физкультура және спорт"''' (ФИС), 1923 жылы ашылған, негізгі мақсаты дене тәрбиесі мен спортты насихаттайтын баспа. 1930-1938 жылдары "дене тербиесі және туризм" деген атпен біріккен мемлекеттік баспа ретінде жұмыс істеді. 1995 жылдан акционерлік қоғам ретінде спорт қоғамының қарамағына енді. Мақсаты: көпшілікке арналған дене тәрбиесі мен спорт жайлы әдебиеттерді, оқулықтарды, оқу құралдарын, шыгару. Баспаның басшылығымен әр жылдары оқырман көпшілікке арналған газет-журналдар мерзімді баспасөз шығарылып келеді. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Артем Григорьевич Фальян''' (27 желтоқсан 1919, 24 қыркүйек 1977, ), жартылай қорғаушы, КазКСР-інің жене КСРО-ның ЕСЖ-сы. 1933 жылдан "Д", "Нефтянник" командаларының жасөспірімдер құрамында ойнады. КСРО құрамасында 23 матч өткізді. "Нефтяник", "Зенит", "Арарат" "Арал" т.б. командаларында 1973-74 ж. "К" командаларының аға жаттықтырушысы болды. == Дереккөздер == Санат:КСРО футболшылары Санат:Арарат ФК ойыншылары Санат:Нефтчи Баку ФК ойыншылары Санат:КСРО футбол Новороссийск ФК Санат:Арарат ФК Санат:Зенит ФК Санат:Шахтер Донецк ФК Санат:Қайрат ФК Санат:Арал ФК +Юрий Павлович Фалин (12. 04.1937, Мәскеу қаласы.), СШ-і, шабуылшы. Футбол мен айналысуда 1952 ж. Мәскеуде бастады. Жоғары топтағы бірқатар командаларда ойнады, 246 матч еткізіп, карсыластар қақпасына 71 доп соқты. КСРО чемпионатының кола 1957, 1963, 1969 куміс (1957, 1963) жүлдегері, чемпионы (1960, 1962), КСРО кубогінің (1960, 1963, 1965) жеңімпазы. КСРО қурамасының (1958, 1964) мүшесі, 1958 ж. Әлем чемпионатына қатысушы. 1966 ж. Алматының "К" командасының санында енер көрсетті. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша футболшылар Санат:КСРО футболшылары Санат:КСРО Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары Санат:Торпедо Мәскеу ФК ойыншылары Санат:Спартак Мәскеу ФК ойыншылары Санат:Қайрат ФК ойыншылары Санат:Шинник ФК ойыншылары Санат:КСРО футбол +'''Юрий Александрович Севидов''' (24 тамыз 1942, Мәскеу қаласы 11 ақпан 2010) КСРО-лық футболшы, шабуылшы, футбол жаттықтырушысы. КСРО Спорт Шебері (1967). Шабуыл шебінде жене жартылай қорғаныста ойнады. Әкесі Александр Севидов та футболшы болған. == Жетістіктері == === Клубтық === КСРО чемпионы: 1962 КСРО кубогы: 1963, 1965 Санат:КСРО футболшылары == Дереккөздер == Санат:КСРО футболшылары Санат:Зимбру ФК ойыншылары Санат:Спартак Мәскеу ФК ойыншылары Санат:Қайрат ФК ойыншылары Санат:Шахтер Донецк ФК ойыншылары Санат:Карпаты Львов ФК ойыншылары Санат:КСРО футбол +'''Александр Александрович Севидов''' (5 қыркүйек 1921 жыл 15 сәуір 1992, Мескеу каласы) КСРО-лық футболшы, шабуылшы, футбол жаттықтырушысы. КСРО-ның ЕСЖ-сы (1968). Мәскеу футболының түлегі, сонда әртүрлі командаларда ойнады. "Кайрат" командасында 1970 жылы аға жаттықтырушы болды. Ол 1971 жылы КСРО чемпионы, 1972-1973 жылы күміс жүлдегері, КСРО кубогінің финалисі Киевтің, КСРО чемпионы, (1976), қола жүлдегері (1975). Мәскеудің "Динамо", Киевтің "Динамо" командаларында аға жаттықтырушы болды. Ал "Қайрат" болса 1970 жылы топтан жоғары топқа шықты. == Жетістіктері == Чемпион СССР (2): 1971 («Динамо» Киев), 1976 (көктем) («Динамо» Мәскеу) == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша футболшылар Санат:КСРО футболшылары Санат:Динамо Минск ФК ойыншылары Санат:Торпедо Мәскеу ФК ойыншылары Санат:КСРО футбол Санат:Динамо Минск ФК Санат:Қайрат ФК Санат:Динамо Киев ФК Санат:Динамо Мәскеу ФК Санат:Локомотив Мәскеу ФК Санат:Нефтчи Баку ФК Санат:Ротор ФК +'''Сергей Егорович Рожков''' (5. 02.1943, Мескеу қаласы), CШ-i, жартылай қорғаушы жене орталық қорғаушы. Мескеу футбол мектебінің түлегі, бұрын Москваның "С" командасында ойнаған КСРО чемпионатының күміс (1963, 1968), КСРО кубогінің (1965) жеңімпазы. Кейін "К" командасында енер көрсетті. 1984 ж. "С" командасында, Тунисте жаттықтырушы болды. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша футболшылар Санат:КСРО футболшылары Санат:Қайрат ФК ойыншылары Санат:Спартак Мәскеу ФК ойыншылары +шахмат тақтасына бейімделген ойын. Авторы алматылық өнертапқыш Т. Әбілиев, патенті алынған, тиісті мекемелерде тіркелген. ойын 384 шаршысы бар шахмат футбол тақтасында өтеді. Таныстыру 1997 ж. маусымда Париж қаласында өтіп халықаралық шахмат бірлестігі мен ХОК-тің мүшелері бірауыздан жақсы ойын деп баға берді. ҚазКСР-і кубогінің иелері, 1968-"Д" (Цел), (Жамб), 1970 жене 1988 "Трактор" (Павл), 1971-72 жене 1974-82 жылдары өткен жоқ, 1973-"Восток" (Ө.), 1983-"С" (Сем), 1984-85 және 1987-"Ме- лиоратор" (Ш), "1988"-"Түркіс- тан", (Ақтебе). == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Александр Андреевич Келлер''' (1.05.1911, Саратов поселкесі РФ- 1982 Алматы) 1964-65 ж. "К" командасының аға жаттықтырушысы. 1924 ж. Мәскеудегі Ленин орденді дене тәрбиесі институтында оқып жүріп футболмен айналысты. ҰОС-ына дейін дипломды жаттықтырушы ретінде бірқатар командаларда, атап айтқанда "Торпедо" (Т), "Трактор" (Волгоград), Қыр КСР-інің "Д" командаларын жаттықтырды, оның басшылығымен "Пахтакор" (Ташк) 1962 ж. КСРО чемпионатында 6-шы орынға ие болды. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша футболшылар Санат:КСРО футболшылары Санат:КСРО футбол Санат:Қайрат ФК Санат:Пахтакор ФК Санат:Ахмат ФК Санат:Алға ФК +солға '''Тантал''' (; '''Та''') элементтердің периодтық жүйесінің тобындағы хим. элемент, ат. н. 73, ат. м. 180,948. Ауыр, қиын балқитын, көкшіл ашық сұр металл. Тығызд. 16,6 г/см3, балқу 2014ӘС, қайнау 5500ӘС. Табиғатта ниобиймен (Nb) бірге кездеседі. == Тарихы == Танталды 1802 жылы швед химигі А.Г.Экеберг Финляндия мен Швецияда табылған екі минералдан ашты. Алайда оны таза күйінде оқшаулау мүмкін болмады. Бұл элементті алудың қиындығына байланысты ежелгі грек мифологиясының кейіпкері Танталдың атымен аталған. Кейіннен тантал мен «колумбий» (ниобий) бірдей деп саналды. Тек 1844 жылы неміс химигі Генрих Роуз минералының құрамында екі түрлі элемент ниобий мен тантал бар екенін дәлелдеді. Пластикалық металдық танталды алғаш рет 1903 жылы неміс ғалымы В.Болтон алды. Танталдың алғашқы өнеркәсіптік басы 1922 жылы алынды, ал ол сіріңке басынан аспады. Содан кейін элемент ағымдағы түзеткіштер мен радио түтіктерде қолданыла бастады. Танталдың белсенді өндірісі Екінші дүниежүзілік соғыстың соңында басталды. Санат:Химиялық элементтер +'''Станислав Францевич Каминский''' (17 тамыз 1938 жыл, Барнаул қаласы, Алтай өлкесі, РФ 13 қаңтар 2005 жыл, Барнаул) Cпорт Шеберi, сол қанаттағы жартылай қорғаушы, ҚазКСР-інің Еңбек Сіңірген Жаттықтырушысы (1976). == Өмірбаяны == 1960-69 жылдардың арасын "К" командасының құрамында ойнады. 243 матчқа қатысып қарсыластарының қақпасына доп соқты. Үлкен спортты тастағаннан кейін "Қайрат" командасында және "Б" тобындағы бірқатар командаларда аға жаттықтырушы болып қызмет істеді. Каминский жаттықтырған "Қайрат" 1976 жылы қайтадан жоғарғы топқа шықты, 1977 жылы 7-ші орынға ие болды. "Еңбек" ерікті спорт қоғамы балалар мен жасөспірімдер, Республикалық жастар командасының аға жаттықтырушысы ретінде футбол ізбасарын дайындауда үлкен еңбек сіңірді. == Жетістіктері == === Ойыншы ретінде === КСРО Чемпионатындағы «А» класының күміс жүлдегері (1965 «Б» клусындағы аймақтық қола жүлдегері (1958) === бапкер ретінде === лига чемпионы (1976). Қазақ КСР кубогы (1983). == Дереккөздер == Санат:Қайрат ФК ойыншылары Санат:Қайрат ФК Санат:КСРО футболшылары +КСРО және республикалық футбол бірлестігі бекіткен еліміздің, республиканың футбол командаларының ойын кестесі бойынша шығарылған ойын кестесі. Мұнда чемпионатқа қатысатын барлық командалар, жеке ойыншылар туралы қысқаша меліметтер беріледі. Республикада алғашқы 1964 ж. шығарылды. В. Толчинский, С. Каратайұлы, Р. Ибрагимов, Ш. Сарыбаев, М. Исаев. Кейін осында Карағандыда, Шымкент, Жамбыл, Семейде, Өскеменде, Қызылордада жене т.б. қалаларда шықты. 1981-91 жылдардың арасында КСРО футбол бірлестігі үздік жыл сайын конкурсын жариялап отырды. Ол футболды жанкүйерлер арасында кеңінен насихаттауда үлкен міндет атқарды. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Рафаэль Якубович Ибрагимов''' (1922, Кызылорда қаласы.), Бүкілодақтық дәрежедегі төреші, "ҚазКСР- інің еңбек сіңірген қайраткері" (1972), ҚР-ның футбол қауымдастығы кеңесінің мүшесі (1994-98). Көптеген спорт түрлерімен (футбол, нысана көздеу) бүкілодақтық жарыстарға қатысқан. "Қ" және Финляндия командаларының арасындағы тұңғыш халықаралық матчтың арбитрі. Республикалық футбол бірлестігі техникалық комиссиясының төрешілер коллегиясының бастығы. ҰОС-ының ардагері. "I дәрежелі Ұлы Отан Соғысы", "Еңбек Кызыл Ту" орденімен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:Футбол төрешілері +'''Петр Григоревич Зенькин''' (1912, Реттов поселкесі Мескеу облысы -1985, Алматы қаласы) ҚазКСР-інің ЕСЖ-сы (1965). 1956-59 ж. "Қ" командасының аға жаттықтырушысы. Бұрын футболшы болған 1930- 46 жылдары ЦДКА командасында ойнаған, жартылай қорғаушы. КСРО чемпионатының күміс (1938) жүлдегері, КСРО кубогінің иегері (1939). == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша футболшылар Санат:КСРО футбол Санат:Қайрат ФК Санат:ЦСКА Мәскеу ФК ойыншылары Санат:Локомотив Мәскеу ФК ойыншылары Санат:Тараз ФК +'''Олег Васильевич Долматов''' (29 қараша 1948, Челябі қаласы), Халықаралық Деңгейдегі Спорт Шебері (1972), орта және жартылай қорғаушы. "Қайрат" командасының құрамында төрт маусым ойнаған. 1976 жылғы КСРО чемпионатының күміс жүлдегері (1972). КСРО құрама командасының құрамында 1967-71 жылдары өнер көрсетті. КСРО құрама командасында (1971-77) 14 ойын өткзді. Еуропа чемпионатының күміс жүлдегері (1972). КСРО құрама командасының санында Әлем чемпионатының (1974, 1978) іріктеу жарыстарына қатысты. == Жетістіктері == === Ойыншы ретінде === КСРО чемпионы: 1976 (көктем) КСРО кубогы: 1977 Маусым кубогы: 1977 Кубок иелері кубогының финалисі: 1972 Еуропа чемпионатының финалисі 1972 === Бапкер ретінде === Ресей чемпионатының күміс жүлдегері: 1998 Ресей чемпионатының қола жүлдегері: 1999, 2006 дивизион жеңімпазы: 2008 Абхазия кубогы: 2010 == Дереккөздер == == Сілтемелер == Профилі Санат:КСРО футболшылары Санат:КСРО Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары Санат:Қайрат ФК ойыншылары Санат:Динамо Мәскеу ФК ойыншылары Санат:Ресей футбол Санат:КСРО футбол Санат:ЦСКА Мәскеу ФК Санат:Кубань ФК Санат:Ворскла ФК Санат:Шинник ФК Санат:Ростов ФК Санат:Химки ФК +Алексей Григорьевич ГРИНИН (21. 08.1991, Озеры поселкесі Мәскеу губ. 1.07.1988 Мәскеу), ЕССШ-і (1946), ҚазКСР-інің ЕСЖ-сы (1967). 1967ж. "Қ" командасының аға жаттықтырушысы. Әлденеше мәрте КСРО-ның чемпионы, көптеген халықаралық жарыстарға қатысқан оның бай тәжірибесінен үйренген "Қ" командасының ойыншылары КСРО чемпионатындағы айбынды ұжымдардың біріне айналды. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша футболшылар Санат:КСРО футболшылары Санат:Динамо Мәскеу ФК ойыншылары Санат:КСРО футбол Санат:Қайрат ФК Санат:Ахмат ФК +'''Николай Яковлевич С-Петербург 16. 01.1996, Мәскеу), ҚазКСР-інің жене РФ-ның ЕСЖ-сы. Жоғары топтағы бірқатар командаларға жаттықтырушы болды. Оның басшылығымен 1971 ж. Еуропаның "Арараты" КСРО чемпионатының күміс жүлдегері атанды. "Қ" командасында аға жаттықтырушы болған жылдарында оның жоғарғы топта қалуына кеп күш жұмсады. С. Квочкин, В. Лицицын, С. Каминский, Т. Сегізбаев, А. Федотов сынды ойыншылардың футболшы болып қалыптасуына үлкен әсер етті. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша футболшылар Санат:КСРО футболшылары Санат:КСРО футбол Санат:Арарат ФК Санат:Қайрат ФК +'''Валерий Павлович Гладилин'''(19 қазан 1951. Люберецк ауданы Мәскеу облысы) футболшы, жартылай қорғаушы "Қайраттың", "Шахтердің" (Караганды), "Мелиоратордың" ойыншысы. КСРО-ның чемпионатында 261 матч еткізіп, 52 доп соқты. Еуропа кубокте 14 ойын еткізіп, доп соқты, О.о-дардың (1976) іріктеу жарыстарына қатысты, 1997 жылдан Мәскеудің "С" командасының жаттықтырушысы. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша футболшылар Санат:КСРО футболшылары Санат:Спартак Мәскеу ФК ойыншылары Санат:Қайрат ФК ойыншылары Санат:Локомотив Мәскеу ФК ойыншылары Санат:Шахтер Қарағанды ФК ойыншылары Санат:Жігер ФК ойыншылары Санат:Навбахор ФК ойыншылары Санат:КСРО футбол Санат:Навбахор ФК Санат:Ресей футбол Санат:Жігер ФК +'''Всеволод Михайлович Бобрев''' (1. 12.1922, Тамбов губерниясы 1. 07. 1979, Мәскеу), ЕССШ-і (1948), КСРО-ның ЕСЖ-сы (1976) Шабуылшысы. Спортпен 1936 жылдан (Хоккеймен, футболмен) айналысты. Допты хоккейден (1945-46) қола (1964), күміс (1965-66) жүлдегері КСРО- ның, Еуропаның, Әлемнің (1973-47) чемпионы, Әлем чемпионатының (1972) күміс жүлдегері. Ол туралы ақын Е. Евтушенко "Гениям прорыва" атты өлең жазды, XX ғасырдың үздік спортшыларының бірі атанды. Алматының "К" командасының жыл қатарынан аға жаттықтырушысы болды. Ол "Самый интересный матч" (М., 1963), "Рыцари спорты" (М., 1971) атты кітаптар жазды. "Ленин" орденімен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша допты хоккейшілер Санат:КСРО допты хоккейшілері +'''Құрбан Бердыев''' (, 25 тамыз 1952 жыл, Ашхабад) "Қайрат" футбол клубының бас бапкері. Халықаралық футбол тарихы мен статистикасы федерациясы (IFFHS) тарапынан өтікізілген әлемнің ең үздік бапкерлері тізімінде 2008-2009 маусым бойынша Құрбан Бердыевтің есімі бар. == Өмiрбаяны == Алматы «Қайратының» құрамында жартылай қорғаушы ретінде мәскеулік «Спартак» пен «Динамо» командаларын жеңгеніне куә болғанымыз бар. «Қайраттың» сапында 159 ойын өткізіп, 33 доп соққан. Ойыншы санатында алаңмен қоштасқаннан кейін ауысып, «Химик», «Тараз», «Қайрат», «Мұнайшы» командаларының тізгініне ие болғаны бар. Бірақ, отандық футболды өркендетуден гөрі өз қалтасының қамын көбірек ойлаған футбол функционерлері Бердыевті алаңның маңайынан көргісі келген жоқ-ты. Ақыры білікті бапкер жұмыссыз қалды. «Сол кездегі футбол федерациясы басшылығымен қиын жағдайда еді. Сол себепті жұмыс істеуге мүмкіндік берген жоқ» дейді Құрбан Бердыев. Футбол фанатына айналған Бердыев қаржыдан гөрі кәсібіне деген адалдықты асқақ ұстады. Сол себепті ол бүгінде: «Алла әркімнің ісіне қарай несібесін береді. Қазақстанда жоғалтқаным Ресейде қайтып жатыр» деді. Кезінде Алматыдан берілген пәтердің өзін сырттай басқа бір фирмаға сатып жіберген дөкейлер қазақ футболына қандай залал келтіргенін білмейді. == Рубин дәуірі == Қазан шаһарының басшысы Камил Искаков бірінші лигада қалт-құлт етіп жүрген «Рубин» командасының рухын көтеруге аттай қалап, Бердыевке қолқа салған. Искаковтің ұсынысы «Рубинді» жаңа биіктерге бастады. Құрбан бапкер тізгінін ұстаған тоғыз жылдың бедерінде команда бірінші лигадан премьер-лигаға өтіп, бір командаға арман боларлық асуларды бағындырды. Жоғары лигада 2004 жылы қола медальға қол жеткізді. Татарлардың жеңісін ��ездейсоқ деп бағалағандар да болды. Тіпті, алып Ресейдің чемпиондық кубогын жеңіп алған 2008 жылы да «Рубиннің» мықтылығы емес, ЦСКА, «Спартак», «Локомотив», «Зенит» сынды командалардың босаңсығанынан деп құмалақ ашқандар да жеткілікті еді. Алайда, төзімі мықты Бердыев қолынан таспиығын тастамай жүріп, тағы да жеңімпаз команданың иесіне айналды. Ол іріктеген, баптаған сайдың тасындай ойыншылардың әрқайсысы да алаңда атой салады. «Рубин» ойыншылары 2009 жылғы чемпионатта қарсыластар қақпасынан 62 доп соқты: Александр Бухаров 16, Алехандро Домингес 16 (8), Гёкдениз Карадениз 6, Сергей Семак 6, Александр Рязанцев 3, Роман Адамов 2, Кристиан Нобоа 2, Роман Шаронов 2, Кристиан Ансалди 1, Хасан Кабзе 1, Алан Касаев 1, Лаша Салуквадзе 1, Макбет Сибайя 1. Қай-қайсысы да бас бапкердің сүзгісінен өткендер. Бүгінде Бердыев орыс еліндегі ел аузынан тастамайтын, санаулы бапкердің бірі. Олай болатын да жөні бар. Өйткені, Құрбанды қазір әлем жұртшылығы қадір тұтады. Қадір тұтқаны сол, қарт құрлық Бердыевтің футбол әлеміндегі әдіс-айласына құлақ түргелі қай заман. «Барселона» командасының бас бапкері Хосеп Гвардиола, «Манчестер Юнайтед» командасының тәлімгері сэр Алекс Фергюсон, «Интер» командасының бас бапкері Жозе Моуринью сынды апайтөстермен иық тірестіріп тұр, «Қайраттың» бұрынғы қорғаушысы һәм экс-бапкері. == Бердыев абыройы == Өткен жылы «Рубин» Ресейдің чемпионы болғанда, Кувейттің ханзадасы құттықтап, үшбу жеделхатын жолдапты. Қарт құрлықты айтпағанда, араб әлемі Бердыевті білетіндігін көрсетіп жатса, ғаламның төрт бұрышына аты жайылған деп қалай айтпасқа. Араб әлемі Құрбан Бердыевтің бірнеше рет қажылыққа барып келгенінен, жұма намазын қаза жібермейтінінен хабардар болса керекті. Кувейт ханзадасының ыстық ықыласы осыны мегзейді. «Рубиннің» бас бапкерінің діни ұстанымына халқының басым бөлігін құрайтын Ресей жұрты да мойынсына бастаған. Ол өзінің діни сенімі жөнінде: «намаз оқу аса маңызды. Рухани тәрбие көп жағдайда көңіл күйді айқындайды. Сол себепті ең маңызды нәрсенің бірі таңдаған жолдың дұрыстығына, істеген ісімізге жаратушының мейірімі жоғары болатындығына сенімді болу. Сонда біздің жағдайымыз жақсы болады». Бердыевтің қазақ футболымен етене жақын. Алайда, оның қазақ футболына да айтар базынасы бар. Тыңдап көрелік: «Кеңес Одағы ыдыраған тұста футболды ойлау мүмкін емес-ті. Мен Қазақстанда да, Өзбекстанда да, Түркіменстанда да, Қырғызстанда да болдым. Ол кез «өлген» уақыттың санатында. Әсіресе, балалар футболын дамытуға қаржы бөлінген жоқ. Енді ғана жас өскіндер пайда бола бастады. Ташкентте амбициясы асқан «Бунедкор» командасы қалыптасты. Онда Зико мен Ривалдо жүр. Оған қоса қомақты қаржы бөлінуде. Егер де олар жоспарланғандай инфрақұрылымы мықты үлкен орталық тұрғызатын болса, керемет болмақшы. Құрылысты қолға алып жатқандармен жақын таныспын. Олар��ың амбициясы керемет» дейді, Ресейдің 2009 жылғы ең үздік бапкері. Жалпы, Бердыевтің жеңімпаздық жылнамасының темірқазығы әдетте кейбіреулер ойлағандай, қаржылық қолдауда емес. Әрине, ол да өзіндік рөл атқаратыны мәлім. Әйтсе де, қаржылық қоры «Рубиннен» де қомақты командалар Ресейде жетіп артылады ғой. Алайда, олар қазандық команданың осал тұсын таппай әлекке түседі. Тізгінін Құрбан ұстаған ұжымның жетістігі бірізділікпен жүзеге асырылып жатқан жоспарда. Оны Бердыевтің өзі төмендегіше тарқатады: «Қазанда өз арманымды жүзеге асыруға тырыстым. Уақыт өтісімен елде алдыңғы қатарлы басымдыққа ие болатын клуб құруға мүмкіндік беретін инфрақұрылым жасау еді. Түркіменстанда бастадым аяқтай алмадым. Жамбылда да жеріне жеткізуге мүмкіндік болмады. Ал Қазанда резерв дайындаудан бастап, ақыр аяғы шеберлер командасына дейінгі аралықты қамтитын жүйені Міне, Бердыев феноменінің кілті. == Жетістіктері == === Командалық === Ниса Түрікменстан чемпионы: (1) 1998/99 Түрікменстан кубогы: (1) 1998 Рубин Ресей чемпионы: (2) 2008, 2009 Ресей кубогы: (1) 2011/12 Ресей суперкубогы: (2) 2010, 2012 Достастық кубогы: (1) 2010 Ресей дивизионының жеңімпазы: (1) 2002 Ростов Ресей чемпионатының күміс жүлдегері: (1) 2015/16 === Жеке === Ресейдің үздік жаттықтырушысы: (1) 2009 Ресейдің үздік жаттықтырушысы: (2) наурыз 2013, сәуір 2013 == Марапаттары == 2008 Татарстанға еңбегі сіңген ордені. 2009 Достық ордені == Сiлтемелер == Профиль ФК «Рубин» сайтада Курбан БЕРДЫЕВ: «УСПЕТЬ БЫ ТОЛЬКО ЗАВЕРШИТЬ…» (часть 1) Курбан БЕРДЫЕВ: «УСПЕТЬ БЫ ТОЛЬКО ЗАВЕРШИТЬ…» (часть 2) Курбан Бердыев: «Я смотрю „Барселону“ понимаю: это же баскетбол» Санат:1952 жылы туғандар Санат:КСРО футболшылары Санат:Қайрат ФК ойыншылары футбол Санат:Копетдаг ФК ойыншылары Санат:СКА Дондағы Ростов ФК ойыншылары Санат:Ростов ФК ойыншылары Ұлттық футбол құрамасының Санат:Рубин ФК Санат:Тараз ФК ФК Санат:Қайрат ФК Санат:Каспий ФК Санат:Ниса ФК Санат:Ростов ФК +'''Таң''' Семей губаткомы, РК (б) губкомы мен кәсіподақ к-тінің 1925 жылдың наурыз маусым айлары аралығында шыққан журналы. саны жарық көрген. М. Әуезовтің журнал ісіне белсене араласуымен ол жинаған «Абайдың басылмаған сөздері» (Әбдірахман деген баласы өлгенде Абайдың жоқтап айтқан өлеңдері, 1925, №1), «Абайдың кейбір оспақ өлеңдері» (Афоризмдері, 1925, №1), «Абайдың басылмаған қара сөздерінен» (Үшінші, Тоғызыншы сөздері, 1925, №2), «Абайдың жарияланбаған өлеңдері» (Оспан өлгенде айтқан, «Таң», 1925, №2), «Көз жұмғанша дүниеден иманын айтып кеткені-ай» (Әбдірахман өлгенде шығарған бір өлеңі, 1925, №2), «Абайдың басылмаған өлеңдері» (Әбдірахманға айтқан тағы бір жоқтауы, 1925, №3), «Абайдың өз тұсындағы замандасы Абыралы деген кісіге айтқан өлеңінен» (Абыралы атты өлеңінен, 1925, №3), «Абайдың қарасөздерінен» (21 сөзі, 1925, №4), «Әбдірахманның келіншегі Мағрипа деген келініне Абайдың айтқан сөзі» (Өлең, 1925, №4) жариялаған. ==Дереккөздер== Санат:Абай энцикл��педиясы +''Әнет Иманақышұлы Бектемісов'' (15. 11. 1930), Қарақас аулы, Жамбыл ауданы, Алматы облысы 1970- 86 ж.ж. Республикалық футбол бірлестігінің президенті. Мәскеудегі техникалық институтты бітірген, құрылысшы инженер. 1964- 71 ж.ж. Алматы қалалық партия комитетінің хатшысы, екінші хатшысы, ҚазКСР-інің ауыр индустрия министрінің бірінші орынбасары (1971 77) болып қызмет істеді. Биік таудағы "Медеу" спорт комплексін салуға белсене атсалысты. Бектемісов республикада футболда дамытуға улкен үлес қосты. "Еңбек Қызыл Ту", "Құрмет белгісі" (екі рет) орденімен марапатталды. КСРО мемлекеттік сыйлығының лауреаты. == Дереккөздер == Санат:Спорт +Асаймұса еуропалық билік дәстүріндегі скипетр дегенге келеді. Қазақы ортада бұл заттың нақты қолданысы жөнінде деректер жоқтың қасы. Есесіне асаймұса жөнінде сан алуан мифтік және аңыздық сюжеттер кездеседі. Мифопоэтикалық түсінік бойынша, ерекше тылсым қасиетке ие қысқа таяқ сияқты бұйымның атауы. Атына қарағанда, Мұса пайғамбардың асасы деген ұғымды білдірсе керек. ''Қызырдың алып батасын, ''Мұсаның тұттым асасын, ''Шарапат бар бұйымда ''Пәлекет шайтан қашатын, деп келетін байырғы діни сарында жазылған өлең жолдары осыны меңзейді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Асату''' дәстүрлі ас-тағам мәдениетінде жолы үлкен адамның жасы кішілерге табақтағы еттің сыбағалы мүшесінен дәм таттыру арқылы өзінің ілтипатын білдіретін этикалық рәсім. Ет жеп болған соң, қонақтың жасы үлкені сый табақтан уысын толтыра ет алып, басқаларға өз қолымен асатады. Кішілер қалыптасқан әдет бойынша асату рәсімінен бас тартпайды, етті асар кезінде ер адамдар «құлдық» деп айтады. Бұл өзінен үлкенге құрмет көрсеткені, рахмет айтқаны болып есептеледі. Ал келіндерге «асатқаным» деп, үлкен табақтан ене абысындарының бірі сыбаға бөліп береді. Келін орнынан тұрып, жілік ұсынган (асатқан) адамға арнап сәлем салады. Сондай-ақ, ет желініп болған соң табақтағы еттен қарттар жас балаларға, өзінің атқосшы немесе жолсеріктеріне асатады. Асар адамдардың арасындағы өзара көрсетілетін құрмет іспеттес. Мәні жағынан сыбаға беруге ұқсас жосын. Бұл дәстүр Сәбит Мұқановтың «Халық мұрасы» деген кітабында толық баяндалған. XIX ғасырдың соңына дейін (кейбір өңірлерде қазірге дейін сақталган) шығыс өңірінде келген мейманның етті үш түйірден қатарласа асату дәстүрі болған. Егер үш түйір етті бірден асай алмаса, қонақ ренжіп қалуы мүмкін. Асатуға берген ет үш түйірден көп болып және оған қақалып қалса, айыппұл төленетін болған. Айыппұл кұны жүз жылқыдай болған. Егер үш түйір етке қақалса, оған айыппұл төленбейді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Асқа бата''' дәстүрлі ас-тағам мәдениетіндегі этикет түрі, әдетте кәделі ас келгенде жасалатын рәсімнің атауы, дастарқан басында отырған жасы үлкен құрметті қонақтың тілек айтып, бата беруі. Асты қабылдаудың алдында жасы үлкен құрметті адам немесе өзіне кәделі сыбаға арналған адам асқа бата жасайды. Сонымен қатар ас желініп болған соң дастарқаннан кәделі табақты келін сәлем салып алар алдында сыйлы қонақ немесе жасы үлкен адамдардан ас иесіне, отағасына, оның отбасына арналған жылы лебіз, ыстық ықылас, жақсы ниет, ізгі тілекті айтқызу мақсатында қауым тарапынан бата сұралады. Көбінесе үйдің кенжесі «''бата беріңіз''» деп, төрде отырған үлкендерге қарап, қол жайып, ишарат білдіреді. Мұны астан кейін айтылатын бата болғандықтан, шартты түрде ас қайыру деп атайды. Бaтa гілек ұйқасты, мазмұнды сөзбен айтылады. Ac қайырғанда дастарқан басында отырғандар түгелімен қолын жайып, бата тілекке қосылады. Сол кезде төрдегі қария: ''Кетпес ырыс, кең пейіл берсін. ''Кеткенін келтірсін, ''Кемтігін толтырсын. ''Мал аман, бас түгел болсын. ''Тілегі қабыл, мұраты асыл болсын!... ''Ас бергенге бас берсін, ''Өмірі ұзақ жас берсін. ''Кетпес дәулет, кең пейіл, ''Қайырымды дос берсін! деген сияқты ұйқасты тіркестерді шұбыртып, тақпақтап бата бсреді. Мұны үй иесіне ілтипат көрсету ғана емес, дәм-тұзды құрметтеудің үлкен нышаны деуге болады. Шаңырақ иесінің нені аңсап, нені көксейтінін аңғарған бата беруші кестелі сөзбен жиналған жиынның мақсатын, үй иесінің арманын дөп басып, ойына алған ісінің оңғарылуына тілеулестік айтады. Дәстүрлі этномәдени ортада батаның мазмұны көбінесе, мал мен бастың амандығы, ырыздықтың мол болуын тілеу тәрізді жалпы тілекпен қоса, үй иелерінің сапарға шықса жолы болуына, жас отауға жан басының өсуіне, келіннің аяғы ауыр болса, аман-есен босанып, ұл-қызды болуына игі ниет білдіру түрінде болып келеді. Дастарқан жайып, дәм татқызып отырған үйдің үйленгелі жүрген азамат ұлдары болса, солар тілге тиек болып, бата сөздің желісіне айналады. Қазақ ортасында астан кейін ас қайырылып, үлкен адам табақты дастарқаннан алып келінге ұсынады, ол сәлем етіп алады. Кейбір өңірлерде дастарқаннан табақты алып кеткен соң ғана ас қайырылады. Мұндайда үй иесі мен оның бала-шағалары босағада тізіліп тұрып, қол жайып, батаның қабыл болуына тілектестік білдіріп, бет сипасады. Дастарқан басында отырған адамдардың ас қайырылмай орындарынан тұрып кетуі әдепсіздік болып танылады. Діни сарынды, этикалық мәнді баталардың сан алуан түрлері бар. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +Асмалдық- сән, салтанат кезінде түйелерге жабылатын сәнді жабу түрі. Асмалдықты көбіне көшкенде немесе той-думандарда пайдаланған. Асмалдық оюланып, әшекейленіп жасалады. Мойнына асатын немесе басына қадайтын жібек шашақты ызба түрлері болады. Қазақстан Республикасының Mемлекеттік Oрталық Mузей қорында (КП 25496-4) көк түсті пүліштен істелген асмалдық сақтаулы. Көлемі 212x207 см. Оның орта тұсынан қос өркеші сыятындай етіп, екі тілік тесік шығарылған. Ортасына қоңыр түсті барқыттан төрт құлақтьі тұлга мүйіз, ал асмалдықтың жиегін айналдыра сыңар өкше өрне��і қиыстырылып тігілген. Шетін айналдыра иірілген мақта жіптен шашақ төгілген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Аспа бау''' уықтың иінінен жоғары тұстан сәндік үшін байлап, ұшын шашақтап түсіріп қоятын бау түрі, киіз үй жабдықтарының сәндік түріне жатады. Түр салып тоқылған баудан немесе ызылған жылқы қылынан жасалатын төрт жерден шашағын төгілдіріп, әсемдік үшін тағылатын құр. Аспа баулар адамның бойы жетпейтіндей биіктікте байланады. Өйткені, ырым бойынша, Аспа баудың ұшындағы шоғы адамның төбесіне тиіп кетсе, сол адам жаманшылыққа ұрынуы мүмкін. Ондай адамның жолы болмай, бақ құсы тұрақтамай, бағы қайтады дейді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет Санат:Киіз үй +'''Аспа тұзақ''' аң аулауға арналған кұрылғының атауы. Қолданысына байланысты екі түрі қалыптасты. Біріншісі, көбінесе, аю сияқты ірі жыртқыш аңды аулауға арналған. Аспа тұзақтың бұл түрін орманда көбіне екі аша бұтақты мықты қарағайды арқау етіп құрады: қарағай ашасының ортасында жуан бөренені сүймен ретінде сүйеп, жуан басына темір қазықпен шынжырлап, дөңбектермен басып қояды. Сүйменнің жіңішкелеу үшын күшпен қайырып төмен тартып, қарағайдың діңіне байланған сым темірге тиек салып іледі, тиекке борсыған ет ілінеді. Сүймен ағаштың басына мықты сым темірден аю басы сиятындай етіп тұзақ орнатылады. Аспа тұзақты осылай құрған соң жан-жағын бұтақ бүрлерімен білдірмей қоршап қояды. Аю келіп сүймендегі етті тартқан кезде сүймен ағаштың басына іліндірген темір шығып кетіп тұзақ жоғары тартылады да, сүйменің екінші жағы ауыр болғандықтан, мойыны тұзаққа ілінген аю асылып, аяғы жерге тиер-тимес әрі-сәрі болып қалады. Аспа тұзақтың екінші түрі етін жеп, мамығын кәдеге жарататын желбесін құстарды ұстауға арналған. Оғап әдетте қыл тұзақтың ұзын етіп дайындалған түрі қолданылды. Мұндай аспа тұзақ көбінесе ақшыл түсті жылқы қылынан (баран түстісі көзге оңай шалынатындықтан оны көп жіңішке етіп есіледі. Аспа тұзақтарды құр тәсіліндегі өзіндік ерекшелігі бар. Әлбетте тұзақты іннің, тесіктің аузына жатқызып құрса, аспа тұзақты басын тұйықтап байлап, оны бұта-шілікке жанастыра ілшіп жан-жағынан шырпылармен сүйемелдеп, яғни екі үмі жағынан іліп «аспалап» кұрады. Аспа тұзақ, әдетте, ну орман-тоғайда кездесетін қыр құстары мен өзен-көлдегі су құстарын ұстауға пайдаланылады. Өзен-судың жағасына, судың адам бара алатындай жеріндегі қамыс-қоғаның арасына, құстың саңғырығы көп жиналған қонағына және жайылатын жеріне, ұя салған маңайға құрады. Аспа тұзақты қырға құрғанда ұшына қазық байлап жерге қағады. ал сулы жерде қоға-қамыс немесе ағашқа байлайды. Егер жақын маңайда суда өскен жіңішке ағаш болса, тұзақтың ұшын соған бекітеді. Жем іздеп тімтінген, бейқам суда жүзген, далада жорғалаган құс абайсызда аспа тұзаққа басын, аяғын сұғып алған кезде тұзақтың тұйығы сусып ұстап қалады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Аспақтау''' байырғы ортада қолданылған жазалау әдісі. Бірінші түрі ауыр қылмыс істеп жазалы болған адамдарды (екі адамды) шөгерілген атан түйенің екі жағына мойнынан тұзақтап байлаған. Түйе тұрған кезде адам аяғы жерге жетпей асылып жан тәсілім еткен. Екінші түрі шөгерілген екі түйенің ортасына өркеш тұсынан көлденең ағаш бекітіледі. Екі қолы артына қайырылып кісенделген қылмыскерді мойнынан тұзақтап, арқанды ағашқа байлайды. Түйелерді тұрғызғанда қылмыскер асылып қалады. Есімдері ауыз әдебиетінің қайғылы образдарына айналған Қодар мен Қамқа рулық тәртіптің (шежірелік жосынның) ежелден қалыптасқан нормалары мен принциптерін өрескел бұзғандары үшін рубасылары мен билердің ұйғарымымен осындай тәсілмен өлтірілгені тарихтан белгілі. == Дереккөздер == Санат:Жазалар +'''Астар''' киімнің, сондай-ақ, матадан қабатталып жасалған бұйымның ішкі немесе астыңғы жағына салынатын ішкі «өң» беті. Бой киім, бас киім, аяқ киімнің кез-келген түрінің ішкі бетіне астарлық мата деп аталатын жұқа, арзанқол матадан астар салынады. Көшпелі ортаның тұтыныс талаптарына үйлескен дәстүрлі киім-кешектер көбіне маусымдық киім түрінде қалың етіп астар мен тыстың арасын да қалың етіп жасау үрдісі қалыптасқан. Ол үшін, көбіне, астар мен тыстың арасына жүн қосып сырылған бидайы деп аталатын қабат салынады. Әлбетте, бидайыға тозған мата қиындыларын қолдана береді. Киімнің астары оның тысындағы бөліктері тәрізді жеке пішіледі. Мысалы, шапанның астары екі жең, екі өңір, бой, шабу, қолтырмаш тәрізді бөліктеріне жеке-жеке пішіледі. Әлбетте, астарды пішкен кезде оның бөліктерінің мөлшерлері бидайының калың немесе жұқалығына байланысты тысына қарағанда, біршама кішкене болып келеді. Осылай пішілген астар тыс пен бидайының ішкі жағына киімнің ұзындық бойымен қабылады. Бұл тәсіл киімнің тысы мен бидайының және астарының бір-бірінен алшақтап көшіп кетпеуін қамтамасыз етеді. Киім тігіліп болған соң қабылған жіп сөгіліп алынып тасталады. Сал шапанына жүн немесе мақта тартылмай бос астар ғана салынады. Желбегей жұқа сырттықтардың астары алыс қабылып, өң жағынан жіңішке әдіп қондырылады. Баскиімнің кез келген түрінің ішкі бетіне қалыңдау, жұмсақ маталардан астар тігіп, арасына кейде жұқалап жүн немесе мақта салып астарлайды. Киіз қалпақ үлгісімен сайларының іш жағына астарын бірге сырып та жібереді. Астарлық матаға көбіне шыт, бөз, сәтен сияқты маталар таңдалған. астыңғы бетіне тігілетін матаны да астар атайды. Сондай-ақ, түскиіз, дорба, қалта тәрізді кестеленген түрлі үй бұйымдарына да салынады. Бұйымның өрнегі көрнекті болуы және жиектері тартылып, тырысып қалмауы үшін ширақы матадан (көбінесе, жұқа кенептен) астар салады. Бұл тәсіл кесте жібінің нығыз түсіп, берік бола түсуінің кепілі болып табылады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +Астық қору піскен астықты жинап алу шарасы. Қазақ диқаншылары қолына сақпан, зырылдауық, балақпан (бишік түрін) ұстаған қорықшылар егіс алқабын таңсәріден қара кешке дейін қориды. Тіпті, шымшықты үркіту үшін егіс ортасына адам бейнесіндегі қарақшыларды да іліп қоятын. Ел арасында диқан мен тары айтысыпты деген өлең жолдары сақталған: ''Тары екпей бидай еккен пайда қылды, ''Пәркіңді сенің құдай майда қылды. Сонда тарыға тіл бітіп, диқаншының тәжірибесіздігі мен жалқаулығын айтып былай деген екен: ''Бола ма менен артық тары деген, ''Жеймін деп жау шымшықтың бәрі келген ''Құлаққа ала жаздай су қоймадың, ''Аузыңды «ұрайын» тары жеген. ''Құдай-ау, құрытсаңшы торғайыңды. ''Саламын ойбайымды торғай көрсем. Оңтүстікте маусымның аяғына таман екінші мәрте егілген тары тамыздың аяғына таман піскен кезде жыл құстарының қайту мерзіміне дөп келеді. Осы кезде далада қырғилар пайда болады. Ал қырғидан қорыққан шымшықтар топтасып ұша алмайды, Сөйтіп, адамдар тарыны шымшықтарғга тидірмей, рәсуә етпей орып жинап алады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бейімбет Майлин ауданы''' (2019 ж. 25 маусымына дейін ''Таран ауданы'') Қостанай облысының орналасқан бөлік. 1936 жылы құрылған. Жер аумағы 7,6 мың км². Орталығы Әйет ауылы. Аудан жері негізінен жазық. == Халқы == Тұрғындар саны 24 853 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар 27,41%, орыстар 43,49%, украиндар 12,80%, немістер 7,81%, беларустар 2,69%, татарлар 1,85%, әзірбайжандар 0,93%, башқұрттар 0,48%, армяндар 0,43%, молдовандар 0,36%, мордвалар 0,26%, үдмүрттер 0,25%, басқа ұлт өкілдері 0,24%. == Әкімшілік бөлінісі == 34 елді мекен кенттік әкімдік пен ауылдық округке біріктірілген: Асенкритов ауылдық округі Әйет ауылдық округі Белинский ауылдық округі Калинин ауылдық окургі Май ауылдық округі Набережный ауылдық округі Новоильин ауылдық округі Павлов ауылдық округі Тобыл кенттік әкімдігі == Дереккөздер == Санат:Бейімбет Майлин ауданы +'''Петр Васильевич Томасевич''' (1923, Украина, Одесса қаласы 1984, Одесса қаласы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, сержант, пулемет взводының командирі. Орыс. Соғысқа дейін Жамбыл облысы Жамбыл қаласында (қазіргі Тараз) тұрған. Кеңес әскері қатарына 1942 жылдың күзінде шақырылған. Ол 2- және З-Украина майданында Сталинград қаласынан Венгрия жеріне дейін жеткен. 1944 жылы Томасевич бір топ жауынгерлермен Тиса (Тисса) өзенінен өтіп, плацдармды үш тәулік бойы жауға бермей ұстап тұрды да, Кеңес әскерлерінің өзеннен өтуін қамтамасыз етті. Осы ұрыстарда көрсеткен ерлігі үшін Томасевичке КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (24.3.1945). Бұл ұрыста Томасевич ауыр жарақаттанды. Комиссия ержүрек жауынгерді әскер қатарынан босатты. Одесса қаласына оралып, зауытта, кейіннен (27 жасында) Қара теңіз пароход кәсіпшілігінде жұмыс істеді. Мұнда ол қатардағы матростан капитанның бірінші көмекшісіне дейін көтерілді. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Торғ��й, Семей, Орал және Сырдария облыстары өкілдерінің кеңесі''' қазақ өкілдерінің 1916 жылы тамызда Орынбор қаласында еткен кеңесі. Ол Орынбор Эверсманның рұқсат етуімен өтті. Оған Торғай, Семей, Орал және Сырдария облыстарының қазақ өкілдерімен бірге Алаш қозғалысы қайраткерлері де қатысты. Кеңесте 1916 жылғы 25 маусымдагы патша жарлығына сәйкес соғыс майданының тыл жұмыстарына қазақтардан адам алу мәселесі қарастырылды. Кеңеске жиналғандар төрағалыққа Ә.Бөкейхановты, хатшылыққа М.Дулатов пен О.Алмасовты сайлады. Кеңестің жұмысына А.Байтұрсынов та атсалысты. Кеңес тыл жұмысына адам алу іс-шарасы қазақ жұрты шаруашылығына зияны тимейтіндей етіліп жүргізілуін қалап, бұған орай мынадай білдірді: тыл жұмысына адам алу солтүстік өңірде 1917 жылға дейін, оңтүстік өңірде 1917 жылдың 15 наурызына дейін шегерілсін; алдымен 19 бен 31 жас үштен бірі алынсын; адам алу барысында қазақ халқына мұғалімдер жетіспейтіндігі ескерілсін; мектептер мен медреселерде оқып жүрген шәкірттер тыл жұмысына алынбасын; тыл жұмысына алынғандар отыз кісіден топтастырылып, олар тілмаштармен және молдамен қамтамасыз етілсін. Осы талап-тілектер Мемлекеттік Думадағы Мұсылман фракциясы мен А.Ф.Керенский атына жеделхат арқылы жолданды. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар +'''Астық майқандау''' астықты таптаған кезде оның дәнегі астына түсіп, бетіне шыққан сабанын сыпырып алу үрдісі. Астықты қол орақпен орып бір жерге жинағаннан кейін, оның сабағынан дәнін бөліп алу үшін, тұлықтаспен және ат тұяғымен арлы-берлі таптайды. Ертеде майқандалған сабақты астықтың бір шетіне жағып, түнде жарық ретінде пайдаланып, жұмысты әрмен қарай жалғастыра берген.Қырман басындағы шаруашылық харекеттерге байланысты ежелден өзіндік ғұрыптар, ырымдар және қалыптасты. Бұлар, түптеп келгенде, шаруашылық харекетін үйлесімді және тиімді атқаруды қамтамасыз етуге бағытталды. Қырманға келгендер жұмыс істеп жатқан егіншілерді Қырман тасысын! Диқан дарысын! Обаны ассын! деп құттықтайды. Дән суырушылар алғашқыларына бір кеусен дән берген. Кейде әйелдер қырман басына ыдысқа пісірілген ет салып әкелетін, ал егіншілер ауыз тиіп, ыдыстарын бос қайтармайтын. Барлық өңірінде қуаңшылық пен су тасқындарының болып тұруына байланысты құдайға жалбарыну, тасаттық, беру мен дұға оқу ұстанымдары атқарылып отырды. Ақтөбе облысының егіншілері жер жыртып болған соң сабантой ұйымдастырған. Әйелдер жауын-шашын мол болсын деп, ауылға оралған диқаншылардың үсті су болғанша су шашатын. Бұл үрдіс той-думанмен аяқталатын. Қостанай және Қарағанды облыстарында Диқан бабаның құрметіне көк жағыс деп аталатын мейрам ұйымдастырылып отырды. Ал орақ кезінде күрделі ғұрыптар атқарылмаған, тек алғашқы астықтың түсімінен көже дайындалды. Осындай жосынды Шу өңірінің қазақтары қолданатыны туралы кеңес төңкерісіне дейінгі орыс зерттеушісі Л.Чермак жазды. Айта кетер жайт Қазақстанның солтүстік өңірлерінде егін оруға әйелдер, ал оңтүстік аймақтарда тек ер адамдар шыққан. Оңтүстік облыстарда қолданылған тағы бір ғұрып қырман қандау деп аталады. Диқан бабаға арнап, құдай жолы деп қырман басында еркек қой сояды. Мұнысы жерге қан сіңсе, аруақтар риза болады, дегенді білдіреді. Сондай-ак, қырман тойы ұйымдастырылып, осының құрметіне әлім ботқа деп аталатын ас әзірлеген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Астықты бөлу''' бұл үрдісті басқару беделді адамға тапсырылған. Ертеде дәстүрлі ортада қырманға жиналған астықты болу сәтті күндердің бірінде тыныш ымыртта жасалған. Бұл тіл мен көзден сақтауды ырымдағаны. Егіншілер дәрет алып, таза киім киіп келуге тиіс. Намаз білетіндері намазын өтеген соң қырманға келеді. Бір адам тазартылып үйілген қызыл деп аталатын бидай үйіндісінің шетін ала айналдыра бір пұттай астықты сеуіп шығады. Ағаш күректі қолға алған диқан бисмилла деп кірісіп, үйіндінің орта тұсынан жүргізілген сызықты оңға қарай айналдырып шығады. Бұл жосынды белбеулеу деп атайды. Бұл Диқан баба қырман басына келгенде, астықты айналып, өзінің шапағатына бөлесін деген ырымның көрінісі. Мұнан кейін үйіндінің үстімен белбеуге дейін жететін қосымша екі сызықты айқыштап сызады. Екі сызықтың бірі құбылаға бағытталуы тиіс және ондағы астыққа сабымен төмен қаратып күрек, айыр және сыпырғышты шаншиды. Үйілген бидайдың иесі етегінде кұбылаға қарап отырып: Бісміллэ деп аяқ-ыдысқа бидайды толтырып алады. Оны кеусен немесе ақұла деп атайды. Ол кем-кетік, берілетін астықтың бөлігі. Малшы малдан зекет беретіні сияқты астықтың иесі де әлеуметтік жағдайы төмен топтарға астықтан ғұшыр береді. Астықтың бидай, сұлы, арпа, тары сияқты түрлерін жеке-жеке үйіп, бөлектеп қаптайды. Қырмандағы астық бір адамға ғана тиесілі болса, туысқандары мен көмекшілерінің көмегімен бидайды елеуішпен есептеп, сыйымдылығы бірдей қаптарға салып, арнайы қамбаға немесе ұраға тасыған. Егер астық бірнеше адамға ортақ болса, оларға өндірілген астықтың тең жартысы тиесілі болды. Қалған жартысы көбінесе, жалданған адамдарға бөлініп беріледі. Астық бөлуді оны басқарушы адам мен оның екі көмекшісі атқарды. Басқарушы адам өлшеуіш шараны (Сыр бойындагы егіншілер ағаш керсенмен өлшеген) бидайға толтырып алып, көмекшілеріне кезек-кезек беріп отырады. Олар бидайды алдын ала белгіленген жерге апарып төгіп отырды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Асықты жілік ұстату''' ұл бала асырап алған кезде атқарылатын ғұрып. Балалы бола алмаған ата-ана немесе жалғыз ұлы немесе жалғыз қызы ғана болса, туған туыстарынан бала асырап алады. Бала асырап алуға келгенде көптің көзінше ер балаға асықты жілік, ал қыз балаға тоқпан жілік ұстатып ант етеді. Кейде баланың өз әке-шешесі басқаның қолына кеткен балағаталасқан жағдайда, асыраушы әке мен шеше оң қолына асықты жілік ұстатып едім ғой деп дауласады. Яғни бала асырап алуға байланысты уағдаластықтың кепілі болып табылатын асықты жілікті алға тартады. Бұл таласқан жаққа антты бұзбаушылыққа шақырғаны. Қазақтың келіндері асықты жіліктің асығы бар басындагы сіңірді мұжымайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Асыл тас''' сөзі мынадай мағыналарға жатуға мүмкін: *Асыл тас (әкімшілік кешен) әкімшілік кешені Астана қаласында Есіл өзенінің сол жақ жағасында, көшеден оңтүстікке қарай, қаланың жаңа әкімшілік орталығында Сулы-жасыл бульварда (Нұржол желекжолы) орналасқан *Асыл тастар зергерлік бұйымдарды, тұрмыстық заттарды, қолөнер бұйымдарын әшекейлеу үшін қолданылатын түрлі-түсті табиғи тастар. Көбінесе табиғи жолмен қазылып, табылып алынады. +'''Викентий Никонорович Тощенко''' (1910, Алматы облысы Алакөл ауданы Үшарал қаласы 27.11.1943, Украина, Днепр бойы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, гвардия капитаны. 1932 жылы Кеңес әскері қатарына алынып, тұрақты әскери қызметкер болды. Ұлы Отан соғысы басталған алғашқы күннен майданға жіберілді. 1-гвардиялык атты әскер дивизиясы 5-гвардиялық Тамань атты әскер полкінің қатарында Солтүстік Кавказдағы, Днепрдегі шайқастарға қатысты. 1943 жылы 26 қыркүйекте Тамань атты әскер полкінің 1-эскадроны полк штабының бастығы, гвардия капитаны Тощенконың басшылығымен бораған оқтың астында Днепрден өте бастады. Оң жағалауға шыгысымен Тощенко басып алған плацдармын кеңейтіп, басқа бөлімшелердің өтуін қамтамасыз ету үшін эскадронымен Вороново тоғайының жиегін басып алуға тырысты. Олар күші басым жаумен бір жарым тәулік шайқасты. Тощенко жараланғанына қарамастан, ұрысқа басшылық жасап жүрген кезінде екінші рет оқ тиіп, қаза тапты. Ұрыста көрсеткен ерлігі үшін Тощенкоға КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (10.1.1944). == Дереккөздер == Санат:1910 жылы туғандар Санат:Үшаралда туғандар Санат:26 қыркүйекте қайтыс болғандар Санат:1943 жылы қайтыс болғандар ауданында қайтыс болғандар Санат:Кеңес Одағының батырлары Санат:КСРО капитандары Санат:Ленин орденінің иегерлері Санат:Днепр үшін болған шайқас қатысушылары Санат:Ұлы Отан соғысы ұрыстарында қаза тапқандар ауданында жерленгендер +'''Ат айдаушы''' ат бәйгесі барысына бақылау жасаушы адам. Ол ат жарысының ережесін бұзылмауын қадағалайды. Ат айдаушы болып ат жарысының шарттары мен ережесін жетік білетін, көпшілікке сыйлы тұлға сайланды. Бәйгеге қатысушылардың санына сәйкес ат айдаушы өзіне көмекшілікке қажетті адамдарды алды. Бәйге барысында болуы мүмкін жанжалдың алдын алу үшін көмекшілікке әр рудың адамдары сайланды. Ат айдаушы қолына таяққа байланған ақ жалау ұстап жүрді. Бәйгеге қатысқан аттардың жасы, тұрпаты және шығу тегі жөніндегі мәліметтерді ат айдаушы мен оның көмекшілерінің білуі бәйгені тиімді ұйымдастырудың басты шарттарының бірі болды. ��тшабар балаларды ертіп мәреге қарай жол тартқан ат айдаушының бірнеше көмекшілері, мәреге жақындаған кезде балаларға дәрет алып, бой жазуға кеңес береді. Алдын ала белгіленген бәйгенің мәресіне (құнан, дөнен, үлкен ат жарысы, аламан бәйгеге қарай) жеткен соң, ермен шабатын балалардың атының айылының дұрыс тартылуын қадағалайды. Содан кейін, бәйгеге қатысушыларды алдын ала белгіленген рет бойынша бірыңғай қатарластырады. Ал ат айдаушы биіктеу төбеге орналасып, жоғары көтерілген оң қолындағы ақ туды төмен кілт түсіріп, шабандоздарға жарысқа шығуға белгі береді. Жарыс барысында аттан құлап, мертіккен балалар болса, оларға ат айдаушы мен оның көмекшілері көмек береді. Ат айдаушының көмекшілерінің бір тобы ат жарысының жолында жарыс тәртібінің сақталуын қадағалайды. Егер қарақұрық жасаушылар болса, дереу шара қолданылады. Мұндайда тәртіп бұзғандар мен оның руластары айып төлеуге мәжбүр болған. Осы ретте ескере кетер жайт жолдың қолайсыз рельефіне байланысты шаршаған атқа ат тарту деп аталатын тәсілді алдына ала жасалған келісім бойынша қолдану ат айдаушының көмекшілерінің қатаң қадағалауымен жүзеге асырылып отырды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ат арқан''' ат арқандауға арналып, арнайы есілген арқанның ұзын түрі. Ат арқан берік болуы үшін қойдың жүніне жылқының қылы (құйрық, жалы) және сиырдың кұйрық, бауыр жүні, ешкі қылшығын қосып еседі. Бунақсыз, яғни сапалы есу үшін арқанға қосылатын қыл, жүн және қылшықтың мөлшеріне айырықша көңіл бөлінеді. Әдетте жылқы қылының мөлшері басым болып келеді шамамен арқанды құрайтын материалдың үштен екі бөлігін алады. Әдетте арқанның осы түрі қарала түсті етіп жасалынады. Бұл арқанның ала түсі ұры-қарыдан және ит-құстан сақтайды деп ырымдағаны. Қыл арқандар жаңбыр тиген сайын ширығып қатая түседі. Яғни мықтылығы артады. Ат арқанды алыс сапарға шыққанда өзімен бірге алып жүреді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ат арқандау''' мініс атын таң атқанша жайылуына мүмкіндік беретін шағын аумаққа қағылған қазыққи арқан тағып бекіту тәсілі. Ол үшін ауылдан алыс емес суға жақын, шөбі бітік, көкмайса жер таңдалады. Ұры қарыдан сақтану мақсатында ондай жер жүргінші жолынан аулақ, көзден таса, қалтарыс аумақта болуы тиіс Ат арқандайтын жерді басқа малдан қориды. Ат арқандаудың сондай-ақ, саяқ жүретін немесе бөтен үйірден әкелген атты жерсіндіру үшін де қолданады. Ат арқандау үшін қазықтын айналсоғына арқанның бір ұшын бекітіп, екінші ұшын аттың басына киілген ноқтаға байлайды немесе алдыңғы екі аяғын тұсайды. Кейде аттың алдыңғы бір аяғын ғана байлап қояды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Тарантас'''– адам тасуға арналған жеңіл арба. Қорапты және жадағай арба деп аталатын екі түрі бар. Төрт дөңгелекті, екі тертелі болады. Көбіне бір ат жегіледі. Сібірдегі Тарантас, 1885 ж. Тарантастардың рессорлы, рессорсыз, атқосшысы отыратын ашық қорапты немесе төбесі жеке жабылған күймелі түрлері болады. Үлкен тарантаста әдетте төрт адам екі-екіден қарама-қарсы отырады. XIX-ғасырдың екінші жартысында тарантас деп жолаушы тасуға арналған артқы және алдыңғы доңғалақтарының арасы алшақ, рамасы ұзын екі сырық түрінде жасалған, адам отыратын қорабы орта тұсына орналасқан арбаны атайтын болған. == Дереккөздер == Санат:Арба түрлері +'''Ат арқан жер''' халықтық өлшем. Радиусы шамамсы ат арқаннан екі есе ұзын аумақтың мөлшерін білдіретін бірлік. Ол орта есеппен диаметрі 40-50 адым шеңбердің мөлшерін білдіреді. Әдетте бірнеше атты бір-біріне жақын арқандау үрдіске айналғандықтан aт арқандыққа аумағы едәуір үлкен, оты бітік жер таңдалынады. Аттар біріне бірі жетпейтіндей мөлшерде арқандалады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ат арқасын суыту''' мініс атын дұрыс пайдалану ережелерінің бірі. Оның мәні ұзақ жолдан, міністен (сондай-ақ, жүк тасудан, арба тартудан) соң бусанып тұрған аттың демін алдырып, терін бастыру. Егер суық маусым болса, бу санып келген атты қораға кіргізіп, тізгінмен қаңтарын (жем, суға жолатпас үшін), айыл-тартпасын босатып, жабулап қояды немесе ерін алып, тоқымын сол күйінде қалдырып, тартпамен бостау тартып қояды. Әбден тері кеуіп, ентігін басқан соң ер-тоқымын алып отқа қояды. Егер атты осындай күтімге алмай суытуы дұрыс болмаса, яғни жүріп келе салысымен бірден ер-тоқымы алынса, ат арқасын жел көтеріп, оның салдары жауыр өршуге алып келеді. Және аттың демі басылмай бірден су ішкізу немесе оттату түрлі ауруларды қоздыруы мүмкін. Сонымен бірге бәйгеге немесе көкпар тартуға қатысқан атты бірден тоқтатпай, ұзақ уақыт аяңдатып жүргізіп суытатын тәсілді ат аяғын суыту деп атайды. Әйтпесе, ат аяғына қан ұйып, яғни «аяғына қан түсу» деп аталатын ауыр дертке ұшырайды. Немесе қызылмай болып қалады. Сондықтан казақы ортада ат арқасын суыту үрдісіне ерекше көңіл бөлген. Ат арқасын суыту үрдісі таң атқанша созылады. Мұны таң асыру деп атайды. Қазақта шаршағаннан кейін демалудың қажеттілігін білдіретін аяқ суыту деген сөз осыған байланысты айтылса керек. == Дереккөздер == Санат:Ат баптау +'''Турченко Николай Архипович''' (16.6.1921, Алматы облысы Кербұлақ ауданы Шаган ауылы 1972, Ресей, Ставрополь өлкесі, Минеральные Воды қаласы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, аға сержант, бөлімше командирі. 1940 жылы Кеңес әскері қатарына алынып, Ульянов жаяу әскер училищесін бітірді. 1942 жылы шілде айында майданға келді (161- атқыштар дивизиясы 565-атқыштар полкі). Турченко 1943 жылы қыркүйекте Черкассы облысының Рымаровка селосы маңында «тілді» қолға түсірді. Жауап aлy кезінде немістердің атыс нүктелерінің орналасқан жері және жау әскерінің саны туралы маңызды ақпараттар алынды. 23 қыркүйек күні Киев ауданы Луковица селосының жанынан Днепр өзенінен алғашқылардың бірі болып Турченконың бөлімшесі өтті. Тұрған жерлерін анықтап алған соң, жаудың оқ-дәрісі сақталған қоймасын жойып, олардың бекіністеріне тұтқиылдан шабуыл жасады. Аз- ғана адаммен шайқасып жатқанын сезген жау шабуылға шықты. Осы мезетте негізгі күш келіп жетіп, жау әскерін Днепрден бірнеше шақырымға шегіндірді. Днепрден өту кезіндегі ерлігі үшін Турченкоға КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (23.10. 1943). Соғыстан кейін әскер қатарынан босап, Ульяновск, кейін Минеральные Воды қаласында тұрды. Осы қаланың Кеңес Одағының Батырлары аллеясындағы мемориалда Турченконың барельефі орнатылған. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Орман Түктібаев''' (Үрмәш) (17.11.1917, Қызылорда облысы Қазалы ауданы Түктібаев ауылы 20.7. 1944, Латвия, Лудза ауданы Нерзкое дер.) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, пулемет ұбөлімшесінің командирі, кіші сержант. Қазақ. Ұжымшарда егін бригадирі болып жұмыс істеген. Кеңес әскері қатарына Қазалы ауданы әскери комиссариатынан шақырылған (17.8.1941). 2-Прибалтика майданы 3-екпінді армия 391-атқыштар дивизиясы 1280-атқыштар полкі құрамында Ұлы Отан соғысына қатысқан. 1944 жылы 20 шілдеде Перелидер. (Латвия, Лудза ауданы) үшін ұрыста атыс позициясына бекінген Түктібаев қарсы шабуылға шыққан жауды атқылай бастады. Түктібаев тайсалмастан жаудың 20 әскерімен жеке айқасқа түсті. Осы шайқаста Түктібаев жаудың бірнеше әскерін жойып, ерлікпен қаза тапты. Түктібаевқа КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (24.3.1945). Туған жерінде Түктібаев есімімен аталатын ауылда ескерткіш орнатылған. Қазалы ауданының Бекарыстан би атындағы орта мектепке Түктібаев есімі берілген. Ленин, «Қызыл Жұлдыз» ордендерімен, медальдармен марапатталған. ==Дереккөздер== Санат:Қазақ батырлары Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Түркістан әскери округі''' 1918 жылы мамырда РКФСР ХКК-нің шешімімен құрылған әскери округ. Құрамына Закаспий, Жетісу, Самарқанд, Сырдария және Ферғана облыстары кірді. Штабы Ташкент қаласында орналасты. Оның құрамалары Азамат соғысы жылдары ақ гвардияшылар мен шетел интервенттерін, басмашыларды талқандауға қатысты. 1926-45 жылы Орта Азия әскери округі деп аталды. 2-дүниежүзілік соғыс жылдарында округте жасақталған дивизиялар мен бөлімдер майданда ерлікпен шайқасып, даңққа бөленді (қ. Сегізінші гвардиялық атқыштар дивизиясы, Жетпіс екінші гвардиялық атқыштар дивизиясы, Үш жүз тоқсан бірінші атқыштар жылы тамызда осы аумақта екі әскери округ (Түркістан және Дала) құрылды. Түркістан әскери округі қазіргі Түрікменстан, Өзбекстан, Тәжікстан және Қырғызстан аумағын қамтыды. Штабы Ташкент қаласында болды. Ал Дала әскери округіне қазіргі ҚР-ның аумағы (штабы Алматы қаласында) енді. 1946 жылы екі әскери округ қосылып, Түркістан әскери округіне бірікті. 1969 жылы Орта Азия әскери округі құрылғанға дейін ��азақстан аумағы Түркістан әскери округіне қарады. 1969 жылдан Түркістан әскери округі құрамында қазіргі Түрікменстан және Өзбекстан Республикалары аумағында орналасқан әскерлер қалды. Округ штабы Ташкент қаласында орналасты. «Фрунзе-вец» атты газет шығарып тұрды. Округті әр жылдары И.П. Белов, М.В.Фрунзе, И.Е.Петров, А.А.Лучинский, Н.Г.Лященко, С.Е.Белоножко, Ю.П.Максимов басқарды. 1968 жылы Түркістан эскери округі Қызыл Ту орденімен марапатталды. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар +'''Түркістан комитеті''' -Уақытша үкіметтің Түркістан өлкесіндегі жергілікті органы. Уақытша үкіметтің 1917 жылғы сәуірдегі қаулысына сәйкес құрылған бұл органға Түркістан өлкесінде туындаған мәселелерді шешу, орталық билік атынан басқару міндеті жүктелді. адамнан тұратын Түркістан комитетіне кадеттер партиясының белсенді мүшесі Н.Н.Щепкин төраға болып тағайындалды. Түркістан комитеті құрамында Ә.Бөкейханов, М.Тынышбаев, С.Мақсұдов секілді жергілікті халықтардан шыққан көрнекті қайраткерлер болды. Бөкейханов көп ұзамай Торғай облысы комиссары болып тағайындалуына байланысты Түркістан комитеті Құрамынан шығып кетті. Түркістан комитетінің мүшелері қызметке кіріскен бойда Уақытша үкімет жариялаған ұлттар арасындағы теңдік, демократ, принциптердің сақталуы туралы, т.б. қаулыларды жүзеге асыруды қолға алды. Түркістан комитетінің мүшелері Тынышбаев пен О.А.Шкапский Жетісу облысына барып, онда 1916 жылғы көтерілістен соң туындаған ауыртпалықтарды шешуге кірісті. Олар Қытайға ауып кеткен қазақтар мен қырғыздардың елге оралуын қамтамасыз етуде және котерілістен соң ушығып кеткен ұлтаралық қатынасты реттеуге көп еңбек сіңірді. Түркістан комитеті өлкедегі халықты азық-түлікпен қамтамасыз етудің шешімін таба алмай, оны шешуді орталық биліктен күтті. Бұл өз кезегінде жергілікті халықтың Түркістан комитетіне деген наразылығын күшейтті. Оның үстіне өлкедегі еуропалық нәсілдегі солдат депутаттары кеңесі Түркістан комитетітінен өздерімен санасуды талап етіп, жергілікті билік орындарына өз адамдарын қоюға ұмтылды. Мұндай ахуал Түркістан комитетінің қалыпты жұмыс істеуіне кедергі келтірді. Соған орай шілдеде Щепкин Түркістан комитетінің төрағасы қызметінен отставкаға кетті. 19 шілдеде Уақытша үкіметтің қаулысымен Түркістан комитетінің төрағасы болып В.П.Наливкин тағайындалды. Түркістан комитеті құрамына Мұстафа Шоқай енгізілді. 12 қыркүйекте Ташкент қаласының жұмысшы және солдат депутаттары кеңесі Түркістан комитетінің колынан бар билікті тартып алу мақсатында бүлік үйымдастырды. Бұл бүлікті басу мақсатында Уақытша үкімет Түркістан өлкесіне генерал П.А.Коровиченко басқарған жазалау экспедициясын аттандырды. Түркістан комитеті Ташкент қаласын әскери жағдайда деп жариялады. Жазалау экспедициясы келгеннен кейін 27 қыркүйекте жұмысшы және солдат депутаттары кеңесі ұйы��дастырған ереуіл тоқтады. Уақытша үкімет генералы Коровиченкоға Түркістан комитетінің үстінен билік жүргізетін Түркістан өлкесінің бас комиссары лауазымын берді және оны Түркістан әскери округінің қолбасшысы етіп тағайындады. Қазан төңкерісі жайлы хабар Ташкентке жетісімен өлкелік жұмысшы және солдат депутаттары кеңесі Түркістан комитетін биліктен тайдыру жолына ашық кірісіп, қарулы жасақтар құрды. Осындай жасақтың күшімен қарашада жұмысшы және солдат депутаттар кеңесі Коровиченконы тұтқынға алып, Түркістан комитеті таратылғанын мәлімдеді. Тұтқынға түскісі келмеген Түркістан комитетінің төрағасы Наливкин өзіне- өзі қару жұмсап, атылып өлді. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар +'''Түркістандық саперлар көтерілісі''' 1912 жылы Түркістан өлкесіндегі патшалық Ресейдің саперлік батальонының ресми билікке қарсы бой көрсетуі. Оның шығуына осы жылы қаңтарда патша өкіметінің Лена өзені бойында жұмыс істеп жүрген шахтерлерді атуы және әскери адамдар жағдайының нашарлауы түрткі болды. Саперлер Лена қырғынын айыптаған бірнеше митингілер өткізді, осы митингілердің барысында әскерилердің де әл-ауқатын жақсарту мәселелері көтерілді. Осыған байланысты Мервте орналасқан бұл батальон көп ұзамай Ташкентке көшірілді. Бұл жерде де батальон әскерлерінің тұрмыстық жағдайы жақсара қоймады. Соған орай саперлер батальонының әскерлері маусым күні көтеріліске шығып, әскери басшылықты және жергілікті билік орындарының шенеуніктерін жазалауға ұйғарым жасады. Батальон әскерилері революциялық ұрандарымен қала көшесіне шығып, Түркістан әскери округінің штабына карай бет алды. Алайда саперлер батальонының көтеріліске шыққаны жайлы хабар жергілікті әкімшілік орындарына тез жетіп, көтерілісті басу үшін арнайы жасақталған отряд жіберілді. Көтерілісшілер жазалаушы отрядқа қарсы тұра алмай өз еріктерімен берілді. Бұған қарамастан Түркістандық саперлар көтерілісіне қатысушылардың 14-і дарға асу арқылы өлім жазасына кесілді, 208-і Сібірге каторгаға жіберілді. Түркістандық саперлар көтерілісі патшалық Ресейдің билік орындарындағы дағдарыстың күшейіп келе жатқандығын көрсетті. ==Дереккөздер== +'''Тыңшы, шпион''' (немісше Spion шпион, Spahen ізіне түсу) мемлекеттік немесе әскери құпиялықты құрайтын деректерді шетелге (оның агентурасына) жеткізу мақсатында аңду, тыңшылық ету, ұрлау немесе жинаумен айналысатын адам. Тыңшыларға қойылатын мақсаттар іштей зерттеу, іштен жау табу, оларды оқытып- үйретіп, басын құрау, сөйтіп өз еліне қарсы әрекет еткізу; тапсырма бойынша ішке іріткі салып, бүлік шығару; шетел басқыншыларына қарсы күштерге бөгет жасау; мемлекеттік- әскери маңызы бар нысандарды (зауыт, фабрика, вокзал, аэропорт, су қоймалары, көпірлер, т.б.) істен шығару, жару, қопару, диверсия ұйымдастыру, лауазымды адамдарға қастандық жасау; қарсы қолданбақ іс- әрекеттер мен алға қойған жоспарларды қолға түсіру, істен шығару, беріліп, таратылып жатқан хабар, маңызды әскери деректерді жылдам әрі жасырын өз басшыларына жеткізу. Осындай сұрқия істердің бәрі астыртын, елеусіз, білінбей жасалатындықтан және бүкіл ел тағдырына, мемлекет құрылымына кері әсер ететіндіктен тыңшы әрі тыңшылық қылмыстық құқық бойынша өте қауіпті мемлекеттік қылмысқа жатқызылады. ==Дереккөздер== Санат:Қылмыс +'''Қожахмет Тышқанбаев''' (1916, Алматы облысы Панфилов ауданы 1943) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, сержант. 1942 жылдың қаңтар айынан майданның алдыңғы шебінде болды. 490-танкіге қарсы артиллериялық полктің (Солтүстік Кавказ майданы, 18-армия) зеңбірек нысанашысы сержант Тышқанбаев Керчь түбегінің Ельтиген кенті (қазіргі Керчь қаласы маңындағы Героевское кенті) маңындағы шайқаста ерекше көзге түсті. 1943 жылы қарашада танк шабуылына тойтарыс беру кезінде, танкіні өзіне жақын келгенше күтіп, танкіні жойды. Осы шайқаста қаза тапты. Ұрыстағы ерлігі үшін Тышқанбаевқа КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Ленин орденімен, медальдармен марапатталған. Алматы облысы Панфилов ауданы Үшарал ауылында Тышқанбаевқа мемориалдық тақта орнатылған. ==Дереккөздер== Санат:Қазақ батырлары Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Ат әбзелдері''' жылқыны мініс пен шаруашылыққа пайдалануда қолданылатын құрал-жабдық түрлері. Қазақтың ат әбзелдеріне ер, тоқым, өмілдірік, құйысқан, үзеңгі, айыл, пыстан, жүген, ноқта, көпшік, шылбыр, қамшы және т.б. жатады. Сондай-ақ, аттың айылы ердің қаңқасына тағылатын, көбіне қайыстан жасалған ат арқасына ерді берік бекітетін жабдықтар айыл-тұрман тобын құрайды. Айыл-тұрман жасалу ерекшелігіне қарай қайыстан жасалған өрмелі, берік матадан жасалған ызбалы сияқты түрлерге бөлінеді. Ат әбзелдерінің түрлерінің сан алуандығы ертедегі қазақтардың әлеуметтік, экономикалық, қоғамдық жағдайымен тікелей байланысты болды. Ауқатты байлар, ел басқарған хандар, сұлтандар мен билер ат әбзелдерінің түрлі асыл тастар мен бағалы металдармен әшекейлеп жасаған қымбат түрлерін қолданды. Ат әбзелдерінің қатарына сан алуан қамшы түрлері де жатқызылады. Жүйрік ат, алтын жалатылған ер-тұрман, сұлу жар ер-азаматтың ажары. Әсіресе мінген аты мен ер-тұрманына ер адам үлкен мән берген, ауыл-аймақ оны соған қарап бағалаған. Әбзел жасайтын, ер қосатын шеберлер мен өрімшілерді халықта құрметтеп, олардың еңбегіне көп мал төлеген, мысалы, күмістелген бір ер-тоқымға бір ат төлеген. '''Ер-тұрман''' салт мінетін ат тұрманының жалпы атауы. Оған ер, тоқым, жүген, ноқта, айыл, өмілдірік, құйысқан, қамшы, тұсамыс, шідер жатады. '''Ер''' әбзелдің негізгі ағаш тұғыры ''(бөлігі)''. Ол екі қастан ''(алдыңғы және артқы)'', екі қапталдан, белағаштан тұрады. Қазақы ер, құранды ер, шошақ бас ер, үйрек бас ''(құсбас)'' ер, қазық бас ер, қозықұйрық ер сияқты түрлері болады. Рулық белгісіне қарай алтай ер, найман ер, үйсін ер, керей ер, адай ер, қызай ер деп те бөлінеді. Сапасына қарай алтын ер, күміс ер, сондай-ақ еркек және әйел ері де болады. Ағаштан жасалып, тұтас ойылған ерді ойма ер деп атайды. '''Өмілдірік''' ер кейін кетпес үшін аттың омырауына шеттік арқылы тағылатын, әсемделген, шекетулеген өте сәнді әбзел. '''Құйысқан''' ер ат мойнына кетпес үшін ат құйрығы астынан екі жамбас үстімен ер шеттігіне жалғасатын күмістелген әбзел. '''Айыл''' ''(төс айыл, шап айыл)'' ер-тоқымды ат арқасына бекітетін қайыс әбзел, тартпа деп те аталады. '''Құр айыл''' тай, құнан бауырын қиып кетпес үшін ою-өрнекті, түрлі түсті құрдан жасалған айыл. '''Қанжыға''' бөктерген затты байлау үшін қапталдағы қанжығалыққа бекітілген ұзын таспалар. '''Шеттік''' өмілдірік пен құйысқанды бекіту үшін қапталдың алдыңғы және арт жағында болатын тесік. '''Тоқым''' ер астынан келетін, былғарымен қапталып, киізден жасалған әбзел. '''Тебінгі''' атқа үзеңгі тимес үшін және киім ат терімен бүлінбес үшін тоқымға жалғасатын әбзел. '''Терлік''' ат арқасына жұмсақ болу үшін тоқым астына салынатын жұқа киіз. '''Үзеңгі''' жезден, темірден жасалған атқа міну үшін қолданылатын тұрман. '''Таралғы''' үзеңгіні ерге қосатын қайыс. '''Үзеңгілік''' қапталдың таралғы өтетін тесігі. '''Төс бау''' бір ұшы өмілдірікке, бір ұшы төс айылға жалғасатын қайыс бау. '''Салпыншақ''' құйысқанға, шілияға, ершікке сәндік үшін тағылатын шашақ ''(шоқ)''. '''Жүген''' ат басына кигізілетін негізгі әбзелдің бірі. Ол екі жақтаудан, желкеліктен, кекілдіктен, кеңсіріктен, сулықтан, ауыздықтан, сағалдырықтан, шығыршықтан және тізгіннен тұрады. '''Ноқта''' жүген астынан түсетін әбзел. '''Шылбыр''' жылқы ноқтасына тағылатын берік еспе бау. '''Шыбыртқы''' ''(бишік)'' көлікті ат, шана үстінен айдайтын ұзын қамшы. '''Шілия''' атты жеккенде қамыт ілгері кетпес үшін, арба немесе шана ат аяғын соқпас үшін қайыстан жасалатын ''(өрілетін)'' шекетулеген, шашақталған әбзел. '''Қамыт''' ат әбзелі. Құрамы: қамыт, шұжық, көпшік, құлақбау және тамақбау. '''Доға''' атты арбаға (шанаға) жеккенде қамыт пен жетекті қосып тұратын, негізгі күш түсетін доға ағаш. '''Ершік''' жегін ат үстіндегі жетекті қайыс арқылы көтеру үшін пайдаланатын әбзел. '''Қоңырау''' доғаға сәндік және дыбыс беру үшін тағылатын кәдімгі жез қоңырау. '''Сылдырмақ''' ершікке, шілияға сәндік үшін тағылған кішкене қоңыраушалар. '''Божы''' көлікті басқарып ''(бұрып)'' отыратын қайыстан өрген әбзел. '''Желқом''' жауыр аттың жарасына тимеу үшін ер астына салынатын киіз, немесе жауыр атқа салатын ерге ұқсас жеңіл әбзел түрі. '''Атжабу''' жылқы тоңбас үшін жабатын өрнектелген киіз, мата жабынды. '''Тұсамыс''' аттың алдыңғы аяғынан тұсалатын әбзел. '''Өре''' жылқының бір алдыңғы, бір артқы аяғына салынатын әбзел. '''Шідер''' алдыңғы екі аяғын және артқы бір аяғына салынатын әбзел. sayatshy '''Ашамай''' тайға мінетін бала ері. '''Шөлке''' т��йенің қамыты. '''Жазы''' жүк артатын, түйе үстіне қойылатын тұрман. '''Мұрындық''' жетектеу ''(байлау)'' үшін түйе мұрнына көлденең өткізілетін кішкене ағаш. Ол мұрындық, екі тығырық, желбұйдадан тұрады. '''Желбұйда''' мұрындыққа байланған қысқа жіп. '''Бұйда''' жетектеу үшін желбұйдаға жалғанған бау. '''Тығырық''' мұрындық шығып кетпес үшін оның екі жағынан кигізілген былғары шығыршық. өгіздің жегін құралы ''(қамыт)''. '''Шүй''' мойынтұрықты бекітетін ағаш ''(темір)''. '''Пар қамыт''' пар өгіз жегетін мойынтұрық. '''Ыңыршақ''' жегін өгіз үстіне салынатын әбзел ''(ершік)''. '''Құр''' жіп орнына қолданатын, термелеп жүннен жасалатын бау. == Дереккөздер == Санат:Жылқы шаруашылығы Санат:Тұрмыстық заттар +атындағы Тарих және этнография институты''' Қазақстан Республикасының Ғылым Академиясына қарасты ғылыми-зерттеу институты. Инстиутут 1945 жылы құрылған болатын. 1991 жылға дейін Тарих, археология және этнография институты деп аталып келді, бірақ 1991 жылы институт құрамынан археология бөлімі бөлініп шықты. Археология инстиутына тарих және этнография институның дамуына орасан зор үлес қосқан қазақтың көрнекті ғалымы Әлкей Марғұлан есімі берілді. ==Институт тарихы== ===Институт басшылары=== Әлкей Марғұлан ===Институттың әйгілі ==Тағы қараңыз== Археология институты ==Дереккөздер== Санат:Тарих Санат:Қазақстан тарихы Санат:Ғылыми институттар +'''Ат байлар''' қазақтың неке және отбасылық ғұрпында орындалатын рәсім, жаңадан көтерілген жас отауға ағайын-туыстары тарапынан малдай берілетін сый атауы, әлеуметтік қолдау көрсету институтының бір түрі. Жас отауға шашу шашып, «керегесі кең болсын, босағасы берік болсын!» деген тілек айтып келген ет жақын туыстары отаудың белдеуіне жылқы байлайды. Жақын туысқандары шан қатықтық сүт болсын деп сауын сиырын береді, көші-қонына көлік болсын дәулетті аталары түйе сыйлайды. Ғұрыптың атауы ертедегі дәстүрлі ортада ұғымның жұрнағы ретінде үйленген кезде жастарға айтылатын тілектегі «шаңырағы берік болсын, ауылдың, ағайынның атбайлары болсын» деп келетін бата тілекте сақталған. Оның мәні іргелі үй, ас-дастарқаны мол, ырыс-несібесі үйге жолы үлкен қонақтар түсетін түсел (қонақ) түсетін үй, атбайлары мол отау деген сөз орамдарында сақталған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Могул''', мұнда да спортшылар қолдан жасалған тосқауылдар мен кедергілерден өтеді. Жарыстың барысында спортшы кем дегенде екі акробатикалық жаттығуды орындайды. Мұнда секірістің биіктігі (20%), түрі (50%), беткейге түсудің сәттілігі (30%) есепке алынады. Олимпиялық ойындар мен халықаралық жарыстардың барлығында осы түрлердің бәрі енген. Су айдынында өткізетін ф-дың түрі де бар. Мұнда спортшы моторлы қайыққа (катерге), тікұшаққа байланған шылбырдан (арқаннан) ұстап судың бетінде түрлі жасайды. Қазақстанда XXI ғасырдың басында дами бастады. Алматы қаласында 15 және Өскемендегі балалар мен жасөспірі��дер спорт мектептерінде ф-мен айналысатын топтар бар. Тәуелсіз мемлекет ретінде Қазақстан Республикасы біздің заманымыздағы жазғы олимпиялық ойындарға 1996 жылдан бастап (АҚШ, Атланта) қатысып келеді. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Уәлі Итенұлы''' (1798, қазіргі Қызылорда облысы, Құмкөл өңірі 1881, Қорқытата қорымы) би. Ресей патшасының қазақ жерін отарлау саясатына сай туған жерінен ығыстырылған қазақ ауылдарымен бірге әкесі Итен де балаларын алып, қазіргі Ақтөбе, Қостанай облыстарының жеріне көшкен. Қазір де Қостанай өңірінде «Құлтының қара моласы» деп аталып кеткен жер бар. Ағасы Құлты қайтыс болғаннан кейін Уәлі өзіне қарасты ағайындарымен Сыр бойына қоныс аударып, осы күндері Жайлау, Байзақ, Сүйінқара, Шоңмұрын, Жапырақты, Шақпақты аталатын тоғайларға орналасқан. Уәлі алтын руынан шыққан Тобжан, Әлібай сияқты халыққа қадірменді кісілермен бірігіп, елдің тұтастығын, татулығын сақтауда белсенді қызмет атқарды. Уәлі Кенесары Қасымұлы бастаған қазақ халқының ұлт- азаттық қозғалысын қызу қолдады. Оның өткір де батыл сөздері халық арасында кең тараған. Қарақұмда мал жайылымын игеру мақсатында құдық қаздырып, ол бүгінде «Уәлі құдығы» аталып кеткен. Ақын Асқар Тоқмағамбетов Уәліні жырға қосқан. 1996 жылы ұрпақтары «Уәлі құдығы» басына ескерткіш-белгі орнатты. ==Дереккөздер== Санат:Қазақ батырлары Санат:Тұлғалар +'''Скийфинг''', мотоспорт пен шаңғы сүйретілетін спорт үйлестірілетін жарыс түрі. Оның негізінде бұғылармен шаңғышылар жарысы жатыр. Спортшылар бұғылардың орнына мотоциклдерді пайдаланды, сөйтіп қазіргі скийфинг пайда болды. Шаңғышылар бұған бірнеше рет шапшаңдық қоспаққа тырысты. Су спортының шеберлері ұшаққа байланған шаңғымен сырғанады. XX ғасырдың 30-шы жылдарда шабандоздар Мәскеу өзенінің мұзымен мотоциклге жиналған шаңғышыларды сүйреді. Скийфингте слалом шаңғышылары, кубатурасы 125-тен 350 см-ге дейінгі мотоциклдер пайдаланылды. Сүйреу үшін ұзындығы метрлік жіп-сымды жалғастырады. Жарыс жолының ұзындығы км-ге жақын. Қатынасушылар оны үш жарыста 4-5 реттен өтуі тиіс. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Унковский елшілігі-''' Ресей өкіметінің 1722 жылы Жоңғар хандығына жіберген елшілігі. Орыс артиллериясының капитаны И.Унковский басқарған бұл елшілікке жоңғар билеушісінен Ресей бодандығына жөнінде ант қабылдау және Жоңғар хандығы жерін картаға түсіру міндеті жүктелді. Елшілік 1722 жылы 26 қарашада Севан Рабдан қабылдауында болып, оған Ресей патшасы жіберген сыйлықтарды табыс етті. Севан Рабдан Ресей бодандығын қабылдау Цин әскерлерінің Шығыс Түркістанға басып кіруіне тосқауыл қояды деп санады. Бірақ бодандық мәселесін шешу үшін ол жоңғар ақсүйектерімен айдан астам уақыт бойы кеңес жүргізді. Севан Рабданның ұлы Шоно-Лоузан мен лама шіркеуінің ақсүйектері Ресей бодандығын қабылдауды жақтады. Ал әскери жасақтардың басшылары Ресей бодандығын қаб��лдауға мүлде қарсы шықты. Осыған орай Севан Рабдан Унковский елшілігіне Ресей бодандығын қабылдауға ант беруден бас тартты. 1723 жылы қазанда ештеңе шеше алмаған елшілік Ресейге қайтты. Елшілік барысында капитан Унковский күнделік журнал жүргізді. Онда сол дәуірдегі Орталық Азиядағы саяси жағдай, соның ішінде жоңғар-қазақ қарым-қатынасы жөнінде көптеген деректер қамтылған. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар +соңғы жылдары көптеген елдерде кең тараған қысқы Олимпиядалық ойындарының бірі, Азия ойындарының бағдарламасына енген қысқы спорт түрлерінің бірі. Қарлы беткейінен құлдилап түсу кезінде әртүрлі бағдарламаларды орындайтын Фристайл: 1) балет, 2) акробатикалық секірістер, 3) могул болып үшке бөлінеді. ''Балет'': түрлі айналыстар мен секірістерден, жүру, акробатикалық, хореографиялық бөліктерден құралатын, спортшының өзі қалап алған музыканың сүйемелдеуімен орындалатын бұл эстетикалық мәні зор көріністердің бірі. Балет орындалатын беткей қарлы, кедір-бұдырсыз, тегіс болуга тиісті. Музыка сөредегі төреші рұқсат бергеннен кейін басталады. Есептелген баллдық 50%-ы композияция мен мәнер үшін есептеледі. Балет жаттығулары орындалатын аумақтың ені құлдилау беткейінің енінен аз болады. == Дереккөздер == Санат:Фристайл +'''Фальстарт''' "фоле" деген ағылшын сөзінен шыққан. Толығынан жалған, бұрыс, қате, жаңылыс деген мағынаны білдіреді. Фальстарт жасағанда спортшы бәсекені басқа қарсыластарынан бұрын бастап бұл үшін ескерту алады. Екі рет ескерту алған спортшы үшіншіде жарыстан шығарылады. Фальстарт көбінесе спортшының қатты қобалжуынан туатын жағдай, кейде қарсыластарын қалыпты жағдайдан шығару үшін де әдейі жасалады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Уақыт''', кептеген спорт түрлерінде Уақыт маңызды міндет атқарады. Кептеген спорт түрлерінде жүру, жүгіру, жүзу, велосипед спорты, қайық есу т.б. алған орындар көрсеткен уақыты есепке алынады. Уақыт жеке және ұжымдық көрсеткіштер болып бөлінеді. Жеке уақытқа бір спортшының көрсеткен уақыты, ал командалық есепте ұжым мүшелерінің барлығының керсеткен уақыттары қосылып есепке алынады. Рекордтық уақыт деп белгілі бір географиялық аумақта (ауданда), облыста, республикада, құрлықта, әлемдегі ең жоғары уақыттың шегі алынады. Кейбір спорт түрлерінде адамның мүмкіншілігіне қарай шеберлік деңгейі белгіленеді. Мысалы, спорттық дәрежелер СШ-і, ХДСШ-і, еңбек сіңірген СШ-і атану, Олимпиялық ойындарға жолдама алу үшін белгілі бір уақыттың шегін көрсету керек. Барлық спорт ойындарында дерлік бә секе белгілі бір уақыт аралығында өтеді. Мысалы, футбол арасында 15 мин. үзіліс бар 45+45 небері таймнан тұратын 90 мин. уақыт ішінде өтеді. Басқа баскетбол, хоккей, гандбол т.б. өздеріне сәйкес уақыттары бар. Сол сияқты айып ұпайын соғуға (лақтыруға), спортшыларды уақытша ойыннан шығаруға т.б. арнайы уақыт бөлінеді. Бұлар жарыс ережелерінде көрсетілген. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Сергей Кириллович Уфимцев''' (1921, Ресей, Алтай Республикасы Усть-Кан ауданы Черный Ануй селосы 14.4.1944, Днестр өзенінің бойында) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, аға сержант, 387-сапер батальонының бөлім командирі. Орыс. Алматыда құрылыс істеріне қатысты. 1941 жылы Кеңес әскері қатарына шақырылып, 1943 жылдың басында майдандық өмірі басталды. 213-атқыштар дивизиясы кескілескен ұрыстар жүргізе отырып, Днепрге жақындай түсті. Уфимцевке қарсы беттегі жағалауды барлауға бұйрық берілді. Саперлер жағалауды минадан шапшаң әрі іскерлікпен тазартып, Кеңес әскерлерінің Днепрге шығуын ойдағыдай қамтамасыз етті. Жаяу әскер мен жауынгерлік техниканы өткелден толассыз өткізудің арқасында дивизияның Днепрдің оң жағалауындағы плацдармды басып алуына мүмкіндік жасалды. Сапер Уфимцевтің Днепрдің оң жағалауындағы ерліктері үшін оған КСРО Жоғарығы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы беріліп, Ленин ордені мен «Алтын Жұлдыз» медалі қоса тапсырылды (26.10.1943). Сондай- ақ Уфимцев «Қызыл Жүлдыз» орденімен, бірнеше медальдармен марапатталған. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Мирослав Тырш''' (1832-1884), филология ғылымдарының докторы жазушы және әдебиет сыншысы Париждің бейнелу өнері университетінің профессоры. 1861 ж. "Қыран" гимнастикалық қоғамын ұйымдастырған жене оның бірінші басқарушысы болған. Тырш "гимнастиканың негіздері" кітабында жарияланған. "Қырандардың" шығармашылық ережесін жазған (1872 ж). Чехтардың гимнастикалық терминологиясын жасаған, 1871 ж. бастап "Қыран" журналын шығарған. Гимнастиканың эстетикалық тербиелік мәні" шығармасын жазған. == Дереккөздер == Санат:Ғылым докторлары Санат:Чехия спортшылары +'''Тарих-и Қыпшақи''', «Тарих-и Кипчак-хани», «Тарих-и Кыпчак» 15 18 ғасырларда қазақ даласында болған оқиғаларды баяндайтын тарихи шығарма. Оның авторы Қыпшақ хан, әдетте оны Ходжамкули-бек Балхи деп атаған. Еңбек кіріспе мен тараудан (кейбір деректерде тараудан) және қорытындыдан тұрған. Онда бұған дейінгі деректерде қамтылмаған Қазақ хандығының ертедегі тарихы баяндалады. «Тарих-и Қыпшақи» тек қолжазба күйінде сақталған. Оның жекелеген үзінділері «15 18 ғасырлардағы ''Қазақ хандығының'' тарихы туралы материалдар» атты еңбекте жарияланды. «Тарих-и Қыпшақидың» В.Г. Тизенгаузен аударған тараулары жарық көрген жоқ. Ол қазір Шығыс архивінде сақтаулы. ''Әдебиет'': Тагирджанов А., Описание таджикских персидских рукописей, Л., 1962; Материалы по истории казахских ханств XV XVІІІ веков, А.-А., 1969. ==Сілтемелер== Санат:Тарих +right '''Ущев Борис Петрович''' (31.3. 1915, Солтүстік Қазақстан облысы Петропавл қаласы 13.3.1996, Ресей, Санкт-Петербург қаласы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, 1-гвардиялық дивизиясы торпедалық катерлер отрядының командирі. Орыс. Орта мектептен кейін 1939 жылы Жоғары әскер-теңіз флоты училищесін бітіріп, 1939-40 жылы Кеңес-фин соғысына қатысты. Ущевтің қол астындағы торпеда катерлері неміс басқыншыларының үрейін алды. Балтық флотының маңызды жауынгерлік операцияларында Ущев басқарған торпеда катерлері звеносы отряды соғыстың аяғына дейін белсенділік танытты. 1941 жылы 28-29 тамызда Кеңес флоты Таллиннен Кронштадтқа бұзып өткен кезінде Ущевтің звеносы «Максим Горький» крейсерін күзетуді сенімді атқарды. 27 қыркүйекте Сарем аралының My шығанағында Ущевтің торпеда катерлері «Кельн» крейсерін және жаудың үш эсминецін суға батырып жіберді. Соғыстың аяқ шенінде капитан Ущев басқарған торпедалық катерлер дивизионы Данциг портына басып кірді. Кеңестік торпеда катерлері осы порттан үздіксіз әрекет жасап, жаудың ең соңғы қатынас жолын істен шығарды. Шығыс Пруссияда жаудың екі ірі транспорты мен екі десант баржасын ержүрек капитан суға батырып жіберді. Осы көрсеткен ерліктері үшін Ущевке КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы беріліп, Ленин ордені мен «Алтын Жұлдыз» медалі қоса тапсырылды (22.8.1944). 3-рет Қызыл Ту, 1-дәрежелі 3-рет Отан соғысы, «Қызыл Жүлдыз» ордендерімен және медальдармен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:31 наурызда туғандар Санат:1915 жылы туғандар туғандар Санат:13 наурызда қайтыс болғандар Санат:1996 жылы қайтыс болғандар қайтыс болғандар Санат:Кеңес Одағының батырлары Санат:1 рангті капитандар (КСРО) Санат:Ленин орденінің иегерлері Санат:Қызыл Жұлдыз орденінің иегерлері Санат:Ушаков орденінің иегерлері Санат:I дәрежелі Отан соғысы орденінің иегерлері Санат:Қызыл Ту орденінің иегерлері Санат:Ұлы Отан соғысы теңізшілері зиратында жерленгендер +кубогының иегері Бақтияр Артаев '''Вел Баркер кубогы''' (''ағыл. Val Barker Trophy'') 1936 жылдан бастап Олимпиада ойындарының ең техникалы боксшысына берілетін жүлде. Кубок ағылғын боксшысы, Халықаралық әуесқой бокс ассоциациясының алғашқы құрметті хатшысы Вел Баркер құрметіне 1920 жылы тағайындалған. Кубок АИБА-ның жекеменшігі болып табылады және Олимпиада ойындарында алған орынына қарамастан ең мықты техника көрсеткен боксшыға табыс етіледі. Жеңімпазға Куботың көшірмесі және АИБА-ның Дипломы беріледі. Кубок жарыстар біткеннен соң, бір күннен кейін, арнайы церемония барысында, АИБА мүшелері және шақырылған қонақтар көзінше табыс етіледі. Церемонияға Кубокқа үміткер болған барлық спортшылар шақырылады. Кубокқа жеңімпаздың есімі, өнер көрсеткен салмағы, елі және Олимпиада өткен қаланың атауы қашалып жазылады. Кубок иегері Кубокты өз елінің Ұлттық бокс федерациясына келесі Олимпиада ойындарына дейін сақтауға өткізеді. Ұлттық бокс федерациясы АИБА-ға Кубокты қауіпсіздікті сақтау жөнінде кепілдеме береді және АИБА-ның есепшотына кепілдік ретінде ақша аударады. Келесі Олимпиада ойындары басталуына кем дегенде жеті күн қалға дейін Кубок Олимпиада өтетін қалаға, АИБА-ның Атқарушы комитетінің мүшелеріне жеткізілуі керек. Кубок иегері АИБА тарапынан келесі Олимпиада ойындарына құрметті қонақ ретінде шақырылып, Кубокті келесі боксшыға табыстау рәсіміне қатысады. Егер Кубок қатарынан үш рет бір елдің бокшылары алса, онда Кубок сол елдің Ұлттық бокс федерациясының меншігіне өтеді. ==Вел Баркер кубогың иеленген қазақстандық спортшылар== АИБА атқарушы директоры Хо Ким және Серік Сәпиев *1996 жылы АҚШ-тың Атланда қаласында өткен Олимпиада ойындарында жартылай орташа салмақта (81 кг) өнер көрсеткен Василий Жиров бокс әлемінде құрметтелетін Вел Баркер кубогын жеңіп алды. *2004 жылы Грекия астанасы Афина қаласында өткен Олимпиада ойындарында 1-ші орташа салмақта (69 кг дейін) өнер көрсеткен Бақтияр Артаев Баркер кубогын жеңіп алды. *2012 жылы Ұлыбритания астанасы Лондон қаласында өткен олимпиада ойындарының нәтижесі бойынашы Серік Сәпиев Баркер кубогына лайық деп танылды. == Вел Баркер кубогының иегерлері == '''Жылы''' '''Қала''' '''Боксшы''' '''Елі''' '''Салмақ дәрежесі''' '''Медаль''' 1936 Берлин Луис Лори ең жеңіл салмақ Қола 1948 Лондон Джордж Хантер 25px ЮАР жартылай ауыр салмақ Алтын 1952 Хельсинки Норвел Ли жартылай ауыр салмақ Алтын 1956 Мельбурн Ричард МакТэггерт жеңіл салмақ Алтын 1960 Рим Нино Бенвенути 2-ші жартылай орташа салмақ Алтын 1964 Токио Валерий Попенченко 2-ші орташа салмақ Алтын 1968 Мехико Филип Варуинге жартылай орташа салмақ Қола 1972 Мюнхен Теофило Стивенсон ауыр салмақ Алтын 1976 Монреаль Говард Дэвис жеңіл салмақ Алтын 1980 Мәскеу Патрицио Олива 1-ші жартылай орташа салмақ Алтын 1984 Лос-Анжелес Пол Гонсалес ең жеңіл салмақ Алтын 1988 Сеул Рой Джонс жартылай орташа салмақ Күміс 1992 Барселона Роберто Баладо ауыр салмақ Алтын 1996 Атланта Василий Жиров жартылай ауыр салмақ Алтын 2000 Сидней Олег Саитов орташа салмақ Алтын 2004 Афины Бақтияр Артаев 1-ші орташа салмақ Алтын 2008 Бейжің Василий Ломаченко жартылай жеңіл салмақ Алтын 2012 Лондон Серік Сәпиев 1-ші орташа салмақ Алтын == Тағы қараңыз == *Бақтияр Артаев *Василий Жиров *Серік Сәпиев == Дереккөздер == Санат:Бокс +'''Туристік эмблема''' (гр. ''emblema'' қосымша, рельефті әшекей ұғымында), туристік немесе оның кейбір жеке түрлерін сипаттауға арналған нышандар көбінесе қағаз бетіне елде қағаз матаға бейнеленіп салынады. Туристік эмблема белгілері туристік жарыстар мен байқаулардың жеңімпаздарына беріледі; қызмет бабына орай клуб, ұйым мүшелеріне берілетін арнайы белгілер, әдетте киімнің жеңіне тігіледі. Оның сувенирлік түрлері иегердің саяхатқа қатысқанын, кептеген қалалар мен туристік базаларда болғанын, еске салады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Туристер базасы''', туристерге, қызмет көрсетуге, тамақ ішулеріне, оларды орналастыруға арналған құрылыс кешені. Алғашқы туристік база Алматы маңындағы Күйгенсай ("Горельник") Шатқалында 1936 ж. ашылған болатын. 01. 06. 2009 ж. республикада туристік базасы ��олды. Солардың ішінде Қарағандыда "Қарқаралы", Павлодарда "Баянауыл", Көкшетауда "Алтын қарағайлы орман", Алматы облысы "Алматау", Батыс Қазақстан облысы "Орал", Түркістан облысы "Оңтүстік", Шығыс Қазақстан облысы "Алтай шығанағы", Қостанай облысы "Орманды", Апматы қаласы Алматы туристік базасы демалушыларды қабылдады. Барлық туристік базасында жылына 68 мыңға жақын туристік демалып жорықтарға қатысты. Барлық туристік базасында 677 жаяу жүруге арналған туристік маршруттар 600 сулы, 830 велосипедшілер 680 шақырымдық қайықпен туристік саяхаттарға қатысты. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Туристік жарыстар''', осындай жарыс түрлеріне белгілі бір маршрут бойымен табиғи және қолды қойылған, туристік құралдарды пайдаланып сол кедергілерден өту. Арнаулы тәсілдік және әдістік тапсырыстарды орындау. Туристік жарыстардың мақсаты туристердің шеберлігін кетеру. Жарысқа қатысатын туристерді әдістік дайындық деңгейлері және төрешілердің мамандық шеберлігі жарыс дәрежесіне сай болуы қажет. Жарыстардың көлемі арақашықтық белгілі бір қиындықтардың санына, трассаның ұзындығына, биіктіктің деңгейіне, жол бойы кездесетін қиындықтарына қатысты болады. Қиындықтардың көлемі топқа бөлінеді: қарапайым 1-ші, 4-ші, арасында. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Ақуыз''' малдың төлдегеннен кейінгі қою, құнары жоғары алғашқы сүті. Төлдегеннен кейінгі алғашқысы «қарауызды» төліне емізіп оттықтырып алады. Онан кейін бірнеше күн қатарынан сауған кездегі қою, майлы құнарлы сүтті қазақ ақуыз деп атаған. Қалыптасқан дағды бойынша барлық көрші-қолаң, ағайын-туысқа ақуыздан түгел дәм татыратын дәстүр бар. Мұндайда уызға қоса көтенішек қосып асады және ол ғұрыпты көтенасар деп атайды. Оның мәні малдың сүті көп болып, желіні ерте суалмасын, ақ мол болып, молшылыққа кенелсін деген өсіп-өну, өркендеу идеясымен байланысты. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Туристік жорық''', туристік жорықтар көбінесе ауылды жерлермен немесе тұрғылықты халқы сирек аймақтарда белгілі бір мақсатпен жаяу жүріп саяхат шегу: танып-білу, сауықтыру, спорт, оқулық және жаттықтырушылық мақсатында туристік жорықтар ұзақтық мерзіміне қатысты (1-2 күндік немесе кеп күндік), жүру әдістері туристік түрлеріне, бағытына, мысалы, жаяу немесе шаңғымен жүру, таулы өңірге саяхат, сумен, велосипедпен автомашинамен жүруге арналған саяхаттар, спелеожорықтар, сонымен қатар белгілі қиындық дәрежелері бойынша саяхат жасау. Туристік жорықтың басқапардан айырмашылығы табиғи кедергілерден міндетті түрде өту сипатына қатысты. ҚР-сы аумағында туристік жорықтарын ұйымдастырудың ережесі. ҚР-ның туристік және спорт миннистрлігінің 29.07.93 ж. 6-2 бұйрығына сейкес бекітілген. Қазақстан аумағында спорттық және көпшілікке арналған жорықтар мен экспедицияларды ұйымдастырудың тәртібі бар. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Туристік маршрут''' (немістің ''marschrute'' деген сез мағынасында), туристер жүріп өтетін бағытты күні бұрын жоспарлау арқылы тарихи орындар мен мәдениет ошақтарын аралап танысуға бағытталған сонымен қоса табиғат танысуға байланысты жол. Бағыт қозғалыстарына қарай- тіке бағыттағы, радиалды және шеңберлі бағыттағы жүрудің әдіс амалдарын (жаяу, шаңғымен жүру, су және с.с) қолданып, өту, автобуста отырып, темір жолдармен және т.б. да көлік түрлерімен жүру. Сонымен бірге қай уақытта, жылдың қай мезгілінде, қанша рет осы жерлермен жүріп өтудің түр сипаттарын, топтасып немесе жекешеленіп етуге болатындығын белгілейді. Туристік маршрут жоспарлы түрде (туристік ұйымдардың жолдамаларымен) және ез беттерімен саяхат жасауға болатындығын анықтайды. == Дереккөздер == Санат:Туризм +'''Туристер клубы''', аудан, қала, облыс көлеміндегі туристерді біріктіретін қоғамдық ұйым, сонымен қатар туристік жұмыстардың әдістемелік тәсілдерін ұйымдастыру орталығы. Туристер клубының негізгі мақсаты туризмнің қай түрі болмасын, оның көпшілік бағытындағы жұмыстарын түсіндіріп, насихаттау. Туристер клубы негізінен өз бетімен жорық ұйымдастырушы адамдарды біріктіріп, түрлі саяхаттарға қатысады. Олардың негізгі мақсаты: өндіріс орындарында дене шынықтыру ұжымдарының туристік секцияларын ұйымдастыру, туристерге нақтылы көмек керсету, оқу орындары мен басқа да мекемелерде демалысты ұйымдастыру. Сонымен қатар жақын және алыс жерлерге туристік саяхаттар, экскурцияларды ұйымдастырып әртүрлі байқаулар мен жарыстарға қатысу, көрмелер ұйымдастырып, лекциялар оқу. Туристік саяхатқа қатысқандармен кездесу ұйымдастыру. Қоғамдық турист мамандарын дайындап, мамандандыру дережелерін көтеру; туристерді өлкелік және қоғамдық пайдалы жұмыстарды зерттеу жұмыстарына ұйымдастыру, табиғат пен медени ескерткіштерді сақтауға атсалысу, туристік ең жақсы тәжірибелерді жинақтауға және өмір жүзінде іске асыруға көмектесу; мектеп пен балалар мекемелеріне, әсіресе балалар туризмін дамыту бағытында аталған мекемелерге көмек көрсету; сонымен бірге кесіпорындар мен жергілікті жерлерде туристік сауықтандыру лагерлерін ұйымдастыру. Жоғары мекеменің тапсырысымен туристік клубтарға туристерді саяхат шегуге дайындауларына мүмкіндік беріледі. Сонымен қоса осы саяхаттарға рұқсат алып беруге көмектеседі. Туристер клубының арнаулы жұмыс орны, туристік жабдықтар мен құралдарды беруге арналган қоры болады. Осымен қоса арнайы кітапханасында туристік саяхаттарға арналған карталар және басқа да оқу құралдары болады. Радио және теледидар арқылы және баспасез бетінде туристік жорықтар мен саяхаттарға арналған түрлі насихаттау жұмысын ұйымдастырады. == Дереккөздер == Санат:Туризм +'''Туристің күнделігі''', саяхат жұмыстарының есебіне арналған (ауызша немесе жазбаша) күнделікті жүріп өткен жолдардағы (жер жағдайлары, табиғи кедергілер немесе әртүрлі белгілерге қатысты) экскурциялық нышандар жол-жөнекей кепшілікке тиімді жұмыстарға қатысты, жергілікті адамдармен кездесулер және туристік саяхатқа арналған жолбазалар жазылады. Туристік күнделікте қозғалыс және жылдамдықтары туралы нақтылы деректер, сонымен қоса демалатын жерге қай уақытта тоқтағандығы және сол жерден қашан кетіп одан ері қарай туристік саяхатты туралы және саяхат жол бойындағы күрделі жолдар көрсетіледі. Егерде туристік топ ғылыми мекеменің тапсырысы бойынша бақылау жұмыстарын жүргізетін болса, сол істің нәтижелері тіркеледі. == Дереккөздер == Санат:Туризм +'''Сәуірдің 12''' Григориан күнтізбесінде жылдың 102-ші күні (кібісе жылдарда 103-ші). Жылдың аяғына 263 күн қалады. == Мерекелер == Ғылым қызметкерлері күні Халықаралық адамның ғарышқа ұшу күні FAI: Дүниежүзілік авиация мен ғарыштану күні Ғарыштану күні Ұлттық азат күні (1980). Юрий түні саласы жұмыскерлері күні. == Оқиғалар == 1815 Тамбора жанартауы атқылауы (басы 5-де, кульминациясы 10 сәуірде) нәтижесінде шамамен 10 000 адам бірден қаза болса, 80 мыңы артынан (цунами мен аштық салдарынан) көз жұмған. 1903 Лондонда алғашқы қоғамдық көлік ретінде ішкі жану двигателді автобус маршруты шықты. 1992 Париж түбінде ашылды. 2005 Intel екіядролы процессор Pentium Extreme Edition 840 бұқараға таныстыра бастады. == Туғандар == 1871 жыл Иоаннис Метаксас, гректің әскери және мемлекет қайраткері, генерал, (1936-41) премьер-министр 1899 жыл Қаныш Сәтбаев, қазақ және Кеңес Одағының геологі, қоғам қайраткері, Қазақ КСР Ғылым академиясын ұйымдастырушы және оның тұңғыш президенті, Қазақ КСР академиясының академигі, Кеңес Одағының және Қазақстанның металлогения мектебінің негізін қалаушы, қазақтан шыққан тұңғыш академик. 1936 жыл Қазбек Есенжанұлы ғылымдарының докторы (1973), професор (1986). 1980 жыл Мұрат Тілешев, Қазақстан футболшысы == Қайтыс болғандар == 1971 Игорь Евгеньевич Тамм (1895 жылы туған), орыс физигі, Нобель сыйлығы лауреаты (1958). == Сыртқы сілтемелер == Санат:12 сәуір +'''Тархан'''– 1) әскери атақ. Түркі-моңғол халықтарында Тархан атауы өте ертеде пайда болып ақсүйектерге, әскери адамдарға берілген. Бұл дәрежесі жағынан ханнан кейінгі екінші дәрежелі ақсүйектер. Батырлар да ерекше әскери еңбегі үшін Тархан лауазымын алғаннан кейін салық жинау құқығын иеленген. Қала, уәлаяттарға әкімдікке тағайындалған. Шыңғыс хан атақты әскербасыларға Тархан атағын берген. Олар бас киімдеріне қауырсын (“қылшан тағушылар”) таққан. Шыңғыс хан Тархан, нояндарға ұлыстарды меншікке беріп, Тархан дәрежесін алғандарды жазадан босатқан. Ресей патшасы да көшпелілердің көне дәстүрі бойынша көрсеткен қызметі үшін қазақ батырларына (мысалы, Есет, Жәнібек тархан) Тархан атағын берген. 2) Ресей өкіметінің Кавказ, Орта Азия, Қырым хандықтарынан шыққан әйгілі адамдарға берген атағы. Тархан атанғандар алым-салықтан босатылған болатын. == Дереккөздер == ==Сілтемелер== "Қазақ том Санат:Әскери шендер +'''Тоңу''' денеміздің тоңып, салқындауы кебінесе суықта ұзақ уақыт болғанымызда, дымқылды жерде көп уақыт тұрып қалғанымызда және қолайсыз ауа райы жағдайында сезіледі. Тоңу ағзаның әлсіреуіне, сууына, қажу, болдыру, шаршау, бір орыннан қимылдап жүрмей ұзақ уақыт түрып қалған жағдайда, әсіресе ашаршылыққа тап бол- ғанында көбірек кездеседі. Дененің тоңазытып әлсіреуі үсуге әкеп соқтырады. Дене тоңазығанында салқындық сезілмей, температурасы төмендей бастайды; қозғалыс қимылдары нашарлайды, сезімталдығы төмендеп әлсіздік, солғындық белгілері пайда болады. Босаңдылығы байқалып, үнемі ұйқысы қанбаған адамдай әлсіреп, үсік пайда болып, есінен танылуы мүмкін. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Су́кук''' (, сөзі صك Сакк" "заңды құжат, акт, квитанция") Шариғатпен бекітілген заңды құжат, исламдық облигациялардың эквиваленті. == Әлемде == 2007 жылы сукук қаржысының әлемдік көлемі 31 млрд АҚШ доллары көлеміне жетті.. Татарстан республикасы сукук бекітуге шешім қабылдады == Сілттемелер == Сукук деген не? Қаржы мекемелерінің жұмыс істеу негіздері Санат:Исламдық банкинг Санат:Қаржы Санат:Шариғат Санат:Ислам +'''Лев Борисович Стесин''' (08. 12.1943 Алматы) республикалық мамандандыру комитетінің мүшесі (1977- 2001). К- спорт туристік бірлестігі терағасының орынбасары (1981- 2001 ж). Қазақстан спорт туристік бірлестігі комитетінің терағасы (1977- 2001). Ангрен өзенінде (Өзбекстан) 1983 ж. өткізілген су туристік арналған бүкілодақтық жарыстың қола жүлдегері. Республикалық жарыстардың жеңімпазы (1969, 1974-75, 1977). Шарын өзеніндегі ең жоғаргы қиындық кат-гы су жорығын басшылық еткен және алғашқы кезекте өткен (1969, 1974), Қараоба (1973), үлкен Кемин (1974), Шатқал (1977), Тентек (1991) өзендері арқылы алғаш рет ұйымдастырылған жорықтарды басқарған. Катамаран және қауіпсіздік кеудешесін (жилет) жоспарларының авторы. == Дереккөздер == Санат:Туристер +'''Олег Геннадьевич Симонович''' (1947 Алматы) СШ-і аға нұсқаушы, төреші. Апматы облысы спорт туристік бірлестігінің қоғамдық мамандар бойынша туристік комиссиясының төрағасы, "Эдельвейс", "Есік келі" (1963-67, 1971-73), туристік базаларының аға нұсқаушысы, Қазақ туристік кеңесінің құтқарушылар қызметінің бастығы (1973-86), Алматы қалалық туристік кпубының директоры (1986-88 ж) қызметін атқарған. 2004 ж. "Алматау" туристік базасының директоры. == Дереккөздер == Санат:Төрешілер Санат:Туристер +балалар мен жасөспірімдер, сонымен қатар теменгі және орта мектеп жасындағылар туристік саяхаттарға қатысқан уақыттары Осындай серуендер олардың денсаулығын сауықтыру, түсініктерін жақсарту және тәрбиелік мақсатында өткізіледі. 1-3 сынып балаларға арналған туристік серуендерінің узақтығы 1-1,5 сағ. аспауы керек, 4-5 сынып оқушылары үшін сағ. дейінгі көлемде. Серуендеуге шығар алдында оған қатысушыларға арнайы тапсырыс беріледі: демалатын жерлерді жайғастыру, табиғат көрін��стеріне кеңіл аудару, жайғасқан жерлерін анықтау. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Салт атпен саяхат жасау,''' адамдардың денсаулығына өте пайдалы. Теледидарлардан тумысынан аяғын басып жүрмеген, бір орыннан түра алмай қалған балаларды атқа жайдақ отырғызып жүргізу арқылы сол балалардың денсаулығын көтерулеріне жақсы ықпал бергені көрсетілді. Әсіресе біздің қазақ халқы жылқының қасиетті жануар екендігін жақсы біледі. Атпен салт жүрудің жаяу жүрумен салыстырғанда шапшаң, сағатына 4,5-5 шақырым жолды жүріп өтуге болады. Атты саяхат кезінде бір сет жаяу жүріп демалуына да мүмкіндік беріледі. Атты туристік саяхаттар команда алғашқы кезекте ШҚО-да қолға алынды. Алматы облысы Шілік өзені бойымен Көлсай көліне дейін атты саяхаттарға кептеген туристер қатысты.1999 жылдың тамыз айында Баянкөл, Алатау аймағында атты саяхатқа арналған арнаулы маршрут ашылды. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Николай Францевич Рекубратский''' (1947-1995 Теміртау қаласы), CШ-i, (1980). 1970-80 ж.ж. Магнит" туристер клубын басқарған. Жоғары категория жорықтарды, соның ішінде 4-ші категория қиындықтағы жорықтарды басқарған. (1973-74, 1985), 5-ші категория қиындықтағы (1976-79. тау туризмі бойынша Бүкілодақтық жарыстың жеңімпазы (1978), ең жақсы республикалық жарыстардың жүлдегері (1979 ж. Орталық Тянь- Шань). Күміс жүлдегер (1976 ж. Кавказ), қола жүлдегер (1974) Орталық Тянь-Шань. == Дереккөздер == Санат:Туристер +'''Анатолий Константинович Резников''' (13.04.1937 ж). Қазақстан велотуристік CШ-i. (1976 ж) Республикалық спорт және туристік федерация комитет велотуристік бойынша XX ғ-дың 70-90 ж.ж. төрағасы. Мамандандыру комитетінің орынбасары. Ең жақсы туристік саяхаттарға арналған республикалық жарыстардың жеңімпазы (1973- 74, 1978). Бүкілодақтық жарыстың қола жүлдегері (1977 Кавказ). ҰОС-ына қатысқан. Дивизия ұрыс жүргізген жерлерге туристік экспедициясын (1975-85) ұйымдастыруға басшылық еткен. Туристік кептеген түрлері бойынша тау, жаяу журу, вело жорықтарын басқарған. == Дереккөздер == Санат:Туристер +==XX ғасырдағы Павлодар облысы== 1901 жылы қазіргі Павлодар облысы аумағында мекен еткен 162,5 мың адамның 90,2% көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан қазақтар болды. Славян тілдес халық (6,5%) көбінесе диқаншылықпен айналысты. Қала тұрғындарының саны 3,7% құрады. Асыл тұқымды дворян 109 адам, мещандар 4,5 мыңға жуық болды. 1901 көлдерден 77 мың тонна тұз алынды. Тұз өндірісінде көбінесе жарлы-қазақтар жұмыс істеді. Жылына 65-тен 308 ц-ге дейін балық ауланды. Шаруашылықты жүргізуге 500 ие (орыстар және көбінесе қазақтар) айналысқан кірешілік кәсіп септігін тигізді. Ертіс бойымен 132 кеме жүзді, олардың кейбірі Павлодар қыстап, жөнделді. Кеме жөндеу 10 тұрақты және 60 маусымдық жұмысшылар жұмыс істеді. Павлодардың Ертіс өзенінде орналасуы сауданың дамуына ықпалын тигізді. XX ғасырдың басында қазақтардың дәстүрлі шаруашылығын қиындатуға әкелетін үйезге көшу күшейді. Олардың көп бөлігі аралас шаруашылық мал шаруашылығы және егін шаруашылығымен айналысуға көшуге мәжбүр болды. Экономикалық өмірмен қоса рухани даму да байқалды. Жетекші орында Құдайға сиыну тұрды. Әрбіп пунктте шіркеу, дұға оқу орындары, мешіттер болды. Мешіттерде мектептер жұмыс істеді, моллалар ауылда мектептер ашты. Екі ғасыр тоғысында ақсүйектік мәдениеттің әсері байқалды. 29 оқу орындарының ішінде 18 казактар, тек ғана қазақтар үшін ауылдық жерлерде (оқу орыс тілінде жүргізілді) жүргізілді. Екі онжылдық ғасырдың басында ауылдарда, көшпелі кенттерде (Михайловка, Федоровка, Ертіс, Галкино және т.б. ), интернатымен орыс-қырғыз училищелері ашылды. Мәдени-ағарту мекемелерінің ішінде қоғамдық кітапхана (1892 ашылды), кинофильмдер, театр қойылымдары қойылатын, дәрістер оқылатын, оқырман залы бар халық үйі болды. Павлодарда «Заря» және «Фурор» кинотеатрлары ашылды. Маусымдық цирк көпшілікке танымал болды. 1906 жылдан баспаға шығару жұмыс істеп келеді. Үйез бен қоршаған әлемді телеграф, кеме қатынасы арқылы қатынасты. ==Азамат соғысы кезеңіндегі Павлодар облысы== Материалдық қиындықтар, әлеуметтік қайшылықтар, патша өкіметінің қысымы, үкіметке қарсы, оппозициялық күштердің ықпалы әлеуметтік қарсыласу қозғалысына әкеп соқты (1903 жылғы Екібастұз шахталарындағы ереуілдер, 1905 ж. желтоқсандағы шығанақ жұмысшыларының ереуілі, қазанда 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысқа Х.Тосчанов, А.Чадарбаев, А.Какобаев басшылығымен мың адамның қатысуы; қымбатшылық деңгейінің өсуі, көпестердің басынуына қарсы 1917 жылы Павлодар қарсылық көрсетілді); саяси күрестің белсенділігі артты бастап монархистерге дейін түрлі саяси бағыттағы үйірмелердің ашылуы); 1906 сәуірі мен 1908 ж. прокламацияның пайда болуы, 1917 жылы тамызда алдымен кадеттік, сосын эсерлік бағыттағы «Еркін дала» газ. шығуы; ұлттық сананың дамуы, ұлттық даму бағдарламасын дайындауға қатысу («Алаш» партиясы қозғалысындағы қызметі), 1905 жылы Қарқаралы петициясын дайындауға О.Мусафыров, Т.Нүрекенов және т.б. қатысуы. Уақытша үкімет Павлодар мен үйез басшылығына комиссар Қайдаловты тағайындады. Сайлау негізінде уақытша атқарушы комитеттер құрылды, олардың құрамына жұмыскерлер, басқарма қызметкерлері, тіпті патша шенеуіктері де кірді. Қуылған полиция орнына милиция құрылды. Уақытша органдарымен қатар белсенді саяси қызметке тартылған массалар Кеңестер құрды (8 наурыздан кешіктірмей Павлодарда, 29 наурызда Екібастұзда жұмысшылар мен жауынгерлер деп., мен 11 мамыр аралығында шаруа және казактар съезді, 10-11 тамызда 2-съезд өтті). Жұмыскерлер, жауынгерлер депутаттары Уақытша Үкімет саясатын қабылдамады, алайда большевиктер бағдарламасын қолдап, қабылдады. Съезд төрағасы П. Косогор мен атқ.комитет В. Шишканов басшылығымен шаруа, казактар деп. съезі Уақытша Үкімет қолдап, эсерлік бағытты қабылдады. «Алаш» партиясының мүшелері Уақытша ү��іметтің кадеттік жағымен тарап кетті, ұлттық автономияны құру үшін барлық қазақтардарды бірігуге шақырды. 19.01.1918 ж.уақытша үкімет құлаған соң жергілікті горнизонның қолдауымен жаңа құрылған Қызыл Әскерге сүйеніп, үйездегі билік бейбіт жолмен С.К.Теплов пен П.М.Ширяевтың басшылығымен Кеңесті алды. Биліктен Уақытша үкімет комиссары шектетілді, қала басшысы камауға алынды, қала Думасы, үйездік жер жиналысы таратылды. Екібастұздағы көмірді, бу диірменін ұлттандыру басталды. Казактар басшыларының, байлардың, кулактардың артық жерлері тартып алынды. Көпестердің үйлері ұлттандырылды, көпестерге сан мың салық салынды. Үйездік атқкомитеттің азық-түлік бөлімі нандарды тартып алу, алыпсатарлықпен күрес бойынша шаралар қолданды. Кедейлерге, ауыл оқытушыларына, жұмыс ұжымдарына көмек көрсетілді. Өмірдің жаңа белесі жаңа қайшылықтарды да тудырды.Кеңес үкіметін мойындамаған қазақтар автономиясын құруды көздеген "Алаш-Орда" үкіметі құрыла бастады. Олардың жағына Павлодар Ертіс өңірінің тумалары Ж. Аймауытов, С. Торайғыров (Алаш Орда әнұраны мен маршының авторлары), А.Барлыбаев, К.Бердалин (Алаш үйездік комитетінің төр.) М.Боштаев, А.Сейітов, И.Жанқарин, А.Сатпаев және т.б. Жұмыскерлер, жауынгерлер, қырғыз, татар, шаруа деп. Кеңестерімен қатар пайда болған казактар қоныстарына басшылық ететін казактар деп.Кеңесі (төр. В. Полюдов), жаңа билікке деген бейтараптылығын жариялады. Алайда 4,5 ай өткен соң 1918 мен 26 қараған түні қарулы төңкеріс жасап, сотсыз Кеңес мүшелерін (В.Кузнецов, С.Теплов) жояды. 1918 қарашасына дейін Павлодар үйезінде Уақытша Сібір үкіметінің билігі, сосын комиссар есаул қала коменданты Осицимскийдің, үйездік милиция бастығы П. Барсовтың, Павлодар ү. басқармасы С.С. Зефировтың басшылығымен Колчак үкіметі билігі орнап тұрды. Қала думасы, земство, жер қатынастары, берешектерді күшпен тартып алу, әскерге жұмылдыру, реквизиция қалпына келтірілді. Кеңестер тартып алған барлық мүлік қайтарылды. Колчактық әкімшілері заңсыздық әрекеттерді орын берді. Алаш-Орда ақ гвардиялық режимдермен жұмысын тоқтатты, олар ақырындар Кеңес үкіметін мойындай бастады. 100-ден астам павлодарлықтар Семей және Өскемен түрмелерінде өлтірілді. Павлодардағы (29.11.1919) колчактық режимнің құлауы қарсаңында Кеңес мүшелері түрмеге жабылған еді. Атаман Анненков 40 жорығында Павлодар және Славгород үйездерінде 1667 адамды өлтірді. Кеңес билігін қалпына келтіру биліктің басым күшімен қабаттаса жүрді. Кеңестер сайлауына дейін үйез басшылығына Павлодарды босатқан полк комиссары Г.А.Жигарев басшылығымен төтенше орган ревкомды қойды. Орынбасары болып Казаринов және хатшысы болып Росляков тағайындалды. Үйездік милиция бастығы болып И. Дубовицкий тағайындалды. 1920 жылдың шілдесіне дейін өмір сүрген ревком болыстық ревкомдарды сайлау, олардың жұмысына басшылық ету, Кеңес үкіметі жауларымен күрес бойынша төтенше шаралар, қанаушылықты тоқтату, індетті тоқтату, азық-түлікпен қамтамасыз ету, азық-түлік салғырты секілді шараларды жүзеге асырды. 1920 жылғы шілдеде көлемі өскен азық-түлік салғырты шаруалар арасында тиімді болмады, кейін қате іс-әрекеттерге ұласты, осы жағдайды Кеңес үкіметінің қарсыластары пайдаланды. Есаул Шишкин Павлодарға шын қауіп төндіретін 16 мың қарулы қарсыластарды жинап алды. Тек ерекше міндет жүктелген бөлікті жұмылдарғанан кейін ғана 1920 ж. Шишкин жасағы қирады. Өзі болса шағын жасақпен Қытайға кетті. 1922 жылдың көктеміне дейні подполковник Цветков, Уваров, Л.Найд, К.Зайченко, поручик Дорофеев және т.б.жасақтары Кеңес үкіметімен қарсыласып келді. Өндірістік салада ұжымдық түрге көшу басталды: коммуналар, с-здар ("Червона Украина", "Жаңа өмір", "Жаңа әлем", "Коммунар" және т.б.) құрылды. 1920 жылдың ортасында ұжымдастыру өзіне шаруалардың, ш-лықтардың 30% жұмылдырды. 1925 жылы үйезде 101 орыс және 106 қазақ мектептері жұмыс істеді. Оқушылар саны 1917 жылмен салыстырғанда 2,5 есеге өсті. Қазақ мектептерінде оқу ана тілінде жүргізілді, көшпенділер балалары үшін интернатымен бірге ашылды. (Алғашқысы Павлодарда 1925-26 ұжымдастыру== 1926 жылдан бастап ұжымдастыру басталды. 1927 ж. аяғында жойылған коммуналар мен с-здардың орнына 1920 ж. басында өндірісті іске асыратын түрлі деңгейдегі 34 ұжымдық шаруашылық құрылды. 1928 ж. күзінде 177 колхоз болды. Олардың әрқайсысына 664 рубльды құрайтын ауылшаруашылық техника, оның ішінде 13,5 колхозға трактордан келді. Осындай қамтумен ұжымдық шаруашылықтың жекеден басымдығы көрінбеді. Ұжымдық өмір сүру қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін 1928 жылдан байлардың, казактардың мүліктерін тәркілеу басталды. Ұжымдастыруға өз еркімен кіру деген принцип күштеп енгізу принципіне көшті. Тек 1928 жылдың қазаны мен 1930 жылдың мамыры аралығында қазақтар шаруашылығының саны 15,2 есеге өсті. Күштеп ұжымдастыру, қазақтарды отырықшылыққа ауыстыру 1930 ж. басындағы ашаршылыққа әкеп соқты. Нәтижесінде 1931 жылың күзінде ашаршылық басталады, 1931-32 ж. қысында күшейіп, түрлі ауруларға ұласты. Павлодар ауданы ауылдарын 1932 ж. ақпанда зерттегенде 35% ашаршылықтан қиналды, 10-18% аштан, аурудан қайтыс болды. Халық ашаршылықтан құтылу үшін Сібір, Алтай аудандарына қашты. Ауылдар егін отырғызуға қажет мал, жұмыс қолынан айырылды. 1932 ж. Павлодар үй. халқы 1931-мен салыстырғанда .54,5% азайды. ==Павлодарской облысы үшін 30-жылдар== 1920-30-жылдары жергілікті өнеркәсіп қалрына келтірілді және оның дамуына бастайтын қадамдар жасалды. Тауылжаннан бастап Маралды ст. (1931) дейін теміржол желісі салынды, осы жолмен «Павлодар-тұз» трестінің өнімдерін эшалонмен шығару басталды. Май шайқау, тері, балық зауыттары, элеватор, ұн тарту комбинаттары, электростанция салынды, Алматыға (баст. 1930 ж.) дейін жүк-жолаушы тасымалдайтын рейстер бастаған аэропорт ашылды. 1931 ж. Павлодарда тем��ржол кадрлары бар паровоз депосы құрылды. 1932 жылы Майқайынның бұталы шахталардың орнында "Майкаинзолото" комбинаты құрылды. Өндірісті "Сельхозмука", "Главмука", "Маслопром" секілді тресттердің пайда болуына әкелді. станциялар құрылды, шаруашылық қалпына келе бастады, шаруалардың өмірі жақсара түсті. 1936 ж. еңбек күніне кг бидай мен 40 тиын ақша, ал 1938 ж. сәйкес 18 және 107 бөлініп отырды. Жағдайдың кейбір тұстарының жақсаруы денсаулық сақтау, ағарту, мәдени-ағарту жұмыстарын қалыпқа келтірді. Егер 1926 ж. үйезде 391 төсек орны, дәрігері және емшінің 51 көмекшісі бар 10 аурухана болса, 1939 ж. 871 төсек орны бар 34 станционарлы емдеу мекемелері жұмыс істеді. Облыста 40 амбулатория, 47 фельдшерлік, акушерлік пункт, безгекке қарсы күрес бойынша қолдау пункті, жедел мед. көмек станциясы (1 автомашина), емдеу- диагностикалық зертхана болды. Облыста (1939) 33 дәрігер болды. Мед. көмек түрлерінің мамандандырылуы басталды. 1938 ж. стационарда 11238 сырқат емделді, амбулаторияда 573672 сырқат қаралды.1938 жылы халықтық білім берудің Павлодар бөлімінде 538 мектеп (97,2%- ауылдарда), оларда 42831 адам (89% ауылдық жерлерде) оқыды. Мектептердің 41,3% оқыту қазақ тілінде жүрді. Мектептерде 1003 оқытушы (90% ауылдық жерлерде) жұмыс істеді. Жалпы мамандық бойынша кадрларды даярлау (1939 ж. басында 696 оқушылар), механизайиялау совхозаралық мектебі, ауданаралық мал шаруашылығы мектебі сынды мекемелер кәсіби білімді оқытты. 1932 ж. 7-жылдық базасы барларды қабылдайтын ФЗО мектебі өз жұмысын бастады. Орта арнайы білімге сүт-май өндірісі техникумы (1932 ж. бастап), техникум, медбикелер мектебі (1935ж. бастап) оқытты. ==Соғыс алдындағы жылдар== Соғыс алдындағы жылдары облысы 133 клуб, кинокөрсеткіш, 98 киноқондырғы (оның ішінде 87 дыбыс киноларына арналған), театр жұмыс істеді. 835 мың дана таралымда (1940) 14 газет (2 облыстық, көп таралымды) шығарылды. Фашизмді жеңу жолында облысы үлесі елеулі. 1941-45 ж. қолданыстағы әскерге 40486 адам жұмылдырылды, ал әскерде болғандар мен әскерде қалғандарды қосқанда 46249 адам., ол 1941 ж. басындағы халық санының 16,4% Жаппай жұмылдыру 1941 ж. екінші жартысында (15194 адам) және 1942 ж. (12404 адам) байқалды. Майданда қаза тапқандар саны 21830 адамды құрады, ол жалпы халықтың 47,2%. Ең ауыр кезеңдер 1942 мен 1943 ж.ж. (59% жуық) тиесілі. Павлодарлық жауынгерлер соғыстың ірі майдандарында қатысты. 10 мың астамы соғыс наградаларымен марапатталды, олардың ішінде 23 Кеңес Одағының Батыры атағына ие болды, адам Даңқ ордендерінің толық кавалерлері атанды. Павлодар облысы 2448 (Павлодар) және №3604 (Шарбақты) павлодарлықтар соғыста жарақат алғандар денсаулығын толық қалпына келтіру үшін барлық күш-жігерін аямады. Облысы өнеркәсібі жылдам дамыды. Әсіресе 1942 ж. 41 цех пен 41 өндіріс ұйымдасқан кезде осы үдеріс жақсы байқалды. Көп жағдайда халықты тұрмыстық тауарлармен жергілікті өнеркәсіп кәсіпорындары қамтамасыз етті. Сабаннан қағаз, сіріңке, ағаш табанды аяқ-киім, балшық ыдыс, қатты теріден жасалған шұға, жабынғыш және т.б. өндіру басталды. Өндірілетін өнімнің сұрыпталымы 1000 атауға дейін өсті. Республикалық және одақтық мәні бар өндірістің болуы коп орын алды. Кеме жөндеу шеберханалары дәрежедегі кеме жөндеу зауытына айналды. Соғыс жылдарында 47 кеме, 27 жүзетін жүк көтергіш және т.б. салынды. Өндіріс көлемі бойынша зауыт Жоғары Ертіс бассейнінде екінші зауыт болды. Облыстың жетекші кәсіпорны «Октябрь» зауыты болып танылды, ол 1944 жылы негізгі профильдегі өнімді ауылшаруашылық машиналарға, майдан өнімінің бөлігін шығарды. ==Соғыс жылдарындағы өнеркәсіп== 16.11.1941 Харьковтан жартылай ішік, тұлып, тері кеудешелері, бас киім, Қызыл Армия жауынгерлеріне арналған қолғап өндіру бойынша жоспарды 100-115% -ке орындаған тері фабрикасының жабдығын әкелді. 17.11.1941 Туладан Автокөлік, көп-поезддерді және т.б. жөндеуге арналған қондырғы Павлодарға әкелінді. Қазақстандағы алғашқы сүт консерві зауытының құрылыс басталды. Өндірісті ұлғайтты, кен өндірісі саласы кеңейді. комбинаты ел ішінде үшінші орынға шықты. "Павлодар- соль" тресті, Шөптікөл көмір шахтасы, Екібастұз және Жамантұз көмір орындары даму қарқынын күшейтті. Облысқа көптеген кәсіпорындар көшірілді. Соғыс соңында облысы Аумағында одақтық және республикалық мәні зор 80 кәсіпорын, жергілікті деңгейдегі 700 кәсіпорын тіркелді. ==60-жылдардың басындағы Павлодар облысы == 1962-63 ж. ірі ет комбинаты, зауыты, автожөндеу зауыты салынды. 1964 ж. Кеңес Одағы бойынша ірі салалардың бірі алюм. Зауыты іске қосылды. 1968 ж. машина жасау зауытында сәйкес профильдегі трактор жасап шығарылды. 1970 ж. Екібастұздың ірі «Богатырь» разрезінен көмір алына бастады, онда КСРО-дағы алғашқы роторлық экскаватор СГС(К) 470 жөнделді. 1970 орт. Екібастұз жылына 50 млн т. Көмір берді. 1980 ж. қарай осындай мөлшерді бір «Богатырь» разрезі берді, қатарласа «Восточный» разрезі (жылына 30 млн т. көмір) салынды. Осындай мөлшердегі отынды кайта өндеу үшін КСРО-дағы ең ірі ГРЭС-1 салынды, оның бірінші энергоблогы 1980 ж. іске қосылды. 1987 ж. станцяның блогы да жұмыс істеді. Екібастұздағы ЖЭО өткізілген экономикалық, қондырғыға залал әкелмейтін, жергілікті жоғары козолды көмірді пайдалану бойынша тәжірибелер мен зерттеулер үлкен жолдарға есік ашты. Екібастұз көміріне КСРО-ның 22 көшті (КСРО барлық ЖЭО 12% қуаты). 1980 ж. Павлодар облысы республикаға 60% электроэнергия, 50% жуық көмір берді. Өнеркәсіп дамуын, сан жағынан көбейген халықтың өмір сүру деңгейін жақсарту үшін энергетикалық қуат арта түсті. Павлодар, Екібастұз қ. ЖЭО, Ермакта (қаз. Ақсу)- ГРЭС, Павлодар, Екібастұзда үй құрылыс комбинаттары, темірбетонды өнімдер зауыты және т.б. іске қосылды. 1976 ж. картон-руберод зауыты қуатының іске қосылу үдерісі аяқталды, 1978 ж. қайта өндеу зауыты алғаш өнімін шығарды. Облысы жыл сайын 400 мың м2 жаңа тұрғын үй салу деңгейіне жетті. Бұл көрсеткішті ЖБ-дің комбинаты, зауыты, керамзит, минерал өнімдері зауыты қамтамасыз етті. 1984 ж. трактор зауыты қуатын ұлғайтып жарты миллиондық тракторды шығарды. 1968 ж. Ақсу ферроқорытпа зауытының алғашқы пеші өнім берді, ал 1976 ж. кәсіпорында 17 пеш істеп тұрды. Облыс алдағы техника қолданды, кейде шығарылды да: Екібастұзда 5000 т. көмірді жаңа роторлық экскаватор берді, "Сборочные механизмы" НПО "Нива", "Колос", комбайндарды шығару үшін жинау желілерін құрды. 1974 ж. 458 километрлік Ертіс-Қарағанды каналының құрылысы аяқталды, осы канал арқылы суы жоқ жерге Ертістің 10% суы көшірілді. 22 су сорғыш станциялары суды 453 м-гк көтерді, 13 су қойманы толтырды. Канал жаңа мамандырылған с-здарды қатарға қосты, 100 мың га жерді суландыруға мүмкіндік берді. Облысы ауыл мал өсірушілер жүн-ет бағытындағы (солтүстік қазақстандық меринос) жоғары өнімді аудандық қой түрін шығара алды, ІММ етті түріннің өнімділігін 13% -ке жуық көтерді. Басшылығында тұрған Павлодарлық тәжірибелі ауылш/қ станциясының жұмысы академик А.Н. Бараев тәжірибеге енгізген диқаншылықтың жаңа топырақты қорғау жүйесіне негіз болды. 1960 ж. желтоқсанында Тың игеру өлкесі құрылды, оның құрамына Павлодар облысы Да кірді. 1963 қаңтарында облысы құрамында ауылш/қ аудандары, екі еселенген құрылым құрылды. Тың игеру өлкесі 17.12.1964 жойылды.1955 жылдан КАЗИЗО шығармашылық шеберханалары құрылған кезден бастап станоктік көркем сурет дами бастады. 1960 жылдан бастап В.П. Колмогоров, С.Я. Якубовичтің есеп беру көркемөнер көрмелері және т.б. үнемі өткізіліп тұрды. 1964 ж. ғылыми-зерттеу, ағарту, шығармашылық орталық ретінде өзіндік орын алған көркемөнер мұражайының негізі қаланды. 1983 ж. Павлодарда суретшілер Одағының жергілікті ұйымы жұмыс істеді. ==20-ғасырдың соңындағы мәденет== Жалпы білім беру мектептері мен оқушыларының саны 1991-2001 ж. қатты өзгерген жоқ. Жеке жалпы білім беру мектептері (200-2001 оқ.ж. барлық мектеп санының 3% және оқушылардың 0,4% ), оларда білім берудің ең үздік жағдайлары жасалған (сыныптардың аз толуы, оқытушылардың жоғары білім беру деңгейлері, бір ауысымдық сабақтар және т.б.). 2000-2001 оқ.ж. 768 оқытушылар, оның ішінде 32 доктор мен 252 ғылым кандидаттары жұмыс істеді. Мемлкеттік емес жоо-дары қажеттілікті студенттердің жалпы саны 1970 ж. деңгейде қалды, «беделді» мамандықтар, (заң, экономикалық), сырттай оқу түрі пайда болды және т.б. 1990-ж. экономикалық қиыншылықтарға, әлеум.бағ., меншік түрінің және т.б. өзгеруіне байланысты мемл. мәд.-ағарту мекемелерінің саны күрт азайды. 1995-2000 ж. кіьапханалар саны 483-тен 161-ге, ал клубтардікі 432-ден 112-ге азайды. Театр көрермендерінің саны 29,2%-ке, оқырмандар саны 38,4%-ке, клубқа келушілер саны 65,7%-ке азайды. Өндірістік бірлестік меншігіндегі жеке мәд.-ағарту мекемелері құрыла бастады (2001 басында 23 болды). Төлемақы үшін көрсетілетін қызметтердің көлемі ұлғайды (2002 ж. 55%). Осыған қарамастан, облыста 655 өзіндік бірлестіктер сақталды (7,7 мың қатысушы). Әсіресе көркемсурет ұжымдары белгілі болды. 2001 басында 526 ұжымның 31-і «халықтық» немесе «үлгілі» деген атаққа ие болды: "Лейся, песня" ансамблі, "Рябинушка" (Шарбақты), "Беу, Жігіттер" (Баянаул), "Русские узоры" (Ақсу) фольклор ансамблі, "Сюрприз" (Екібастұз) хореографиялық ансамблі және т.б. мәд.-ағ. жұмыс. түрлері әр түрлі бола бастады айтыстар, концерттер, мерекелік серуендер, фествальдар, конкурстар және т.б. Мәселен, «Балдәурен» балалар облысы фестивалінде мыңға жуық бала қатысты. Мәд.-ағ. мекемелері пайда болған мәд.-ұлт. орталықтармен, Қазақстан халықтары Кіші Ассамблеясы және өзге де қоғамдық ұйымдармен, бірлестіктермен өзара байланыста жұмыс істей бастады. 2002 ж. облысы соңғы онжылдықта ашылған 12 мұражай қызмет етті. Бұл Бұқар жырау атын. әдебиет және өнер мұражайы (1991), С. Торайғыров мұражайы (1993), М.Ж.Көпеев мұражайы (1994), Майра Уәлиқызы Шәмсутдинова ныңән шығармашылығы үйі (2000), Шафер үйі (2001), Ақсу, Шарбақтыдағы (2000), Успенкадағы (2001) тарихи-өлкетану мұражайлары. Осыдан басқа облысы ведомстволық мұражайлардың қатары жұмыс істейді. Жыл сайын мұражайға 250 мың адам келеді. тыс. чел. ==Ескерту== ==Әдебиет== Павлодар. Павлодарская облысы. Энциклопедия, Павлодар., 2003; Қазақстан, А-А., 1969 (Павлодар Ертіс өңірі) Санат:Қазақстан тарихы +'''Аркадий Георгиевич (03.08.1940 Алматы), СШ-і тау туристік нұсқаушысы "Тамга" туристік базасының аға нұсқаушысы (1979). Орта Азия әскери округінің туристік және спорт саласы бөлімі бастығының орынбасары (1985). Журналист, туристік арналған көптеген мақалалар мен кітаптардың авторы. Таулы саяхаттардың 4-5 соның ішінде Солтүстік Тянь-Шань, Теріскей Алатау өңірлеріне ұйымдастырылған жорықтарды басқарған. == Дереккөздер == Санат:1940 жылы туғандар Санат:Туристер +'''Тархан грамоталары ''' ақсүйектердің артықшылығын көрсететін арнайы құжат. Алтын Орда хандары қоластындағы ықпалды шонжарларды өздеріне тарту үшін Тархан грамоталарын таратқан. Кейін Тархан грамоталарын Қырым, Қазан, Орта Азия хандықтарының билеушілері де кеңінен қолданды. Ресей тарихында Тархан грамоталарына ие болған адамдарды және оның негізгі салықтан босату мақсатында қолданылды. Ресейде Тархан грамоталарын беру 1506 жылы тоқтатылды. Қырым хандығы да 18 ғасырдың басында жойылды. Еділ өңірінде тархандық лауазым 19 ғасырдың 2-жартысына дейін сақталды. ==Сілтемелер== "Қазақ том +'''Николай Валентинович Пагануццы''' (1899-1989 Қарағанды қаласы), СШ-і туристік нұсқаушысы. Фан таулары мен Памир-Алтай, Тянь-Шань, Кавказ өңірлерін зерттеушілердің бірі. Карағанды облысы өңіріне алғаш туристік жорықтар ұйымдастырған, КСРО жағрапиялық қоғамының мүшесі. Фан тауларына арналған бір- сыпыра кітаптардың авторы. Әртүрлі категориядағы су, тау, шаңғымен жүру жорықтарын басқарған, альпиниадаларға қатысқан. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар Санат:Туристер +==XIX XX ғ. Басындағы Павлодар Ертіс ��ңірі== XIX ғ. қазіргі Павлодар облысы патша билігінің және саяси реформаларына бағынышты болды. XIX ғ. 20 ж. басында Баянауыл аймағы Ресей және Қытай империясы сияқты екі ұлыс тоғысқан жер болды. 1821 ж. Орта жүз қазақтары қытайлармен келіссөз жүргізуге тырысқан Уәлиұлы Ғұбайдолланы хан етіп сайлады. Аймақтық билік Баянауыл тауларына келген қазақтарқытай өкілдерінің, жасақтың келу себебі осы екенін де білді. 1824 ж. Баянауыл ауданы Орыс отряды заң жүзінже сайланған басшыны қамауға алды, ақырында оны дәстүрлі саяс қуғын орны Березов –ке айдады. 1824 ж. Омбы қ. Шоң Едіге би басшылығымен сұлтан Жұма Құдаймендиев иелігінен депутаця келді. Олар шекара басына Сүйіндік руына жеке аймақ ашылуы жайлы өтінішпен келді. Өтініш білдірушілерге Омбы басшысы бекітілген Қарқаралы аумағы құрамына жеке болыс болып кіруге жасаған ұсынысынан қазақ депутаттары бас тартты. ==Баянауыл сыртқы аймағының құрылуы == Баянауыл сыртқы окр. 1826 жылы ғана құрылды. Алайда оны Қарқаралы айм. Қосып жібергісі келген шекара билігі оны 1833 жылға дейін ресм түрде бекітпеді. Округ Омбы облысы Басқаруға бағынды. Аймақ халқы сан алуан көшпелі шаруашылық Арғын руынан құралды. Сібір қазақтары үшін патша үкіметі тартып алған себепті жайылым жерлердің жетіспеуінен бірнеше болыстық аймақтар көрші Томск губерниясының кейбір жерлерін жалға алуға мәжбүр болды. Мәселен Ертістің оң жағасында1000 –нан астам шаруашылықтан тұратын болысы амалсыз қоныстанып отырды. Осындай жағдайды Уақ руының көпшілігі басынан кешірді. Баянауыл сыртқы аймағының алғашқы сұлтаны болып Сүйіндік руының ірі Айдабол тармағына басшылық еткен Шоң Едге би тағайындалды. Аймақтағы ең жоғарғы басшылық орнына сайлау кезінде Сұлтанбеттің ұрпағы Бопы Тәтенов сұлтан да қытысып, жеңіліп қалды. Аға сұлтандыққа «қара сүйек» өкілін қою арқылы орыс үкіметі өзге де «жай адамдарға» билікке жол ашатын тудырды. Болыстық құрылымдағы осы өзгерістер патша үкіметі әмірімен болып отырды, осылай сұлтан әулеті ұрпақтарын биліктен шеттету басталды. ===Павлодар үйезінің болыстары=== ХІХ мен XX ғ.ғ. басындағы облыс пен Ресей губерниясындағы бірлік. 1833 ж. Баянауыл сыртқы аймағында көшпелі болыстар құрылды. XIX ғ. соңында Павлодар үйезінде 16 көшпелі қазақ болыстары болды. 1905 жылдан, Столыпиннің аграрлық реформасына сәйкес, үйезге шаруалардың жаппай көшіп келуі басталды. Қогыс тебушілер өз ауылдарын, өз болыстарын да құра бастады. ==Кенесары Қасымов басшылығымен болған ұлт-азаттық қозғалыс== XIX ғ. Павлодар Ертіс өңіріне аймақтың қазақ халқы 30 ж. Кенесары Қасымов басшылық еткен ұлт-азаттық қозғалысқа қатысуымен есте қалды. Мәселен, сібір казактары шекара басқармасының бастығы полк. Талызиннің 1838 ж. баяндамасында: «Жыртқышқа (Кенесары Қасымовқа Т. И.) Ақмола айм. Сұлтандарының көп бөлігі ғана емес, сонымен қатар Баянауыл, Қарқаралы мен Көкшетаудан да көбі қосылды. Қ��лған барлық сұлтандар өкіметке сырттай ғана адал болып қалғандар Кенесарымен құпия байланыста болды». 1837 ж. аяғында патша қанаушыларына қарсы күреске Баянауыл айм. Көп руы қосылды: Қозған, Айдабол, Қаржас және т.б. Осы айм. Қазақтары көтерілісінің белсенді ұйымдастырушы Қаржас руынан Сейтен мен Тайжан Азнабаевтар болды. Көптеген мұрағат материалдарында Кенесары ханның жақын жорықтастары ретінде саналады. Белгіленген және жіберліген батырлардың орнына өзгелері келіп отырды. Баянауыл айм. Төртұл болысындағы көтеріліс жетекшісі Таймас Бектасов болды. Ақырында ол ханның әскери мәселелер бойынша кеңесшісіне айналды. Сол кездегі мұрағат құжаттарында ол туралы былай дейді: «оның Кенесарыдан жұбы жазылмайтын, орыс жасақтарына шабуылдаған кезде басты адам болатын, орыстарға қалай соққы беру керектігі жөнінде Кенесарыға кеңес беретін, сол үшін де Кенесары ықыласына бөленді, тіпті бір ыдыстан ас бөлісіп жейтін. Ханның атақты батырларының қатарына Сүйіндік руынан шыққан Жанайдар батыр да кірді. Қозғалыстың белсенділерінің ішінде Олжабай Бәбекі, Шапшақ Кейкі және Тұмат Сайдықовтың да есімдері ұшырайды. Патшалықтың қанауына қарсылық көрсетудің бір түрі қоныс аудару еді. Көтеріліс кезінде Баянауыл айм. Шаңтөрі бмен бірге Айдабол руы, Олжабай старшинасымен бірге Орманшы-Төртұл ауылының жартысы көшіп кетті. Болыстар: Қызылағаш; Железинка; Алқакөл Қараөткел; Павлодар; Ақкөл Алтыбай; Ақбеттау; Шақшанан; Ақсу; Атақозы; Қарамола; Баянауыл; Ақкелін; Қызылтау; Кеңтүбек; Малыбай; Сейтен; Маралды; Ұрық; Тереңкөл; Айғыржал. ==Болыстардың басқарудың «Уақытша ережесі» == Өлке өмірінің басты оқиғасы 1868 ж. 21 қазандағы өкіметтің Орал, Торғай, Ақмола, Семей облыстарын басқарудың «Уақытша ережесі» болып табылды. Соңғы құрамда Павлодар үезі де құрылды. Үйез Семей облысы Солтүстік жағында Қарқаралы үйезінен оңтүстікке Томск губерниясына дейін шығыста және кең аумақта орналасты. Батыста үйез Ақмола облысы, оңтүстік шығыста Семей үйезімен шектесті. Үйез аумағы 103788,2 шаршы шақырым жерді алып жатты, XX ғ. басында 160270 адам, оның ішінде 144160 қазақтар, 8800 казактар, қалғандары шаруалар, мещандар және өзге қабаттың өкілдері болды. XIX екінші жартысында- XX басында Павлодар ү. айм. Ресейдің еуропалық бөлігінен шаруаларды жаппай көшіру негізі түрі көшпенді және жартылай көшпенді мал шаруашылығы еді. Алайда патшалық тұрғылықты халықтың жерлерін тартып алғаннан кейін қоғамның жаңа әлеум.қабаты жасақтар пайда болды. Олар Ертіс бойында төсілген казактарға, үйез және көрші Томск губерниясы шаруаларында еңбек етті. Қазақтардың көп бөлігі казактар мен шаруаларға жерді пайдаланғаны үшін жалға алу төлемін төлеуге мәжбүр болды. Шаруалардың көшіп келуі көшпенділердің ең құнарлы жерлерін жаппай тартып алу үрдісіне әкеп соқты. Өңір тарихындағы жарқын оқиғалардың бірі біздің атақты «Қарқаралы петициясын» құруға ат салысуы еді. 1905 ж. маусымында Ресейдің Ішкі істер Мин. 47 тармақтан тұратын, өзекті де тағдыр шешетін дала қазақтарының мәселелерін өзек еткен өтініш келіп түсті. Бұл нағз заңды құжат авторлары: Павлодар ү. Атақозы болысынан Омархан молла Музафыров, Қарқаралы ү. Едрей болысынан Апық Жолшарин және Семей ү. Сейтен болысынан Темірғал Нұрекенов болды. Сонымен қатар 20.5.1907 қазақ халқының осы мәселелерін Омбы қ. дала ген.-губ. жеке жиналысында 12 құзіретті тұлға да ескере кетті. Оның ішінде Павлодар ү. қазағы Мұхамед Қабір, Ысқақ Бердалин (Павлодар бол. және Ілияс Жанқарин (Тереңкөл бол.) болды. ==Ескертулер== ==Әдебиет== Павлодар. Павлодарская облысы. Энциклопедия, Павлодар., 2003; Қазақстан, А-А., 1969 (Павлодарс Ертіс өңірі). Санат:Қазақстан тарихы +'''Өзін-өзі бұл әркімнің жеке басына қатысты, топ мүшелерінің көмегінсіз атқарылатын болады. Өзін-өзі қауіпсіздендіру барлық түрлерінде қолданылады. Соның ішінде кең көлемде және әртүрлі мақсатта тау туризмі және спелеологиямен айналысқандар қолданады. Өзін-өзі пассивті түрде сақтандыру оның үстіндегі киімдері, аяқкиімі, әртүрлі қолданыс құралдарының көмегімен туристің өзін жарақат алудан сақтандырады. Өзін-өзі сақтандырудың белсенді түрі көп жағдайда арнаулы құрал жабдықтарды, әдістерді орындау жолымен (туристік арқан, ледоруб, айсбайл, аль-пеншток, темір ілмектер және т.б.) сақтандыруға арналған құралдар спортшылар елі. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: ISBN 9965-822-57-3 == Дереккөздер == Санат:Спорт +==Тың игеру (Павлодар облысы)== 1954 ж. тың игеру басталды. Қазақстанға күллі КСРО-дан құрылыс жиналатын үйлерімен, ауылшаруашылық техникаларымен, жылжымалы жүк автокөлігімен эшелондар ағыла бастады. Тың игеруге механизатор, диканшылармен қоса мұғалімдер, дәрігерлер, инженерлер келді, сол арқылы ауылдың мәдени деңгейі біршама көтерілді. 1954-1956 ж. павлодарлықтар екі миллоннан астам гектар жаңа жерді игерді, жалпы егу ауданын 1953 ж. салыстырғанда төрт есеге кеңейтті, ал егін жнау көлемі сегіз есеге дейін өсті. Осы жылдары жаңа техника арқылы 32 жаңа бидай совхоздары мен МТС құрылып, жаңа техникамен жабдықталды. Бауырлас елдер мен облыстардан мемлекет есебінен Павлодар облысына тұрақты тұруға 50 мың тұрғындар жіберілді. Облыс қамту үшін сан мыңдаған трактор, комбаин, жүкті автомобиль, алуан түрлі ауылшаруашылық машиналары мен жабдықтары берілді. Егін аудандырының кеңеюі мен егіннің мол шығуы колхоздар мен совхоздардың экономикасын біршама көтерді, еңбек етушілердің өмір сүру деңгейі де көтерілді. 1954 жылы 143 колхоздар миллионер болды десек те жеткілікті, тың геруді жаңа бастаған кезде олардың саны небары 17 болды. Осылайша, тың және тыңайған жерлерді игеру Павлодар облысын Қазақстандағы ғана емес, Кеңес Одағындағы ірі бдай шаруашлығы орталығына айналдырды.. ==Ескерту== ==Әдебиет== Павлодар. Павлодар облысы. Энциклопедия, Павлодар., 2003; Қазақстан, А-А., 1969 (Павлодар Ертіс өңірі) Павлодар Ертіс өнірі бойынша. В.Критинин, И.Лагутин, Ю.Юханов Павлодар, 1964 +'''Өзін-өзі кадағалау''', жаттығулар немесе жорық кезінде олардың дене дайындықтарын қадағалап байқауымен анықталады. ''Оның негізгі мақсаты'': әсіресе саяхат кезінде өз ағзасының қалыпты жағдайын аса көңіл аудару. Әсіресе денсаулығына, алаңсыз ұйықтауына, тағамға деген тәбетіне, дене салмағына, жүрек-қан тамырлары жүйесінің жұмысын, тыныс алуын және т.б. жағдайларын үнемі бақылап тексеріп отыруы керек. Ұзақ уақытқа созылған алыс қашықтықта денесіне түскен ауырлыққа қатысты осы жорықтарға бұрын қатыспаған немесе дайындығы төмен адамдардың денсаулықтары нашарлап, тыныс алуы төмендеп қиналуы мүмкін. Сондықтан да, саяхат сәтіндегі әрбір адамның өз денсаулығына кеңіл аударуының орны ерекше. Саяхат барысында алғашқы күндері денесіне түскен салмаққа имкемделіп үйренетін болады. Көтеріңкі көңіл күйі әсем табиғаттың таңғажайып көріністеріне орай қан тамырларының соғуы 10-15 мин. уақыт демалғаннан кейін қалыпты жағдайына оралады. Егер жоғарыда аталған уақыт мөлшерінде қалыпты жағдайына оралмай, кез келген нәрсеге ашуланып, тәбеті темендеп, саяхатқа деген қызығушылығы азайып, жүрген кезде сүріне берсе сонымен бірге, тыныс алуы одан әрі нашарласа, шамадан тыс терлей бастаса сол адамның жүгін жеңілдетіп немесе одан әрі қарай жүрулерін тоқтату қажет. Оны бір орынға жайлы отырғызып, арқасындағы жүгін алып сол қолының білезігін тамырын саусағымен басып жүрек соғуының жиілігін анықтайды. Біраз демалғаннан кейін тағысын сол адамның қан тамырын басып, жағдайын қайтадан білгеннен кейін 10-15 мин соң қалыпты жағдайына оралып жақсы тыныс алса жорықты одан әрі жалғастыруға болады. Тамырларының соғуы 15 сек. 15-20 қағыс болғанында, олардың денсаулықтары қалыпты жағдайда деу керек. Қан тамырларының соғуы шағын кітапшаға жазылады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +"Шахмардан Қайдарұлы Әбілев" (23.4.1950, Арбген ауылы, қазіргі Павлодар облысы, Шарбақты ауданы) опералық әнші, педагог, ҚР еңбек сіңірген әртісі (1994). Уақ тайпасынан шыққан. ==Білімі== Құрманғазы атындағы Мемлекеттік консерваторияны тәмамдады (1981). ==Мансабы== Жамбыл атындағы мемлекеттік филармонияның әншісі (1989). 1989-97 дайындау факультетінің деканы, ал 1997 Құрманғазы ат. ән айту кафедрасының меңгерушісі. 2018-2019 жылы Қазақ ұлттық өнер университетінің Вокалдық және хор дирижерлеу кафедрасының менгерушісі. ===Халықаралық сайыстарға қатысуы === Одессадағы Лысенко ат. конкурс және Львовтағы Соломин Крушельницкий атындағы конкурс қазылар алқасының мүшесі. Әнші репертуарында 500-аса шығармалар бар ариялар, романстар мен қазақ және шетел сазгерлерінің әндері. А. Жұбанов пен Л. Хамидидің (Абай), П.. Чайковскийдің "Евгений Онегин" (Онегин), Моцарттың "Колокольчик" (Анибаль) және Фигароның үйлену тойы" (Фигаро), Ғ. Жұбанованың «Еңлік-Кебек» (Абыз. Есен) және т.б. рөлдерінде ойнады. Англия, Түркия, Франция, Иран, Польша, Моңғолия, Корея, Италия және ТМД елдерінде гастрольде болды. Ұлы ақын Абайдың 150-жылдығына орай Мәскеу, Лондон, Париж және республика бойынша жеке концертімен барып шықты. ==Ескертулер== ==Әдебиет== Павлодар. Павлодар облысы. Энциклопедия, Павлодар., 2003; Қазақстан, А-А., 1969 (Павлодар Ертіс өңірі) Санат:1950 жылы туғандар еңбек сіңірген қайраткерлері Санат:Қазақстан әншілері +'''Өзін-өзі тоқтату''', дегеніміз кездейсоқта тепе-теңдігін жоғалтып құлаған сетінде, ез қауіпсіздігін сақтауға бағытталған іс-қимылдары. Мысалы, биік еңістен темен қарай құлағанында (немесе сырғанап түскенінде) жылдамдығын азайтып, мүмкіндігінше өзін-өзі тоқтатуға бейімделуіне арналған қауіпсіздік шаралары. Осындай қауіпсіздік шараларын туристік жорыққа қатыспастан бұрын міндетті түрде жаттығулары керек. Әсіресе, жалғыз адам таулы өңірге саяхатқа шыққанында немесе жолдастарымен жүргенде қауіпсіздік ережесін сақтаудың маңызы ерекше. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Дмитрий Поликарпович Багаев''' (5 қыркүйек, 1884, Ресей империясы, Туманы ауылы, қазіргі Киров облысы 23 шілде, 1958, Павлодар қаласы, ҚазКСР) фотограф, өлкетанушы, облыстық өлкетану мұражайының негізін қалаушы әрі алғашқы директоры. ==Білімі== Омбы фотографы Коркиннен сабақ (1901—1903) және Мәскеуден фотосабақтарын алды (1928). ==Мансабы== 1905- фотостудия иесі Тамбов фотографиялық ұйымының мүшесі болып сайланды. (1912). Әскер қатарында болды (Новониколаевск қ., 1915—1918). Қазақстан және Павлодар Ертіс өңірінің көптеген этнографиялық қаысушысы (1928, 1930, 1952,1956). «Қазақстанды зерттеу ұйымы» Павлодар бөліміме тығыз қатынаста болды (1936-42). 1928 ж. Аудандық және облыстық газеттер бетінде мақалалар мен 154 өлке тарихы туралы еселіктер, Корякова көлі, Екібастұз, Баянауыл, Майқайын туралы ірі мақалалар жариялады. 1942-58 Павлодар облыстық өлкетану мұражайының директоры Қала мен облыстың жартығасырлық фотобаянын дайындады, негативтер саны 3000 аса. ==Ескерткіш== Қабір басында тақтасымен бірге ескерткіш, бұрынңы мұражай ғимаратында ғұмырнамалық тақта орнатылды (1990). Оның атымен Павлодарда көше аталады (1991) және Үй мұражай (2001), мүсін орнатылған (мүсінші Қ. Темірғалиев, 2002). == Дереккөздер == Санат:1884 жылы туғандар Санат:Ресейде туғандар Санат:1858 жылы қайтыс болғандар Санат:Қазақстан фотографтары Санат:Қазақстан өлкетанушылары Санат:Павлодар облысы тұлғалары +'''Маршруттық мамандыққа баға беретін комиссия (ММК)''' туристік секцияларда, турист клубтарында туристік жорықтарды ұйымға бағытталған спорттық туристердің көмегімен кұрылады; ММК кұрамына тәжірибелі маман туристер енеді. Олар жорықтарға қатысқалы отырған туристермен таңдаған маршрут бойынша арнайы кеңес жургізіп, олардың сұрақтарына жауап береді; т.ж-ға дайындықтарын, жорық- тарға арналған құжа��тар есебін қарап тексереді, сонымен бірге спорт атақтары мен туризм разрядтарын беруге байланысты маршруттарды қарайды; ыңғайсыз жағдайларды тиянақты тексеріп, жорық ережелерінің бұзылғанын жергілікті мекеме көмегімен жүргізіп м-ғы қолайсыз жағдайларды ескертіп, одан сақтандырудың жолдарын айтады. Өз бетімен спорт жорықтарын ұйымдастырғалы отырған топты басқарушы маман жорықтың басталуына 15 күн қалғанға дейін бүкіл құжаттарға қатысты м.к-ны ММК-ның қарауына ұсынады. ММК дайындалған маршрутты және топ қозғалысының кестесін негізгі құжат және запас варианттары бойынша тексеру жұмыстарын жүргізеді. Сонымен қатар жорыққа қатысушы туристер мен топ басшысының тәжірибесін, қозғалыс жағдайындағы олардың білімін м-ғы табиғи кедергілерден өтудің негізгі әдіс- амалдарын сұрайды, қауіпсіздікті сақтандыруға бағытталған жұмыстарға көңіл аударып, картографиялық нақтылы материалдар мен маршрут сипатына көңіл бөледі, қажетті азық-түлік көлемін, және т.б. байқап тексереді. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Маршрутты таңбалау''' (немістің ''markieren'' сөзінен белгі қою), шартты белгілеу жүйесі көмегімен, туристік жорықтар мен саяхаттардың маршруттарын белгілеу. Бұл негізінен туристер тынығып демалатын, табиғи қиындықтардан және қауіпті жерлерді анықтайтын жол бағытындағы арнаулы белгілер. Олар көбінесе табиғаттың әсем керіністерін, тарихи және мәдениет жетістіктерін көріп тануға арналады. Маршрутты таңбалау саяхат қауіпсіздігін сақтауға туристер мен саяхатшыларды ұйымдастыруға және табиғаттың әсем көріністерін сақтауға мумкіндік береді. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Тасбөгет''' Қызылорда қалалық әкімдігіне қарасты кент (1948 жылдан), Тасбөгет кенттік әкімдігі орталығы. == Географиялық орны == Қызылорда қаласының оңтүстік-шығыс іргесінде, Сырдария өзенінің оң жағалық аңғарында орналасқан. == Халқы == 1999 жылы тұрғындар саны 16922 адам (8896 ер адам және 8026 әйел адам) болса, 2009 жылы 18875 адамды (9437 ер адам және 9438 әйел адам) құрады. == Тарихы == Іргесі 1946 жылы осы жердегі ежелгі Қатынкөл және Тасарық ауылдары орнында Қызылорда су торабын салуға байланысты қаланған. 1956 жылы кент жанына Сырдария су бөгеті салынды. 1959 97 жылдары Сырдария ауданы орталығы болды. 1997 жылы Сырдария мен Тереңөзек аудандары қосылды да аудан орталығы Тереңөзек кентіне ауыстырылды. 1997 жылдан Тасбөгет Қызылорда қалалық әкімдігі құрамында. == Кәсіпорындары == Бұрынғы кәсіпорындар мен мекемелер, т.б. ұйымдар олардың негізінде “КЭЦ”, “КРМТЦ”, т.б. АҚ-тарға және ЖШС-ларға біріктірілді. Тасбөгетте Қызылорда қаласының бірнеше кәсіпорындары мен өнеркәсіп салаларының бөлімшелері, базалары орналасқан. == Инфрақұрылымы == Тасбөгетте орта, орталау мектеп, мектеп, спорт және музыка мектептері, аурухана мен емхана, дәріханалар, спорттық кешендер, мешіттер, сауда орталығы, қонақ үйлер, т.б. нысандар жұмыс істейді. ��ент жанынан (6 км) Орынбор-Ташкент темір жолы және Шымкент Қызылорда Ақтөбе автомагистралі өтеді. == Дереккөздер == Санат:Қызылорда қалалық әкімдігі елді мекендері Санат:Қазақстан кенттері +'''Ағартушылар мен академиктардың мүсін аллеясы''', Павлодар қ., (Ломов, 64). С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекетік университеті бас корпусының алдындағы скверде 2003 ж. Павлодар облысы тумалары көрнекті қайраткерлердің мүсіндері орнатылған. Мүсіндер ікбұрыш субүріккішті жағалай екі қатар болып бір-біріне қарамақарсы орнатылған. Оң жақтағы мүсіндер: Бұқар жырау, М. Ж. Көпеев, Ж. Аймауытов, Е. Бекмаханов, Сол жакта академиктердің мүсіндері: Қ. И. Сәтпаев, А. Бектұров, Ә. Марғулан, Ш. Шөкин. Мүсін аллеясының симметриялық композициясын жеке тұрған С. Торайғыровқа арналған мүсін аяқтайды. Скверге кіру жерінде мынадай жазуымен гранитік тумба орын тапқан: Бүгіндегі жастарға оқу міндет, Тек қана оқуменен өнер білмек. Өнер-білім, адалдық, ар-намысты Жоятын надандық қой емсіз індет. Мүсіндер қоладан жасалған, қызыл гранитпен қапталған постаменттерде орнатылған. Мүсін аллеясы шығыс жақын, оның көзге түсер ерекшелігі экспозициялар гармониясы. ==Ескертулер== Әдебиет Павлодар. Павлодар облысы. Энциклопедия, Павлодар., 2003; Қазақстан, А-А., 1969 (Павлодар Ертіс өңірі) Санат:Павлодар сәулеті +'''Ала қаптың аузын ашты''' қуанышқа кенелген сәтте соның белгісі ретінде ас-тағамның сақталған қорын ортаға салды дегенді, яғни той мен қуанышқа, қысылтаяң күндерге деп сақтап отырган құрт-ірімшігі, мейіз-науат, қарын мен бүйендегі май, жент сияқты тәтті-дәмдісін ортага салды, барын аямады, бәрін төкті, сырын аиіты деген мағынаны білдіреді. Қуаныш кезінде, үй иесінің кұрдастары қуанышымен құттықтай отырып, «ала қаптың аузын аш!» деп әзілдейді. Бұл үрдіс көптеген поэтикалық шығармалардың мәнді сюжеттерінің біріне айналды. Мысалы: Ала қаптық аузын аш, Ішіңе жиып сақтамай, Белгілі байтах, көп кеңес, Тосаңсып әлде қалғапба, Не қылып жатыр қаптамай Сондай-ақ ала қаптың аузын ашты ұғымы адамның ерекше қуанышын білдіретін когнитивтік метафоралық образ да. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ала қойды бөле қырыққан жүнге жарымайды''' ортақ игілікті бөле жарып пайдалануга болмайтындығын меңзеген мәнге ие сөз орамы. Пареманың түптөркіні ала койдың жүнін қыркылған соң түсіне карай белек-белек жинап алу мүмкін емес екенін, шашылып кететінін білдіреді. Яғни қазақ қауымының тіршілігінің бірден бір кепілі ауызбіршілік екендігін білдіретін метафора. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Жетекші''', жорыққа қатысушылардың бастапқы сапын бастаушы әдетте жетекші топты басқаратын басшы адам немесе солардың қатарынан белгіленген тежірибелі туристік болады. Жорық уақытында қозғалыс қарқынын анықтап, қауіп-қатерсіз жол бағытын таңдап, қажет болған жағдайда жүру бағытындағы жолды күні бұрын дайындайды. Жол-жөнекей кедергілерден өтулеріне көмектесіп, демалатын жерлерді іздестіріп, жаяу жүру жорықтарының қашықтығын қадағалап отырады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Еру жасау''', туристік топтың жорық кезіндегі демалысы, түскі тамақ, медициналық көмек көрсетуге қатысты қысқа уақыт көлемінде аялдап демалулары. Маршрут бойынша жүргеніндерінде қысқа уақыт көлемінде тынығып (қиын жолдардан өтіп шаршаған жағдайларында) әрбір 30-50 мин сайын 5-20 мин. аралығында демалуларына мүмкіндік беріледі; тамақ ішуге тоқтаған жағдайда 30 мин-тан 2-3 сағ. көлемде демалыс Қысқа уақыт демалатын жерді жорыққа қатысушыларға ыңғайлы және қауіпсіз жерлерде, ішімдік сулары бар бұлақтар басына, сонымен катар ашық жерлерге тоқтайды. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Еру''', Белгілі маршрут бойынша саяхатты жалғастыру тапсырысын орындау мақсатындағы бір күндік демалысты ұйымдастыру. Бір күндік демалыс кезінде туристік топ бір орнында қалып, нақтылы жерде орналасқан лагерді ауыстырмайды; егер туристер бір күндік саяхат жасап лагерлерін басқа жерге бұл "жарты күндік" еру деп айтылады. Бір күндік демалысты сапардың қиын-қыстау жолдарына дейінгі немесе одан кейінгі уақыттарында ұйымдастыруға болады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Николай Николаевич Енин''' (1936-1984) СШ-і. Теміртау қаласындағы Қаз. Магниткасының металлургі. Жоғарғы категориялы таулы жорықтарды басқарған, соның ішінде 4-ші категориялы қиындықтағы (1965, 1975, 1976 ж), 5-ші категориялы қиындықтағы (1967-68, 1970-72, 1975, 1977, 1979, 1983-84 ж). Ол За және 36 категориялы қиындықтағы 19 асулардан жорықты басқарушы ретінде, соның ішінде асулардан алғаш рет өткен. == Дереккөздер == +'''Алақан''' дәстүрлі түсінікте кез келген заттың кеңейіп, жалпақтау келген бөлігінің атауы. #Алқаның кейбір салпыншақтардың шынжырмен, топсамен байланысатын бөлек-бөлек күміс пластинка түріндегі негізгі болігі (толығырақ қ. Алқа). #Қамшының сабы мен өрімінің түйіскен жеріндегі жалпақ қайысы, яғни өрімнің басы. #Бұл айылдың ат төсі мен шабын орап түратын бөлігі. Оның бір басына айылбас, бір басына жырым бекітіледі. Ат денесін қажамау үшін алақан жұмсақ қайыстан немесе ызылған құрдан, сондай-ақ ірі қара терісінен тілінген таспадан оріліп жасалады. Ұшына айылбас (тоға) тағылады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Алақан жаю''' бата бергенде, Құран оқыған сәтте отырған адамдардың оған назар аударып, тыныштық сақтай отырып, кос қолын жайып, алақанын бір-біріне жақындатып, саусақтарын түйістіріп ұстау жосыны. Бұл үрдістің мәні бата мен діни құлшылық ниеттері қабыл болсын деген мағынаны белдіреді. Аят немесе бата айтылып құптаған сәтте «әумин» дей отырып, оқылып болған соң «Аллану акбар!» деп бет сипайды. Қазақтардың дәстүрлі пайымы бойынша қол жайған кезде екі қолдың саусақтарының басы немесе екі алақанның арасы бір-біріне түйісіп тұрғаны абзал. Себебі, дәстүрлі наным-сенім бойынша, ырыс пен береке, жақсылық пен молшылыққа бастайтын құт сол алақанға тұрақтайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Алақан соқпақ''' көбіне бозбала мен жас жігіттер жиылып ойнайтын ұлттық ойын түрі. Ойыншылар шеңбер жасай жайғасады да, өз орталарынан бір адамды «хан» сайлап алады. «Хан» қолына арнайы орамалдан немесе ұзыншалап ұстаған киімді «арқан» етіп алып, ортаға шығады да, отырған ойыншылардың біреуіне келіп алаканын көрсетуін талап етеді. Қыз немесе жігіт өз алақанын көрсетеді. Сол кезде хан олардың алақанынан соғып, «Арқан қайда?» деп сұрағанда, жігіт өзі ұнатқан қызды көрсетеді. «Хан» көрсеткен адамға келіп, алақанын көрсетуін сұрағанда ол адам алақанын көрсетеді. «Хан» оны да алаканынан соғып, жоғарыдағы сұрағын қайталайды. Ол өз кезегінен басқа адамды көрсетеді. Сойтіп ойын ары карай жалғаса береді. Кей кездері екі қарсылас бірін- бірі көрсете береді де, «хан» олардың біреуі жеңілгенін мойындағанынша, демек қарсыластың біреуі көрсетуін доғарғанға дейін алақанын кезек-кезек ұра береді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +Флюорит '''Тасқайнар Флюорит Кендері'''– Жамбыл облысы Отар ст-ның орналасқан. 1963 ж. ашылған. Тасқайнар Флюорит Кендерін Оңтүстік Тасқайнар, Шығыс Тасқайнар, Аралық Тасқайнар, Өрікті, Ырғайты деп аталатын кендер құрайды. Олар Бесмойнақ синклиналдық белдемінің солтүстік-батыс бөлігі ернеуінің солтүстік-шығыс және меридиандық жарылыстарының қиылысқан жерінен орын алады. Флюорит ордовик пен карбонның арасындағы женттастарда шоғырланған. Т. ф. к-нің алғашқы үшеуінде жайпақ күмбезді кентас денелері бағытталып, ұзындығы 600 1200 м, ені 70 550 м, қалыңд. 43,7 м, флюоритінің орташа мөлшілері 30 34%, ал соңғы екеуіндегі линза пішінді кентас денелері солт.-батыс және меридиандық бағытта созылып, 100 180 тереңдікте және қалыңд. 0,75 18,6 болып келеді. Кендерінің жаралуы герцин кезеңінің аяғындағы магматизм құбылысымен флотациялық әдіспен байытылады. == Дереккөздер == +'''Итшана жарысы''', ит жеккен шанамен жарысу Сібір жерін мекендеген көптеген халықтарда бұрыннан бар. Арасына уақыт салып барып итшана экипаждары бір күнде сөреге шығады. Белгіленген қашықтықты ең аз уақытта жүріп өткен экипаж жеңіске жетеді. Жол бойында шанаға жегілген иттердің алмастырылуы мүмкін. Мұндай жарыстарда бір ит айдаушы (машер) және бір иттерді үйретуші болады. Кейде осы екі міндетті бір адамның атқаруы мүмкін. Итшанамен жарыс кейде бірнеше жүздеген километр қашықтыққа созылып бәсеке әлденеше күнде өтуі мүмкін. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Қызмет иттерімен өткізілетін көпсайыс'''. Көпсайыс бағдарламасына итпен 600 м-ге жүру. 300 метрлік кедергілер алабынан жеңіл атлетші үшін тосқауыл, тұтас дуал, гранатты нысанаға лақтыру, еңбектеп өтілетін алап, окоп, бум, өту, пневматикалық винтовканы нысанаға ату кіреді. Көпсайыс 1975 жылдан бастап спорттық классификацияға енді. 1978 ж. КСРО чемпионатында Қазақстанны�� құрама командасы көпшілік күтпеген жағдайда 5-орын алды. Сол уақыттан бастап команданың жоғары өрлеуі басталды: 1979 және 1980 жылдары 3-орын жылдардың таңдаулы спортшыларының қатарына жарыстар арасындағы бүкілодақтық спорт ойындары мен КСРО чемпионатында С. Яковцев абсолюттік чемпионы, В. Филлер 1981 ж. 2-орын алып енді. Үздік ондықтың қатарына Қазақстаннан бірден үш спортшы кірді: В. Филлер, В. Хасанов, М. Причина оларға теңдесетіндер болмады. Осы жылдардың бәрінде құрама команданың жаттықтырушысы В. Приходько болды. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Тазылар жарысы''', кейде 10 иттің арасында өткізіледі. Жарыс қашықтығы 230-дан 1200 ярдқа дейінгі аралықты құрайды. Иттерді тордан босатқаннан кейін олар тректе тұлыпты қуалай бастайды. Спорттың осы түрінде ұтыс жүйесі қарастырылады, ал жеңімпаздарға жүлделер тапсырылады. Айдаушылар басқаратын иттер командалары арасында өтетін жегілген иттердің шанамен жарысы командалар уақыттың белгілі бір аралығында сөреден шығады. Қашықтықты ең қысқа уақыт ішінде жүгіріп өткен команда жеңіске жетеді. Жарыс өтетін жер мен қашықтыққа байланысты жегілген иттердің санын езгертуге болады. Тізгінді шығыршықпен жалғастыратын карабин сегіздік түрінде иілген жартылай дөңгелек серіппелі болат темірден тұрады. Карабиннің бөлігін оны өздігінен ашылып кетуден сақтайтын, серіппені қысу арқылы ашылады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Ұлттық намыс''' ар-ож-даннан бастау алатын, отан- сүйгіштікпен ұштас, рухани- құндылық сезім. Ұлттық намыс адамның ұлттық құндылықтарының маңызын түйсінуден туындап, халқының мұң-мұқтажын түсініп, туған елін корғауымен сипатталады. Ұлттық намыс намыстың негізгі көрінісі адамның туған еліне төл мәдениетіне деген кұрметінен байқалады. Намыс адамның өзіне етене жақын дүниесінің, ұлттық рухани мұраларының қадірін білуімен оның құрамдас бөлігі ұлттық намыстың этностың рухани өмірінде өзіндік зор маңызы бар. Ұлттық намыс ұлттың өзіндік менін, өткен тарих тағылымын ұмытпай, ар-ожданын таптатпауы үшін керек. Елдің зиялы қауымының қайғысы күнкөріс тіршілік қамынан аспай қалуы Ұлттық намыстың әлсіреген әлжуаз күйін көрсетеді. Ұлттың ұйтқысы, ақыл-ойы мен нақты айғағы ғылыми және шығармашылық қауымның туындыларынан көрініс береді. Бұл шығармалар халықтың қайратын жанып, ерлігін дәріптеп, елдің еңсесін көтеруге қызмет етеді. Сондықтан ұлттық намыстың қозғаушы күш-қуатын әдеби мұралардан: батырлық жырлардан, тарихи жырлардан, соларды арқау еткен тарихи шығармалардан айқын көреміз. Ұлттық намыс елдің ұлттық тұтастығы, рухани бірлігіне қызмет жасайтын, елдікпен егіз ұғым. Елдікті ардақтаған ерлер есімі ел намысын қорғаушы, сонымен қатар халықтың бірлігі, ел іргесінің бүтіндігі үшін күресуші ретінде ел есінде қалады. Қазақтың көне тарихын айтпағанда қазақ хандығы тарихындағы Қасым хан, Тәуекел хан, Есім ха��, Салқам Жәңгір, Абылай хандар ұлттық намыстың жоқтаушысы болған, елін, жерін сүйген ақылға кеніш, ерлікке кемел тұлғалар. Олар ұлт игілігіне қызмет жасап, дұшпаннан қорғап, ұлысының өрісін кеңейтті, тәуелсіздігін қамтамасыз етті. Ұлттық намысты сақтаудың үлгісін елді сыртқы жаулардан қорғаған батырлар да көрсеткен. Кейіннен елдің рухани серпіні көркем сөзден бой көрсетіп, Бұқар жырау, Махамбет бастаған отаршылдыққа қарсылық ұраны, азаттық жыры Дулат, Шортанбай, Мұрат, Әбубәкір жырларына өзек болған. Бодандық ахуал, Абай шақырған жаңғыру, өркениет көшіне ілесу идеясы Ұлттық намыстың айрықша көрінісі, яғни ұлттық тұтастыққа ұмтылған, рухани серпіліс беріп көкірек көзін ашқан қуатты құбылыс еді.Ұлттық тәуелсіздік мәселесін бірінші орынға қойып, саяси күреске толы төңкеріс жылдарында бел шешіп күреске шыққандар Алаш арыстары болды. Ұлттық намысын қорғаған осы күрескерлердің көтерген ұлттық мәселелерінің қай кезенде болсын өзектілігін жоймайтыны бүгінде дәлелденіп отыр. Демек Ұлттық намыс халықтың мәңгілік құндылықтарын сақтаудың кепілі. ==Дереккөздер== Санат:Тарих +'''Ұлттық рух''' халықтың өзін-өзі тануымен айқындалатын, өскелең сипатталатын, елдік тұтастық идеясымен негізделетін өміршеңдік күш-куаты. Ұлттық рух жалпы ғаламдық рух пен жеке адамдық рухтың дәнекері болғандықтан, кез келген ұлттың, мәдениеттің өкілі өзінің әлемдегі орнын өзіндік ұлттық төлсанасы арқылы бағамдауы заңды құбылыс. Сондықтан жеке адамның таным терезесі ұлттық таным тұрғысынан, әлемдегі жалпы адамзаттық құндылықтарды игеріп, рухани игіліктерге өз үлесін қосады. Қай халықтың болсын бойында өз табиғатына тән өзге де қайталанбас қасиеттері, мінезі, ділі болуы ұлттық рухпен тікелей байланысты. Көзбен көріп, қолмен ұстайтын зат болмағандықтан, Ұлттық рухтың көрініс беруі ұлт өкілдерінің көркем халық даналығынан, ғасырлар бойы сабақтастығын үзбеген рухани мұраларынан көрінеді. Әрбір ұлттың өзіне тән ұлттық рухы бар дегенде, оның өзі жайлы дүниетанымынан, дүниеге көзқарастары мен мінез-құлқынан, даму, өзгеру, кейде әлсіреу, яғни үнемі қозғалыс үстіндегі құбылыс екенін аңғарамыз. Ұлт болып ұюдың өзі этностың мекендік және мезгілдік факторларына байланысты болуымен қатар, оның табиғи, тарихи, рухани бітім-болмысы, ұлттық санасы, ділі, мінезі, мәдениеті, мұрат- мүдделерінің қалыптасып, тұлғалануы үздіксіз процесс және ұлттық рухтың түлеп-толысып отыратын өміршеңдігінің көрінісі. Ұлттық рухтың буырқана бой көрсетер тұсы бодандық бұғауына қарсылық, тәуелсіздік мұратына ұмтылыс сәті болса, сол кезеңдерде қордаланған көркем рухани мұралардың ерлікке, елдікке үндер күш-қуатының маңызы бұғаудан босанып, болашаққа бет түзеген, баянды бағдарын айқындаған ұлттар үшін де зор. ¥лттың рухани тәжірибесін үшін мол мағлұмат беретін басты байлығы оның сөз өнері. «Ақын сөзіне жұ��т рухының сәулесі түспей тұрмайды» деп А.Байтүрсынұлы айтқандай, Ұлттық рухтың көркем образдар арқылы бедерленуі қазақ әдебиетінен көрінеді. ==Дереккөздер== Санат:Қазақ этнографиясы +Кабади Азия елдерінде көп тараған күрес пен регбидің элементтері бар спорт түрлерінің бірі. Оның күрестен айырмашылығы командалық ойын, регбиден айырмашылығы ойын кезінде доп пайдаланбайды. Әр команда жеті спортшыдан тұрады. Алаң екіге бөлініп бір жағы шабуыл жасаушылар, екінші жағы қорғанушылар болып белінеді. Әр командадан бір спортшы рейдер топ жетекшісі белініп шығады. Ойын басталған кезде рейдер алға ұмтылып қорғаныстағы команданың неғұрлым көп ойыншыларына қолын тигізуге ал қорғанушылар рейдерді ұстап алуға тырысады. Егер ұстауға мүмкіншілік бермесе рейдер өз командасына қосылады. Келесі шабуылдау кезегі екінші командаға келеді. Ойын әр тайм 20 минуттан екі таймға созылады. Регбидің қолы тиген спортшы ойыннан шығарылады. Кабадидің екінші түрі уакытты есептемей қашан спортшылардың барлығы алаңнан шығып біткенше ойынды жалғастыра береді. Аламар атты түрінде спортшылар алаңнан шығарылмайды тек ұпай есе береді. Кабади Үндістан мен Пәкістан жерінде шамамен 4000 жылдай бұрын белгілі болыпты. Бұл қызықты спорт түрі 2002 ж. Оңтүстік Кореяның Бусан қаласында өткен XIV Азия ойындарының бағдарламасына енді. == Дереккөздер == Санат:Спорт түрлері +'''Ермек Елеуханұлы Үкібаев''' (13.07.1965 жыл, Оңтүстік Қазақстан, Кентау қаласы), қазақ, генерал-майор. ==Білімі== И.В.Конев атындағы Алматы жоғары жалпы әскери командалық училищесін (1986 жылы) бітірген. Л.Н.Гумилев атындағы Дипломатиялық академиясын бітірген (2004). ==Өмірбаяны== Германиядағы кеңес әскерлері тобы 2-гвардиялық танк армиясының мотоатқыштар дивизиясы мотоатқыштар полкінің взвод командирі (1986-88); Әскерлердің батыс тобы 2-ші гвардиялық танк армиясының мотоатқыштар дивизиясы мотоатқыштар полкінің рота командирі (1988-91); батальон командирінің орынбасары штаб бастығы (1991-92); Қазақстан Республикасы Ұлан бригадасы шұғыл мақсаттағы батальон командирінің орынбасары штаб бастығы (1992-95); ҚР республикасы Ұлан бригадасының үкімет күзеті батальонының командирі (1995 жылы); ҚР республикасы Ұлан 0112 әскери бөлімі командирінің бірінші орынбасары штаб бастығы (1995- 96); ҚР Президентінің күзет кызметінде әскери қызметте (1996-2002); Президенттің күзет кызметінің бірінші департамент бастығының орынбасары (2002-05); Президенттің күзет қызметі бастығының орынбасары бірінші департамент бастығы (2005-06); 2006 жылғы 23 қаңтардан республика Ұлан қолбасшысының бірінші орынбасары. ==Марапаттары== II дәрежелі «Айбын» ордені, медальдармен марапатталған. ==Дереккөздер== Санат:13 шілдеде туғандар Санат:Қазақстан Санат:Алматы жоғары жалпы әскери командалық училищесі түлектері Санат:Гумилев атындағы Дипломатиялық академиясы түлектері +'''Үмбетей Байсейітұлы''' (1717-1814) баты��. Орта жүз ішінде арғын тайпасынан әкесі Бәйсейіт жас кезінде-ақ осы ұлына көп көңіл бөлген. Жастайынан атқа үйретіп, он жасында жарысқа, күреске, көкпарға қатыстырған. Ол ерекше жүректілігімен көзге түскен. Сол уақыттың өзінде көрші тұратын ел бір-біріне шабуыл жасап, тонап, малын айдап кетіп отырған. Бабамыз осындай шайқастарда, ерлігімен көрініп, ел малын талай рет аман сақтап қалып отырған. Сондай шабуылдың бірінде Үмбетей Бабамыз Қалмақтарды да жеңген. Әкесінен үлгі алған, тәрбиесін көрген Үмбетей елінде, көрші халықтардың алдында беделі өсіп, одан тараған ұрпақтар “Үмбетей деген ру атанған. Үмбетейдің әйелінен 29 ұлы болған. Олардан тараған ұрпақтар бүгінде «Үмбетей руы» деп аталады. Үмбетей Ахмет Байтұрсыновтың арғы атасы болып келеді. ==Дереккөздер== Санат:Қазақ батырлары Санат:Тұлғалар +бүкілодактың алдымен кәсіподақ ұйымдары бар барлық бастауыш дене тәрбиесі ұжымдарында заводтар мен фабрикаларда, кәсіподақтарда, оқу орындарында, мекемелерде кәсіподақ ұйымдарында өткізілді. Бұл жарыстарда барлық ерікті спорт қоғамдарында есепте тұратын спортшылар түгелдей қатысты. Жарыстар 1932 ж. Ленинград (қазіргі қаласында ұйымдастырылған болатын. Кейін күллі елге тарап әрбір төрт жылда қысқы және жазғы спартакиадалар өтіп тұратын болды. КСРО-ның құлауына байланысты бұл өткізу де тоқтатылды. == Дереккөздер == Санат:Спорт +командапық ойын. Әрқайсысының өз алаңы бар командалар еркек, әйелден тұрады. Қазір Бельгия мен Голландияда ғана алаң үш аумаққа бөлінеді. ''Ойынның мақсаты:'' қарсы жақтың алаңына орналасқан шығыршыққа допты көбірек түсіру. Ойын кезінде қарсы команданың спортшысына жанасуға, соқтығысуға рұқсат етілмейді және допты өз әріптесіне, шығыршыққа дәл тастау жоғары бағаланады. Алаңның көлемі жабық залда 60x30, ашық залда 40x20 м., доптың шеңбері 68- 71 см., салмағы 425-475 гр. Ойын арасында 5-15 мин. үзіліс бар әрқайсысы 30 минуттық таймнан тұрады. Корфболды гандбол мен баскетболдың элементтері бар шапшаң әрі күрделі ойын деп атауға болады. нобай == Дереккөздер == Санат:Спорт түрлері +'''Тасөткел бөгені''' Жамбыл облысы Шу ауданы жерінде, Ақсу өзенінің Шуға құйылатын тұсында орналасқан. 1963 жылы іске қосылып, 1974 жылы қайта жөнделген. == Гидрологиялық сипаты == Ауданы 78 км2, ұзындығы 18 км, енді жері 8,5 км, орташа тереңдегі 8,0 м, ең терең жері 31,0 м. Шарасы толған кездегі мөлшері 620 млн м3. Су жиналатын алабы 27 мың км2. Бөген арқылы аудан 42,1 мың га жері суарылады. Бөген Қазақстанның маңызды мелиорациялық құрылыстарының бірі. == Дереккөздер == Санат:Жамбыл облысы гидрографиясы +'''Михаил (Мамашариф) Гиясович Фаязов''' (15 маусым 1925, Тараз қаласы 30 қазан 1990, Наманған облысы) 2-дүниежүзілік соғыстың қатысушысы, гвардия лейтенанты, взвод командирі. Өзбек ұлтынан шыққан. Орта мектепті бітіргеннен соң малдәрігерлік техникумда оқыды. Кеңес әскері қатарына 1943 жылы Жамбыл (қазіргі Тараз ��аласы) ауданы әскери комиссариатынан шақырылды. 1944 жылы Ташкенттегі кіші лейтенаттар дайындайтын училищенің жеделдетілген курсын бітірді. 175-гвардиялық атқыштар полкінің (5-гвардиялық армияның 58-гвардиялық атқыштар дивизиясы) взвод командирі Фаязов 1945 жылдың 23 қаңтарында Одер өзенінен өту кезінде ерлікпен көзге түсті. Бұл кезде ротаны басқарған Фаязов өзеннен өтіп, арғы жағалауға плацдарм құрып, одан әрі жаудың штабы орналасқан екі елді мекенді басып алды. Неміс-фашист басқыншыларымен болған ұрыстарда көрсеткен ерліктері мен батылдығы үшін Фаязовқа КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (27.06.1945). Соғыстан кейін бірнеше жыл Кеңес әскері қатарында болды. 1948 жылы аға лейтенант Фаязов запасқа шықты. Ташкенттегі Жоғары партия мектебін бітірді. Отставкадан кейін майор Фаязов Өзбекстандағы Наманған облысы Чует қаласында тұрып еңбек етті. Ол сондай-ақ Ленин, Қызыл Ту, 1-дәрежелі Отан соғысы ордендерімен және медальдармен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:Кеңес Одағының батырлары Санат:КСРО майорлары Санат:I дәрежелі Отан соғысы орденінің иегерлері Санат:Екінші дүниежүзілік соғыстың қатысушылары +'''Ферғана көтерілісі''' 1875 жылғы жазда Ферғана өңірінде Ресейдің отаршылдық саясатына қарсы бағытталған халық қозғалысы. Оған Қоқан хандығының соңғы билеушісі Полат хан басшылық етті. Ол көтеріліске бүкіл Түркістан өлкесі халқын тарту мақсатында өзінің сенімді өкілдері арқылы қауырт үгіт-насихат жұмыстарын жүргізді. Нәтижесінде Ферғана өлкесінде тұратын өзбектерге қоса, қырғыздар мен Шымкент және Әулиеата аймағындағы қазақтар да көтеріліске қатысуға ниет білдірді. Қазақтар қырғыздың солты және сарбағыш руларымен бірігіп, өздерінің қолбасшысы етіп Қожа датқаны тағайындады да, Полат ханға келіп қосылды. жалпы саны 50 мың адамнан асты. Көтерілісшілер жасақтары орыс отаршыларының әскери бекіністеріне жиі-жиі шабуыл ұйымдастыруды қолға алды. Түркістан өлкесінің көтерілісті басу мақсатымен Ферғана өңіріне Ташкенттен генерал Головачев пен полковник Скоблев бастаған жазалаушы отрядтарды аттандырды. 22 тамызда Махрам елді мекенінің маңында 2500 адамнан тұратын жазалаушылар шешуші шайқас бастады. Нашар қаруланған көтерілісшілер жеңіліске ұшырап, 1200-дей адамынан айрылды. Жазалаушылардан бар-жоғы адам қаза тапты. Көтерілісшілер оңтүстікке қарай шегініп, тау шатқалдарын паналады. Сол арадан орыс әскерлеріне тұтқиылдан шабуылдар жасауды жалғастыра берді. Алайда көп ұзамай көтеріліс бәсеңдеп, тоқтатылды. Бірақ бұл Ферғана өңірінің отаршылдық саясатқа мойынсұнуын білдірмейтін еді. Бұл өңірдегі осындай кезекті ірі көтеріліс 1898 жылы болып өтті. ==Дереккөздер== Санат:Өзбекстан тарихы +'''Ат жарыс''' көшпелі ортадағы үлкен жиын, ас, тойларда өткізілетін ат ойынының негізгі түрі, қауымның мәртебесі мен салтанаты сын��а түсетін жарыс. Қазақы ортада аламан бәйгемен бірге тай, құнан, жорға жарысы өткізу үрдіске айналған. Ертеректе аламан бәйге күндік жерден салынатын болған. Ол үшін аттар таң сәреден айдалып, ат шабар бала сусын, айран-шалабын ала жүретін болған. Қалыптасқан дағды бойынша, әрбір үлкен жарыс, той, астарда оны ұйымдастыратын арнайы топ алдын ала сайланады және оған әр рудан, атадан өкілдер енгізілген. Бәйге кезінде қарақұрық болмауы үшін білікті бірнеше адам жарыстың әділ өтуін қадағалайды. Сайыстың билігі сыйлы деген екі ақсақалға жүктеледі және оның бірі көмбеге, екіншісі мәреде міндетті жауапкершілігін атқарады. Тағайындалған адамдардың басшысы кіреші бас төрешінің рөлін атқарған. Бәйге атын мінетін баланы атшабар бала немесе шабандоз, сәйгүліктерді айдап, реттілікті сақтатып, мәреден жердей біркелкі жіберушіні aт айдауыш, ұстаушыларды даяғашы дейді. Жарыстың басталатын межесін aт жіберетін жер немесе мәре, ал жарыс аяқталатын, яғни ат ұсталатын межені көмбе деп атайды. Көмбеге ат тосуға ыңғайлы, айнала толық көрінетін биіктеу төбе, қырат, төскей жер таңдалады. Ат жарыс басталар алдында қолдарына, басына қызыл орамал байланған, бақан ұстаған, ат айдаушылар айқайлап, жар салады және мұны ат шығару деп атайды. Бәйгеге қосылатын аттар келіп тізіліп өткеннен кейін, бәйгеге жауап беруші төреші ақсақал қанша ат жиналғанын, бәйгеге тігілген сыйлық мөлшерін, бәйге қашықтығын т.б. хабарлайды. Сол жер көмбе, сөре деп белгіленіп оған қарақшы тәрізді етіп қарауыл тігіледі. Ат жиналып, есепке алынған кейін ат айдаушы барлық сәйгүлік аттарды жиналғандардың алдынан бастап ертіп өтеді. Бәйгенің басталар орнына аттарды шашау шығармай жайлап айдап апарады. Бұл үрдісті ат айдау деп атайды. Аламан бәйгелерде шабандоздар мәреге бәйгеден бір күн бұрын кешкі салқынмен жіберіледі. Олар жол-жөнекей аяқ суытып түстеніп, асықпай жетеді. Аттарды мәреге жеткен сон ат айдаушы шабандоздарды бір сызықтың бойына қатарластырады. Берілген белгіден кейін олар көмбеге қарай лап қойып, шаба жөнеледі. XIX ғасырда орыс жазуына ден қойсақ, аттар көмбеге шауып келгенше, күрес және т.б. ойын-сауық өткізіледі. Әлбетте, алыстан шаң көтерілген соң ат көмбеге жақындайтын шақта қауымның үлкендері арбада, қалғандары атты-жаяулы көмбеге жақын жиналып тамашалайды. Шауып келе жатқан аттың атшабар шабандозын руластары мен бапкерлері қиқулап дем беріп, ұран тастап айқайлап, егер алдын ала келісілген ережеде рұқсат етілсе атының жеңіске жетуіне жәрдемдеседі, яғни басып жетектеп, атпен тартып, мәреге сүйрейді. Н.И.Гродековтың жазуына қарағанда, көмбеге жеткен бала басындағы бөрігін, орамалын көмбеде тұрган төрешіге лақтырады. Ат үстіндегі бала қарауылдан еткенде әрқашан рудың ұранын шақырып атойлап өткен. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ат кекілін кесу''' қазақы ортадағы әдеттік құқықтық қатынасты реттейтін ғұрыптық мәні бар үрдістің атауы. Адамаралық, тіпті, руаралық қатынастар мүлдем үзілді дегенді білдіретін ғұрыптық шара. Бұндай құбылысқа бірден бір себепкер адам өлімі болды. Құныкер (кісі өлтіруші) жақ пен құн талап етуші (кісісі өлген) жақтың ешбір бітімге, тоқтамға келе алмаса, тараптар екі араларына ұзып ала арқан тастап, бір шетке өлген жігіттің мінген атын әлеміштеп, тұлдап әкеліп байлайды. Егер құн талап етуші жақ құныкердің төлеген құнына келісе алмаса, ат кекілін кесу арқылы «жалға- жан, қанға-қан» деген кек алуға көшкендігі туралы белгі береді. Ол үшін кекілі кесілген аттың шолақ кекілін шоқтап, түбінен буып тастайды. Ат кекілін кесудің тағы бір түрі ағайын-туыс, құда-жегжат, дос-жаран арасында «бетке салық, сүйекке таңба» түссе немесе бір біріне «кешпес жамандық» жасаса, кінәлаушы уәжі орынды жақ қарсы жақтың ішіндегі айыпкердің мініп жүрген атының кекілін кесіп әкетеді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ат құйрығына тану''' байырғы дәстүрлі құқықтық жазаның ең ауыр түрі, ауыр қылмыс жасаған айыпты деп танылған адамды ат құйырығына байлап өлтіру. Ертеректе мұндай жазаға дәстүрлі ортада қауымның (ру, әулет, ата) абыройына нұқсан келтірген, дәстүрлі қатынас нормаларына жат, өрескел әрекетке барған айыпкерлер кесілді. Мұндай жаза билер сотының шешімімен жүзеге асты. Яғни ат кұйрығына байлап өлтіруге бұйырылған. Осы жазаға сәйкес қылмыскер аяқ-қолы байланып асау аттың құйрығына байланды. Жаза мейлінше ауыр болғанымен, ата-баба жолының ілкімді принциптері мен нормаларының сақтаудың әдеттік құқықтық тиімді тәсілдердің бірі болды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ат майлау''' атты үнемі баптап, мініске дайын етіп бабында ұстау. Қазақы ортада барымташылар, мал ұрлайтындар ұзақ жүріске шыдайтын етіп ат баптаған. Осы іспен арнайы шұғылданатын адамды aт майлаушы деп атаған. Кейінгі кезеңдегі экономикалық өзгерістерге байланысты ат майлаушы белгілі бір пайда табудың (яғни «мал табарлыққа») айналып, жалға берудің түріне айналған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ат ойнату''' дәстүрлі ортада ауылға, біреудің иелігіне атпен шауып келіп, айғай-шу, дау-жанжал шығарып, сес көрсетуді білдіреді. Ат ойнату әдеттік құқық бойынша ауыр қылмыс болып есептелген. Өйткені, мұндай қылық көшпелі ортада атпен жүрудің қалыптасқан этикалық нормалары мен қағидаларын өрескел бұзу болып табылады. Яғни ауылға төтенше атпен шауып кіру, жөнсіз атойлау ауылдың тыныштығын бұзу ретінде бағаланды. Іс насырға шапқанда ауылдың, тіпті, рудың ақсақалдарының ұйғарымымен айыпкер қатаң жазаланған. Яғни айыпкер ат-шапан немесе бір тоғыз деп аталатын айыпқа, тіпті, одан да көп мөлшердегі айыпқа кесілген. Ат ойнатудың ең ауыр қылмыстардың бірі деп есептелетін көшке тию деп аталатын тағы бір түрі бар. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ат ойындары''' атқа байланысты ұ��ттық ойын түрлері. Яғни aт жарыстыру (бәйге түрлері бірнешеу), жорға жарыстыру, қыз қуар, көкпар тарту, аударыспақ, ат үстінде садақ тарту (жамбы ату), теңге ілу, ат омырауластыру, атты ордан қарғыту, мүше алып қашу, тай жарыс, құнан жарыс, тоқбәйге және тағы басқалар. Қазақтар тойларда өткізілетін әртүрлі ойын-сауықтарда ат үстінде сан алуан өнер көрсеткен. Ат құлағында ойнаған көшпелілерде жылқы негізгі көлік және түрлі шикізат көні болғандықтан, жеке мініс аты жоқ, жылқысы жоқ адам болмаған. Сондықтан, ер қанаты aт демекші, жақсы aт жеті қазынаның біріне саналып, көшпелі өмірде аса маңызды орынға ие болды. Шабандоздардың иесінің ниетін дәл сезетін арнайы көкпар аттары болды. Ал жүйрік пен жорға ұстау үлкен мәртебеге саналды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ат ойыншық''' ертеде тастан қашап жасалған бала ойыншығы. Р.Карутц еңбегінде қазақ балаларының жұмсақ жынысты тастың бір кесегін жылқы пошымына келтіріп қашап ойып жасайтыны туралы баяндалады. Атты тастан, саз балшық, сүйектен жасалады. Артқы тұсына аттың құйрығы іспеттес бірнеше қылды топтастырып, ықшамдап бекітеді. Үстіне ат жабуға ұқсастырып мата жабылады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ақта''' қойшының асы. Ертеде қойшылар далада сиыр сауып ақта істеген. Олар сүтті қарынға құйып оның құрамын ауа шығып тұруы үшін екібасын шапқан жілікті ауыз тұсқа түтік ретінде орналастырады. Содан кейін жеpre көміп, үстіне от жағып пісіреді. Тасты ысытып алып, ко салып дайындалған осыған ұқсас түрі қорықтық деп аталады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Таспа''' (''Таспашөп'', ''Сеңгірлек'', () бұршақ тұқымдасына жататын бір не көп жылдық шөптесін, бұта, бұташық өсімдіктер туысы. Солтүстік жарты шардың қоңыржай және субтропиктік аймақтарында тараған мыңға жуық түрі бар. Бұдан малдың жеуіне жарайтындары 70 шамалы. Соның ішіндегі бастылары: ақбас жоңышқа, қоңырау, тарбақ, ақтаспа, арам жоңышқа, сиыр жоңышка, түлкімасақ, ақшатай, сортаспа, кендірмасақ, таутаспа, сұлы масақ, қасқыр масақ, тарбақай, леман, жіп таспа, сабын таспа, ақ тікен, ала таспа, май таспа және тағы басқалар. Қазақстанның барлық өңірінде кездесетін 314 түрі белгілі. Қазақстанда Таспаның 75 түрі эндемиктер, 11 түрі өте сирек кездеседі, сондықтан қорғауға алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген. Шалғынды далада, шөлді жерлерде, қиыршық тасты тау баурайында, құлама топырақ шөгіндісінде өседі. Биіктігі 15 100 см, сабағы түзу, түкті. Жапырағы сыңар қауырсын пішіндес. Тостағанша жапырақшалары түтік не қоңырау тәрізді. Гүлі сары, қызыл, ақ, кейде сарғыш түсті, олар шашақ, көбінесе масақ немесе шоқпарбас гүлшоғырына топталған. Сәуір тамызда гүлдеп, шілде қыркүйекте жеміс салады. Жемісі бұршақ, екі, кейде бір ұялы. Таспаның көпшілік түрі мал азықтық және дәрілік өсімдіктер, біраз түрі қолдан егіледі. Құрамында алкалоид, глюкозид не сапонин болады, улы түрлері д�� бар. Геодезияда сызықтың ұзындығын тұрған орнында өлшеуге арналған геодезиялық аспап. Таспаны болаттан немесе ені 15 20 мм, қалыңд. 0,3 0,4 мм және ұзындығы 20 50 м, кейде 100 м-ге дейін жететін инвардан жасайды. Өлшеу дәлдігі жер бетінде тікелей бөлу кезінде 1:1000-нан 1:3000-ға дейін, өлшеудің басқа әдістерінде 1:20000 және одан жоғары болады. == Дереккөздер == Санат:Бұршақтар тұқымдасы +'''Ат тағалау''' көбінесе мініс және жорық аты тұяғының табанына тағаны шегемен бекіту үрдісі. Яғни тек алыс жолға немесе қыста мінілетін аттарды тағалайды. Қыстыгүні тағалы ат мұз бен тоңда таймайды. Кейде жұт жылдары да тай және құнан сияқты жас жылқыны өзіне шақ тағамен тағалайды. Ат тағалау таулы-тасты күдір жерлерде аттың табанын тас бату, «тасырқаудан» (ат тұяғының желінуден ақсауы) жараланудан сақтайды және аттың нық жүруін қамтамасыз етеді. Яғни тағаланған ат «ет сақтайды» (азбайды), арымай бір қалыпта жүреді, тастақ жерден батыл өтеді. Фольклорлық дәстүрде Мөңке би айтқан екен деген сөз сақталған: ''Арғымақтың аяғы, ''Айдай таға қағылса, ''Кілегей мұздан таяр ма. Қазақ сейсенбі күнді ат тағалауға сәтсіз күн дейді. Сәтті күндер ретінде дүйсенбі, сәрсенбі, сенбі күндерді таңдайды. Осы күндердің дәл түс кезінде тағалағанды жөн көреді. Тағалайтын күні атты суаруға болмайды. Себебі ат тұяғы шеге қаққанда жарылып кетуі мүмкін. Ат аяғын жаңа соғылған немесе бұрын пайдаланылған тағамен де тағалай берген. Ат тағалау үшін ең алдымен аттың тұрасының табаны кедір-бұдыр болса жонып, егер маймақ немесе қаратұяқ өскен болса, жылқының тұяғын шотпен шауып тегістейді. Ал табанның жүрекшесі кесілген болса, тұяғының астына жұмсақ зат салуға да болады. Егер тағаның тесігі сыртына қарай қиғаш бітсе, онда шеге тұяқтың тұрасын тесіп кететіндіктен ол тағалауға жарамсыз деп есептелінеді. Тағаның шегесі сәл имектеу келеді. Сол имек жағын ішіне қаратып қағылады. Шеге дұрыс қағылмаса жарақаттап, ат сүріншек болады. Егер атты жығып тағаласа, алдымен астыңғы екі аяғынан бастаған қолайлы. Алайда, артқы аяғынан бастап тағалайды. Шеге қағудың да өз тәртібі бар: әуелі тағаның маңдай шегесін, онан соң шеткі екі шегсесін, ең соңында ортасындағы шегені қағады. «Тағашы тағашы емес, ұстаушы тағашы» деген сөздің мәні жылқы ұстаушының міндетінің өте жауапты екендігін меңзейді. Жылқыны жығып байлаған соң, ұстаушы адам аттын аяғын тізесіне қойып, табанның жүрекшесінің артынан екі бармақпен тіреп тұрып, буыннын қозғалмайтындай етіп балға мен төске қарсы берік қаусыра ұстайды. Тағалаушы тағаның шетесін балғамен сілки ұрады. Шеге кірген сон басын тістеуікпен қиып тойтарады. Ең соңында мінер жақ аяқтың алдыңғы орта шегесі қағылады. Aт аяғының қасаң таға қалса, тұрада шеге қалды деп оны алып тастайды. Тағалап тұрғызған соң ат денесімен сілкінсе онда тағалаудың баянды болғаны. Содан кейін атты біраз жерге жетектеп жүргізеді. Егер ат аяқтарын ауырсынбай бүгежектемей нық басып жүрсе, оның дұрыс тағаланғаны деп есептеледі. Ат тағалаған кезде тұяқтың тұрасына шегенің тиген-тимегенін жіті бақыламаса, кейін тұрасы іріңдеп ат ақсап қалуы мүмкін. Ондайда шегені суырып, тесікке сақар деп аталатын қара сабын дайындайтын шикізат енгізсе, іріңді айдап шығады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ақтабан етік''' табанына ақ түсті сапасы төмен ұлтан салынған ер адамның қисық табан аяқкиімнің атауы. Табанындағы ұлтанға байланысты ақтабан етік аталған. ҚР МОМ қорындағы (КП 26300/7) Ақтабан етік қара былғарыдан тігілген қонышы мен өкшесі бірге, ал керсені (басы) жеке пішілген, іші коңыр терімен астарланған. Қонышының алды 36,5 см, арты 32,5 см, табанының тұрқы 30 см, ені 9,5-11,5 см, өкшесі аласа. Өкшесінің ішкі жағына сірі қабатталып салынған. Табанына, өкшесінің жербасарыңа сегіз қабат ұлтан, сондай-ақтемір тақа салынып, шегемен бекітілген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ақтабан сойыл''' көп ұсталып, қолдың табы көп түскендіктен ағарып кеткен ұрыс, әрі қорғаныс қаруы есебінде қолданылды. Әдетте, қайың немесе емен сияқты төзімді де, мықты ағаштан жасалынды. Қамшысы бар білектей, Айбалтасы күректей, Сойылы бар ақтабан, Бәйгесі бар баптаған, Жылқышыға сенеміз. Сонымен бірге, ақтабан сойыл мал шаруашылығының барлық салаларында да қолданыс тапты. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Аттұмар''' магиялық, мистикалық сенімдерге негізделген, тіл-көзден сақтайтын ат мойнына тағылатын фетиштік зат, тұмар түрі. Құран аяттары жазылған дұға немесе жеті түрлі зат салынған тіл-сұқтан сақтайтын заттар жібек, қымбат матадан, күдері былғарыдан үшкіл пішінде жасалған тұмар қаптың ішіне салынады. Оның ұзындау келген ілетін немесе байлайтын бауы, әсемделген шашақтары, күміс шытыралары болады. Кейде аттұмар қаптары арнайы металдан жасап, күміс қақтаған құты пішінде жасалады. Аттұмарды жүйрік жорға сияқты «жанына балаған» құнды атымен топ адам жиналған жиын-тойға барған кезде ат мойнына таққан. Ауызша мәліметтерге қарағанда аттұмар жүгеннің кекілдігіне, сағалдырығына немесе өмілдірікке тағылған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ат тұяғын тазалағыш''' мініс атының тұяғын тазалауға арналған теміртектен жасалған құрал. Саз, балшықты қиыршық тасты өңірлерде ат табанына саз балшық жабысып, ол тұраның жүрекшесін, жұмсақ еттерін зақымдамас үшін ат тұяғын тазалайтын құралмен ыршып, сүртіп тазалайды. Көбінесе жазғытұрым және күзге қарай жиі тазаланады. Тазалаған кезде жарақаты болса, сақар тығып, тоңмай жағады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ақтай құда''' екі адамның әйелдері бір мезгілде екіқабат болып, босанбай тұрып, кұдаласу түрі. Олар «егер сенің әйелің қыз туып, менің әйелім ұл туса немесе керісініие, менің әйелім қыз туып, сенікі ұл туса екеуміз құда болайық» деп сәбилер тумай жатып-ак өзара келісе береді. Мұндай құдаласу түркі қазақ әдеби тілінде ежеғабыл деп аталады. Құдандалықтың бұл түрін бесіккертті құда деп те атайды. Ақтана күмістен жасалған дөңгелек әшекей түйменің түрі, бірақ кәдуілгі түймеден үлкендеу, дөңгелек пішінді, жалтырап тұратын әшекей. Тана көбіне әйел киімдеріне тағылады. Зергерлер әрнектейді ақ тананы, Жақсылар өнеріне мақтанады, деген айтыс жолдары тананың әшекей бұйымдарының ішіндегі бірегейлердің бірі болғандығын айғақтайды. Ақтананың жасалған материалы мен техникасына қарай алтын тана, ортасында тасы барын көзтана, сүйектана немесе сіркелі тана деп атаған Ақтананың бұдан басқа да алуан түрлері болды. Сонымен бірге, бұл бұйым қазақтың дәстүрлі отбасылық мәдениетінде түрлі ғұрыптық инициациялық рәсімдерді атқарудың қажетті атрибуты болды. Мысалы, отбасылық-неке салтында қалындық айттырып, құдандалыққа келісу барысында жігіт жағы қалындық қыз жастау болса, сырға орнына ақтана таққан. Бұл қыздың жас та болса айттырылып қойғандығын айғақтайтын символ. Қазақы ортада осы әшекейдің эстетикалық әсемдігін жоғары бағалағандығы сонша, қыздың жәудіреген көзін «тана көзге» теңеген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ат шана''' қысты күні қар, мұз үстінде жүру үшін атқа жегілетін көліктің атауы. Ат шананың сүйегі жеңіл болу үшін қайың, емен, тал тәрізді төзімді, иілгіш, берік ағаштардан құрастырылады. Жерге үйкелетін табан бөліктері темірмен қапталады. Жердегі кедергіге тіке соқтықпас үшін, ат шананың табан ағашының басы иіліңкі, қалған бөлігі түзу болады. Табан ағашқа деңгейлес түзу екі ағаш оған қатарласа үстінен келетіндей етіп, арасына бірнеше тіреу ағаш салып бекітіледі. Дайын болған екі табанның арасы көлденең ағаштармен «тұсаулап» ұстатылады. Үстінен шабақ ағаштар бекітіледі. Табан ағаш тез тозбас үшін темірмен қапталады. Сондай-ақ құрама ағаштардың беріктігін арттыру үшін әртүрлі қосалқы темірлермен бекітіледі. Ат шананың атқа жегілуі арба жегумен бірдей. Ат шана жасалу ерекшелігіне, пайдаланылуына қарай ағаш шана, темір шана, жайдақ шана (жайпақ шана), қос аттық шана, бір аттық шана, күймелі шана, қалқанды (қанатты) шана және т.б. деген түрлерге бөлінеді. Дегенмен кейінгі уакытта бұндай шана түрлері әртүрлі темірлерді дәнекерлеу арқылы да жасалады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ақтал ау''' қазақ ұғымында құтпан малды аталық қуатынан қан шығармай айыру, яғни пішу тәсілі. Малдың аталық қуатынан айыратын ақтау тәсілінің тарту, жаншу, мыту, біздеу деген түрлері бар. Бұлар да өз кезегінде бірнеше түрге бөлінеді. Тарту қозы, лақты пішудің қан шығармай жасалады, яғни ұманың сыртынан ұрықтүтігін тартып үзеді. Қозы-лақты пішуге өте ыңғайлы болғанымен, бұл тәсілді ірі малға қолдану қиынға соғады. Аталық енінің бауын (ұрық түтігін) саусақпен ілмектеп тарту немесе қысқышпен жаншығаннан соң 30-45 күн бойы без құрамындағы гормондар мен биологиялық белсенді заттар төлдің денесіне сіңіп биоактивизатор міндетін атқарады, яғни жас организмнің өсімін жеделдететін маңызы бар, дейді зерттеуші Ш.Әлғалиүлы. Біздеу қан шығармай жасалатын пішу, яғни ақталаудың бір тәсілі. XIX ғ.-дың 20-30 жылдары қазақтар бұқаны «біздеу» тәсілімен ақтаған. Яғни кәдімгі бізді 20-30 мәрте пісіп, уызын (ұрығын) ағызған. Алайда, бұл аса дөрекі тәсіл және оның машақаты да көп болды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ақторық''' патшалық Ресей кезінде Ертіс жағалауындағы әскерилер есебіне берілген жерлеріндегі қазақтар жалға алып пайдаланатын жайылым атауы. Ақторық үшін қазақ ауылдары түтін басына 40-50 тиын мөлшерінде салым төлеп тұрған. Ақторықты қазақтар көктеу-күздеу үшін пайдаланды. Көптеген ауылдар өз жайлауларына жету үшін әскерилер жерлерінен кесіп өтуге мәжбүр болды. Әскерилер жеріне күндіз тоқтап дем алғаны үшін 20 тиыннан алым төлеп отырған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ақтұйғын''' қаршыға тұқымдастарына жататын жыртқыш құстардың ішіндегі ең қыран құс. Негізігі аты тұйғын, қазақ құсбегілері түсінің аппақ болып бітуіне орай көбінесе "ақтұйғын" деп атайды. Оның жоны ақ, дене бітімі жұп-жұмыр болып келеді. Қазақстанның шөлейт өлкелерінен басқа өңірлерде сирек те болса кездеседі. оңға == Сипаты == Тұйғынның қаршығадан түр-түсінің өзгешелігі болмаса, қанат құйрығының жаратылысы мен сүйек бітімінде айырмашылық шамалы. Алайда, қазақ құсбегілерінің арасында қаршығадан гөрі тұйғын көбірек қадірленеді. Ол қаршығаға қарағанда шалымды келеді. Егер қаршыға мен тұйғынды құсқа қатар жіберсе, қаршыға жер ортаға жеткенше тұйғын нысана еткен құсын бір түйіп үлгереді. Тағы бір ерекшелігі сырт тұлғасы дөңгелектеу және қаршығадан кішілеу, сүйкімділеу болды. Ұясын биік жарқабақтарға, жақпар тас кемерлеріне, ағаш басына салады. Кейде әлі жететін құстардың ұясын да пайдаланады. Көп ретте үш жұмыртқа салып, 28-30 күн дегенде басып шығарады. Салмағы 500-1090 грамм шамасында. Жақсы бап көрген тұйғын үйрек, қаз сияқты құстардан бастап, қарсақ, түлкі, қоян сияқты аңдарды да алады. == Түрлері == Құсбегілер тұйғынды сырт бітіміне орай, түр-түсіне қарай өз ішінде саралап, үш түрге бөліп атайды: тұйғынның сырт жүні мұнтаздай таза, күмістей ақ болса, оны "ақтұнжыр" деп атайды; тұйғынның жоны болмашы қоңырайып, сұрғылт тартып тұратын болады. Оны сонысы үшін "кір тұйғын" дейді; жонынан бастап бой жүніне дейін сұрғылт түс дендеген жоны қоңыр көкшіл тартқан тұйғынды "құл тұйғын" дейді. Осылайша үш түрге бөліп атағанымен, бұл үшеуінің де сыртқы түсінің айырмашылығы болмаса, қырандық қарымында, сүйек бітімінде де, мінезінде де айырмашылық болмайды. Тұйғын қазақ даласында сирек кездескендікте бұл үш түрінің қайсысы қолға түссе қадірі қаршығадан кем түсепеген. == Дереккөздер == +'''Тастөбе''' сөзі мынадай мағыналар білдіруі мүмкін: == Елді мекен == Тастөбе Жамбыл облысы, Жамбыл ауданы, Көлқайнар ауылдық округі құрамындағы ауыл. Тастөбе Жетісу облысы Қаратал ауданындағы ауыл, Тастөбе ауылдық округі орталығы. == Көне қалалар == Тастөбе Жамбыл облысы, Жамбыл ауданы Тастөбе ауылының маңындағы көне қала орыны. Тастөбе Жамбыл облысы, Жамбыл ауданы, Ақшолақ темір жол бекеті маңындағы көне қорған. Тастөбе Жамбыл облысы Мойынқұм ауданы Ынталы ауылы маңындағы көне қала орыны. == Басқа == Тастөбе шайқасы Исатай мен Махамбет бастаған көтерілістің ақырғы шайқасы өткен жер. +'''Ақтық дем''' қазақ түсінігінде адамның жан тапсыpap алдындағы соңғы демі, соңғы тынысы, кеудеден жаны шығар сәт. Ол қазақ түсінігінде сондай ыстық, ірі, күшті болып кеудені керіп шығатын тыныс. Ақтық дем үстіндегі адамның айтқан тілегі бұлжытпай орындалуға тиіс. Адамның ақтық демі шьққан кезде иман айтып, кәлима оқылады, қол-аяғын түзеп, сіресіп бүгіліп қалмауын қадағалайды. Көз жұмып, иек қаққан соң адамның бой кіретін алдырып, ақ таза киіз төселіп, кеудесіне қара тас қойылады. ''«Кеудеңді қара тac басқыр!»'' деген қарғыс сөз осы жосынға байланысты қалыптасса керек. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ата жау''' дәстүрлі ортадағы әлеуметтік, экономикалық, рухани өмірінде орын алған қайшылықтар барысында пайда болып, кейінгі ұрпаққа жалғасқан өшпенділік, кегі бар, жау дұшпан саналған адамдар. Бұл құбылыс бір-бір әлеуметтік топқа жататын адамдар арасында және билеуші мен бұқара халық арасында орын алды. Дәстүрлі ортадағы құндылықтардың қожырап, ел мүддесі сын тезіне түскен кезден бастап ағайындар арасынан жауласу epic ала бастады. Мысал ретінде Махамбеттің төмендегі әйгілі жыр жолдарын келтіруге болады: ''Хан баласы ақсүйек, ''Ежелден табан аңдысқан. ''Ата дұшпан сен едің, ''Ата жауың мен едім... Ақ патшаның жер реформасынан кейін жер-судан алшақтатылған қазақтар арасында кек қуу, жауласу көрінісі басқаша реңге көшті. Дәстүрлі құқық мен билік орнына аға сұлтандық және билер соты жүйесі енгеннен кейін бұл құбылыс үйреншікті көрініске айналды. Мұны орыс отаршылдығының салдары деуге болады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ақтық қою''' қазақтың дәстүрлі өлік жөнелту, аза тұту салтында орын алатын рәсім мата түрінде үлестірілетін кәде. Дүниеден озған адамның жылдығын бсрген кезде өлікке арнап сойған аттың басын бөлшектемей, сындырмай бүтіндей асып үлкен табақпен тартқан кезде, сүйектің үстіне «ақтық» деп аталатын ақ мата қояды. Омы аят оқыған адамға береді. Бұл ғұрып әсіресе, Алтай қазақтарында таралған жергілікті ерекшелік. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ата жолы''' қазақтың өлікті жөнелту ғұрпында орын алған рәсім, жерлеуге қатысушы ру өкілдеріне немесе үш жүздің үш өкіліне бір-бірден шапан үлестірілу дәстүрінің атауы. Жетісу қазақтарында бұл рәсім марқұмның отбасының жағдайына байланысты шапан, кездеме мата түрінде немесе әртүрлі заттар таратумен атқарылды. Бүгінгі күнде ата жолы рәсімі қазақ ауылдарында әлі де болса сақталған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ақтылы қой, алалы жылқы''' қазақы салтанат пен байлықты бейнелейтін метафоралық образ, дәстүрлі ұғым. Шұрқырап жатқан бір жылқы Тоғай сайын мың жылқы, Есебі жоқ көп жылқы Жиделі Байсын даласы. Өз алдына бір бөлек, Торысы мен қарасы. Аңдай болып көрінген, Бозысы мен аласы, деп келетін өлең жолдары қазақы ортадағы байлық жөніндегі дәстүрлі ұғымды метафоралық образбен шебер бейнелейді. Расында да, төрт түліктің ішіндегі қазақтың ең ардақ тұтары қой мен жылқы. Мыңғырған қой, үйір-үйір жылқы байлықтың да, бақ-дәулеттің де символы. Ақтылы қой, алалы жылқы деген фразеологизм осындай молшылықтың, мамыражай тоқ тіршіліктің метафоралық образы. Ақтылы қой сөз тіркесі мол байлыққа байланысты әсіресе, көп қолданылатын фразеологизм. Ол көбінесе, жеке адамның байлығын ғана емес, бүтін бір әулеттің дэулетін, яғни мыңғырған қойлы ауыл дегенді білдіреді. Қазақы ортада бай адамдар жылқы түлігін әдетте құла, торы, жирен, боз және т.б. деген сияқты түр-түсіне карай жеке-жеке үйірге боліп бағатын. Алалы жылқы деген сөз тіркесі осы көріністі бейнелейді. ''«Қара көктен екі үйір, теңбіл көктен үш үйір, бір үйір боз, бес үйір құла»'' деген сөз тіркестері де байлықтың салтанаты болып табылатын осындай көрініске байланысты қалыптасса керек. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ата сақал''' ер адамның астыңғы иегінің ортасындагы түк. Дәстүрлі ортада орта жастан асқан ер адамга ата сақалын өсіруіне рұқсат етіледі. Ата сақал қоятын адам өзінің жолы мен жасы үлкен жақындарының келісімін алады. Яғни ата сақал аузына түскен деген сөз орамы қазақы ортадағы қалыптасқан, жас ортасына жетіп, ақыл-ойы кемеліне жеткен шақты білдіретін ұғым ретінде сақталған. Істің жөнін, мән-жайын білмейтін жасы үлкен ер адамның қателігін бетіне басқанда «Ата сақалы аузыңа түскеніне неге білмедің?» деп келетін кінәлаудың дағдылы үрдісі осыған байланысты қалыптасқан. Қазақы ортадағы мұсылмандықта ата сақал қойған адам мұрттың ортасы суағары ашық қалдыруы тиіс. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ата-баба''' санатының қазақ этносының дәстүрлі төрт деңгейіне сәйкес төрт түрлі мағынасы бар. Бірінші мағынасы жеті аталық ру-қауым деңгейінде жеті буын рулық-туыстық қатынастар жүйесіне кіретін барлық руластардың ортақ ата тегінің, яғни жетінші атаның атауы. Алайда, бұл ұғым кейде жеті атадан тарайтын бақилық болған ұрпақтардың жалпы атауы ретінде де қолданылды. Екіншісі туыстық-рулық қатынастардың іргелі принциптері мен нормалары бойынша белгілі бір тайпалық құрылымға кіретін жеті аталық рулардың ортақ ата тектерінің атауы. Үшіншісі әрбір жүздің ата тектерінің атауы. Төртіншісі қазақтардың (этнос ретіндегі) ортақ ата тектерінің атауы ретінде қолданылды. Ата-баба көшпелі этностағы көбінесе информациялық идеоло��иялық сипатты болып келетін вертикалды байланысты қамтамасыз ететін пәрменді институт болды. Сонымен бірге, бұл институт бүкіл этностың ауқымында ру-қауымаралық байланыстарды, ру-қауымаралық байланыстар арқылы ішкі тайпалық және тайпааралық байланыстарды, осы байланыстар арқылы жүздік және жүзаралық байланыстарды, яғни жалпы этникалық байланыстарды қамтамасыз ететін әлеуеттік күшке айналды. Аталмыш ішкі этникалық байланыстардың (горизонтальды) қажетті информациялық өрісі, тығыздыгы мен динамикасы сан алуан шежірелік аңыздар, мифтермен, сондай-ақ, жеті аталық экзогамиялық отбасылық некелік қатынастар, ру-қауымаралық, тайпааралық, жүзаралық ұйымдастыру, басқару және реттеу институттары арқылы қамтамасыз етіліп отырды. Информациялық байланыс () пен информациялық өріс () мәні және олардың функциялары жөнінде мына еңбекте зерттелінеді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ақтігер''' үш-төрт қанатты, екі үзікпен жабылатын киіз үйдің шағын түрі. Осы үй туралы: Арғымақ ару аттар сескенсе, Ақтігердің қарсы алдында жусар ма? Ойда қазақ көп жортса, белдерін Күміспенен құрсар ма? деп ертедегі ақын-жыраулар шығармаларында (Шалкиіз жырау) айтылады. Ақтігер үйді алыс жайылымда, көш жолдарында немесе жорықта пайдаланды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ақшелектің майына шақыру''' түйенің тоқпан жілігінен түсетін майлы кәделі асқа шақыру. Бұл кәделі астың түріне жатады, әрі ең сыйлы адамның алдына тарту етеді. Ақшелектің майына шақыру салты Қазақстанның батыс өлкесінде осы кезге дейін жақсы сақталған. Түйенің ақшелегіне жерік болған әйелдер жүректі ұл, қол бастайтын батыр туады дейтін ел арасында ырым бар. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ата-баба жолы''' қазақтың дәстүрлі дүниетанымында ата-баба жолы көшпелілердің ежелден орныққан өмір салты, оның ілкімді принциптері мен нормаларының бірегей жүйесі. Ата-баба жолының когнитивтік бейнесі немесе кеңістіктік образ-моделі «қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман». Яғни «ақ түйенің қарны жарылған» дейтіндей молшылық заман. Сондықтан да адам баласының тіршілік атаулысының ішіндегі жанға жайлысы. Демек, үлгілісі. Осынау «дәулеті асқан, бағы жанған, бақыт қонған» заманның ең басты жасампаз күші, әрине, Өйткені олар тәңірі жарылқағандар, аруақ қолдағандар (аруақтылар). Бүгінгі тіршіліктің де баянды болуы осынау ұлы дәстүр бабалар дәстүрі ата-баба жолын ұстануда жатыр, дегенге саяды әр нұсқалық шежірелік сентенцияның түпкі мәні. Осы себепті көшпелі өмір салтын кешкен жан үшін өткен уақыт, бұрынғы заман, баяғы, бүгінгі заман, қазір ұғымдарының мән-мағынасы ата-баба жолы санатымен байланысты ғана айқындалады. Яғни олар салыстырмалы мәнді санаттар ғана. Ата-баба жолының пайда болған мерзімін ешкім дөп басып айта алмайтын, баяғыда орныққан, еш өзгермеген, яғни мәңгі жасап келе жатқан және мәңгі жасай беретін те. Көшпелілер ұғымында бұл абсолюттік ақиқат. Және осы абсолюттік ақиқаттың қашан дәл уақытын анықтауға ешкім мұқтаж болған жоқ. Өйткені, көшпелілердің қазіргі тыныс-тіршілігі өткендегінің жалғасы ғана емес, ең алдымен мәңгі жасампаз өткендегінің уақыт пен кеңістікті көктей өтіп жеткен бүгінгісі. Ал, болашақ көшпелі ортада қалыптасқан түсінік бойынша, мәңгі үлгі тұтар, сондықтан да өзгеруге тиісті емес, әлгі өткендегінің алдағы сан ұрпақтардың тіршілігіндегі бола беретін және бола беруге тиісті мәңгілік шеруі. Сонымен, дәстүрлі түсінік бойынша, «қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заманда» адамдардың арасындағы, һәм адам мен табиғаттың арасындагы үйлесімділікті қамтамасыз еткен ата-баба жолы олардың мамыражай тоқ тіршілігінің себебі де, салдары да ата-баба жолы болды. Ата-баба жолын ұстанудың идеологиялық және тарихнамалық негізі шежірелік дәстүр болды. Шежіренің осы екі мақсатқа негізделуінің себебі де осында. Бір жағынан (тарихнамалық), шежіре осынау мамыражай тоқ тіршіліктің бүгіндері бақилық болған жасампаз күші- ата-бабаның ерлік істері мен ұлы өсиеттерін дәріптеді. Екінші жағынан (идеологиялық), ата-бабаның аруағын үнемі құрметтеу жосынының бұлжымас ұстаным екендігін негіздеді. Түптеп келгенде, көшпелі ортадагы қоғамдық қатынастар жүйесінің барлық салалары мен барлық деңгейлерін реттейтін ілкімді нормалардан, принциптерден, басқару тетіктерінен және сан алуан ғұрыптар мен салттардан, ырымдардан тұратын қатынастардың негізгі функциясы ежелден қалыптасқан әлеуметтік тәртіптің, яғни «ата-баба жолының» қатаң сақталуын қамтамасыз ету болды. Тіпті, көшпелілердің тіршілік циклінде атқарылатын сан алуан салттардан, ғұрыптардан, ырымдар мен бастап, әр түрлі әсіресе, аруақтарга тәу етудің түпкі мәні, леймотиві өткендегіні дәріптеуге, сол арқылы өткендегінің өзгермей «аруақ қолдаган» бүгінгісін әспеттеуге саяды. Дәстүрлі әлеуметтік ортадағы тұлганың пайымдауынша, көсегесі көгерген өткендегі, яғни «ата- бабалар жолы» деп аталатын ұлы дәстүр қай кезеңде ғұмыр кешкен ұрпақ болсын қасиетті үлгі-ұстаным болды. Өйткені, «ата-бабалар жолын» айрықша қастерлеу әрі қатаң ұстану ғана көшпелі қауым-социумның ежелден үйреншікті өмір салтын ілкі қалпында сақтаудың басым кепілі еді. Демек, көшпелілер үшін осы ұстаныммен жүру ең ұлы мұрат болды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Тастөбе қорғаны''' б.з.б. ғ-лар ескерткіші. Жамбыл облысы Жамбыл ауданы Ақшолақ бекетінен оңт-ке қарай 5,5 км жерде орналасқан. 1940 ж. Геромин Пацевич, 1946 48 ж. Н.Ф. Федин зерттеген. Сыртқы көрінісі төрт бұрышты, аумағы 45 м, биіктігі жер дуалмен қоршалған. Оңтүстігінде үш мұнараның орны сақталған, биіктігі м. Қазба барысында керсендер, күбі көзелер, жайпақ табақтар, тостағанға ұқсас ыдыстар, мойны тар құмандар табылған. Тұрғындары негізінен мал ш-мен, егіншілікпен айналысқан. ==Дереккөздер== Санат:Қазақстан көне қалалары Санат:Жамбыл облысы қоныстары +'''Ақшом''' астық алып қайту үшін алые сапар шегетін түйелі керуен. Қазан төңкерісіне дейін, әсіресе, XIX ғасырда көшпелілер арнайы шыққан түйе керуендерін күтіп отырмай, күзгі астық бастыру кезінде алдын ала жасалған келісім бойынша егіншілерге жалданып жұмыс істейтін. Ақысына астық алатын. Сондай-ақ, малдарын астыққа айырбастайтын. Сөйтіп, түйелеріне астық теңдеп қайтатын. Ақшом деп аталуы ең алдымен түйеге астық арту үшін арнайы жасалған шом деп аталатын құрылғыға байланысты болды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ақы киім''' өлікті жөнелту ғұрпында үлестірілетін кәде киімі. Ақы киімін арулауға, яғни мәйітті жууға қатысқан үш адамға беріледі: басына түскенге тымақ, ортасына түсушіге белбеу, аяқ жағына түсушіге етік беріп, әр қайсысына сырт киімдік пұл немесе дайын шапан, жейде (ақтық пұл) қосады. Төртінші адам мәйітке су құйып берген адамға бір шаршы ақтық беріледі. Бесінші еліктің ақы иесі, яғни жақын жанашыры болғандықтан оған Ақы киім де, ештеңе де берілмейді. Киім әдетте өліктің жетісіне арналған науқанда аят оқылып таратылады. Қазақы ортада қалыптасқан салт бойынша, ақы киімін марқұмның артындағылар дән-дәулеті мен ауқатына қарай берген: қарапайым матадан қымбат кездемеге дейін немесе көн етік былғары, әміркен етіктер де берілген. Алайда, өлік үшін сауапты болады деп ысырапшылықка ұрынуға жол берілмеген. Мүмкіндігіне қарай дайын киім немесе киімдік материалды (тыстық және іштік мата) немесе киімнің құнына татитын мал, мүлік немссе ақша ақы киім ретінде үлестірілген. Ертеден келе жатқана киімі берілмесе, марқұмның мойынына қарыз болып кетеді деп сенген және ондай қарыз адамды тозақ отына түсуіне себепкер болады деп түсінген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет Санат:Ислам ғылымы +'''Ақық тас''' қымбат тас, жалтылдап тұратын, түсі әр түрлі (қызғылт күлгін, қызыл, күреңқызыл) түсті асыл тас. Бұл бағалы таспен ақық көзді қапсырма, ақық моншак, ақықтан көзі бар сырға т.б. зергерлік әшекей бұйымдар жасалады. Ақықтың түсі қоңыр қызыл немесе ақ пен қоңыр қызыл түстердің кезектесіп түсетін жолақты, ал кейбіреуінің түсі ақшыл болады (орыс тіліндегі агат, сердолик, халцедон деп аталатын тастардың баламасы ретінде қолданылады). Ақықтан моншақ тізіледі, онымен зергерлік бұйымдар мен ер-тұрман сияқты ат жабдықтары әшекейленеді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ақыле''' саят құстарында кездесетін буын құрт ауруы. Ақыле болған құстың аяғы мен жіліншіктері немесе саусақтағы буындары ісіп кетеді. Қатты ауырсынған құс жүдеп кетеді. Бұл құрт ауруы асқынғанда кеудеге шауып кетеді. Ақыле болған кұстың іскен аяғын жылы сумен жуып, имиынды қою қылып езіп, іскен жеріне жағады. Үш-төрт күннен кейін қайта жағу керек. Екі жұмадай бақылап, ыстығы басылып, ісігі қайтатын болса, алмасты қайрақка сеіп жағу керек. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ақым''' мәйітті жерлейтін көрдің қуысы. Ақым шығару үшін алдымен кіндікке дейін тік қазады да, кейіннен жанынан жармалап қазады. Жетісу қазақтарында катакомбы қабір көп тараған, ол үш әлементтен: құдық, өтпелі қуыс және жерлеу камерасы ақымнан тұрады. Құдығы төртбұрышты ұзындығы шамамен 1,5x2,30 м, (ұзындығы жағынан солтүстіктен оңтүстікке), тереңдігі 1,5 болып келеді. Қабірдің тереңдігі әйел адам үшін кеудеге дейін, ал ер адамдікі белге дейін қазылады. Ақым көбінесе жср қыртысының жынысына (сары, қара топырақты, тасты), бедеріне (жазық, көлбеу немесе беткей) байланысты қазылады. Әлбетте ақымдау үшін жер керіш болуы керек. Неғұрлым құдығы тереңірек қазылса, ақымы да соғұрлым терең болады. Бұл жерленген адам ақымының төбесі түспей, ұзақ уақыт сақталуын қамтамасыз етеді дегі санайды. Кейбір жерлерде жер асты сулары жақын псмесе тастақ болып келетіндіктен құдығы лоне ақымы таяз жасалады. Халық арасында өліктің жатқан жері жайлы, топырағының жұмсақ болуына да айырықша мән беруі, жерлеп болғаннан кейінгі «оның» жағдайын ойлағандығы болса керек. Кейбір өлкелердің жер жағдайы ақымдап қоюға келмейді. Құдықтың батысында жарты шеңбер тәрізді сатысы немесе еңістеу етіп жасалған өтпелі қуыс болады, ол құдықтың белдеуіне параллель орнатылған күмбез сияқты ақымға ұштасады. Кей жерлерде ыңғайлы болу үшін құдықтың батыс қабырғасын ала терең емес шұңқыр қазылады (саты болмайды). Ақым отырған адамның басы төбеге тимейтіндей етіп жасалады. Бұл конструкция көбінесе қатты топырақты жерлерде жасалатын болған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ақымар''' шариғат бойынша ерлі-зайыптылар ажырасқан әйелдің пайдасына бөлінетін мал-мүлік, өзі күнделікті өмірде пайдаланған тұрмыстық заттары, яғни әйелдің еншісі. Ақымар малдай, жылжымайтын мүлік немесе ақша түрінде де берілген. Күйеу ақымарды өзінің дүние-мүлкінен басқасын халықтың алдында жазылған тізімсіз бөліп берген. Күйеуі өлген жесір әйел, күйеуінің туыстарымен жақсы қарым-қатынаста болса, мұрагер ақымар орнын алмастыратын басқа нәрсе сыйға берілген және егер күйеуі мен әйелінің арасы мүлдем ушығып кетсе, ол жас әйел алып, бұрынғы әйеліне ақымарымен қоса, баласына енші ретінде үстеме дүние-мүлік беріп, өзінің жанына немесе ағайын-туысының маңына бөлек шығарған. Ал, әйел төркін жағына кеткісі келсе рұқсат берілген, яғни ерікті болған. Сондай-ақ, халық алдында мүлікті бөліскенде әйел қолхат алмайды. Бұл әйелдің отбасылық құкығын материалдық қолдау болып саналған. == Дереккөздер == Санат:Шариғат Санат:Құқық +'''Ақыр''' малды бордақылауға, суаруға, жем-шөп беруге қолданылатын іші шұңғыл ыдыс. Оны астауға ұқсас етіп тақтайдан қиюластырып жасайды. Ақыр шөптің, жемнің шашылмауына себін тигізеді. Көлемі жем-шөп берілетін малдың байланысты болады: сиыр мен жылқының ақыры үлкен әрі бойлары еркін жететін қалыпта биіктеу орнатылса, қойдың ақыры да өз бойына шақ аласалау қойылады. Кей жерде ақырды шабыра, оқыра деп атайды да оны жем шабыра, шөп шабыра деп екіге бөледі. Жем шабыра немесе жем ақыр тақтайдан шауып жасалады, ал шөп шабыра шыбықтан тоқылады. Қазақ ауыз әдебиеті нұсқаларында «Ат байлаган ақыр тac, Арқаға біткен қолаңшаш» (Қыз Жібек эпосы) деген жолдарда кездесетін астауша тәрізді түрлері болған. Әулиета өңіріндегі Ақыртас ескерткіші (тарихтағы Талас шайқасына дейін салына басталған) үлкен тас қамалды салу (оны ғибадатхана, керуенсарай деп те пайымдайды) үшін тас блоктарды ішін қуыстап, науашаға ұқсатып жасаған. Кейін, бұл тас блоктардың пішінінің ақырга ұқсастығына карай осылай аталған тәрізді. Шынымен-ақ, қоңырқошқыл түсті кұмтас үлкен тастан ойып жасалған үлкен тас астауларға ұқсайтын блок ақырлар делінеді. Сондай-ақ, кез келген өңірлерде әулие жерде, арасан басында су жиналатын ыдыс түріндегі ағаштан, тастан жасалған ақырлар көптеп ұшырасады. Ондай ақырлардың түбінде тазалап тұруға арналған тесігі бар, ол ағаш тығынмен бекітіледі. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ақырет күнi''' (араб, ахирәт соңы, аяғы) діни түсінік бойынша мэңгілік өмір, дүниедегі өмір. Ақырет күні адамдар қайта тіріліп, мэңгі өмір сүреді, жақсы-жаман іс-әрекеттер таразыланып, эділ жаза беріледі. Ақыретте адам Аллаға, пайғамбарға және дініне байланысты сұраққа тартылады. Ақырет ислам іргелі ұғымдардың бірі. Қазақ ұғымында ақырет қиямет-қайым ұғымымен астас. Соған байланысты қимас адамын жерлеген кезде жақындары «Қиямет-қайымда кездесейік!» деп дауыстап айтып өлген адаммен қоштасады. Зираттың тұсынан өтіп бара жатқан жолаушы ішінен күбірлеп, «Қиямет-қайым жолын» деп үш мәрте дауыстап айтса, аруақтар разы болып жатады-мыс. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ақырет сандық''' кәрілік жасқа жеткен адамның дүниелік болғанда тұтынылатын, артын атқаруға қажетті ғұрыптық заттарды салып сақтайтын сандықтың атауы. Онда адамның ақырет кебінін, жыртысқа қажетті матаны, арулауға қажетті дүниелер салынады. Ол тек сандықта емес, абажа, абдырада сақталуы мүмкін. Сенімді келіндері мен қыздарына қандай дүниені неге жарату жайын айтып аманаттап қояды. Боқша деп аталатын адамның артында қалған ұрпақтарына мұраға қалдыратын дүниелерді жинастырып салатын сандықты ақырет сандық деп атау кейбір оңірде ұшырасады. Ертеде дәстүрлі ортада қартайған адамдар өзінің шама-шарқына қарай ақыреттік сапарына дүние-мүлік жинайды; астына төсенер ақ киіз, бет перде, шымылдық, киер кебін, оны тігетін ине-жіп, сабын, қалампыр, таза шәйнек, шыны, арулауға қажетті дүниелер әзірлеп, сандыққа салып сақтау орын алған. Өйткені, «өлім жарлының артын ашады, байдың малын шашады» деген қазақ өлімнің ерте-кеш, қай сәтте кімге келетінін болжамаса да, соган әркез сай Ақырет сандықты биіктеу орынға, жүкке жинайды және оған адам аяғын қаратып жатуға болмайды деп ырымдайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Aлa арқан''' ақ пен қара жіптен аралас етіп есілген арқан түрі ғұрыптық және мәнді бұйым. Оның символикалық мәні тоқтаусыз алмасып келіп отыратын күн мен түннің антиномиялық байланысын бейнелейді. Сонымен бірге магиялық күші бар деп есептелді. Қазақта ала арқан мен ала жіпке қатысты өте көп. Аяғы ауыр әйелге арқан естірмеген және ала арқанды аттап өтуіне тыйым салған. Өйткені, баланың кіндігі мойнына оралып тұншығады-мыс. Сондай-ақ, жасөспірім баланың керіліп тұрган ала арқанның астынан өтуіне тыйым салынған. Себебі, бойы тапал болып, өспей қалады деседі. Малды ауылдағы қотан сыртынан бөріден сақтану үшін арқан керіп коятын сақтану шарасы магиялық ырым. Халық ұғымында адам тұтынған заттың (арқанның т.б.) иісін сезген қасқыр арқаннан аттамайды, яғни қорадагы малға шаба алмайды. Жаз жайлауға көшіп, далада қонғанда айналдыра тасталған ала арқанның ішіне жатса жын-шайтан да, жылан да жоламайды-мыс. Өйткені, жылан ала арқаннан аттамаймын деп серт берген деседі. Ала арқанды ұрлауға болмайды, ұрлаган жағдайда мойнына ала арқан түседі деп ырым еткен. Қыз артынан апарған буылған жасаудың да арқанын кеспейді және қайта әкетпейді. Әйтпесе, ұзатқан қыздың «ырыс, берекесі» кетіп қалады-мыс. Біреуге мал сатқанда немесе сыйлағанда «малымның құты қашады» деп, басындағы ала жіпті алып қалатын үрдіс бар. Сондай-ақ, жұқпалы індеттің шыққанын білдіру үшін ауылдың және үйдің кіре берісіне ала арқан керіледі. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +Татищев Василий Никитич '''Василий Никитич Татищев''' (19 сәуір 1686, Псков 15 шілде 1750) Ресейдің саяси қайраткері, тарихшы. Түркі текті помещик отбасында дүниеге келген. Мәскеудегі артиллерия мектебін бітірген. == Өмірбаяны == Солтүстік соғысына (1700 21) қатысып, Петр I-нің түрлі әскери, дипломаттық тапсырмаларын орындады. 1720 22, 1734 37 жылдарда Оралдағы қазына заттарын басқарды, Екатеринбург қ-ның негізін қалады. Татищев 1738 41 ж. Орынбор экспедициясын басқарып, қазақ билеушілерімен (Әбілқайыр, Абылай, т.б.) тікелей байланыс орнатты. 1741 45 ж. Астраханның губернаторы болды. Татищев орыс тарихын зерттеуші және географ ретінде танылды. Ол орыс және шетел деректері негізінде “Ерте заманнан бергі Ресей тарихы” атты еңбек жазды. Бұл еңбек 19 ғ-дың 1-жартысына дейінгі аралықта рет жарық көрді. Татищевтің тарихи көзқарасы Петр Қ-нің реформашылдық қызметінің әсерімен қалыптасты. Мемл. құрылысты монархия, аристократия, демократия сияқты үш түрге бөліп, билік жүргізудің самодержавиелік формасын жақтады. Татищев Ресей тарихын үш кезеңге: жеке биліктің үстемдігі (862 1132) жеке биліктің бұзылуы (1132 1462) жеке биліктің қалпына келтірілуі (1462 жылдан) кезеңдеріне бөлді. Сөйтіп, Ресей тарихын самодержавие тарихы деп түсіндірді. Татищев жұртшылыққа үлкен танымал болды. Ол ескі кәсіпорындардың өнімділігін арттырып, жаңа кәсіпорындар құруға күш салды. Пайдалы қазбалар іздестіруді ұйымдастырды. Оның басшылығымен бастауыш және арнаулы кен мектептері ашылды. Татищев Ресейде алғаш энциклопед. сөздік әзірлеуді қолға алды. Ол “Ресейдің тарихи геогр., саяси және азаматтық лексиконы” сөздігін “К” әрпіне дейін жасады. Бұл еңбек ол қайтыс болғаннан кейін жарық көрді (1793). ==Дереккөздер == Санат:19 сәуірде туғандар Санат:1686 жылы туғандар Санат:26 шілдеде қайтыс болғандар Санат:1750 жылы қайтыс болғандар Санат:Қоғамдық игілік жазушылары Санат:Псковта туғандар Санат:Мәскеу облысында қайтыс болғандар Санат:Ресей империясы мемлекеттік қайраткерлері Санат:Ресей империясы тарихшылары Санат:Ресей империясы географтары ірге тасын қалаушылар Санат:Астрахан губернаторлары +'''Ала арқан қию''' ала түс, оның редукцияланған лексикалық формасы ала ежелден ерекше қасиетті ұғымға айналды. Ол тіршілік атаулының ақ пен қарадан тұратындығын және осы екі түстің өзара антиномиялық байланысы тіршіліктің диалектикасы болып табылатындығын ежелгі көшпелілер өздерінің сан алуан ырым-тыйымдары мен ұстанымдары арқылы білдірді. Көне түріктердің жазба мұрасы «Ырым бітікте» адамдарға шарапатын тигізетін ала «Атлы иол тәңірі» деп аталынды. Ол әмбебап космогониялық ұғымға сәйкес жоғарғы әлем мен ортаңғы әлемді өзара байланыстырып ұдайы жол үстінде жүреді екен. Ала ұғымына байланысты көне дәстүрдің сілемдері түркі тілдес халықтардың бәрінде дерлік сақталып отыр. Мысалы, төлеуіттердің дәстүрлі ұғымында жолаушыларды желеп-жебейтін қолдаушысы жол тәңірі ала атқа мініп жүреді екен. Ал хакастардың жаңбыр тілеуге байланысты атқарылатын ғұрпы бойынша қайыңға ала жіпті байлайды. Сөйтіп, әлгі ала жіп Жасаған ие мекендейтін жоғарғы әлем мен адамдарды байланыстыратын дәнекер (медиатор) функциясын атқарады. Жалпы ала ат пен ала жіп жолаушы сапарының оң болуының, сәттіліктің символы болып табылады. Ала арқанды қию рәсімі үш түрлі жағдайда орын алған: біріншіден, ала жіп кесу дауласушы екі жақтың келісімге келіп бітіскенін білдіреді, екіншіден, ру-қауымның демографиялық мөлшері тым артып, осыған байланысты жер (жайылым) тапшылығы айқын сезілгенде сегізінші атадан ары қарай болінетін келесі ру-қауымдықтоп пен бөлетін ру-қауымның екі айырылысуын рәсімдейтін ғұрып; үшіншісі жас баланың жаңадан тәй-тәйлеп жүре бастағанын рәсімдейтін ғұрып сәбидің аяғына байланған ала жіпті кесу оның тіршілігінде жаңа кезеңнің басталғандығын бейнелейді. Қазақтың дәстүрлі құқықтық ғұрпында ала жіп ерекше ғұрыптық мәнге ие. Ел арасында мал, құн, қыз, жесір, жетім, даулары сияқты кикілжің, араздық тудыратын даудың ақ-қарасын анықтап, әділ шешімін беру ауыл ақсақалдарының үлесіне тиетін. Дәстүрлі ортада кез келген дау үлкендердің тоқтамымен түйінделіп, ақсақалдар тарапынан шешімін ��аппаса, дауласқандар биге жүгінеді. Даушарға төрелік айтып, қазылық құру үшін болған отырысты дау жиынына жиналып, өте маңызды болса, бір мал құрбандыққа шалынып, жиналғандар қолдарын қанға малып дүғалар оқылады. Салт бойынша, дау соңында қарсы жақтар ала жіп керіп отырады. Осы ала жіп орта- сынан шарт кесіледі. Бұл ғұрыптың орындалуы даудың аяқталуын, қарсы жақтардың мэмілеге келуін, қазылыққа разылығын аңғартады. Жетіаталық құрылымның демографиялық мөлшерінің, яғни демографиялық оптимумының дағдарыс күйге снуіне және оның территориялық ресурстарының жетімсіздігі байқалуына байланысты келесі сегізінші атадан кейінгі ұрпақтардың демографиялық, шаруашылық жологиялық, және т.б. жағынан кемелденген тобы бөлініп отырады (ескере катер нәрсе ру-қауымның демографиялық мөлшері он скі, он үш атага дейін жетуі мүмкін). Шаруашылықты жүргізген ауқатты байлары, басқарар биі, ел қорғаны ба¬тыры бар бұл топтың бөліну (еншілеу) рәсіміне шежірелік түрғыдан негізделген тығыз байланыстағы тайпалық үлыстың игі жақсылары тегіс ат салысулары тиіс болды. Олар бөлінетін топқа жаз жайлауын күз күзеуін, қыс қыстауын, көктем көктеуін және көш жүретін бағыттар мен жолдарды енші ретінде белгілеп берді. Яғни ру ақсақалдары келісіп руды екіге бөліп, дербес ру ретінде бір-бірін тануды бастауға рұқсат етіп, бекітетін ғұрыптық шара «ала бие сойып, ала арцан кесу» ғұрпы атқарылады. Мұндай шараға барудың экономикалық, әлеуметтік, қоғамдық және т.б. толып жатқан шарттары бар және ол толық қамтамасыз етілуі ескеріледі. Атап айтсак, ең бастысы рудың адам санының кеп болуы; екіге айрылысар рулас ағайынның кемінде жсті атадан әріге ұрпақ аралық буынның алмасуы жеке ру ретінде өмір сүруіне қажетті экономикалық, өндіріс қатынастарының; ғұрыптық құқықтық қатынасты реттейтін саны толық беделді ақсақалдар мен билердің; шаруашылық қатынастарын жүргізуге ықпалды байларының; этномәдени өмірді қамтамасыз ете алатын өнер адам дары, қатынаста рудың абыройы мен бет-бейнесі бола алатын шешен, ақын, би сияқты көшпелі ел басқаруға араласатын адамдары, батырлары, балуандары сияқты құрамы болуы ескеріледі. Осындай шарттар толық қамтамасыз етілгенде екіге бөлінген ру дербес ру (халық ұғымында ел) ретінде өмір сүруге қабілетті деп танылады. Рәсімді рудың беделді ақсақалдары өзара келіскен соң елдің шаруасы аз, мамыражай жаз маусымының бір күнінде ру өкілдерін жинап, арнайы рәсім откізеді. Алдын ала дайындалған ала жылқының құйрығын екі жақтың беделді адамдары кесіседі. Соңынан әлгі жылқыны сойып, екі жақтың адамдары қолын қанға баты- рады. Мұны айырылысудың ғұрыптық- символикалық айғағы деуге болады. Рәсімнің шарықтау шегі ала арқанды керіп, болінетін рудың беделді окілдері ала арқаннан ары аттайды да, арқанның екінші үшын ұстап тұрған кезде, ғұрыптық рәсім ала арқанды кесу ғұрпы атқарыл��ды. Айырылыс қазан асылып, ас ішіледі. Сөйтіп екіге болінген адамдар екі бағытқа қарай кетеді. Анатіліміздегі мүлдем айырылсуды меңзейтін «ат құйрығын кесісу» (бірақ кесу емес) деген фразеологизм осыдан қалса керек. Бүдан кейін болінген топ жеке рулық құрылым ретінде өз бетімен тіршілік құрды. Бұл бірлестік аталмыш рәсімнен соң өзі енші алып шыққан румен де қыз алысып, қыз беру күкығына ие болды. Сан жағынан жеті ұрпақтың молшерден асқаннан кейінгі жаңа қауымдық құрылымның болініп шығуы, түптеп келгенде көшпелі табиғи-тарихи теп- теңдікті сақтау үшін адам табиги және материалдық ресурстарды қайта боліп отырудың ең тиімді институттанған тәсілі, яғни экосистеманың табиғи және материалдық ресурсын тиімді пайдалануга бағытталған этникалық қауымның өзін-өзі үйымдастыру тэсілі деп бағалауға болады. Ала арқанды аттау көшпелі ортадағы, қоғамдық ортадағы байланыстың тығыздығын пәрменділігін, қуатылығын қамтамасыз етіп отыратын, туысқандық- рулық қатынастардың жеті аталық ауқымнан кейін үзілгендігінің айғағы іспеттес. Тілімізде ала арқанның немесе ала жіптің осындай әлеуметтік семантикасына байланысты «біреудің ала жібінен аттама!» немесе «біреудің ала жібін алма!» деген эвфемистік бітімдегі сақталған. Аталмыш рәсімнің «кері» паралеллі ретінде апыл-тапыл жүре бастаған сәбидің аяғын ала жіппен «тұсап» оны ауылдағы «ұлын ұяга, қызын қияға» қондырған ардақты ананың кесу рәсімін айтуға болады). Осы рәсімнен кейін руаралық қатынастың нормалары мен ережелері олардың арасындағы қатынаста үрдіске енеді. Бұл рәсімнің мәні көшпелі ортадағы этникалық- қоғамдық дамудың динамикасын қамтамасыз етуге және экономикалық, демографиялық шарттарын тиімді үйлестіре отырып, түптеп келгенде этностың қорғаныс тетіктерін күшейтуге бағытталған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ала балта''' басы әшекейлі жауынгерлік балта. Айбалта басын ою-ернекпен эшекейлеу көшпелі халықтарда көнеден келе жатқан дәстүр. Қазақ ұсталары кейбір балталардың бастарын алтын- мен және күміспен бұлау, алтынмен және күміспен қақтау әдістерімен әшекейлеп жасаған. Бұл дәстүрдің негізінде қаруды мифологиялық космостың зоналарын вертикаль бойынша байланыстырып тұратын мифтік әлем ағашының алломорфы ретінде санайтын діни-магиялық ырым жатыр. Сондықтан балта басына қолданылатын орнектің негізгі түрі көне мифологиялық «әлем ағашын» тұспалдайтын өсімдік өрнегінің түрлі варианттары орын алады. Қазақтар әшекейсіз қарапайым балтаны қара балта десе, қаратемірге ақ күміс шабылған әшекейлі балтаны ала балта деп атаған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ала басқұр''' терме алаша әдісімен өрнектелім тоқылған басқұр түрі. Бұл басқұр сәндігімен қатар киіз үйдің керегесі мен уығының біріккен жерін тасалау мақсатында жасалады. Ала басқұрдың тоқылу әдісі терме алаша тоқылған дай, ормек құрып, ��р түсті жіптерден терме тері, өрнектердің алуан түрін пайдаланады. Басқұрдың қай түрі болса да ұзындығы он-он үш құлаш, ені бір-үш қарыс болған. Ала басқұрдың ұзындығы керегенің қанатының санына, үйдің үлкендігіне, яғни уықтың санына қарай, неше бас киіз үйге түтынуға арналғандығына сай тоқылады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Михаил Павлович Фролов ''' (27.9.1916, Ресей, Алтай өлкесі, Поспелиха поселкесі 9.11.1991, Украина, Ялта қаласы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, лейтенант, танк ротасының командирі. Орыс. Алматы қаласында орта мектепті оқып, 1939 жылы Барнаул педагогикалық институтын бітірген. Орта мектептің директоры болған. 1940 жылы Кеңес әскері қатарына шақырылып, 1941 жылдың маусымында Ұлы Отан соғысына қатысқан. 1943 жылы Сталинград танк училищесін бітірді. Осы жылдың жазында, неміс-фашист басқыншыларына қарсы Курск және Орел қалалары түбінде ұрысқа қатысты. Воронеж майданының әскерлері Белгородқа және Харьковтың мен Сумы қаласының қарай шабуылды өрістетті. Фроловтың танк ротасы 10-танк корпусы 178-танк бригадасының жаяу әскерлерімен өзара қимыл біріктіре отырып, Гапоновқа мен Братск елді мекендері үшін ұрыстар жүргізді. 14 тамызда жаудың батальоны 25 танк пен өздігінен жүретін зеңбірекке тосқауыл жасап, артиллерия батареясынан оқ атып, танк бөлімінің жауынгерлік сапына қарсылап қойды. Осы ұрыста Фролов өзінің «отыз төртіншісімен» шебер айла-амал қолдана отырып, жаудың танкісін, 7-Т6 ауыр танкісін, автокөлігін өртеп, зеңбірегін шынжыр табанымен жойды. Соңғы ұрысты тойтарар кезінде ержүрек танкист қатты жараланды. Осы жасаған ерліктері үшін Фроловқа КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы беріліп, Ленин ордені мен «Алтын Жұлдыз» медалі қоса тапсырылды (10.1.1944). 2-рет 1-дәрежелі Отан соғысы ордендерімен және медальдармен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:Кеңес Одағының батырлары Санат:1916 жылы туғандар Санат:1991 жылы қайтыс болғандар +Ортағасырлық мұз үстінде сырғанауға арналған жабдық. Негізі өткір және аяқкиімге бекітілетін екі қосымша аумағы шағын екі мойыннан тұрады. Конькидің ең көне түрлері болып 1948 ж. қазба жұмыстары кезінде Қазақстанның Қостанай облысының (Садчикова селосының маңынан) табылған қола дәуірде жылқының қабырға сүйектерінен жасалған үш жұп конькилер деп есептеледі. Осы байырғы конькилер қазір Финляндияның Турку қаласындағы қысқы спорі түрлері мұражайында сақтаулы тұр. Конькиді әрі қарай жетілдіруге "жүз өзектің елі" Голландия кегі еңбек сіңірді. Мұнда ертедегі конькилер алдымен ағаштан жасалынған, кейін ағаш конькилердің табанына қоладан, темірден жүздер жапсырылған. Таза темірден жасалған конькилер XVII ғасырда пайда болды. Ал XIX ғасырда алғашқы жарыстар өткізген конькилерді норвегиялық өнер тапқыштар К.Вернер мен А. Паульсен ойлап тапкан. Мәнерлеп сырғанауға арналған конькилердің түрі ба��.'' 1) Жүгіретін конькилер, табаны ұзын сүйір келген өткір жүзден тұрады. Бұл жүз ортасы қуыс түтікке бекітіледі. Болаттан құйылған мойын аяқкиімнің ұлтанына мықтап қапсырмалы шегемен бекітіледі. Ұлтанның іш жағы қапсырманың беті аяққа батпас үшін ұлтарақпен жабылады. 2) Хоккей ойнайтын конькилер, доптың жене шайбалы хоккейлер ойнау үшін арнайы жасалады. Өзінің қолдануына карай бұл коньки түрлері тағы да үшке: :# шайбалы хоккей, :# допты хоккей және :# шайбалы хоккейдегі қақпашы үшін болып тағы да үш топқа бөлінеді. Жүгіруге арналған конькилерге қарағанда бұлардың жүздері жалпақ әрі қысқа, аяқтың ұшында тұру және мұзға тірелу үшін жүздерінің ұшында кертпелер бар. 3) Мәнерлеп сырғанауға арналған конькилер, аяқкиімнің табанымен бірге құйылатын биік конькилер. Мұнда іші қуыс бөлік болмайды. Мұзға тірелу үшін конькидің ұшында ұсақ кертпелер болады. 4) Бұқаралық сырғанақ тебуге арналған конькилер, Мұнда жоғарыда айтылған коньки түрлерінің кез келгендеріне қоса "Снегурочка", "Поликарпова" және балаларға арналған сырғанайтын екі жүзі бар конькилер де жарай береді. 5) Роликті конькилер, қатты, тегіс асфальт жолдың үстінде жаттығу өткізуге арналған конькилер. Бұлардың бір сызықтың бойына орналасқан төрт роликті немесе екі сызықтың бойына екі қатар болып орналасқан екі түрі бар. Қос қатарлы роликті конькилерде жұптасқан роликтер бірге құйылған. Роликтер резеңкеден, ортасы темірден, болат шариктерден тұрады, ал негізі пластикадан жасалады. Роликті конькилер кейде аяқкиіммен бірге құйылады, кейде бөлек жасалады. == Дереккөздер == Санат:Коньки спорты +коньки спорты''', XIX ғасырдың аяғынан бастап пайда болды. Түркістан өлкесінің Г. Колпаковский Кіші Алматы өзенінің бойымен жоғары өрлеп барып Көкқабақ төбесінің бауырынан Көкжазық деп аталатын шағын тегіс алаңқайды іздеп табады. Бұл осы жылдары конькимен сырғанау модаға айналған жылдар екен. Санкт-Петербург қаласында оқитын губернатордың ұлы мен қызы да конькимен айналысқан көрінеді. Әрине, олар Верныйда көп тұрақтамай астанаға тезірек қайтқылары келеді. Студент балаларын жанында ұзағырақ ұстағысы келген Герасим Алексеевич әлгі Көкжазықтан мұз айдынын қатырғызады. Сөйтіп қазіргі биік таудағы Медеу мұз айдыны тұрған орын бұрынғы Көкжазықта губернатордың отбасы мен айналасындағы әскерлер, қорғанның ауқатты адамдары бой жазып, таза ауада демалатын сырғанақ пайда болды. thumbБірақ Қазақстандағы коньки спорты XX ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап қалыптаса бастайды. Осы жылдары алғашқы үйірме Петропавл қаласында пайда болады, содан кейін Семейде, Өскеменде, Оралда, Ақтөбеде, Қазалыда үйірмелер ашылады. Бірақ 1949 ж. көне Көкжазықта мұз қатырылып ол Медеу мұз айдыны деп аталғаннан кейін коньки спортын дамыту шындап қолға алына бастайды. Медеу спорт кешенін салу үшін алдымен селден қорғайтын бөгет салу қажет болды. ҚР-ның спорт шебері атағын барлық төрт қашықтықтың қорытындысы бойынша межелі ұпай санын орындаған чемпион атағы төрт қашықтықтың қорытындысы бойынша аз ұпай жинаған спортшыға беріледі. Қысқы Азия және Олимпиялық ойында чемпион атағы жеке қашықтықтарда сарапқа салынады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Алма-кезек алға қарай сермелген екі қол қозғалыска екпін береді.''' Қимыл бір қалыпқа түскеннен кейін конькиші қалыпты отырысына келіп сырғанау қарқынын үдете түседі. Осы сәтте екі қолын белінде айқастыра ұстайды. 500, 1000 және 10000 метрге сырғанау кезінде екі қолды кейде бір қолды үнемі алға сермеп отырады. Осы сәтте оң жақтағы аяқ пен қол алға және сол қапталға, ал сол қол кейін және қапталға сермеледі. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Халықаралық қарақшылық''' халықаралық сипаттағы қылмыс. Халықаралық құқықта жеке иеліктегі кеме немесе ұшу аппараты экипажының немесе жолаушыларының пайдакүнемдік мақсатпен ашық теңізде немесе қайсыбір мемлекеттің ұлттық хүкіметінен тыс жерде басқа кемеге немесе ұшу аппаратына, олардың бортындағы адамдарға немесе мүлікке қарсы жасалатын оларды ұстау немесе тонау. Әскери кеменің, мемлекеттік кеменің немесе ұшу аппаратының экипажи жасаған Бүлік те қарақшылық әрекетке жатады. Ежелгі халықаралық дәстүрлі құқық ашық теңізде жеке немесе мемлекеттік кемелерге пайдакүнемдік мақсатпен шабуыл жасаушы кез келген тұлғаны қарақшы деп таныған. Рим республикасы дәуірінде-ақ қарақшылық немесе «теңіз қарақшылығы» бір халыққа немесе халықтар тобына ғана емес, бүкіл мәдениетті адамзатқа зиян келтіреді деген пікір басым болды. Қарақшыларға қатысты қабылданған заңды күші жоқ деп есептелді. Қарақшылыққа халықаралық кұқықтық тыйым ұлттық заңдармен қуатталды. Халықаралық ғұрыптар мен жекелеген елдердің заңдары қарақшыларды заңнан тыс деп жариялады; кез келген адам оларды сотсыз жазалауға құқылы болды. Кейінірек жүтенсіздік халықаралық және ұлттық құқықпен шектелді. БҰҰ-ның Теңіз құқығы жөніндегі конвенциясында (1982) қарақшылыққа қарсы күрес шаралары көзделген. Конвенцияға сәйкес ашық теңізде немесе мемлекеттің хүкіметінен тыс басқа жерде кез келген мемлекет қарақшы кемені немесе ұшу аппаратын, сондай-ақ қарақшылық жолмен басып алынған кемені немесе ұшу аппаратын басып алуына болады және басып алынған кемеге немесе ұшу аппаратына қатысты жаза мен шараларды қолдана алады. Бұл орайда бейкүнә үшінші тұлғалардың құқықтары бұзылмауы тиіс. Қарақшы кемені немесе ұшу аппаратын әскери кемелер немесе әскери ұшу аппараттары, сондай-ақ үкіметтік қызметте жүргенін немесе осы мақсатқа уәкілеттік берілгенін тануға мүмкіндік беретін айқын сыртқы белгілері бар кемелер немесе ұшу аппараттары басып ала алады. Қазақстанның қылмыстық құқығында бөтеннің мүлкін басып алу мақсатымен күш қолдану арқылы немесе күш қолданамын деп қоқан-лоқы жас��у арқылы теңіз немесе езен кемесше жасалған шабуыл қоғамдық кауіпсіздікке қарсы қылмыс болып табылады. ==Дереккөздер== +'''Атажұрт'''- этникалық ұжымның (ру, тайпа, тайпалық одақ, елдің) байырғы ата-бабадан ұрпақтарына мирас болып қалған ежелден өсіп-өнген, өрбіген, ел болып қалыптасқан тарихи мекені. Қоғамдық- әлеуметтік корпоративтік қатынастардың, жер-суға байланысты ұжымдық меншіктің, ру, тайпаралық құқықтық қатынастардың негізінде қалыптасқан бұл институттың этникалық қауымдастыктың бірегейлену үрдісінде ықпалы ерекше болды. Қазақтар өзінің іргелі ел, қабырғалы халық болып қалыптасуын ең алдымен «кеңістікпен» (атажұртпен), белгілі бір «уақытпен» заманмен), көрнекті «тұлгалармен» байланыстырады. Сондықтан ел болып құрылған уақытын қой үстіне бозторғай жұмыртқаланған заманға, ал байырғы жұртын алтын бесікке балайды. Атажұрттан согыс, шапқыншылық, қуаңшылық т.б. себептерге байланысты ауғанда жер-су мен жылап қоштасу, оның аққан бұлағын, өзен-көлдерін, таy-тасын, ел-жұртын жырға қосып айту салты болған. Қазтуған жыраудың Еділден ел ауғандағы қоштасу жырында былай деген екен: ''Алаң да, алаң, алаң жұрт, ''Ақала ордам қонған жұрт, ''Ашаvыз біздің б9 сүйініш ''Күйеу болып барған жұрт, ''Анамыз біздің Бозтуған ''Келіншек болып түскен жұрт, ''Қарғадай мына Қазтуған ''Батыр болып туган жұрт Бұл жырды этникалық санадағы атажұрт ұғымының поэтикалық репрезентациясы деуге де болады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Атала''' суға ұн немесе талқан шылап жасаған суық көже. Үйде көжек атыққа ет қалмағанда бармақ басындай майды шыжғырып, болмаса қайнаған қара суға ұн немесе диірменге тартылған талқанды шылап, күйіп кетпес үшіп астының отын баяу жағып қайнатып атала жасаған. Ертеректе тісі жоқ қарт кісілер мен тамағынан ас өтпейтін жамап ауру мен ауырғандарға (қылтамаққа) да жүрек жалғау үшін атала қайнатып берген. Атала қазақы ортада құнарсыз, кенеусіз тағам ретінде ғана бағаланды. «Тоқсан көрейін деген жасым ба еді, атала ішейін деген асым ба еді» деген сөз орамы осыған байланысты айтылса керек. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Таукент''' Түркістан облысы Созақ ауданындағы кент, Таукент кенттік әкімдігі орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы Шолаққорған ауылынан қарай 35 км-дей жерде. == Халқы == 1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 3575 адам (1721 ер адам және 1854 әйел адам) болса, 2009 жылы 6551 адамды (3194 ер адам және 3357 әйел адам) құрады. == Тарихы == Іргесі 20 ғасырдың 70-жылдары уран кенін өндіруге байланысты қаланған.. == Дереккөздер == Санат:Созақ ауданы елді мекендері +'''Аталас''' бір атадан тараған, өзара қыз алыспайтып қауым, ру тармағы, ру аталарының ұрпақтары. Қазақтың жеті атаға дейін аталас туысқа саналып, отбасы құруға рұқсат етілмеген. Бұның түйіні тағы да «адамның ана сүйегін, әке қанын, Тәңірі жанын береді» деген өзіндік философиядан туған. Солай дей тура «қыздан туғанның қиығы жоқ» деп жиенді де өзіне икемдеген болады. «Жиен ел болмайды, желке ас болмайды» деген мақалдың астарында «тегі бір емес, қанша бауырға тартсаң да, қысылшанда өз аталасының сойылын соғады» деген мән жатыр. Осыған орай төмендегідей мысалдар келтіруге болады; Сыр өңірінде Есенбай ру тармағынан тараған Кәшей, Жақап, Өмірқүл, Жәмөнтік, Дуана, Қырықрулары бір-бірімен аталас саналғандықтан қыз алыспайды. Ал қыпшақтардан бұлтың, күсілбас, жасыбай аталары өзара қыз алыспайды; коңыраттардан саңғыл мен маңғытай қыз алыспайды, осыған орай «саңғыл мен маңғытай бір туған, жетімдерді кім туған» деген тәмсіл тараған. Теке табындардан бедік пен тоқберлілер де қыз алыспайды. Шежірелік жосынмен негізделген аталас институты ру-қауым ішіндегі және руаралық реттеудің ең тиімді тәсілдерінің бірі болды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Дәмір Қасымбекұлы Халықов''' (31.8.1958 жылы туған, Қостанай қаласы) әскери қайраткер, генерал-майор (2001). Свердловскідегі (қазіргі Екатеринбург) Суворов әскери училищесін (1975), Челябинск жоғары танк командалық училищесін (1979), Мәскеудегі сауытты танк әскерлері әскери академиясын (1988), РФ ҚК Бас штабыньщ әскери академиясын (2004) бітірген. Әскери қызметін танк взводының командирінен (1979- 83) бастады. Ауғанстанда арнайы іс сапарда (1984—85) болған. Танк әскерлерінің басшылық лауазымдарында қызмет етті (1986-92). Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін оқу орталық бастығының орынбасары, Қорғаныс министрлігінде, Бас штабта жауапты қызметтер аткарды. Оңтүстік әскери округ әскерлері қолбасшысының орынбасары әскери дайындық басқармасының бастығы, Құрғақтағы әскерлер қолбасшысының орынбасары (2000-03), Құрғақтағы әскерлер Бас қолбасшысының 1-орынбасары қызметінде болды. 2005 жылдан Алматы қаласындағы төтенше жағдайлар жөніндегі департаменттің бастығы. Халықов «Қызыл жұлдыз», 1-, 3-дәрежелі «әулие князь Александр Невский» ордендерімен, бірнеше медальдармен марапатталған. ==Дереккөздер== Санат:Елдер бойынша генералдар Санат:1958 жылы туғандар туғандар +'''Аталық мал''' үйірге салатын тұқымдық, құтпан мал. Әлбетте көшпелі мал шаруашылығында аталық малға суыққа төзімді, өсімтал, денесі шомбалдау келген кесек сүйектілері іріктелінді. Дәстүрлі халықтық білімге сәйкес суыққа төзімді болады деп аталық малға әдетте, баран түстісін таңдады. Халық мұның мәнін баран түстен суық қашады деп түсіндіреді. Аталық малды жас кезінен таңдайды. Мысалы, қошқар болар қозының маңдай жағы дөң болады, бұқа болар бұзау желкесі жуан келеді, айғыр болар құлынның мүшесінен танылар сияқты сөз орамдары қазақтың аталық мал таңдаудағы дәстүрлі ұстанымдарын білдіреді. Аталық мал «малдың басы құтпан» есебінде де ерекше бағаланды. Өйткені құтпан малдың құты ретінде оларды бәле-жаладан, ауру-сырқаудан сақтайды-мыс. Фольклорлық дәстүрде құтпан малға айырықша қасиет дарытады. Мысалы, қ��тпан айғыр, құтпан қошқар, құтпан бура қазақтың көптеген қиял-ғажайып ертегілерінің басты образдарының біріне айналды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Биік таудағы мұз айдыны''', теңіз деңгейінен біраз биіктікке орналасқан мұз айдындары. Оның төменде жатқан мұз айдындарынан айырмашылығы айналасын тау қоршап жатқандықтан желсіз, тымық, ауасы таза әрі қысым тығыздығының төмендігіне байланысты сырғанауға жеңіл болады. Бұлардың барлығы атмосфералық қысымға және мұздың сапасына әсер етеді. Мысалы, ғалымдар айдын әрбір 100 м. биіктеген сайын 500 м. сырғанаудағы нәтиже 0,12 секундқа есіп тұратынын есептеп шығарған. Жоғары нәтижелер көрсету мақсатымен шет мемлекеттерде биік тауларда кептеген мұз айдындары салынады. Швейцариядағы Давос-1560, Скво-Велли-1890 м. биіктікте жатыр. Қазақстанда 1951 ж. теңіз деңгейінен 1787 м. биіктікке орналасқан Медеу мұз айдыны салынады. Онда жасалған Әлемдік рекордтардың тізімі осы анықтамалықтың қосымшасында беріліп отыр. Конькимен ең шапшаң сырғанауға қолайлы tQ пен 8q-tbih арасы. Егер t2 109-қа төмендеп кетсе көрсеткіш 0,003- 0004 секундқа азаяды екен. Бұл 500 м. қашықтықта 1,7 секундқа тең болып шығады.Медеу мұз айдынындағы қыс айларындағы орташа t= пен шамасында, атмосфералық қысым бағанасымен 610-630 мм. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Бұрылыста сырғанау''', әдісінің кейбір ерекшеліктері бар. Бұрылу басталар алдында соңғы қадам оң жақтағы конькимен жасалынады да, дененің салмағы сол қапталға ауысады, сол аяқтағы коньки мұзға сол қырымен тіреледі. Күштің негізі салмағы түскен оң аяқтағы коньки мұзға барынша итеріліп, конькиші сол аяқтағы конькиінің қырымен ұзағырақ сырғиды. Содан кейін денесін айналымның ішіне қарай еңкейте түсіп аяқтарын алмастыру үшін оң жақтағы конькиді ішке тарта түседі. Іле оң аяқ алға шығып бір цикл аяқталады да цикл қайта басталады. Қашан бұрылыс аяқталғанша сырғанау әдісі осылай қайталанып отырады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Атанды босағаға байлау''' енші бөлу дәстүрінде орын алған рәсім атауы. Ата-анасынан енші алып шыққан ұл балалары отау болып шығар кезде еншіге наразы болмаса, онда үлкен қара шаңыраққа, кемпір-шалдың батасын алып, алған еншісінен таңдаулы ат немесе атанды босағаға байлап шығуы тиіс. Алған еншісінің көлеміне қарай аты мен атаны болмаса, кілем немесе шапан сияқты бұйымдар қалдырып кеткен. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Атаукере''' ғұрыптық ас, ауру меңдетіп, ажал төнген, дүниеден озуға жақындаған адамның ең соңғы жеген асы. Қазақстанның шығыс аймақтарында атаукере деп айтылылса, ал басқа өңірлерде атау, атау суы немесе кере деген балама атаулары да бар. Бұл адамның жантәсілім етep алдында «бой жасау» деп аталатын азғана бір сәтке сергіген кезінде арыздасып, бақұлдасқан соң атаукере шартты түрде аталған дәм, сусын беру атқарылған. Мұндай астың арналу мәнін, дайындалуын анықтаудың сәті түспеді. Ең жақын туысы «Қолымнан татқан ең соңғы дәмің болсын», деп, көбінесе су немесе сұйық тағам тамызады. «Атаукерең болсын», «атаукереңді ішкір» деген сияқты тағы басқа соңғы дәм дегенді білдіретін қарғыс мәніндегі сөз орамы құн тартып, басын (жанын) алатын түрлі жазаларды атқарар алдында қылмыскерге берілетін соңғы, ғұрыптық ас атаукере деп аталған деген кейбір дерек берушілердің мәліметі дәйекті деуге болады. Ал, қиналып жатқан жантәсілім етуге жақын қалған адамға иман айту, тілді кәлимаға келтіру кезінде оның ақтық демі шықпас бұрын аузына тамызатын діни ғұрыпқа байланысты туындаған арнайы су имансу деп аталады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Атауыз''' ағаш шеберінің бұйымды қысып қойып, жонуға, сүргілеуге, кесуге арналған көмекші құралы, қысқы. Аспаптың бұл түрінің затты қысатын бас жағы аттың аузына ұқсаған үлкен, әрі ірі тісті болып келетіндігіне байланысты осылай аталған. Атауыздың жетілдірілген бір нұсқасында онымен жұмыс істегенде оның тепкішегін қос аяқпен шірене теуіп қысып отырады да, екі қолына аспапты ұстап бос болады. Атауыздың қолға ұстап істейтін кішкене түрін іскенже деп атайды. == Дереккөздер == Санат:Аспаптар Санат:Ағаш өңдеу жабдықтары +'''Атбәйге''' ат жарысында озып келген атқа берілетін сыйлықтың, жүлденің, марапаттың ең кәделі түрі. Дәстүрлі ортада ат жарысында озып келген бірнеше (ондаған) атқа және көмбеге дейін шапқан ең соңғы атқа (оны көктайынша деп атаған) бәйге берілген. Бәйгеге қатысушылардың барлығы көмбеге келіп жиналғаннан кейін, бәйгенің жүлде бөлісі басталады. Жүлделер ақшалай да, мал басымен есептелген мөлшермен де, ер қаруы бес қару түрінде де, қымбат кілемдер түрінде де, шапан түрінде де берілді. Үлкен астарда аламан бәйгеде озып келген аттың иесіне бас бәйге деп тоғыз тарту, ал кейбір шағындау ас пен басқа да жиын-тойларда атан түйе немесе ат берілген. Атбәйгенің мөлшері басқа ұлттық ойындарға берілетін жүлделерге қарағанда қомақты болып келед. Н.Рычковтың айтуынша, үлкен астардағы аламан жарыста бірінші бас бәйгеге тігілген күң бастатқан «жанды тоғыз» деп аталатын қомақты мал-мүлік тарту етілген. Содан кейінгі жүлделерге сауыт-сайман, түйе, ер-тұрманымен ат белгіленді. Атағы алашқа жайылған үлкен астарда атбәйгесіне аса қомақты жүлделер тігілген. Мысалы, 1860 жылы руы жаппас Құламбаевтың әкесіне ұйымдастырылған ас беруде аламан бәйгеден озып келген 13 аттың иелеріне тоғыз тарту берілгені туралы В.Н.Плотников өз еңбегінде ерекше айтып кетеді. Кейін орыс отаршылдығының қыспағына түскен қазақ социумының әлсіреуіне байланысты атбәйгенің көлемі азайып, мазмұны сұйылды. А.Бремнің 1894 жылы келтірген дерегі бойынша, атбәйгенің бірінші жүлдесі екі-үш мың сомдық күміс ақша көлеміндей болды. Ал ауқатты байлар жүздеген жылқы тіккен. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Атбілезік''' иесінің орны мен байлығының белгісі ��етінде оның тол атының аяғына салынатын құйма білезік түрі. Ертеде сирек кездескен мұндай дәстүрлі ортада аса жоғары құнға ие жорға, жүйрік және салтанат үшін мінілетін аттардың аяғына салынды. Ауыз әдебиеті деректерінде сал мен серілердің әрі әшекей, әрі тұмар ретінде мінген аттарының екі аяғына күміс білезік салатындығы туралы айтылады. Оны қазақтар шұжық білезік деп атайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Сәуірдің 13''' Григориан күнтізбесінде жылдың 103-ші күні (кібісе жылдарда 104-ші). Жылдың аяғына 262 күн қалады. == Мерекелер == == Оқиғалар == 2009 жылы Семейде Шәкәрім (1858-1931) жаңа фотосуреті табылды. Фотосурет Қазақ Автономды Кеңес Социалистiк Республикасының Семей губерниялық жер басқару Наркомземның арнайы комиссиясының 1924-1925 жылдары ұйымдастырылған жұмыс туралы есеп берудің қосымшаларынан табылған. == Туғандар == Кенжебай Есенғалиев (1947) Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті ректорының кеңесшісі; Мағзам Қасымов (1947) Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі агенттігінің Алматы қаласы бойынша басқарма бастығы Алматы қаласы Тәртіптік кеңесінің төрағасы; Қуандық Медеуов (1948) генерал-майор; Бауыржан Құлжанов (1953) Солтүстік Қазақстан облысы бойынша кедендік бақылау департаменті кинологиялық бөлім бастығының орынбасары, полковник; Шағурашид Мамалинов (1958) Қарағанды облысы Бұқар жырау ауданының әкімі; Бағлан Қабдікәрімұлы Ыдрысов (1959) Қазақстан сумо қауымдастығының президенті, Қазақстанның еңбек сіңірген жаттықтырушысы; Ақылбек Күрішбаев (1961) ауыл шаруашылығы ғылымының докторы, профессор; Асқар Бишіғаев (1964) «Альянс Банкі» АҚ басқарма төрағасының орынбасары; Асқат Жіткеев (1981) Қазақстан Республикасының дзюдодан ұлттық ерлер құрама командасының бас жаттықтырушысы, қазақша күрестен спорт шебері, дзюдодан, самбодан халықаралық дәрежедегі спорт шебері, Қазақстанның еңбек сiңiрген спорт шеберi. == Қайтыс болғандар == == Сыртқы сілтемелер == Санат:13 сәуір +'''Тауқұм''' Шу-Іле таулары мен Іле өзенінің төменгі бөлігі аралығындағы құмды алқап. == Географиялық орны == Алматы облысы Жамбыл ауданы жерінде. Батысы Балқаш көлінің жағалық ойпатына, оңтүстігі Күрті өзеніне тіреледі. == Жер бедері == Аумағы 8300 км2, ұзындығы 200 км, ені 60 км. Тауқұм Мойынқұм, Сарытауқұм, Қорғанқұм атты бірнеше шағын құмдардан тұрады. Оңтүстігінде Жусандала даласы, Бозой және Қараой үстірттері жатыр. == Өсімдігі == Құм жүзгін, сексеуілді аласа бұталар, жусан, еркекшөп, изен өсімдіктерімен жақсы бекіген. Іле және оның тармақтарын бойлай қамыс, тал, тораңғы, шеңгел, жиде, т.б. өседі. Тұщы грунт суы 60 м, 2-10 тереңдікте кездеседі. Күздік жайылым ретінде пайдаланылады. == Дереккөздер == Санат:Алматы облысы құмдары +'''Конькишінің отырысы,''' сырғанау кезіндегі спортшының денесін ұстау қалпы денесі алға қарай еңкейіп, аяғы жамбас және тізе буындарынан бүгіліп ұсталады. Отыру ''төменгі'' және ''жоғары'' қалып болып бөлінеді. Егер аяқ буындары неғұрлым көбірек иілсе, бұл төменгі; ал аз иілсе, жоғары қалып болып есептеледі. Конькишінің отырысы төмен болса мұздан итерілу екпіні күштірек жоғары отырса азырақ. Спортшы көп жаттықса, аяқтары күшті болса соғұрлым отырады. Коньки мұздан итеріліп екінші коньки сырғанағанда спортшының денесі тепе-теңдік қалпын сақтайды. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Халықтық майдан''' –халықтық фашизм мен соғысқа қарсы, демократия, әлеуметтік прогресс пен ұлттық тәуелсіздік үшін күрестегі халық бұқарасы ұйымының формасы. Халықтық майдан 20 ғасырдың 30-жылдарында пайда болды. Германияда фашистердің өкімет билігін басып алуы (1933), Италиядағы фашистік диктатураның күш жинауы, Францияда, Испанияда, т.б. бірқатар Еуропа елдерінде фашизмнің белсенділік көрсетуі соғыс қаупін бірден күшейтті. Халықтық майдан құру идеясы 1934 жылы ақпан айында Франциядағы фашистік төңкеріс жасау әрекетінен кейін бірінші рет жүзеге асырылды. Онда 1935 жылы әртүрлі саяси партиялардың, ұйымдардың өкілдері енген Халықтық майдан құрылды. Сол жылы Халықтық майдан Испания мен Чилиде де қалыптаса бастады. 1936 жылы сәуір, мамыр айларында Халықтық майдан партиялары Франциядағы парламент сайлауларында жеңіске жетті. Халықтық майданға сүйенген үкімет 1936- 38 жылы Францияда еңбекшілердің жалақысын көтеру, 40 сағаттық жұмыс аптасын, ақылы демалыстар енгізу, кәсіподақтардың құқығын кеңейту, фашистік ұйымдарға тыйым салу, ұсақ қолөнершілер мен саудагерлерге жеңілдікпен несиелер беру, т.б. жөнінде заңдар қабылдады. Халықтық майдан тактикасын жүзеге асыру 1938 жылы социалистер мен радикалдардың кесірінен жікке бөлінгеніне қарамастан, Францияда фашистік диктатураның орнауына бөгет болды. 1936 жылы 16 ақпанда Испаниядағы сайлауда Халықтық майдан жеңіске жетті. Халықтық майданының басшылығымен Испанияның республикалық күштері үш жыл бойы (1936-39) испан фашистері мен неміс-итальян интервенттеріне қарсы шайқасты. Қытайда 1935 жылы елдегі азамат соғысын тоқтату және жапондарға қарсы ұлттық майдан құру жөнінде шаралар жүзеге асырылды. 1937 жылы Гоминьдан үкіметінің басшысы Чан Кайши бұқаралық козғалыстың қысымымен жапондарға қарсы майдан құруға келісті. Чилиде 1939 жылы әртүрлі саяси партиялар Чили еңбекшілері бірге Халықтық майдан құрды. Ол 1938 жылгы муниципалдық және президенттік сайлауларда үлкен табысқа жетті. Ондағы Халықтық майдан үкіметі 1941 жылға дейін өмір сүрді. Халықтық майдан құру үшін күрес бірте-бірте халықаралық көлемде өріс алды. 1939 жылы қыркүйекте Брюссельде халықаралық бейбітшілік конгресі өтіп, оған 35 елдің делегаттары қатысты. Оның негізгі мақсаты бірыңғай антифашистік майдан құру болды. Екінші дүниежүзілік соғыс жылдары Халықтық майдан саясаты одан әрі дамытылып, басып алынған елдер мен фашистік блок елдерінде Қарсыласу қозғалысы өрістеді. Соғыс ��яқталып, фашизм талқандалғаннан кейін Халықтық майдан құру саясаты өзінің өзектілігін жоғалтты. ==Дереккөздер== Санат:Соғыс +'''Константин Юрьевич Коротков''' (18. 06.1961, Өскемен), ХДСШ-і (1982). Қаз КСР- інің ЕСЖ-сы М. Шабалинның басшылығымен Коротков спортымен 10 жасынан бастап айналысты. Республиканың әлденеше мәрте чемпионы әрі рекордшысы. Кейін ж-шы К. Костусенконың басқаруымен 1983-84 жылдары КСРО чемпионы, Еуропа чемпионатының қола, КСРО халықтары қысқы күміс (1986) жүлдегері, чемпионы (1990) атанды. 1984 ж. Сараево (Югославия) өткен қысқы Олимпиялық ойынға қатысты. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша конькишілер Санат:КСРО конькишілері +'''Атжабу''' ертеректе ерекше статустың, байлық пен барлықтың белгісіне саналған жылқы әбзелі, жамылғы түрі. Дәстүрлі ортада қолы жеткен адам», беделді, ауқаттылар аттарына аңның терісінен де жабу салған. Жолбарыс, албарыс (ілбіс), сілеусін, терісінен жабу салу ерекше мәртебенің көрінісі болған. Соған байланысты қылқұйрық жабу, құндыз құйрық жабу деген атаулар қалыптасқан. Шетін жалпақтау етіп әдіптеген. Жабудың басқа әбзелдерден айырмашылығы оған түрлі аңдардың жылқының құйрығы тағылатын болған. Жаугершілік заманда жеңілген жақтың «Байрағыңды жабу» еттім, «туыңды жабу еттім» деген сөз орамдары осыған байланысты қалыптасты. Атжабу жібек, мақпал, қыжым, биқасап, барқыт, қатипа сиякты қалың да, қымбат маталардан тігілетін немесе кілемдерден арабы кілем, түкті кілем, алашадан әдейілеп пішіліп жасалған. Көз бен тіл тиюден сақтайды деп жарысқа қосылатын аттарды толық қымтауға жететін, яғни мойнынан бастап құйрық түбіне дейін жететін кежім деп аталатын көлемді атжабу түpi матадан жасалып, беті ою-өрнекпен әшекейленіп, жиегіне түрлі-түсті жіптерден айнала шашақ төгіліп жасалады. Атжабудың әлеуметтік дәрежені білдіретін символикалық мәнімен қатар, атты тіл-көзден сақтайтын ғұрыптық функция да атқарды. Сонымен бірге, атжабу суық маусымда, әсіресе бәйге, көкпар және аңшылық пен саятшылыққа арналған аттарды жаратқан кезде де қолданыстық маңызы үлкен болды. Осындай атжабудың ұзындығы шоқтықтан құйрық түбіне дейін жетті, ені екі бүйірін жабатындай көлемде болды, ұштары бір-біріне баумен бекітілді. Атжабудың атты бәйгеге жарату, тер алу, қаражарыс сияқты мұқымды да күрделі шара кезінде тер қатудан және суық тиюден сақтайтын киізден жасалған қалың түрі болды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +революция''' Еуропа мен Азияның бірқатар елдерінде Екінші дүниежүзілік соғыс жағдайында және одан кейінгі кезеңде болып өткен қоғамдық-саяси процестердің маркстік әдебиетте бейнеленуі. Германия және Италия фашизмі мен жапон милитаризмін талқандау, Бұл елдерді Кеңес армиясының азат етуі жағдайларында онда КСРО-ның көмегімен халықтық демократия деген атқа ие болған саяси жүйе орнатылды. революциясы нәтижесінде Польша ,Чехословакия, Венгрия, Г��Р, Болгария, Румыния, т.б. елдерде билікке И.В.Сталиннің тікелей сеніміне ие болған тұлғалар келді. Олар негізінен халықтың кедей топтары мен осы елдерде орналасқан Кеңес армиясы бөлімдеріне сүйенді. Қарсылық білдіргендер қатал жазаланды немесе шетелге кетуге мәжбүр болды. Осыған байланысты көп ұзамай әлем елдері жүйеге (социалистік және капиталистік) бөлініп, екеуінің арасында «қырғи-қабақ соғыс» басталды. жүйенің арасындағы ұзаққа созылған бәсеке 20 ғасырдың 80-жылдарының аяғы және 90-жылдардың бас кезінде болган социалистік жүйенің талқандалып, КСРО-ның ыдырауына алып келді. ==Дереккөздер== +XX ғ-дың екінші жартысының басында АҚШ-та пайда болған командалық спорт түрі. Әр командада әйел еркек бар небәрі 10 адам болады. Әйелдер әйелдермен, ерлер ерлермен бәсекеге түседі. Жарыс түйетайлығы 309 тректе өтеді. Әр спортшы өз кезегі келгенде 12 минут сырғанайды да бір көште 60 км. қашықтықты өтеді. Осы аралықтың ең аз нәтиже көрсеткен адам жеңіске жетеді. Жарыс кезінде сүріну, құлау, жарақат алу сияқты нәрселер көп ролик-дерби халықтың арасында кең тараған жоқ. Одан бірінші Әлем чемпионаты 1949 ж. өтті. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Түзу жолда сырғанау''', бірден жоғары шапшаңдық (әсіресе қысқа қашықтықтарда) алып кету үшін спортшы сөреден шығу сәтін дұрыс бастауы керек. Сөреге "на страт!" бұйрығы берілгеннен кейін конькиші сызығының бойына оң жағына жартылай бұрылып тұрады. Сөре сызығы мен дененің ара қатынасы 40° шамасында, сол қол алдыңғы жақта, оң қол арт жақта сермелуге дайын тұрады. "Дайындал!", "внимание!" бұйрығынан кейін тізесін тағы да бүгіңкіреп, еңкейе түседі. Қимылсыз тыныш тұрады "Марш!" бұйрығынан кейін сөре сызығынан атыла жөнеледі. Конькишілердің бойлары бір қалыпта түзеліп сырғанақ басталып кетеді. Алғашқы 5-6 қадам қыска болады, қолдар алма-кезек сермеледі. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Хан кеңесі''' Бөкей Ордасының ханы Жәңгірдің ұйғарымымен 1827 жылы құрылған билер алқасы. Құрамына әр рудың беделді билері енген. Ресми құжаттарда «Ханның билер кеңесі» деп те аталады. Хан кеңесі жергілікті хандық билік жүйесіндегі ең жоғарғы орган болып саналған. Кеңес мүшелері маңызды саяси мәселелерді талқылап, ханға ақыл-кеңес беріп отырған, ханның кейбір өкім, жарлығының баптарын өзгертуге ұсыныс жасаған. Жергілікті сипаттағы заңдар қабылдау ісіне қатысып, өз пікірлерін білдіруге құқылы болған. Сондай-ақ Хан кеңесінің мүшелері ұрлық жасаған адамдарға жаза тағайындау, зекет, соғым салықтарын төлемегендерге айыппұл салу, т.б. мәселелерді талқылап, хан құзырына жолдап отырған. Кеңес мүшелері бейбіт кезеңде толық құрамда сирек бас қосқан, тек 1835-37 жылы көтеріліс кезінде жылына 3-4 рет мәжіліс құрды. Олардың мүшелік қызметі мен өкілеттілігі тұрақты саналған. ==Дереккөздер== +'''Кенжеш Садыққызы Сарсекенова''' (17 қазан 1972, Аякөз қаласы, Шығыс Қазақстан облысы) қазақстанды�� конькиші, жасөспірім қыздар арасындағы Қазақстанның, Әлемнің екі мәрте жеңімпазы, 1994 жылы Лиллехаммерде (Норвегия), 1994 жылы Нагано (Жапония) қысқы Олимпиялық ойынға қатысушы, қысқы Азия ойындарына (1999, Оңтүстік Корея) қатысып 1500 метрге сырғанаудан 8-ші, көпсайыста 9-шы орынға ие болды, Әлем кубогінің кезеңдеріне, Норвегия, Голландия, Германияда өткен т.б. халықаралық турнирлерге қатысты. == Дереккөздер == == Сілтемелер == Оlympics.com Санат:Алфавит бойынша конькишілер Санат:Қазақстан конькишілері +жарыстар өтетін мұз айдындарынан басқа да жай адамдардың әсіресе балалардың демалуы, ойнауы үшін сырғанақтар қатырылады. Негізінен осындай сырғанақтардың үш тобы бар: Олар қыс айларында беттері қатқан өзен-көлдердің, су қоймаларының үстіндегі қардан тазаланып жасалатын сырғанақтар; аулаларда, ашық алаңдарда, шағын спорт алаңдары мен стадиондарда қолдан су құйып жасалынатын сырғанақтар; жасанды техникалық және химиялық сырғанақтар. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Таусағыз''' () астралылар тұқымдасына жататын көп, кейде екі жылдық шөптесін өсімдіктер не жартылай бұта. Негізінен Орталығы Еуропадан Шығыс Азияға (оның ішінде Орталық Азия мен Кавказ) дейінгі құрғақ аудандарда өсетін 170-тей түрі бар. Қазақстанда Шығыс Қазақстан, Ақтөбе, Жамбыл, Ақмола облыстарында, Іле, Күнгей, Теріскей, Қырғыз Алатауларында, Кетпен тауында тараған 28 түрі бар. Қиыршық тасты тау баурайында, далалы, сортаң топырақты, шалғынды, құмды жерлерде өседі. Биіктігі 50, кейде 70 90 см. Тамыры жуандап, түйнекке айналған. Сабағы түзу, тықыр не түкті. Жапырақтары таспа тәрізді, ұзын, жиектері бүтін, кезектесіп орналасады. Тілшік тәрізді ірі гүлдерінің түсі сары, кейде қызыл және күлгін болады, жоғары жағы қиықты, тісті, тозаңқаптары түбінде жебе, гүл шоғы цилиндр тәрізді. Мамыр маусым айларында гүлдеп, маусым шілдеде жеміс салады. Жемісі дәнек. Құрамында каучук бар реликті түр кәдімгі Таусағыз (S. tau-caghys) жойылып бара жатқан эндемик. Хантау Таусағызының (S. chantavіca) түрі де қорғауға алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген. ==Дереккөздер== Қызыл кітабына енген өсімдіктер +'''Роликті конькилер''' арнайы жасалған жолдың үстімен (трек, тас жол) сырғанауға арналған аяқ-киім. Роликті конькимен сырғанау XVIII ғасырда пайда болған. Әсіресе XX ғ-дың 30-шы жылдарында онымен көп адамдар әуестенген. Ер адамдар 410 ярдтан мильге (100 м,- 8км.), әйелдер 440 ярдтан- мильге (100 м.-1.612 км) дейінгі ара қашықтарда жарысқан. Роликті конькилермен мәнерлеп сырғанаудан Әлем чемпионаты еркін бағдарлама бойынша 1947 ж. өткізілген және 4-5 минутқа созылған. Мұнда жарыс жекелей және жұптасып өнер керсету мен спорттық биден өтеді. Тақтайдан жасалған тректердің көлемі біркелкі емес, айналымнан тұратын әр айналымы мильден бастап әрі қарай үлкейе береді. Жыл сайын болмағанымен роликті конькилерден қашықтыққа жарысудан хоккейден жиі-жиі жарыстар өтіп тұрады. Роликті конькилер халықаралық бірлестігі 1924 ж. Швейцарияда құрылған. == Дереккөздер == Санат:Спорттық киімдер +'''Атажұртпен қоштасу''' түрлі тарихи жағдайлага байланысты елге, жерге деген махаббат, әр замандағы оқиғаларды арқау еткен ғибратқа толы жыр айту рәсімі. Тілді, жерді сүюге тәрбиелейтін өнегелік жақтары бар қоштасуда ел мен жердің салтанатты, берекелі кезеңін суреттейді. Бұл отаршылық басталардағы «зар заман ақындарының» шығармаларында басты тақырыпқа айналған. М.Әуезов атажұртпен қоштасу жырын мағыналық жагынан үшке бөледі: жермен қоштасу, елмен қоштасу, өтіп бара жатқан заманмен қоштасу. Кейде осы үрдісті арыздасу деп те атайды. Онда көшпелі қоғамның моральдық нормалары, ерліктің өресі биік ұстанымдары арқау болады. С.Сейфулин «Қарқаралыдан шыққaн ақын Күдері қожаның баласы Құлет ақын айтиы» деген қоштасу жырында ел-жұртпен, туған жермен коштасу сәтін былай суреттейді: ''Әкем күйеу болған жер, ''Шешем бір келін болған жер. ''Ақ бүркеншік салынып, ''Ала берен киген тay. ''Кетейін деп кетпедім, ''Төңірегім толған жау, ''Шулап тұрган бәрің мал. ''Қош, есен бол, туған жер, ''Кіндік кірім, ту5ан жер! XX ғасырдың құғын-сүргін зобалаңы кезінде шетке қарай аууға мәжбүр болған қазақтар арасында бұл дәстүр жалғастығын тапқан. Атажұртпен қоштасу қоштасар сәтте жердің, қоныстың, ата-баба зиратының бір уыс топырагын, арша, адыраспан, жабайы сарымсақ қатарлы қасиетті саналатын хош иісті өсімдік шөптерді шүберекке түйіп алады. Қоштасу жырында жер мен елдің асыл қасиеттерін сипаттап, оны қастерлеудің шексіз парыз екендігін және осы кір жуып, кіндік қаны тамған қасиетті атажұртпен шарасыздықтан қол үзіп бара жатқандығын айтады, жұрттағы қалып бара жатқан туыстарына, дос-жарандарына береке тілейді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Мам Унденович Хван''' (1.05. 1930, Владивосток, РФ), Республикадағы КСРО ның тұңғыш еңб.сің СШ-і (1958), ҚазКСР-інің еңб.сің СШ-і (1962). XX ғасырдың 60-шы жылдары О. Шабаров, И. Назаров, В. Гейдрих, В. Троцкий, К. Серегина, Н. Солдатова және атақты конькишілерді дайындады. П.ғ.к-ты, профессор, ғылыми бағыты "Биік таужәне спорт". М.ғ.д., профессор А. Бернатейннің басшылығымен Қазақ дене тәрбиесі институтының жанынан осы аттас лабораторияны ашты. == Дереккөздер == Санат:Коньки +'''Петр Николаевич Шабалин''' (6.02.1947, Барлымова селосы, Удмурт АССР-і, РФ). Әртүрлі қашықтықтарға сырғанауда республиканың әлденеше мәрте чемпионы және жүлдегері. 1972-77 ж.ж. қазақ дене тәрбиесі институтының аға оқытушысы, 1978-91 ж. республикалық мектеп-интернат директорының орынбасары, 1991-2000 ж.ж. спорт ойындары және қысқы спорт түрлері республикалық жоғары спорт мектебінің директоры, 2000 жылдан ЦСКА спорт клубы спорт ойындары мектебінің директоры. "Еңбек сіңірген спорт қайраткері". == Дереккөздер == Санат:КСРО спортшылары +'''Виктор Владимирович Шашерин''' (23.10.1962, Алматы), еңбек сіңірген СШ-і. Республиканың әлденеше мәрте чемпионы әрі рекордшысы. КСРОқұрама командасының санында 10 жыл болды. Көптеген халықаралық турнирлердің соның ішінде ҚазКСР Министрлер Кеңесі турнирінің жеңімпазы, Әлемнің рекордшысы (23.03. 1984; 5000 м.-6.49,15; кп. Көп- сайыстан ұп.; 3-4-.01.1981, 161-690 үп.; 18-19.04.1985, 159,566 ұп). КСРО-ның үш дүркін және абсолютті чемпионы (1985), Әлем чемпионатының күміс жүлдегері (1985-86). == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша конькишілер Санат:КСРО конькишілері +XIX ғасырдың соңына таман пайда болған спорттың бір түрі. Шорт-тректен жарыс былайша өтеді. Әйелдер де, ерлер де 1500, 500, 1000 және 3000 метрлік қашықтықтарда күш сынасады. Бірінші орын алған спортшы 5, екінші орын алған спортшы 3, үшінші орын алған спортшы ұпайға ие болады. 1000 және 1500 метрлік қашықтықтарда мәреге алты спортшы шықса, 500 метрлік қашықтықта олардың сандары төртеуден аспайды, ал 3000 метрлік қашықтықтағы бәсекеге алдыңғы үш қашықтық боынша орын алған спортшылар ғана жіберіледі. Ереже бойынша іріктеу және финалдық жарыстар өтеді. Жеңіске төрт қашықтықтың қорытындысында ең көп ұпайға ие болған спортшылар жетеді. Шорт-трек өткен ғасырдың соңғы жылдарында Солтүстік Америкада пайда болса керек. Ағылшындар мұны ойлап шығарған біздер едік, бірақ Англияда өpicтеп кете қоймады да, бір ағылшын онымен канадалықтарды таныстырып сол елде бастау алып кетті дейді. Бірақ канадалықтар бұған келісе қоймайды, ''олар'': біздерге шорт-тректі ешқандай ағылшын үйреткен емес, оны ойлап тапқан да, алғаш рет жарыстар ұйымдастырған да өзіміз дейді. Қазір бұлардың қайсысының дұрыс, қайсысының бұрыс екендігін анықтау қиын, бірақ біздердің білетініміз басқаларға қарағанда шорт-тректі дамыту үшін канадалықтардың көп еңбек сіңіргендігі. Канадада алғаш рет жарыс 1905 жылы ұйымдастырылып, жеңіске Фред Логен деген спортшы жетті. Бір жылдан кейін бұл жаңалықты Канаданың оңтүстік көршілері іліп алып кетті. АҚШ-тағы шорт-тректен алғашқы чемпион Моррис Вуд деген кісі болды. 1915 жылы АҚШ пен Канаданың арасында алғашқы халықаралық жарыс өтті. Мұнда канадалық Рассел Уилер жеңіске жетті. Араға он бір жыл салғаннан кейін осындай жолдастық кездесу қайталанып, содан бері үздіксіз өткен жарыс "Солтүстік Америка құрлығының шорт-тректен чемпионаты" деп аталады. == Дереккөздер == Санат:Шорт-трек +'''Мадиғали Абдығалиұлы Қарсыбеков''' (12.02.1956, Алматы облысы, Қаскелең ауылы), Қаз. еңб. сің.СШ-і (1999). 1977 ж. Қазақ мемлекеттік дене тәрбиесі институтын к.с.-ты мамандығы бойынша бітірді. 1979-85 ж. к.с.-нан жаттықтырушы болып қызмет істеп, 1989 жылдан Ақтөбе қаласындағы қысқы спорт түрлері балалар мен жасөспірімдер спорт мектебіне ауысып ш.т..- тен жаттықтыра бастады. Кейін республиканың және ВЦПС құрама командаларының аға жаттықтырушысы болды. == Дереккөздер == Санат:Қазақстан +'''Елена Владимировна Синицина''' (3.10.1971, Рудный қаласы, Қостанай облысы) қазақстандық шорт-текші, С��орт шебері (1991). Рудный индустриалды институтын бітірген "Горняк" спорт клубында тәрбиеленді. Жасөспірім қыздар арасындағы КСРО біріншілігінің 1000 м. және 3000 м. жарысудағы, КСРО кубогінің күміс жүлдегері. ТМД елдерінің абсолютті чемпионы (1994), Лиллехаммердегі (1994, Норвегия) қысқы Олимпиялық ойынға қатысты. == Дереккөздер == Санат:3 қазанда туғандар Санат:1971 жылы туғандар Санат:Алфавит бойынша шорт-трекшілер Санат:Қазақстан шорт-трекшілері +'''Қазақстанда конькиді мәнерлеп сырғанау''', өзінің бастауын 1947 жылдан алады. Республиканың алғашқы чемпионаты 1953 ж. өтті. 1970 ж. Алматыда, 1975 ж. Өскеменде алғашқы жасанды мұз айдындары ашылды. Жыл бойы үздіксіз жаттығуға мүмкіншілік туғаннан кейін к.м. с-шылардың шеберліктері күрт өсті. Мәнерлеп сырғанаудың көзге түскен алғашқы шеберлері өсті. Мәнерлеп сырғанаудың көзге түскен алғашқы шеберлері өздерінің мүмкіндіктерін арттыру үшін көптеген шет мемлекеттерде әсіресе АҚШ-та болып біріккен жаттығулар өткізді. 1996 жылдан бастап еліміздің конькиді мәнерлеп сырғанаушылары Ә.ч-тарына, Азия ойындарына қатысып келеді. Аздаған жылдардың арасында республикада Д. Казарлыга, А. Крюков, А. Құанышева, Қ. Тілепалдина, М. Халтурина, Р. Тен сияқты талантты спортшылар дайындалды. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Мұз үстіндегі би''', көрініс пен спорттың қатар орындалатын қосындысы. XIX ғасырдың ортасында Англияда мұз үстіндегі театр деген атпен жеке мұз айдындарының біріншілігі ретінде өткізіліп, 1895 жылдарда алғашқы чемпионат өтті. Алғашқыда тек вальс ырғағымен орындалды кейін коньки спорты дамыған барлық мемлекеттерде таралды. Алдымен аралас жұпта ғана өтіліп келсе 1952 ж. бастап мұз үстіндегі жеке биден де жарыстар өте бастады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +Шаңғышы ылдилап бұрылу үстінде Шаңғымен өрге көтерілу сәті '''Тау Шаңғы Спорты''' шаңғы спортының бір түрі. Тау шаңғы спорты слалом, алып слалом, жылдам сырғанау болып бөлінеді. Слалом жарысы тапталған қалың қарлы тау бөктерінде өткізіледі. Жарыс жолының қашықт. 500 700 м, көлбеулігі 100 200 м. Жол бойына қызыл не көк жалау ілінген кедергілер қойылады. Олардың арасы м. Жарыс кезінде слаломшылар трассаны екі рет өтеді. Соның орташа уақыт көрсеткішінен қорытынды нәтиже шығарылады. Алып слаломда жолдың көлбеулігі 200 500 м, ұзындығы 800 2000 м, қақпаның ені м, олардың арасы 15 20 м. Жылдамдық сағатына 65 километрге жетеді. Жылдам сырғанауда жолдың көлбеулігі 500 1000 м, ұзындығы 2000 4000 м, жылдамдығы сағатына 90 100 километрге жетеді. Тау шаңғы спортының алғашқы ережесін 1920 жылдары ағылшын А.Лунн құрастырған. Жылдам сырғанаудан 1923 жылы Швейцарияда тұңғыш жарыс өтті. Әлем чемпионаты 1930 жылдан өткізіліп келеді. 1936 жылы олимпиадалық ойындар бағдарламасына енгізілді. Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы біріншілігі 1934 жылы басталды. Тау шаңғы спортынан федерация құрылып, ол 1948 жылы халықаралық ұйымға (ФИС) мүше болды. Тау шаңғы спорты 2- дүниежүзілік соғыс жылдарында пайда болды. Республиканың тау шаңғы спортшылары А.Артеменко, Ю.Кабин, В.Митрозаев, Г.Минаев, П.Дельвер, О.Жайшыбеков, В.Духанин, Р.Ақжанов, Н.Еремеева, М.Хусайнов, тағы басқалар спорттың бұл түрін дамытуға зор үлестерін қосты. == Дереккөздер == Санат:Қысқы спорт Санат:Шаңғы спорты +'''Сальхов секірісі''', бұл секіріс Әлемнің 10 дүркін чемпионы, атақты швед мәнершісі Ульрих Сальховтың есімімен аталған. Мұнда дененің кеңістікте айналуы басқа секірістерге қараганда көбірек және мұздың бетіне тірелетін нық тұрып, жақсы сырғанап, секіруге екпін қосатын бос тұрған аяқтың сілтенуіне жағдай туғызады. Конькимен мәнерлеп сырғанауда қазық баулап (петля), көбелек, Оллер, Валлей, Филипп, Шпагат т.б. секіру түрлері көп. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''"Кімді қалайсың?"''' қазақтың ұлттық ойыны. Алдымен ойын бастаушы және "жазалыға" үкім шығарушы хан тағайындалады. "Кімді қалайсыңның" ескі нұсқасында өзі қалаған кісіні оның көршісінен сұрайды, ол келіспесе хан шешімі бойынша "жазалайды". Жаңа нұсқада бастаушы қыз бен жігіттерді жұптастырып отырғызады да, көршілестердің бірінен "кімді қалайсың?" деп сұрайды. Сонда ол ұнатқан кісінің рет санын дәл тауып, оны қасына алады, не жаңылысса, "жаза" тартады. Жаза түрі ән, би, көркем сөз оқу т.б. болып келеді. "Кімді қалайсыңды" той жиындарда жастар сүйіп ойнайды. Кей жерлерде бұл ойын "қассың ба, доссың ба?", "көрші" деп те аталады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +күресі''', эллиндер мен латындар (гректер мен латындар) заманында пайда болған күрес түрі. Белдесу қарсыластар түрегеліп төрттағанға түскенде аударылып, домалатып әдістер қолдану арқылы өткізіледі. Мұнда балуандардың бір- бірлерін белден төмен ұстауына, аяғынан шалуына, қағуына рұқсат етілмейді. Грек-рим күресінің ''мақсаты'' лақтырған немесе төрттағаннан аударған, домалатқан кезде қарсыласының екі жауырынын бір мезетте немесе бірінен соң бірінің қайтарымынан кілемге тигізу. Мұндай басымдылық таза жеңіс деп есептеледі де белдесу тоқтатылады. 250pxЕгер таза жеңіс болмаған жағдайда, жеңіс ең көп ұпай алған балуанға беріледі. Балуанның киімі лыпа, бандаж, арнаулы трико және былғарыдан тігілген жұмсақ аяқкиімнен тұрады. Грек-рим күресінің жарыс ережесі 1896 ж. шығарылып, содан бергі уақытта талай рет жаңартылып келеді. Ол 1986 ж. -ші Олимпиялық ойындардың бағдарламасына еніп, содан бері (1900, 1904 жылдардан басқа) бағдарламадан басқа олимпиядалық жарыстан түспей келеді. Әлем чемпионаты 1897 ж. Еуропа чемпионаты 1898 жылдан бастап өтіп келеді. Күрес әуесқойларының халықаралық бірлестігі (ФИЛА) 1912 ж. құрылды. ҚР- ның Грек-рим күресінің бірлестігі 1993 жылдан ФИЛА-ға мүше. == Дереккөздер == Санат:Грек-рим күресі +'''Анатолий Иванович Колесов''' (18 қаңтар 1938, Қарағанды облысы, Осакаров ауданы, Литвинское елді мекені қаңтар 2012) КССРО-лық балуан, еркін күрес шебер��. == Өмірбаяны == Қазақстанның тұңғыш чемпионы. Қазақ дене тәрбиесі институтын (1955) бітірген. КСРО халықтары алтын медальға ие болды (1959). Колесов он жыл бойы (1957-66) еліміздің командасы құрамында дүниежүзінің 20 елінде болып, еліміздің спорттық намысын қорғады. == Жетістіктері == Колесов олимпиялық ойындардың (1964, Токио), әлемнің үш дүркін (1962, 63, 65) чемпионы. Ол басқарған КСРО құрама командасы 1966-69 ж. Еуропа мен дүние жүзінің төрт дүркін, олимпиялық ойындардың чемпионы болды. == Марапаттары == Колесов Еңбек Қызыл Ту, "Құрмет белгісі" ордендерімен және бірнеше медальдармен марапатталды. == Дереккөздер == Санат:1938 жылы туғандар Санат:Осакаров ауданында туғандар Санат:КСРО-ның Олимпиада чемпиондары Санат:КСРО балуандары Санат:1964 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының чемпиондары Санат:Күрестен Олимпиада чемпиондары Санат:Алфавит бойынша балуандар Санат:Алфавит бойынша Олимпиада чемпиондары +'''Бастемі қазірет Айтқожаұлы''' (1874, Кеңтүбек ауылы (қазіргі Май ауданы (Павлодар облысы)) 1903) діни қайраткер, қазірет. ==Білімі== Бастемі жыл Бұқарда оқыды, отанына 23 жасында оралды. ==Еңбегі== Кеңтүбек ауылында мешіт ашты, сонда бір мезгілде 80 оқушы оқи алатын медресе салды. Мешіт-медресе ағарту-тәрбие орталығына айналды. Кеңтүбек ауылының үлкен зиратында, Бапи Басарұлы туысқанының жанында жерленген. 1990 ж. ұрпақтары мәрмәрдан ескерткіш орнатты. == Дереккөздер == Санат:1874 жылы туғандар Санат:Май ауданында туғандар Санат:1903 жылы қайтыс болғандар Санат:Қазақстан қазіреттері +'''Ахат Сенорович Аширов''' 8.5.1970, Павлодар қ.) дзюдодан халықаралық класстағы спорт шебері (1997). ==Спорт жетістіктері== 1988 жастар арасындағы жасөспірімдер КСРО біріншілігінің қола иегері, Дзюдодан КСРО спорт шебері (1988), КСРО жастар құрамасына енді. 1989 КСРО жастар ойыны, Донецк қ., 3-орын, 1990 Алматы қ. Халықаралық турнирі 2-орын, 1991 КазСРО кубогы, Алматы қ., 1-орын, Қазақстан чемпионаты 3-орын. 1992 ҚР федерациясының кубогы 1-орын, 1995 ҚР Чемпионаты, Павлодар қ., –орын, Германиядағы халықаралық турнир 7-орын, Алматы -орын, Үндістандағы Азия Чемпионаты- орын. 1996 бірнеше халықаралық турнирларда қатысты: Жапония, Венгрия, Алматы орын, Үндістан, Германия, Франция, Италия, 1985 ж. Азия чемпионатында қола және күміс жүлдегер, Атлантадағы Олимпиада ойындарының (АҚШ, 1996) қатысушысы. ==Ескертулер== ==Әдебиет== Павлодар. Павлодар облысы. Энциклопедия, Павлодар., 2003; Қазақстан, А-А., 1969 (Павлодар Ертіс өңірі). Санат:Қазақстан дзюдошылары Санат:1970 жылы туғандар Санат:Алфавит бойынша дзюдошылар +'''Елік Нұрмұханбетұлы Сұлтанғалиев''' (11.02.1947, Алматы қаласы) ХДСШ-і. Республиканың дүркін чемпионы. Көптеген халықаралық жарыстарда, КСРО чемпионатында, КСРО халықтарының республиканың намысын абыроймен қорғады. Бүкілодақтық Спартак ерікті спорт қоғамы біріншілігі, И.Паддубный, Пытлясянский атындағы халықаралық турнирлердің жеңімпазы. Сонымен қатар, ол Еуропа а��асындағы чемпионатта жеңіске жетті. 1982 жылдан Алматы қаласындағы №2 дәріхананың меңгерушісі қызметінде, 1995 жылы дәріхана "№2 аптека" ЖШС директоры болды. == Дереккөздер == == Сыртқы сілтемелер == ҚазҰМУ түлектері қауымдастығы Басымды иемін, ПЕТР КУЗЬМИЧ! (бапкері) Санат:11 ақпанда туғандар Санат:1947 жылы туғандар Санат:Алматыда туғандар халықаралық дәрежедегі спорт шеберлері Санат:Қазақстан чемпиондары атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті түлектері +== Кәсіпқой бокс == Кәсіпқой бокстағы салмақ санаттары. Салмақ дәрежесі, кг (фунт) Бекітілген жыл Санат атауы WBC WBA IBF WBO Boxrec 90,892 (200) дейін 1885 Ауыр салмақ Heavyweight Heavyweight Heavyweight Heavyweight Heavyweight 90,892 (200) дейін 1980 Бірінші ауыр салмақ Cruiserweight Cruiserweight Cruiserweight Junior heavyweight Cruiserweight 79,378 (175) дейін 1913 Жартылай ауыр салмақ Light heavyweight Light heavyweight Light heavyweight Light heavyweight Light heavyweight 76,203 (168) дейін 1984 Екінші орташа салмақ Super middleweight Super middleweight Super middleweight Super middleweight Super middleweight 72,574 (160) дейін 1884 Орташа салмақ Middleweight Middleweight Middleweight Middleweight Middleweight 69,85 (154) дейін 1962 Бірінші орташа салмақ Super welterweight Super welterweight Junior middleweight Junior middleweight Light middleweight 66,678 (147) дейін 1914 Жартылай орташа салмақ Welterweight Welterweight Welterweight Welterweight Welterweight 63,503 (140) дейін 1959 Бірінші жартылай орташа салмақ Super lightweight Super lightweight Junior welterweight Junior welterweight Light welterweight 61,235 (135) дейін 1886 Жеңіл салмақ Lightweight Lightweight Lightweight Lightweight Lightweight 58,967 (130) дейін 1959 Екінші жартылай жеңіл салмақ Super featherweight Super featherweight Junior lightweight Junior lightweight Super featherweight 57,153 (126) дейін 1889 Жартылай орташа салмақ Featherweight Featherweight Featherweight Featherweight Featherweight 55,225 (122 дейін) 1976 Екінші жеңіл салмақ Super bantamweight Super bantamweight Junior featherweight Junior featherweight Super bantamweight 53,525 (118) дейін 1894 Ең жеңіл салмақ Bantamweight Bantamweight Bantamweight Bantamweight Bantamweight 52,163 (115) дейін 1980 Екінші ең жеңіл салмақ Super flyweight Super flyweight Junior bantamweight Junior bantamweight Super flyweight 50,802 (112) дейін 1911 Ең кіші жеңіл салмақ Flyweight Flyweight Flyweight Flyweight Flyweight 48,988 (108) дейін 1975 Бірінші ең кіші жеңіл салмақ Light flyweight Light flyweight Junior flyweight Junior flyweight Light flyweight 47,627 (105) дейін 1987 Минималды салмақ Strawweight Minimumweight Mini flyweight Mini flyweight Minimumweight == Әуесқой бокс == Жазғы Олимпиада ойындарында қолданылатын салмақ санаттары гг бойынша салмақ) Санат атауы Санаттың ағылшынша атауы 91+ Супер ауыр салмақ Super heavyweight 91 Ауыр салмақ Heavyweight 81 Жартылай ауыр салмақ Light heavyweight 75 Орташа салмақ Middleweight 69 Жартылай орташа салмақ Welterweight 64 Бірінші жартылай орташа салмақ Light welterweight 60 Жеңіл салмақ Lightweight 56 Жартылай жеңіл салмақ Featherweight 52 Ең жеңіл салмақ Bantamweight 46 49 Бірінші ең жеңіл салмақ Light flyweight == Тағы қараңыз == *Бокс AIBA World Ranking == Дереккөздер == Санат:Бокс en:Weight class (boxing) de las categorías por peso en el boxeo según cada asociación +дзю-до күресі''', республикада жетекші спорт түрлерінің бірі болып есептелінеді. Республикалық чемпионаты 1973 ж. бастап өтіп келе жатыр. Алғашқы жылдары М.Әзімбаев, В.Ярославцев, А.Қамқоев, К.Мысықбаев, Б.Жаңбырбаев, И.Вешагуров, ағайынды Жабраил және Исраил Кодзоевтар республиканың атын шығарды. Біраз жылдардан бері республикал��қ дзю-до күресінің тұңғыш төрағасы С.Жандосов атындағы халықаралық турнир өтуде. 1995 ж. Үндістанның Дели қаласында өткен халықаралық дзю-до бірлестігінің конгресінде қазақстандық жаттықтырушы Р.Байбосынов дүниежүзілік дзю-до бірлестігінің вице- президенті болып сайланды. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Алексей Аселдерович Атаев''' (01.03. 1941, Дағыстан, РФ), СШ-і. ҚазКСР інің және КСРО- ның ЕСЖ-сы. 1979-84 жылдары Дзю до күресінен республиканың аға жаттықтырушысы болып қызмет істеді. Ол дайындаған команда КСРО чемпионаттарын да және КСРО халықтарының жүлделі орындарға ие болды. Құрама команда мүшелерін дайындаған үшін Атаев "Еңбектегі ерлігі үшін" медалімен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:КСРО дзюдо +'''Таушешек''' () көкендер тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдіктер, жартылай бұта. Қазақстанда Алтай, Тарбағатай, Жетісу (Жоңғар) Алатауында кездесетін түрі: алтай Таушешек (S. altaіca), Тарбағатай таушешегі (S. tarbagataіca) және Тянь-Шань Таушешек (S. tіanschanіca) бар. Бұлардың биіктігі 30(40) см. Тамыры жуан, бірнеше бөлікке тарамдалып, тереңге жайылып кетеді. Сабағы бірнешеу, онда қалың, сопақша төрт қалақты жапырақтары кезек орналасады. Гүлдері хош иісті, ақшыл, қызғылт түсті, қос жынысты, аталығының саны 8, аналығы біреу, жатыны бір ұялы, гүлсерігі түтік тәрізді. Көп гүлді (саны 15 20), олар топталып, шоғырбас гүлшоғырын құрайды. Маусым тамыз айларында гүлдеп, жеміс салады. Жемісі жаңғақша. Таушешектердің гүлдері әдемі, хош иісті, сәндік үшін өсіріледі. Тарбағатай Таушешегі мен Тянь-Шань Таушешегі Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген. == Дереккөздер == Санат:Көкендер +'''Бауыржан Шекербекұлы Жаналин''' (01.01.1948, Алматы облысы, Ақсу ауданы, Үлгілі ауылы 18.09.2004, Астана), ҚЕСЖ-сы. Жаттықтырушылық қызметті Балқаш қаласында бастады. 1984-86 жылдары республикалық құрама командасының аға жаттықтырушысы болып қызмет істеді. 1991 96 жылдары самбо күресінен республикалық құрама командасының аға жаттықтырушысы болды. == Дереккөздер == Санат:1 қаңтарда туғандар Санат:1948 жылы туғандар Санат:Ақсу ауданында туғандар Санат:18 қыркүйекте қайтыс болғандар Санат:2004 жылы қайтыс болғандар Санат:Астанада қайтыс болғандар еңбек сіңірген Санат:Самбодан Қазақстан Ұлттық құрамасының аға +'''Бостан Оңдашұлы Жаңбырбаев''' (23.04. 1963, Талдықорған облысы Кербұлақ ауданы), ХДСШ-і. ҚазКСР-інің ЕСЖ-сы. Республиканың бірнеше дүркін чемпионы және КСРО жүлдегері. 2006-2008 жылдары күрес түрлерінен республикалық спорт мектебінің директоры болып қызмет істеді. == Дереккөздер == Санат:23 сәуірде туғандар Санат:1963 жылы туғандар Санат:Кербұлақ ауданында туғандар халықаралық дәрежедегі спорт шеберлері еңбек сіңірген Санат:Дзюдодан Қазақстан чемпиондары Санат:Дзюдодан Қазақстан +'''Ермек Әбуұлы Иманбеков''' (24.08.1961, Алматы облысы, Қарасай ауданы) дзюдодан республиканың әлденеше дүркін және бүкілодақтық, "Буревестник" ерікті с��орт қоғамының чемпионы. Бірнеше халықаралық турнирлерде жеңіске жетті. Халықаралық дәрежедегі және СШ-ін дайындады. == Дереккөздер == == Сыртқы сілтемелер== Ермек Иманбеков: «Әлем чемпионатында сәтті өнер көрсетеміз», 27 тамыз 2013 Санат:24 тамызда туғандар Санат:1961 жылы туғандар Санат:Қарасай ауданында туғандар Санат:Дзюдодан Қазақстан чемпиондары Санат:Дзюдодан Қазақстан құрамасы жаттықтырушысы +Атқы аңшылықта қолданылатын құрал, өзінен-өзі атылатын садаққа ұқсас арнаулы садақ пен жебеден тұратын құрылғы. Атқыны ірі аңдар жүретін жолдарға қаратып, аңның қос өкпе, кеудесіне тиетіндей етіп құрып қояды. Аң жіпті кеудесімен соққанда, оқ атылып аңға қадалады. Атқының садақтан өзгешелігі адамсыз өздігінен атылады және садақтан үлкен серпімі қатты болады. Атқы серіппесі (ағашы), серіппе бауы (қайыс), кергіш ағаш, тиек (бүлдіргелі), жебе, сақина жіп, шыжым және алдыңғы, артқы тіреуіш, қазық қатарлы бөлектерден құралады. Атқы ағашының ұзындығы бір құлаштай серіппелі ағаштан жасалады. Серіппесіне түйенің жөн терісінен тілінген ұзындығы бір құлаштай таспа бау тағылады. Садақ жебені, мылтықтың құндақ ағашы тәрізді ағашқа отырғызып, орналастырып, жіппен тартып қояды. Жебенің мойынына таяу жерінің астында өте сырғанақ қаға берісі жоқ төсеніші болады. Үш сүйемдей кергіш ағаш жасалып, оның үстіңгі бетінде сәл ойылған науашаға бойлай орналастырады. белгілейтін бөлегі кергіштің бір ұшын тіреп тартып отырып, енді бір қол мен тиектің бүлдіргесін кергіш кертігіне іліп, тиекті серіппе бауының үстіне айналдырып әкеліп, тиек түбін серіппе бауына басып тұрып, онан соң тиек үшін сақина жібіне іліндіріп бекітеді. Осылай керіліп тұрған атқыны екі тіреуіш қазықтың үстіне қояды: алдыңғысы атқы қаңқасын көтеріп тұрса, артқысы тепе-теңдігін сақтап тұрады. Жолдың келесі жағына тартылған «кеуде соғар шыжымның» ұшын сақина жіпке тисе болды сақина жіп тиектің басынан сыпырылып, жебе атылады. Атқының ортаңғы доғасының астына жерге қойғанда тепе-теңдігін сақтайтын етіп екі үш аяқты тұғыр бекітеді. Атқыны аң-құстар бармайтын жерге, ауа райының борансыз кезінде өте ептілікпен құрады. Атқының құрылу әдісі аңның түріне және мінез-құлқына байланысты болды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +Атпа суармалы егіншілікте егістік суаратын, сабы үш аяқты мосыға ілінген, биікке су шығарушы құрал немесе үлкен күрек ожау. Ожаумен арнаулы тоғанға жиналған немесе құйылған су eric алқабына жіберілген. Атпада мосыға екі жағын тең етіп, сырық орнатылады. Оның бір басына күбі шелек, екінші басына ауыр нәрселер (зат) байланады. Ауыр нәрсе байланған жағы жоғары көтерілгенде, күбі шелек төмен түсіп, оған су толады. Ал ауыр зат төмен түскенде, яғни басылғанда шелек жоғары көтеріліп, ішіндегі су арыққа төгіледі. Шығыр болмаған аймақтарда егінді құдықтан немесе көлден суарғанда қазақ егіншілерінің жер суару ��шін атпа әдісі қолданылған. Атпаның қолқауға, атпасамар, қолсамар деген түрлері бар. ''Егіннің суаратын құралы атпа, ''Атпа атып, аш адамдар болды қатпа, деген өлең шумақтары атпамен су айдаудын, әлегі мол, машақаты көп әрекет болғандығын көрсетеді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Атпаз'''- бәйгеге қосылатын жүйрік және жорға аттарды бабына келтіруші, жаратушы, күтуші адам. Атбегінің, атсейістің нұсқауымен бәйгеге алдын ала жаратып, жем-суын үйлестіреді, терін алып бабына келтіреді. Сондай- ақ бәйге жолында балаға атты қалай жүгіртудің жолын үйретеді, мінез-құлығы туралы ақпарат береді. Ал мініс атының бабы үшін жауап беретін адамды атшы атайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Аламан хан''' асық ойынының түрі. Онда, ойыншылар бір жолда екі адамнан алма-кезек (бірі қалса, екінші) ойнайды. Ойынға қатынасушы әрбір адам әр реткі ойынға жетіден жоғары асық қосады. Сонымен бірге, үлкен, әрі әдемі асықты «хан» сайлайды. Оны ойнаушылардың асығына қосып араластырып, кілем, киіз үстіне шашып жібереді. Асықтың жағдайына қарай отырып онымен бірдей болып түскен жақпен басбармақ немесе сүк саусағымен атып «ханды» алады. «Ханды» атқан асыкпен оның маңайындағы тағы екі асықты атып алады. Мұнан кейін шашылған асықтардың кез-келген жерінен бір-біріне оңай тиетін асықтарды атып үтып отырады. Ойынның шарты ұтқан асықтың саны жетіге жеткенше ойын ережесін бүзуға болмайды. Яғни ойыншының қолы немесе атқан асығы басқа асықтарға тиіп кетсе, ол қолындағы асықтарын ортаға тастайды барлық асық ханталауға түседі. Ойын кезегі екінші адамға тиесілі болады. Бірақ қолындағы асықтың саны «ханды» қосып есептегенде жетіден артық ойыншы әлгі ереженің шарты- на бағынбайды. Яғни қолындағы асығы ханталауға түспей өзінде қала береді. Ондайда ханталауға жерде қалған асықтар түседі. Соңында ұтқан асық саны мен ханның кімнің колында екендігіне қарай қорытынды жасалып, ұтылғандардан тоқинек айып алынады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Аттан''' (ұран) жаугершілік заманда тұтқиылдан жау шапқанда дауыстап дабыл беру, яғни елді жауға қарсы дайындалсын деген белгі беру. Сондай-ақ суыт хабарды білдіру үшін айтылатын «атқа мін», «атқа қон» дегенді білдіретін одағай сөз. Бұл көне заманнан келе жатқан, сөзбен айтылатын, дауыспен берілетін әскери дабыл түрі саналған. Жаугершілік заманда, тұтқиылдан жау тигенде, жұртқа хабар беру үшін ұрмалы музыкалық аспаптармен берілетін түрлі дыбыстық дабыл беру құралдарымен бірге, осылай дауыспен айғайлап белгі дабыл түрі ретінде қалыптасты. Осындай төтенше жағдайда ғана айтылатын «белгіні» естіген ер адамдар бөгелместен жедел түрде қару-жарағын асынып, атқа қонып, жауға қарсы шығуға дайын болуы міндеттелген. Барымташы немесе ұрылар мал мен жанның тыныштығын бұзып жылқы қуалаған кезде малшы-қосшылар «Aттaн, Aттaн» деп, айқайлап ауылдағы азаматтарды көмекке шақырған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Аттарақ''' аттың түгін тарайтын тарақ, жылқыны баптап, күтуге арналған құрал. Ұзақ жол жүру, алысқа шабу, жүк арту т.б. жағдайларда терлеген жылқыдан бөлінген тұз түгіне жабысып, сор болып кеуіп қалған қалдық пен шаң-тозаңды түсіру үшін аттарақпен тарап тазалаған. Оны көбінесе жалпақ қақ сүйектен жасаған. Ол үшін жіліншік сүйекті ортасынан қақ жарып, ағаштың аша бұтағына шегелеп, қырлы қапталына егеумен бедерлеп, тіс тәрізді жүз салады. Аттарақ жүзінің тереңдігі пышақ сыртындай, яғни 3-5 мм шамасында болады. Сондай-ақ аттараққа құстың ұзын тұмсықтарын (айталық бірқазанның) пайдаланса, ат желдей жүйткитін жүйрік болады деп сенген. Ондай аттарақ түрін қырғыш деп те атаған. Ертеде аттарақтың сандал, жаңғақ ағашынан дүзі жиі жасалған пұшты деп аталған түрі болған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Аттау'''- май, қаймақ шайқайтын аспап. Оны тегене немесе шараға құйылған қанжылым сүтке жартылай малып тұрып, таяқшасын екі алақан арасында ысқылай айналдырып, май шайқайды. Аттау ағаштан жасалады, қазіргі кезде өте сирек кездеседі. Оның ҚР MOM қорында (КП 23986 /15) екі түрі сақталған: бірі басында ағаштың аша бұтақтарының түйісінен белқанжығаның ілгектері тәрізді төрт ілгекті етіп жасалған. Ұзындығы 28 см. Екіншісі сиырдың мүйізінен жасалған піспек түріндегі Аттау. Диаметрі 6,5 см. Пішіні тостаған тәрізді. Екі шеті ашық болып келген мүйіз тәрізді тұсының ортасын тесіп, жіңішке, жұмыр ағаштан ұзындығы 38 см сап орнатылған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +(Paeonіa) сарғалдақтар тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдіктер, бұталар. Қазақстанның шығысындағы таулы, орманды аудандарда кездеседі. Қылқан және аралас жапырақты ормандарда өсетін түрі: кәдімгі Таушымылдық (Р. anomala) және дала Таушымылдығы (кейде оны жаушымылдық деп те атайды) (Р. hybrіda) бар. Бұлардың биіктігі 40 80 см. Тамыры бұтақты әрі жуан, қоңыр түсті, салмағы кг болады. Бұтақсыз сабағы бірнешеу, олар тік өседі. Ірі гүлі бір-бірден сабағының ұшында жетіледі. Үш-үштен шығатын саусақ салалы жапырақтарының шеті тілімделген, сабаққа кезектесіп Хош иісті гүлдері қошқыл, қызыл не қызғылт, ақ түсті, қос жынысты, аталығы көп, аналығының саны 8. Мамыр маусым айларында гүлдеп, шілде тамызда жеміс салады. Жемісі жапырақша, тұқымының сырты жылтыр, қара түсті. Таушымылдықтың тамырында эфир майы, салицин глюкозиді, крахмал, танин және аздаған алколоидтар болады. Халық медицинасында Таушымылдықтың тамырын емдік мақсатта күзде жинайды. Таушымылдықтың тұнбасы тәбет ашады, асқазан сөлінің қышқылын арттырады, астың қорытылуын жақсартады, жүйкені тыныштандырады. Таушымылдық Қытайда өте ерте заманнан бері мәдени өсімдік ретінде өсіріліп келеді. Қазіргі кезде оның бір мыңнан аса сорты бар. ==Дереккөздер== +'''Аттұяқ'''- үлкен, жылқы тұяғымен барабар алтын немесе күміс құйма. Аттұяқ арнаулы қа��ыппен жасалады. Қазақта «ат тұяғындай алтын» деген теңеу бар. Аттұяқ жөнінде С.Мұқановтың еңбегінде төмендегідей мәліметтер келтіріледі: «сол сапарында ол қытайлардан және моңголдардан қойтұяқ», «тайтұяқ», «аттұяқ» аталатын алтын жентектеріне қоржынының бір басын толтырып қайтқан». Мұндай алтын, күміс құймасын қазақтар «атбас жамбы» деп те атаған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Атты жығу және байлау''' атты емдеу, тағалау, таңбалау сияқты шараларды жасау үшін қолданатын тәсіл. Атты жығудың кең тараған тәсілі аттың алдыңғы екі аяғын қысқа етіп, тусап байлаған соң арқанмен аттың қамшылар жақ артқы аяғының иіідерлігінен шалып алып, оны қайтадан алдыңғы екі аяқтың ортасынан (бекітілген арқан үстінен) өткізіп, мінер жағына қарай тартқанда аттың үш аяғы бір-біріне қусырыла (жақындай) жығылады. Жығылған аттың бос аяғын осы арқанмен қайта шалып төрт аяғын бір-біріне туқырта байлап бекітеді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Атты тарту''' деп ат бәйгесі барысында шалдыққан атты көмбеге таяғанда ердің екі қасынан болмаса шылбырынан немесе қанжығасынан, тіпті, тоқымның екі жағынан демеп көмектесуді айтады. Ат бәйгесі басталардан бұрын бұл рәсімге байланысты шартты алдымен келісіп алады: көмбеге бір шақырым қалғанда, жердің рельефінің ыңғайсыздығына байланысты атты тартуға рұқсат етіледі. Оны ат айдаушылар белгілейді. Келісім бойынша, атты тартатын кісілер бәйгеге көлденеңнен қосыла кетіп, аттың шылбырын қолдарына алады немесе екі атты кісі қанжығаны екі жағынан тартып, атқа демеу көрсетеді. Кейде атты тартуға рұқсат берілмеуі мүмкін. Ондайда атты тарту жасырын жасалып та жатады. Ұсталған адамдар айыпты деп саналып, бәйгеден шығып қалады немесе бәйгедегі шауып келе жатқан аттың реті кейін шегеріледі. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +дәстүрлі фенологиялық күн іііыру жүйесіндегі амал атауы. Григориан күнтізбесі бойынша көкек айында қар күрт еріп, жер лайсаң болып, шаруашылыққа қолайсыз мерзімді аласапыран деп атайды. Амалдың кейбір жерлерде өзгеше атауы бар. Көкектің орта кезінде діни аш найзағайдың жарқылдап, күн күркірегін кезін яғни үстікте қызырдың қамшысы шартылдады, қыс кетті» деп, Маңғыстауда киіктің күйек кезеңіне дөп келетіндіктен киіктің лақ өргізбесі» деп атайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Алаштың бөлінбеген еншісі''' қазақы ортада қалыптасқан әрі әлеуметтік мәнді ұғым. Алаштың бөлінбеген еншісі жалпы қазақтың ортақ ата тегі түп атасы Алаша хан өзінің қартайған шағында малдарының бір бөлігін өзінде қалдырып, қалғанын үш ұлына бөліп берген нтен аңызбен байланысты қалыптасты. Генеологиялық мифке сәйкес, кейін, үш ұл (Ақарыс ұлы жүз, Бекарыс орта жүз, Жанарыс кіші жүз) қазақтың үш жүздік үрылымының негізін қалаушылар болды. Сан алуан енші ішститутының бірі- Алаштың бөлінбеген еншісі. Қазақы ортада ауылга келген кез келген қонактың өзі түстенген үйден тиесілі үлесі ішетін тағамы, оған арнайы төсек- орынның дайындалуы және конақтың көңілін көтеру мен пулауға байланысты әртүрлі шаралар (ойын-сауық, тіпті, үй иесімен бірлесе аңга шығу және т.б.) бөлінбеген енші немесе Алаштың бөлінбеген еншісі деп аталды. Сондай-ақ, келген қонақты немесе конақтарды олар түстенген үйдің иесі ғана күтіп қойған жоқ, оларды көршілері де шақырып, құдайы қонақ еткен. IX ғасырдың аяғында Сырдария облысына саяхат жасаған Н.Н. Гродековтың айтуынша, үйге келген қонақты көршісі іс міндетті түрде қонақасы арнап, үйіне шақырады. Көршісі құдайы беріп және оның қонақтарының саны ойлағаннан көп болса, көмек беру парыз деп санаған. оіітіп, көрші үйге келген қонақтардың біразына қонақасы пісіріп, жатар орнын дайындап, қондырып жібереді. Бірнеше жыл қатарынан көрші отырғандар бір-бірінің да осылай күтеді. Алаштың бөлінбеген еншісі атқарылуы біртүрлі ғұрыптық құқықтың принциптері арқылы реттелініп отырды. Осыған сәйкес, егер, қонақ түстенген үй иесі оны дәстүрге сәйкес күтпесе немесе күте алмаса, әлгі қонақтың биге шағымданып, айып талап етуге құқы болды. Деректерге қарағанда, осындай жағдайда билердің кесімі, көбінесе, қонақтың пайдасына шешілді. Бітімің басқа да түрлері сияқты егер, қонақ түстенген үй иесі оны дәстүрге сәйкес күтпесе немесе күте алмаса, әлгі қонақтың биге шағымданып, айып талап етуге құқы болды де, бір жағынан, іиікі рулық-қауымдық қатынастар жүйесін нығайтудағы маңызы ерекше болды. Екінші жагынан, руаралық байланыстарды ұйымдастырудың және реттеудің пәрменді бірі болды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Алғадай''' ертеде жаугершілік заманда жетім қалғандарын жинап, тәрбиелеп, бағып-қағып, соғыс өнері ісіне, адал қызмет етуге баулып тәрбиелеген жеткіншектер. Алайда, бұл ұғымды онтологиялық тұрғыдан дәйектейтеу үшін қажетті деректер жоқтың қасы. Алғадай ұғымы қазақтың көне жауынгершілік хабардар етеді. Әдетте екі жақтың қалың қолы жаппай ұрысқа кірісер алдында жекпе-жекке батырлар шығаратын болған. Алғашқы жекпе-жекке елге әйгілі батырлардың алдынан өтіп, баталарын алып, жас жауынгерлер шыққан. Міне, солар алғадайлар деп аталған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бүкіләлемдік бокс кеңесі''' (WBC) кәсіпқой бокс ұйымы. 1963 жылы 14 ақпан күні Аргентина, Бразилия, Ұлыбритания, Венесуэла, Мексика, Панама, АҚШ, Филиппин, Чили елдерінің ұлттық бокс ұйымдарымен құрылған. Ұйымға Хосе Сулейман басшылық етеді. Әр жылдары WBC нұсқасы бойынша Мұхаммед Али, Ларри Холмс, Рэй Леонард, Флойд Мейвезер кіші, Рой Джонс кіші, Олег Маскаев, Юрий Арбачаков секілді боксшылар чемпион аталған. Әуесқой боксты AIBA бақылайды, ал кәсіпқой боксты WBA, IBF, WBC, WBO және басқалар бақылайды. Кәсіпқой бокста 17 салмақ бар, әуесқой бокста барлығы 11. Әуесқой бокс әр боксшы қатарынан бірнеше жекпе-жек өткізетін турнирлерден тұрады, ал кәсіпқой жекпе-жектер оларда аз Сондай-ақ, кәсіпқой бокс раундтар, жабдықтар және басқа да маңызды емес айырмашылықтар бойынша әуесқой бокстан ерекшеленеді. ==Қазіргі WBC нұсқасы бойынша әлем чемпиондары== ===Ерлер=== Салмақ санаты: Чемпион: Қай кезден басталды: Минималды салмақ Анықталмаған Бірінші ең аз жеңіл салмақ Буакау Пор Прамук 23 желтоқсан, 2011 Ең аз жеңіл салмақ Тосиюки Игараси 16 шілде, 2012 Екінші ең жеңіл салмақ Йота Сато 27 наурыз, 2012 Ең жеңіл салмақ Шинсуке Яманака қараша, 2011 Екінші жеңіл салмақ Абнер Марес 21 сәуір, 2012 Жартылай орташа салмақ Джонни Гонсалес сәуір, 2011 Екінші жартылай жеңіл салмақ Такахиро Ао 26 қараша, 2010 Жеңіл салмақ Sam-A Kaiyanghadaogym 15 шілде, 2012 Бірінші жартылай орташа салмақ Денни Гарсия 24 наурыз, 2012 Жартылай орташа салмақ кіші Флойд Мейвезер 17 қыркүйек, 2011 Бірінші орташа салмақ Сол Альварес наурыз, 2011 Орташа салмақ Кіші Хулио Сезар Чавес маусым, 2011 Екінші орташа салмақ Андре Уорд 17 желтоқсан, 2011 Жартылай ауыр салмақ Чед Доусон 28 сәуір, 2012 Бірінші ауыр салмақ Кшиштоф Влодарчик 15 мамыр, 2010 Ауыр салмақ Виталий Кличко 11 қазан, 2008 ===Қыздар=== Weight class: Champion: Date won: Atomweight Момо Косеки 11 тамыз, 2008 Минималды салмақ Наоко Фуджиока мамыр, 2011 Бірінші ең кіші жеңіл салмақ Наоми Тогаши 13 шілде, 2008 Ең кіші жеңіл салмақ Марианна Хуарес 11 наурыз, 2011 Екінші ең жеңіл салмақ Ана Мария Торрес 30 тамыз, 2008 Ең жеңіл салмақ Усанакорну Кокитжим қазан, 2009 Екінші жеңіл салмақ Алисса Эшли 23 шілде, 2011 Жартылай орташа салмақ Анықталмаған Екінші жартылай жеңіл салмақ Фрида Уолберг 27 қараша, 2010 Жеңіл салмақ Эрика Анабелла Фариас тамыз, 2011 Бірінші жартылай орташа салмақ Моника Сильвина Акоста 19 маусым, 2009 Жартылай орташа салмақ Сесилия Брекхус 14 наурыз, 2009 Бірінші орташа салмақ Анықталмаған Орташа салмақ Анықталмаған Екінші орташа салмақ Анықталмаған Жартылай ауыр салмақ Анықталмаған Бірінші ауыр салмақ Анықталмаған Ауыр салмақ Анықталмаған == Бокс ұйымдары == === Әлемдік деңгейдегі бокстан негізгі ұйымдар === Бүкіләлемдік бокс кеңесі WBC Бүкіләлемдік бокс ассоциациясы WBA Халықаралық бокс федерациясы IBF Бүкіләлемдік бокс ұйымы WBO === Әлемдік деңгейдегі маңыздылығы жағынан екінші бокс ұйымдары === Халықаралық бокс ұйымы IBO The Ring Беделді бокс журналы === Басқа да ұйымдар === Дүниежүзілік бокс федерациясы WBF Дүниежүзілік Кәсіби бокс федерациясы WPBF Еуропалық Бокс Одағы EBU == Тағы қараңыз == WBC-тің ресми сайты == Дереккөздер == Санат:Спорт ұйымдары Санат:Кәсіпқой бокс ұйымдары +'''Алдашы''' қазақтың дәстүрлі түсінігіндегі жанал бейне. Бұл кейіпкер алтайлықтарда бар. Алдашы есте жоқ ерік заманда адамдардың көзіне көрініп келеді де, ажалы жеткен пендені атына мінгестіріп, дүниеге апарып тап сыратын болған екен-мыс. Ол заманда адамдар момын бейуаз, уәдесіне берік болғандықтан маңдайдағы сызығы таусылып, дәм-тұзы біткен соң, Тәңірдің құзырына қайта кете беретін болған деседі. Кейіннен бірін-бірі алдауға үйренг��н адамдар алдашыға да көне қоймайтын болған. Сол себептен енді алдашы пенденің көзіне көрінбей жасырын келетін болған. Алдашы адам жанын алғалы келіп бауыздаған керегенің үшінші көгіне дейін қан шашырайды-мыс деген аңыз ел арасына таралған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Михаил Терентьевич Харин''' (1923 жылы туған, Шығыс Қазақстан облысы Зырянов ауданы Снегирево селосы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, қатардағы жауынгер, барлаушы, топ командирі. Соғыстың бас кезінде әкесі майданға аттанды. 1944 жылы әскерге алынды. 1944 жылдың желтоқсанында Дунай өзенінен Эрни (Венгрия) қаласы маңына өту кезіндегі ұрыста ол айрықша көзге түсті. Xарин бастаған бір топ жауынгер өзеннен өткен соң жау траншеясына жетіп, қоян-қолтық ұрыс жасап жаудың пулемет ұясын және миномет батареясын, көптеген жау әскерлерін жойды. Xарин өзі 14 жау әскерін жойып, 8-ін тұтқындады. Плацдармды ешқандай шығынсыз басып алды. Бірақ гитлершілер қайта бас көтеріп, рет қарсы шабуылға шықты. Гвардияшылар оларға тойтарыс беріп отырды. Xарин жолдасымен бір ыңғайлы позицияда жау траншеясына баса-көктеп кіріп, тағы 11 гитлершіні жойды. Күші тең емес ұрысты бір сағаттан артық жүргізді. Нақ осы сәтте плацдармды сақтап қалу үшін көмек келді. Ол езінің барлаушысымен бірге Будапешттің орта шеніне жетіп, өтіп бара жатқан жеңіл машинаны қиратты. Оның ішінде неміс генералы болып шықты. Барлаушылар оны тұтқындап, бөлімге жеткізді. Көрсеткен ерлігі мен тапқырлығы үшін Харинге КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (23.3.1945). Соғыстан кейін кіші лейтенанттар училищесін (1954), 1961 жылы М.Фрунзе атындағы Әскери академияны бітірді. X. Молдова Республикасының Тирасполь қаласында тұрады. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Хачин Георгий Андреевич''' (15.3.1915, Ресей, Башқұртстан, Зилаир ауданы Кананикольское селосы 2.5.1978, Қостанай облысы Жітіқара қаласы) 2-дүниежүзілік соғысқа катысушы, қатардағы жауынгер. Орыс. Кеңес әскері қатарына 1937 жылы шақырылған. 1939 жылы Кеңес-фин соғысына қатысқан. Ұлы Отан соғысы кезінде 1942 жылдың тамыз айынан танкіні жоятын дивизионда өзінің жауынгерлік борышын атқарды. Ұрыс күндерінің бірінде жау Сталинград қаласындағы трактор зауытын басып алмақ болып, бір полк жаяу әскерін жіберді. Оларды орташа және ауыр танкілермен, ал әуеде 53 ұшақпен қорғады. Осы ұрыста Xачин ауыр жараланғанына қарамастан, жаудың танкісін жойды. Ол әскерлерді біріктіріп, қорғаныс құрып, күні бойы бекіністі ұстап тұрды. Тек бригада командирі майор Дурневтің «қоршаудан атыса отырып шық» деген бұйрығынан кейін ғана ол бекіністі тастап шықты. Осындай ерекше қайсарлық жасағаны үшін КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Хачинге Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (8.2. 1943). Соғыстан кейін ол Башқортостанда орман шаруашылығында жұмыс істеді. 1971 жылы Қост��най облысы Жітіқара қаласына көшіп келіп, өмірінің соңына дейін Жітіқара асбест комбинатында жұмыс істеді. ==Дереккөздер== Санат:Кеңес Одағының батырлары Санат:15 наурызда туғандар Санат:1915 жылы туғандар туғандар Санат:2 мамырда қайтыс болғандар Санат:1978 жылы қайтыс болғандар қайтыс болғандар Санат:КСРО аға сержанттары Санат:Ленин орденінің иегерлері Санат:I дәрежелі Отан соғысы орденінің иегерлері ұрыстар қатысушылары Санат:Кеңес-фин соғысы (1939-1940) қатысушылары шайқасы қатысушылары орманшылары жерленгендер +'''Патшайым Тәжібаева''' (1920 1991) ғылымдарының докторы (1960), профессор. Қазақстан ғылым академиясының корреспондент мүшесі (1967). Негізгі ғылыми еңбектері Орталық Қазақстанның шөгінді жыныстары мен кен тастарын зерттеу мәселелеріне арналған. ==Өмірі== Ол 1920 жылы қазіргі Төле би ауданының Қарақия елді мекенінде дүниеге келген. Патшайымның атасы Есенқұл ел басқарған көзіқарақты, дәулетті адам болыпты. Әкесі Тәжібай сол заманның білімді азаматы болып, орыс тілін жетік білгендіктен үкімет жұмыстарына араласқан. Әкесі ерте қайтыс болып, жетімдіктің, жоқшылықтың тақсыретін ерте тартқан Патшайым балалар үйінде тәрбиеленген. Бауыры Лашкер екеуі сонда жүріп сауат ашып, ары қарай жетіжылдық мектепті бітіреді. Табиғатынан қайсар, алғыр мінезді Патшайымды өмірдің ащысы мен суығы шыңдай түседі. ==Білімі== 1936 жылы Алматыдағы педагогикалық училищеге түсіп, оны үш жылда аяқтайды. Бұдан соң Ташкенттегі Орта Азия мемлекеттік университетінің факультетіне түсіп, 1943 жылы бірінші дәрежелі диплом алып шығады. мамандығын алған Патшайым Индустрия университетінің кен-металлургия факультетіне аспирант болып қабылданып, Қазақтың Ғылым Академиясын да бітіреді. Сондай-ақ, 1948 жылы Куйбышев (қазіргі Самара) қаласындағы университеттің факультетін тәмамдайды. ==Еңбек жолы== Бұдан кейін белгілі ғалым, академик Қаныш Сәтбаевпен бірге Қазақстанның пайдалы қазбаларын, жер қойнауындағы байлықтарын ел игілігіне жарату жолында еңбектенеді. «Қарағым, ауыр мамандықты қалаған екенсің, жер қазу, тас жинау тезек теруден ауыр» деген ұстазы Қаныш Сәтбаевтың сөзі оны қаймықтыра алмаса керек. Қиындықтан қашпайтынын жұмыс барысында көрсете біледі. Алғашқы еңбек жолын аймағынан бастапты. Ұстазымен бірге тау-кен орындарын зерттейді. Жастайынан қиындыққа төзе білген Патшайым жұмысқа аса қарап, жер қойнауының литологиясын зерттеп, Қазақстандағы литология ғылымының негізін қалады және ұйымдастыра білді. Геология ғылымына өлшеусіз үлес қосумен қатар, Қазақстандағы мұнай-газ көздерін ашу мәселелері бойынша белсенді де көлемді жұмыстар жүргізеді. Елдегі ең мол мұнай өнімі бар Құмкөл кені туралы ең алғаш Патшайым Тәжібаева болжам жасап, оны ел игілігіне жаратуға бастамашы болған. ==Ғылымдағы орны== 180-нен астам ғылыми еңбек жазған. Рентген лабораториясын ашқан. Ол Қазақстанда ғана емес, АҚШ, Жапония, Канада сияқты ірі мемлекеттерде қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде баяндамалар жасаған танымал ғалымның бірі.. Шөгінді жыныстар мен рудалардың ерекшелігін екшеп, зерделеген. Орталық Қазақстан мен Батыс Қазақстандағы кен орындарын ашқан. Қазақстан мен Орта Азиядан шыққан ең алғашқы ғалым-геолог, литология ғылымының негізін қалаушы. == Ғалым жайлы жазылған кітаптар == «Асыл тастар асқар тауда туады», «Ғылымда дара, өмірде дана», «Патшайым десе Патшайым». Қазақтың біртуар ақыны Жұбан Молдағалиев «Бәйтерегі ғылымның» атты өлеңінде: Жүдемей тағдыр салған сызға жаны, Жетелеп өр мақсатқа ізгі арманы, Жұмбақ әлем ғылымда танытты атын, Қазығұрттың қырмызы қызғалдағы...» деп жыр жолдарын арнапты.. «Ғылымда дара, өмірде дана Патшайым» деп аталатын кітапта ғалымның әріптестері мен шәкірттерінің, достарының Патшайым Тәжібаева туралы жазған пікірлері мен естеліктері, ғалымға арнаған өлең жырлары, топтастырылған. Кітапты құрастырғандар: ҚР еңбек сіңірген қайраткері, белгілі қазақ жазушысы Сәбит Айтмұханұлы Досанов пен Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің оқытушысы, академик, профессор Құралай Қошқарова. Алматы, Шымкент қалаларындағы, Оңтүстіктегі Қазығұрт ауданындағы үлкен көшелер, екі бірдей мектеп Патшайым Тәжібаева есімімен аталады.. ==Марапаттары== Қазақстан Жоғарғы кеңесінің депутаты, Жоғарғы кеңес төрағасының орынбасары лауазымдарын атқарған. Америка, Жапония, Германия, Венгрия сияқты елдердің ғылыми қауымдастығының мүшесі. Ол Халықтар достығы және Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталған. ==Отбасы== Жолдасы белгілі дипломат Ахмет Аққошқаров. Қыздары Қарлығаш және Құралай. Кіші қызы академик Құралай Аққошқарова, ал күйеу баласы ҚР еңбек сіңірген қайраткері, белгілі қазақ жазушысы Сәбит Досанов. == Дереккөздер == Санат:Қазақстан геологтары Санат:КСРО геологтары Санат:Қазақстан ғалымдары Санат:КСРО ғалымдары Санат:Қазақстан Ғылым Академиясының корреспондент мүшелері ғылымдарының докторлары Санат:Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің депутаттары +'''Благовещенск кафедралы соборы (Павлодар)''' Кафедрасы бар православиелік храм (Павлодар қ., Жағалау шағын ауд) Благовещенск кафедралы соборы. ==Хронология== 1993-99 салынған. 22.10.1999 Астана архиепископы мен Алматылық Алексий храмды аластап, оған кафедралды собор дәрежесін берді, шіркеудің аға попы етіп игумен Иосифті тағайындады (Еременко), Павлодар облысының Аймағының Әдептісі. 02.08.2000 соборға ҚР презденті Н. Назарбаев келіп, соборға арналған сыйлық Иса Құтқарушы иконасын тапсырды. ==Естелік элементтер== Собор үн шығарғышы, жалпы салмағы 1314,5 кг, қоңыраудан тұрады, олар «ЗИЛ» Мәскеу акцонерлік қоғамында құйылған. Паникадило (орталық аспашам) Орыс православиелік Шіркеуіне арналған көркем-өндіріс кәсіпорнында дайындалған, салмағы 2232 кг. 2001 жылы соборда Томск қ. дайындаған витраждар орнатылға. Соборда иконостас қойылға��. 2002 жылдан ескерткіш сәулет ескерткіші болып табылады. ==Ескертулер== ==Әдебиет== Павлодар. Павлодар облысы. Энциклопедия, Павлодар., 2003; Қазақстан, А-А., 1969 (Павлодар Ертіс өңірі). Санат:Павлодар +'''Хименко Андрей Максимович''' (7.12.1915, Солтүстік Қазақстан облысы Аққайың ауданы Елизаветинка ауылы 6.10.1944, Польша, Магнуш қаласының маңы,Подолье ауылы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, қатардағы гвардиялық атқыш жауынгер. Украин. 1927 жылы Бішкекке қоныс аударған. Мұнда ол пошташы, «Союзпечать» агенттігінде бухгалтер болып жұмыс істеді. Кеңес әскері қатарына 1941 жылдың қазан айында шақырылып, майданға 1942 жылдың ақпан айында келді. Ол Оңтүстік-Батыс, З-Украина, 1-Беларусь майдандарында болды, Холм қаласы (Ресей, Новгород облысы) үшін болған ұрысқа және 1942 жылы Демян гитлер топтамасын қоршауға алып құрту операцияларына, Харьков және Полтава облыстарын азат етуге, сонымен қатар 1943 жылы Запорожье қаласы маңындағы шайқастарға, кейіннен 1944 жылы Никополь плацдармын істен шығару және Апостолов қаласын азат ету, және Брест- Люблин операцияларына қатысты. Әсіресе Висла өзенінен өтіп, Магнуш плацдармын кеңейту операциясында Xименко аса ерлік және батылдық көрсетті. Осы ерліктері үшін Хименкоға КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (24.3.1945). Петропавловск қаласындағы бір көшеге Xименконың есімі берілген. Ол сондай- ақ Ленин орденімен және бірнеше медальдармен марапатталған. ==Дереккөздер== Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Борис Никитович Хитеев ''' (15.6.1909, Батыс Қазақстан облысы Орал қаласы 14.9.1943, Украина, Чернигов облысы Бахмач ауданы Гайворон селосы) 2-дүниежүзілік соғысқа катысушы, гвардия капитаны, байланысшы. 1942 жылдың қаңтарынан Орталық майдан 60-армия 18-гвардиялық атқыштар корпусы құрамында Ұлы Отан соғысына қатысқан. 1943 жылы Мәскеу Әскери академиясы жанындағы командирлер курсын тәмамдаған. 1943 жылы 14 қыркүйекте Днепрден өтуде көрсеткен ерлігі үшін Хитеевке КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (17.10.1943). Хитеевке Мәскеу облысы Коломна қаласында бюст орнатылып, Гайворон селосының бір көшесіне есімі берілген. Ленин, 2-дәрежелі Отан соғысы, «Қызыл Жұлдыз» ордендерімен, медальдармен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:15 маусымда туғандар Санат:1909 жылы туғандар Санат:Оралда туғандар Санат:14 қыркүйекте қайтыс болғандар Санат:1943 жылы қайтыс болғандар Санат:Бахмач ауданында қайтыс болғандар Санат:Кеңес Одағының батырлары Санат:Ленин орденінің иегерлері Санат:II дәрежелі Отан соғысы орденінің иегерлері Санат:Қызыл Жұлдыз орденінің иегерлері Санат:Ұлы Отан соғысы ұрыстарында қаза тапқандар +'''Алдынан шығар''' (''күйеу көрді'' (''көру'')) дәстүрлі үйлену салтында күйеу жігіт арнайы келген кезде күйеу тарапынан атқарылуга тиісті жосын атауы. Күйеу жігіттің келгенін естіген қалыңдық әпкесі, жең��есі және ауылдың бойжеткендері күтіп алып, алдынан шығады.Олар қолдарына құрт, май, бауырсақ және т.б. дәм алып шығады.Содан соң күйеу жігіт қолы-аяғына жеткенше үш peт иіліп сәлем береді. Сәлемді қабыл алғандар «көп жаса», «жасың ұзақ болсын», «тәңір жарылқасын» деп алғысын білдіреді. Бұл жосынның кең таралған атауы күйеу көру (көрді) деп те аталады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Алжапқыш (алжапғыш)'''- тазалық үшін алдына байлап алатын жұмыс адамының қосалқы киімі. Ертеде мал сауғанда, етік тіккенде т.б. жұмыста алға байлап алатын, омырауы бітеу, қолтығы оймалы жұмыс киімнің түрі. Темір ұсталары жұмыс үстінде теріден, көннен кейде кенептен пайдаланады. Алжапқыштың ұзындығы белден байлағанда көйлектің етегінен сәл қысқа тұрады, ені адамның екі санына ілігетіндей, жоғары жағы доғал, етектерінің шетін сүйір етіп пішеді. Астар мен өң беті арасына киіз салып қалыңдатып, формасын сақтайтындай етті. Алжапқыштың бұл түрі суық кезде пайдаланылды. Сондықтан да егделерге арналған түрі тек белден темен шалуға арналған доғал төртбұрыш емес, адамның сауырын, жонын жауып тұратындай қалқанды бөлігі қоса сырылып тігіледі. Алжапқышпен белдемше зер, теңге, күміс түйме, кестелі өрнектермен сәнделеді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Алқа қотан'''— ақсақалдар кеңесі, билер кеңесі, билер соты сияқты алқалы жиындардың көпшіліктің (яғни белгілі бір жиынның күн тәртібіне тікелей қатысы бар адамдардың) қатысуымен болатын өзіндік ұйымдасу тәртібі. Алқа қотан аталмыш жиындардың белгілі бір өзекті мәселелерді талқылау немесе пысықтау сияқты кезінде кеңейтілген түрлері деп те айтуға болады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Алқау''' дәстүрлі ортада қалыптасқан, халықтың наным-сенімдік ұстанымдарынан туындаған қауым мүшелері арасындағы қатынас нормаларын белгілейтін атау. Мұнда адамдардың әлеуметтік және экономикалық деңгейіне, қатынас субъектілерінің тараптардың бір-біріне туысқандық жақындығына байланысты қалыптасқан ұғымдар мен атаулар қолданылады. Осыған орай, адамдар бір-бірінің атын атамай, өзара еркелету, сыйлау, құрметтеу мағынасындағы сөздерді қолданды. Мысалы, әйелдер күйеуін би аға, мырза аға, отағасы десе, үлкендер кішілерге айнам, күнім, шырағым, жарқыным, айым, жаным, тентегім, балапаным, жарығым, ботақаным және т.б. деген сияқты. Бұл сөздер көбіне әңгіме барысында немесе әңгімені бастау үшін екінші адамға бағытталған қаратпа сөз ретінде айтылады. Әңгіме барысында әйелдерді сынау мақсатында тергеп айту тәсілі де қолданылды. Мақсаты әйелдердің аталмыш дәстүрге беріктігін сынау. Демек, әйел адамдар өздерін мейлінше абай ұстаулары қажет. Өйткені, абайсызда айтылып кеткен тыйым сөздердің арты жайсыздыққа әкелуі мүмкін. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Алқым шалу''' кимешек пен бой киімдерінің алдыңғы өңіріне әшекейлеу үшін салынған сәндік бөлігінің ат��уы. Кимешектің ойығының жиегін түрлі-түсті жіппен шалып тігуді алқым шалу деп атайды. ҚР МОМ қорында кимешек бар. Төбесі 18 см; арқа жағының ұзындығы 108 см; өңірі 83x80x80 см; бет ойығы 2x32x32 см. Алдыңғы өңірі мен күләпара бөлігі тұтас пішілген, артқы бөлігі ортадан біріктірілген екі үшбұрыштан құралған. Өңірі мен күләпара тұсына астар салынған. Алқымын бүрмелеп тіккен. Бет ойығы трапеция пішінді, айналдыра қызыл, күміс, зер жіптермен көгеріс өрнек кестеленген. Маңдай тұсы мен жағындағы өрнектің үстіне ұсақ шытырлар қондырған. Кестені айналдыра жағы мен алқымына төрт, маңдайына екі қатар етіп маржан қадалған. Оған қоса, маңдайына алалы қиықша өрнек пен сәдептен көз салған. Өңіріне екі қатар су (өрнегі) «жүгіртіліп», кереге, сағатбау, етегіне екі қатар су, қосарланған гүл, кереге сияқты көркем тігістер қызыл жіппен сырылған. Күйеуі дүниеден озған соң әйел адам киімнің алқымы, кимешектің жағындағы әшекейді алып тастап, аза жолы ретінде оның қарапайым түріне көшеді. Бұл ғұрыпты жақ бұзу деп атайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Алқа қотан''' қазақ ауылының қоныстану жүйесіндегі ертедегі дөңгелене қоршау құра орналасу тәртібі. Ертеде көшіп жүрген ру немесе ауыл бір жерге аялдағанда тосын жау шабуылынан сақтану үшін, көшпелі үйлерді шеңбер түрінде орналастырып, оларды айналдыра немесе арасына арба мен күймелер қойылып, шеңбердің ортасында рубасының шатыры немесе киіз үйі орналасқан. Қоныста жылжымалы баспана түрлерінің бұлай орналасуы жау шапқыншылығы кезінде қажет болған жағдайда олардың тасасында қорғаныс ұрысын жүргізуге мүмкіндік берді. Соғыс жағдайында бір қауым ел бір жерге жиналып, осы әдіспен арбалар мен киіз үйлерді бір-біріне байлап, шеңбер құра орналастырып, қотанның сыртына ор қазып, топырақтан жал салып, қамал кұрады. Айдап кетуден сақтау үшін малдар осылайша жасалған жылжымалы бекіністің ішіне кіргізілді. Жаудың тосын шабуылынан сақтану үшін айналдыра көптеген атты жауынгерлер кұзеті орналастырылды. Қотан көптеген түркі тілдерінде ауыл ортасы, мал жусайтын қора деген мағына береді. Қазақта ауылдың алқа қотан отыру қазақ үйі дөңгеленіп орналасуды білдіреді. Ал адамдардың алқа қотан отыруы дөңгелене отыру және отырыстың бұл түрінде тор жақ, төмен жақ деген ұғым болмайды. Сондықтан, белгілі бір әлеуметтік мәні бар мәселені ақылдаса шешуде алқа қотан отырыстың мәні ерекше болды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Алла жолына көже''' ертедегі метеорологиялық магияға қатысты жасалатын рәсім, жаңбыр тілеп тасаттық жасағанда пісірілетін көже түрі. Оңтүстік Қазақстан аймағы тұрғындары жаңбыр шақыру үшін жүгері немесе бидайдан Алла жолына көжесін әзірлейді. Әркімнің пісіріп әкелген көжелері бір қазанға құйылып, біріктіріледі. Рәсім үлкен жолдың бойында жолаушылар көп жүретін жерде өткізіледі. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +Жабағы Сүлейме��ұлы Тәкiбаев '''Жабағы Сүлейменұлы Тәкiбаев''' (28.09.1919, Семей 31.10.2016, Алматы) физик, ғылымдарының докторы (1958), Қазақ КСР-і Ғылым Академиясының академигі (1958), профессор (1959), Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген ғылым қайраткері (1967). ==Өмірбаяны== Ташкенттегі Орта Азия Мемлекеттік Университетін бітірген (1942). 1942–1944 жылы Нүкіс қаласындағы Нүкіс мемлекеттік педагогикалық институтында аға оқытушы. 1944–1949 жылы КСРО Ғылым Академиясының П. Н. Лебедев атындағы физика институтында аспирант. 1949–1951 жылы Қазақ КСР-і Ғылым Академиясының Астрономия және Физика Институтында аға ғылыми қызметкер, лаборатория меңгерушісі. 1951–1957 жылы Қазақ КСР-і Ғылым Академиясы Институтының директоры. 1957–1970 жылы Қазақ КСР-і Ғылым Академиясы Ядролық Физика Институтының директоры, бөлім меңгерушісі. 1970–1981 жылы Қазақ КСР-і Ғылым Академиясы Жоғары Энергия Физикасы Институтының директоры, лаборатория меңгерушісі. 1962–1971 жылы Қазақ КСР-і Ғылым Академиясының 1981–1991 жылы Қазақ Ұлттық Университетінде ядролық физика кафедрасының меңгерушісі, Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым Академиясының кеңесшісі (1992). 1993 жылдан Қазақстан Республикасы Ұлттық Ядролық Орталығының ғылыми жетекшісі. ==Еңбектері== Негізгі ғылыми еңбектері классикалық ғарыштық сәулелер физикасына, жоғары энергия физикасына арналған. ==Дереккөздер== Санат:28 қыркүйекте туғандар Санат:1919 жылы туғандар Санат:Семейде туғандар Санат:31 қазанда қайтыс болғандар Санат:2016 жылы қайтыс болғандар Санат:Алматыда қайтыс болғандар ғылымдарының докторлары Санат:Еңбек Қызыл Туы орденінің иегерлері Санат:Парасат орденінің иегерлері Санат:XX ғасыр физиктері Санат:Қазақстан Ұлттық ғылым академиясы академиктері Санат:Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген ғылым қайраткерлері Санат:Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің 6-шақырылымының депутаттары Санат:Өзбекстан Ұлттық Университеті түлектері Санат:Нүкіс мемлекеттік педагогикалық институты оқытушылары Санат:Лебедев атындағы физика институты қызметкерлері +'''Алып қарақұс''' қазақ танымындағы мифтік кейіпкер. Жаңа туған нәрестені дүниеге келген күннен бастап қырқынан шыққанша оның жанын алып кетуге әрекет ететін күш. Нәресте қараусыз қалса алып қара құс оның жанын алып кетеді екен. Мұнан кейін отбасының кейінгі нәрестелері де тоқтамайды-мыс. Отбасының бірнеше нәрестесі тоқтамаған жағдайда жаңа туған нәрестені жеті үйдің шаңырағынан немесе ұзақ жасын нәрестеге берсін деген ырыммен егде тартқан жеті адамның бұтының арасынан өткізетін болған. Сондай-ақ атақ-даңқы елге тараған ат үстіндегі батыр адамның ұзеңгі таралғысының астынан жас нәрестені өткізу ғұрпы атқарылды. Ел арасында қалыптасқан тағы да баска ырымдар өте коп. Айталық, осындай жағдайда нәрестені кіндік шешесі үйіне алып кетеді де, оны өзінің әке-шешесі «сатып» алатын болған. Ырымның көне бір түрі босанған әйелдің терезесінің алдына сүт құйылғ��н ыдыс қойса, ол нәрестеге келе жатқан алып қара құстың назарын аударады-мыс. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Алыпсатар''' дайын өнімдерді алдын ала сатып алып, қайтадан қымбат бағасына сатып пайда табатын саудагер. Ертеректе қазақы ортада мұндай жолмен пайда табатындарды көшпелі ортаның ұстанымдары мен құндылықтары оны кабылдамаған, қырын қараған. XIX ғасырдың 80-жылдарынан бастап, Ресей отаршылығының қазақ даласындағы әсері мейлінше күшеюіне байланысты қазақы ортадағы қоғамдық қатынастар үлкен өзгерістерге ұшырады. Ең алдымен, бұрнағы өндірістік қатынастардың негізгі объектілері жер мен мал сауда-саттық қатынастардың нысанына айналды. Осыған орай,алыпсатар казақы ортадағы әлеуетті әлеуметтік категориялардың біріне айналды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Спандияр Хасенұлы Майбасов''' (08.07.1952 ж.т., Сарқант ауданы, Кеңжыра аулы), еркін күрестен спорт шебері. Қазақстанның ЕСЖ-сы. Қазақстанның (1967-75) тоғыз дүркін чемпионы. КСРО ауыл спортшыларының чемпионы (1971, Ереван), күміс жүлдегері (1972, Кишинев). Жастар арасындағы КСРО біріншілігінің жеңімпазы. Бүкілодақтық "Спартак" ерікті спорт қоғамының үш мәрте чемпионы (1974-76). == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша балуандар Санат:КСРО балуандары +'''Марид Камилович Муталимов''' (20.02.1980, Солтүстік Осетия, РФ), ресейлік және қазақстандық еркін күресші, Халықаралық дәрежедегі спорт шебері. Республиканың әлденеше мәрте чемпионы. Азия кубогінің жеңімпазы, Әлем чемпионатына қатысушы. Пекиндегі Олимпиялық ойындардың қола жүлдегері. 2004 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарында 4-орын алды. 2005, 2006, 2010 жылдары Азия чемпионы атанды. "Құрмет" орденінің иегері. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша балуандар Санат:Қазақстан балуандары Санат:2008 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының қола жүлдегерлері +Бақыт Одынай '''Бақыт Одынай''' (24.12.1954, Моңғолия, Баян-Өлгей аймағы, Сенгүл аулы) Еркін күрестен Монғолияның төрт дүркін чемпионы, Моңғолияның еңбегі сіңген спорт шебері. рет Әлем чемпионатына қатысқан. Әлем кубогінің қола жүлдегері. Көптеген халықаралық жарыстардың жеңімпазы. == Дереккөздер == == Сыртқы сілтемелер== Бекен Қайратұлы. Атақты балуан Бақыт Однайұлы Санат:24 желтоқсанда туғандар Санат:1954 жылы туғандар аймағында туғандар Санат:Еркін күрестен Моңғолия чемпиондары Санат:Еркін күрестен Әлем біріншілігінің қола жүлдегерлері Санат:Моңғолия қазақтары еңбек сіңірген спорт шеберлері +'''Сәуле Асылбекқызы Сардарова''' 2001 жылы Апматыда өткен ҚР чемпионатында -орын, Шымкент қаласында Қазақстан халықтарының 1-ші 1-орын алды. 2003 жылы Тараз қаласында ҚР чемпионатында 1-орын. 2004 жылы Корея Азия чемпионатында 3-орын, Шымкент қаласында ересектер арасында ҚР чемпионатында 1-орын. 2005 жылы Испанияда өткен ересектер арасындағы Әлем чемпионатында орын., Алматыда өткен ҚР кубогінде 1-орын, Астана қаласында ересектер арасында ҚР чемпионатында 1-орын, Тегеран қаласында өткен дүниежүзілік ислам ойындарында 2-орын алды. 2006 жылы Шымкент қаласында ҚР чемпионатында -орын, Катар- Доха қаласында Азия ойындарында 3-орын алды. 2007 жылы Тараз қаласында ҚР чемпионатында 1-орын, Алматы қаласында II оқушылар 1-орын, Кореяда өткен халықаралық турнирде З-орынға ие болды. Республиканың және мектеп, колледж оқушылары әлденеше дуркін чемпионы, дүниежүзілік Ислам ойындарының күміс жүлдегері. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша таэквондошылар Санат:Қазақстан тхэквондошылары Санат:Алфавит бойынша тхэквондошылар +'''Атшабар бала''' ат жарысында атпен жарысқа түскен шабандоз бала. Тақымы қатқан жас балалар ат үстіне әрі жеңіл, әрі икемді болады. Әлбетте денесі толысып, буыны қатып, омыртқалары бекіген соң жеті-сегіз жасар кезінен бастап баланың атқа шабуына рұқсат етіледі. Қыз балалардың атқа шабуы ішінара кездеседі, олар көбінесе жорғаға мінеді. Атшабар бала бастарына орамал байлап, үстілеріне қызыл-жасыл түсті шыт көйлек киеді. Атшабар бала жарыс бойында аттың күшін есептеп отырады. Ол үшін аттың тынысын кеңейтіп отыруын қамтамасыз ету мақсатында желдің бағыты мен күшін есептейді. «Ат шаппайды, бала шабады» деген сөз осындайда айтылса керек. Атшабар балаларды ат иесі өз елінен ала келетін. Бәйгеге шабатын аттардың ер-тоқымы да шағын, үзеңгілері көбінесе ағаштан жасалды. Атшабарлықка ат иесі кейде өз баласын таңдайтын. Немесе ауыл арасынан атқа икемді елгезек бала таңдалынды. Атшабар баланы ат баптау кезінде ат иесі өзімен бірге ертіп жүрген. Бәйгеден жүлделі оралған баланың тиісті үлесі заттай, кейде ақшалай беріліп отырған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Саурық Садықов''' (18.05. 1941, Кексу аулы, Каратал ауданы 22.06.1993, Талдықорған қаласы), спортшы, еркін, самбо, дзюдо, қазақша куресінен спорт шебері. Қазақстанның 11, Орта Азия республикалары мен Қазақстанның дуркін чемпионы. 1993 ж. Садықов құрметіне қазақша курестен турнир ұйымдастырылды. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша самбошылар Санат:Алфавит бойынша дзюдошылар Санат:Алфавит бойынша балуандар Санат:КСРО самбошылары Санат:КСРО дзюдошылары +Атшы- алыс жол, сапарларда аттардың жем-суын қадағалап, олардың бабына жауап беретін ат бағушы адам. Сондай-ақ атшы сапар барысында жылқының әртүрлі себептерге байланысты туындайтын сырқаттар мен аурулардың алдын алуға қам жасайды. Осыған орай атшы аттың арқасы мен аяғын суытудың шараларын жасайды. Ол үшін айылды босатып, қажет болған жагдайда, ер-тұрманды алып, атты дамылдатады. Бұл аттың аяғына қан немесе жем түсу немесе аяғы ақсау, арқасы кету сияқты сырқаттарға жол бермейді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Алты таспа жалпақ өрім''' алтау етіп тілінген таспадан жалпақ айыл тәрізді етіп өрім өру әдісінің атауы. Қайысты алты таспа етіп тіліп алған соң ортасынан бастап өреді. Ол үшін ортадағыларын, атап айтсақ үшінші таспаны төртіншінің үстін бастыра, бірінші таспаның астынан шалып, алтыншы таспаны көлденең бастыра оң жаққа тастай отырып бастайды. Содан соң, төртінші таспаны екінші таспаның үстін бастыра, екінші таспаның астынан шалып, екінші таспаның үстін көлденең бастыра, бірінші таспаның астына келтіріп, сол жаққа қарай өреді .Осындай ретпен қайталап өрбітіп өріп жалғастырады, ұшын таспалап бекітеді. Алты таспадан өрілген осындай жалпақ түрін халық шеберлері алтыбасар деп те атайды. Айыл, жырым түрлері осы тәсілмен өріледі. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Тәлімдік жер''' суармалы егіншілік аудандарындағы егісті суармай өсіретін жерлер. Таулы аймақтарда тау етегіндегі ауадан түсетін ылғал мөлшері суарылмайтын егіншілікпен айналысуға мүмкіншілік береді. Бұл аймақтағы жауынның тағы бір ерекшелігі оның басым бөлігінің көктем айларында түсіп, жазға қарай құрғақшылық болуы. Табиғаттың осы ерекшелігін, көктемгі жауынды тиімді пайдаланып, жазға дейін пісіп үлгеретін дақылдар егуді тәлімі егіншілік деп атайды. Тәлімі жерлерде құрғақшылыққа төзімді астық (арпа, бидай, тары), техникалық (күнжіт, мақсары), мал азықтық (қонақжүгері, т.б.) және бақша дақылдары (қарбыз, т.б.), т.б. өсіріледі. Өнім алу мөлшері жауын-шашынның түсу мөлшеріне және уақытына, ауа т.б. жағдайларға байланысты. Мұнда ылғал қорын жинап, сақтау, оны тиімді пайдалану үшін түрлі агротехникалық шаралар (қар тоқтату, топырақ өңдеудің арнайы әдістерін қолдану, егісті қысқа мерзімде аяқтау, кең қатарлы егу әдістері, т.б.) қолданылады. Ауыспалы егіс жүйесінде топырақ құнарын қалпына келтіріп жақсарту үшін мал азықтық дақыл жоңышқа, беде егіледі. Тау етегінің біршама жерлерінде жеміс ағаштары мен жидектер отырғызылады. Тәлімі жерлер егістіктері экономикалық жағынан тиімді (оны суарудың қажеті жоқ), тек агротехникалық шаралар қолданылса жеткілікті. Кавказ маңы, Ауғанстан, Иран, Қытай, Үндістан, т.б. елдерде кездеседі. Қазақстандағы таулы жерлерде орналасқан Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарының егіншілік жерлерінің миллион га-ын осы Тәлімі жерлер құрайды. ==Сілтемелер== Санат:Жерлер +'''Аты теріс''' дәстүрлі неке-отбасылық қатынастарда қалыптасқан әйелдердің сөйлеу мәдениетінде орын алған табудың (тыйымның) баламасы, тұспал атауы. Жасы мен жолы үлкен, көзі тірі, тіптен дүниеден өтіп кеткен ата-апаларының аттарын атамай тұспалдап айтқан. Жанама немесе телінген есімі жоқ адам туралы сөз сөйлеу, баяндау, қажет болған жағдайда әйел әдебі бойынша оның атын атамай «аты теріс» (аттеріс) деп тергейтін болған. Бұл анықтама тіркеске қосымша аты теріс көрші, аты теріс бала, Атайдың аты теріс тамыры, балалардың (отағасының) бұрынғы өткен аты теріс әжелері және т.б. жолдармен білдірген. «Тентегім, сен теріс айтып жатырсың» (М.Әуезов). Халық дәстүрінде адамға құрмет көрсетудің жолдары көп. Соның бірі ат тергеу. Ұлт д��стүрі бойынша әйелдер атасының, қайнаға, қайынсіңлісінің атын атамай, өзіне лайықты ат қойып «мырза қайнаға», «бай атам», «би атам», «жалқы бала», «тентегім», «еркем», әйел болса «шебер шешей», «ақ әже», «сырғалым», «шашбаулым», «күлімкөзім» деп атайды. Жеңгелер жағы небір күлкілі аттар да қоя береді. Мысалы: тапалды «сұңғағым», жайбасарды «жүйрігім» дейді. Мұның бәрі шын мәнінде сыйластық пен құрметтің ерекше белгісі болып табылады. Ер адамдар да ақсақалдар мен өзінен үлкендерді «ата», «әке», Ереке, Аха, Жәке, Сәке деп құрметтеген. Бұл да осы ғұрыптың бір түрі. Ат тергеу біздің халқымыздың адам сыйлау жөніндегі ізеттілік, көргендік, кішіпейілділік қасиеттерінің биік көрінісі. Өзінен үлкен адамның атын тура атау анайылық болып табылады. Халық аузында мынадай қызықты әңгіме бар: Бір келіншек «сарқыраманың ар жағында, сылдыраманың бер жағында маңыраманы ұлыма жеп жатыр! Білемені жанымаға жанып-жанып тез келіңдер!», депті. Сөйтсе ол Өзенбай, Қамысбай, Қойлыбай, Қасқырбай, Қайрақбай, Пышақбай деген қайны, қайнағаларының атын атай алмай тұр екен! Жолаушылар су әкеле жатқан әйелден: «бұл кімнің ауылы» деп жөн сұрапты. Сонда келіншек «өзінде ғана бардай, өзгеде жоқтай атамның ауылы» депті. Сөйтсе бұл Көтібар ауылы екен. «Ат тергеу» басқа жағдайларда да қолданылады. Мысалы, халық қасқырды «ит-құс» деп, қорасан, шешек,қызылша сияқты ауруларды «әулие» деп атайды. Ол осындай пәле-жала бізден аулақ болсын деген ырым. ==Дереккөздер== Санат:Қазақ тілі Санат:Қазақ салт-дәстүрлері +'''Мұхамеджан Боқаев''' (1911, Карағанды облысы, ЖаңаАрқа ауданы, Атасу аулы 1988, сол жерде), жас кезінде бойы м. 96 см., салмағы 120 кг. болған. 1936 ж. ҚазКСР- інің құрылғанына 15 жыл толуына байланысты салтанатты мерекеде күреске түсіп чемпион атанған. 1945 ж. Ж.Жабаевтың туғанына 100 жыл толуына байланысты тойда нар балуан атанған. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша балуандар Санат:Қазақстан балуандары +'''Атыраулық суару тәсілі''' ертедегі егін суару тәсілі. Бұл тәсіл өзен арнасын, жанама суды бөгеп, реттеп, жиналган суды арықтармен егістікке таратып әкету принципіне құрылған. Ол үшін суды қарабурамен буу, тоғанның, шығыр қондырғыларды қолдану және т.б. тәсілдерді пайдаланған. Осылайша жиналған суды оман арық деп аталатын үлкен арықтарға біріктіре отырып, қажеттілігіне қарай суды егістікке жіберген. == Дереккөздер == Санат:Егін шаруашылығы +'''Еңсеп Досқалиев''', Түйепалуан (т.ж.б. Қаратөбе ауданы 1944. Украина Иваново-Франков облысы Колимин ауданы Печежинск селосы) балуан, қазақша күрестен республикалық тұңғыш абсолюттік чемпионы (1939). == Өмірбаяны== Жастайынан ауылдағы жиын тойларда күресіп, әуелі "ысық балуан", 1937 ж. мамыр мерекесінде Қаратебе ауданының "Сталин жолының" балуаны Сүйесінді жеңгені үшін "түйе балуан" атанды. 1939 ж. Семей қаласында қазақша күрес бойынша өткен республика чемпионатына қатысқан орта ��алмақтағы Досқалиев барлық салмақ дәрежелері бойынша қарсыластарын жеңіп, республиканың абсолбттік чемпионы атанды. 1940 ж. 21 шілдеде Мәскеудегі Бүкілодақтық шеруіне, 1941 ж. ақпан айында Қырғыз КСР-інің 15 жылдық мерекесіне қатысып, шаршы алаңда белдесуде қарсыластардың барлығын жеңген. Соғыс басталған шақта жергілікті тұтынушылар одағының, кейін "Сәуле" ұжымшарының төрағасы қызметін атқарып жүрді. 1942 ж. өзі сұранып, майданға аттанды, Сегізінші атқыштар дивизиясының 310-полкінің құрамында ерлікпен шайқасып, Украина жерінде қаза табады. == Есте сақтау == Қаратөбе ауданы Музейінде оның майданнан жазған хаттары сақтаулы. Облыс келемінде жыл сайын қазақ күресінен Досқалиев атындағы жарыс өткізіліп тұрады. == Дереккөздер == Санат:Қаратөбе ауданында туғандар Санат:1944 жылы қайтыс болғандар Санат:Колимин ауданында қайтыс болғандар Санат:Қазақстан балуандары Санат:Қазақ күресінен Қазақстан чемпиондары Санат:Ұлы Отан соғысы ұрыстарында қаза тапқандар +'''Ау тоқу''' жібек, кендір т.б. жіптен, сондай ақ жылқы қылынан торшалап ау дайындау тәсілі. Ау тоқығанда төртбұрыш қалып ағашты араларына салып отырып көзін біркелкі етіп тоқиды. Тоқу, жамауға инелік, иінағаш деп аталатын тілшелі тарақ тәрізді агаш құралды пайдаланады. Ол ағаштан жасалған басы сүйір, оған жақын жерде ойып жасалған тілі бар, соңғы жағы қиық құрал. Оны балықшылар қолдан жасаған. Өндірісте тоқылған ауды қазақтар көкіл деп атап, оны үшке бөліп, асты-үстіне сарөшек орнатып, көңге жіппен (пасадка) бекітіп, үш шағын ау жасайды. «Бүтін ау бір ауылды асырар» немесе «саңырау балықшыға сәлем берсең, «ау жамап жатырмын! дер» деген халық мәтелдері үлкен аудың балықшылар қауымы үшін ерекше маңызды болғандығын аңғартады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Қожамқұл Балуан Қабаұлы''' (XIX ғ. өмір сүрген), қырғыз халқының атақты балуаны. Қордай асуы арқылы қазақ жеріне келіп, талай рет күреске түскен. Бір аңызда Қожамқұл балуанның астындағы аты Қордайдан асқан кезде зорығып құлайды. Сонда балуан атын арқалап таудан түскен дейді. 1972 жылдан бері Бішкек қаласында Қожамқұл атындағы халықаралық турнир өтіп келеді. == Дереккөздер == Санат:Спорт Санат:Тұлғалар +'''Бақытжан Рахбиев''' (10.04. 1946 жыл, Атырау облысы, Жылыой ауданы Ақкиізтоғай ауылы) Қазақша күресінен және Еркін күрестен СШ-і. ҚазКСР-інің ЕСЖ-сы. Күреспен Түркістан әскери округінде азаматтық борышын өтеп жүрген кезінде айналыса бастады. Кейін Атырау облысында жаттықтырушы болып қызмет істеді. Облыстық Қайрат және Еңбек резервтері ерікті спорт қоғамдарында облыстық спорт комитетінде басшылық қызметтерде болды. == Дереккөздер == Санат:10 сәуірде туғандар Санат:1946 жылы туғандар Санат:Жылыой ауданында туғандар Санат:Қазақ күресінен Қазақстанның еңбегі сіңген спорт шеберлері Санат:Еркін күрестен Қазақстанның еңбегі сіңген спорт шеберлері еңбек сіңірген +'''Садыр балуан Хушахмәтұлы''' (1798, Шығыс Түркістан, Құлжа қаласы, Молла тоқты қыстағы, 1871, сонда), ұйғырдың халық батыры әрі атақты жырау. Бүкіл өмірін маньчжур-қытай басқыншыларына, жергілікті феодал- бектерге қарсы күреске арнап, бірнеше рет қамалған. Садыр балуан Құлжадағы шаруалар көтерісіне (1864-67) басшылық етушілердің бірі. Ол өз өлеңдерін өзі орындаған. "Садыр атады басқа, Дұшпан атады тасқа", "Жамбылда көп жатып", "Ат міндім күрең қасқа" т.б. өлеңдері халық арасына кең тараған. Садыр балуан өмірінен пьеса (М. Асимов, "Садир балуан", 1958), повесть (И. Мухлисов, "Садир балуан", 1964) жазылды. == Дереккөздер == Санат:Ұйғыр ақындары Санат:Ұйғыр батырлары +'''Тәжі балуан''' (1856, Сырдария уезді, Аманөткел аулы 1925, Қызылорда облысы Бөген аулы), атақты балуан. 1925 ж. В.Ленин аштыққа ұшыраған Еділ бойы еңбекшілерінен көмек сұрап, Арал алықшыларына хат жазғанда осы қозғалысқа белсене қатысқан адамдардың бірі. Тәжі балуан қара күшке байлығы сондай, 100 кг. тартатын балық салынған қапты оп-оңай көтеріп, вагонға лақтырып сала береді екен. == Дереккөздер == Санат:Спорт Санат:Тұлғалар +'''Шеріпбай балуан''' (1891, Қазалы уезі, Райым аулы 18. 09.1959, Кызылорда облысы Сексеуіл станциясы), XX ғ. басындағы атақты балуандардың бірі. Алғаш рет 1914 ж. Қазалы қаласында Жетес биге ас берілгенде Орынбордан келген цирк балуандарын жығып, көзге түседі. 1915-20 жылдардың арасында Үргеніш, Паровск, Торғай уездерінде өткен үлкен күрестерге қатысады. == Дереккөздер == Санат:Спорт Санат:Тұлғалар +палеолит тұрағы. Жамбыл облысы Қаратау қаласынан қарай 34 км жерде. 1957 58 жылы Ш.Уәлиханов атындағы Тарихи археология және этнография институтының тас ғасыры ескерткіштерін зерттеумен шұғылданған Қаратау отряды (жетекшісі Х.Алпысбаев) ашып, 1961, 1963 жылдары зерттеу жұмыстарын жүргізген. Барлық тас бұйымдары жалпақ төбешіктен жинастырылған. Ғалымдардың пікірінше бұл төбешік төменгі антропоген уақытындағы ежелгі аллювий аңғарымен сай келеді. Тас құралдары км² аумақта бірнеше жерде шоғырланған. 1961, 1963 жылдары тас қарулары шоғырланған төрт жерге 0,75 тереңдікке дейін тікқазба (шурф) түсірілген. Заттардың басым бөлігі, негізінен жоғарғы қабаттан алынған. Бұйымдарды жасауға сұр, қоңыр сұр, сұр қара, қара шақпақ тас пайдаланылған. Көпшілігі сары түсті патина қабаттан жабылған. Тәңірқазғаннан алынған бұйымдар мынадай негізгі топтарға бөлінеді: 1) екі шеті өңделген долбар шапқы құралдары (32 дана); 2) дөңгелек тұрпаттар (7 дана); 3) қол шапқы тәрізді құралдар (6 дана); 4) унифастар (3 дана); 5) тас жаңқадан жасалған бұйымдар (11 дана); 6) өзектастар (26 дана); 7) екінші қайта өңделмеген тас жаңқалары (266 дана). Жинаған заттардың типологиялық және техникалық анықтамасы Тәңірқазған Қазақстан жеріндегі ең көне ескерткіштердің бірі екендігін көрсетеді. Алынған бұйымдарды Еуразия мен Африка құрлығындағы археологиялық кешендермен қатар қоюға болады. Тәңірқазған ежелгі аңшылардың осында келіп қоныстану жолдарын анықтауға мүмкіндік беретін бірегей ескерткіш. Оңтүстік Қазақстан өңірлерінен табылған шелль-ашель уақытына жататын Тәңірқазған секілді археологиялық нысандар республика жерін алғашқы адамдардың кезеңдерінде мекендегенін айғақтайды. ==Сілтемелер== Санат:Тарихи ескерткіштер +'''Алты таспа жұмыр өрім''' алтау етіп тілінген таспадан жұмырлап өрген өрім түрінің атауы. Оны қазақы ортада өрімнің сыртқы бейнесіне қарай шеберлер жыланбауыр немесе бұзаутіс деп те атайды. «Алты таспа бұзаутіс, былжырамай аттан түс!» деген идиома бұл өрімді қамшының әлеуетті қару да болғандығын аңғартады. Өйткені, таспаны жуандап етіп өріп, өзегіне қорғасын жүгірте жұмырлап өрілген қамшының расында да жау қайтарар қауқары ерекше болды. Өрімнің бұл түрін өру үшін, алақан қалдырып, алты таспа тіліп, жұмырлап сыдырып, сыптығырлап алғаннан кейін ортасындағы таспадан бастайды: төртінші таспаның үстінен көлденең бастыра, екінші таспаның астынан шалып, солға қарай қайырада да, бесінші таспаны үшінші таспаның астынан өткізіп, сол жаққа қарай қайырып, алтыншы таспаны қалған таспалардың астыннан шалып, екінші, төртінші таспаны бірінші, төртінші, алтыншы таспалардың астынан шалып, сол жаққа қарай тастай отырып өреді. Әрі қарай осы тәртіппен өруді қайталап өрбітсе жұмыр өрім шығады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Қоныс Сатыпалдыұлы Жетпісов''', (13.02.1973. бұрынғы Тайпақ ауданы), самбо күресінен ХДСШ-і (1995). 1988 ж. М. Ондағановтың басшылығымен Тайпақ спорт мектебінде самбомен айналыса бастаған. 1994 ж. студенттер арасында Әлем чемпионы болды.1998 ж. Калининградта өткен Әлем біріншілігінде, 1999 ж. Әлем біріншілігінде күміс жүлдегер атанып, Испанияда Әлем кубогін жеңіп алды. == Дереккөздер == Санат:Спорт Санат:Тұлғалар +'''Алты (тоғыз) қатын жортақай''' дәстүрлі неке салтында күйеу жолдас тарапынан берілетін кәде түрінің атауы. Қыз жеңгелерінің күйеу жігіттің қасына еріп келген күйеу жолдастан «жортақайын», яғни кәдесін талап етеді. Күйеу жолдас жортақайын бермесе, алты қатын (шынында онан да көп) жабылып тартып алуға тырысады. Жетісудің кейбір жерлерінде құдандалық салтында ойналатын ойын түрі де алты (тоғыз) қатын жортақай деп аталады. Осы тектес басқа да ойындардың негізгі мәні кәде алу үшін жасалады. Сондықтан тиісті кәдесін беріп құтылады. Мысалы, келген құдаларын күтуші әйелдер кіші құдаларды әжуалап, бетіне айран, ұн жағу кәдесін жасайды. Мұндайда кіші құдалар әйелдерге сыйлықтарын береді. Кәде сыйын бермей бұлтарса, құда жағының біреуін еңбектетіп қойып, алты әйел аттай мінген ишарасын жасайды. Солтүстік өңірде осының параллелі ретінде құданы арбаға жеккен. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Амантай Қарақұлы Қарақов''' (28.07.1946 Байғанин ауданы, Ақтөбе облысы), СШ-і (1970), ҚазКСР- інің ЕСЖ-сы (1988), Педагогика ғылымдарының кандитаты (1998), Педагогика ғылы��дарының докторы, профессор (2009). 1968- 72 жылдардың арасында Қазақ Ұлттық дене тәрбиесі институтын бітірді. Содан кейін Қазақ Ұлттық экономика университетінде дене тәрбиесі кафедрасының оқытушысы, аға оқытушысы, кафедра меңгерушісі, факультет деканының орынбасары қызметтерін атқарды. Ал 2007 ж. Бұқаралық спорт түрлері бойынша жоғары республикалық мектептің директоры болып тағайындалды. Қарақов республикадағы дене тәрбиесі мен спорт саласындағы көрнекті ғалымдардың бірі. Оның ашқан және ұсынған ғылыми жаңалықтары жас ұрпақтың дене мәдениеті мен рухани жағынан жан- жақтан жетілуіне игі әсер туғызып орта және жоғары оқу орындарында кеңінен пайдаға асуда. Шығармалары: "Дене тәрбиесінің теориялық негіздері", "Дене тәрбиесінде ұлттық күрес түрлерін пайдалану", "Дене тәрбиесінің үйрету әдістері", "Дене шынықтыру, сауықтыру жүйелерінің ілімі мен тәсілдөрі". == Дереккөздер == +'''Жарылқасын Керімбекұлы Оңалбек''' (22.03.1950, Жанысата аулы, Созақ ауданы ОҚО), самбо күресінің СШ (1978), ҚазКСР- інің ЕСЖ-сы (1986), Бүкілодақтық турнирдің жеңімпазы (1978, Бішкек), Педагогика ғылымдарының кандитаты (1996), Педагогика ғылымдарының докторы (2007), "Республика еңбек сіңірген спорт қайраткері" (2000), спорт тарабына арналған монографияның, 68 ғылыми мақалалардың авторы. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша самбошылар Санат:КСРО самбошылары +'''Қошқарбай Төремұратұлы Табынбаев''' (26.01 .1960, Мұқыр аулы, Қызылқоға ауданы, Атырау Атырау қаласы.) СШ-і, ҚР-ның ЕСЖ-сы, Х.Досмұхамедов атындағы Атырау университетінің профессоры. Жаттықтырушылық қызметінің барысында ол Әлем және Азия Қ.Досқалиев, ағайынды Үсеновтар, А.Жұмағалиев, Н.Алманиязов, Н.Ермұханов, А.Жақсылықов, Б.Салықов, А,Тайжанов, Р.Ерманов, Б.Баймұратова, А.Хатип, М.Оралбеков, Б.Қошқаров сынды республикаға белгілі балуандарды дайындады. == Дереккөздер == Санат:Спорт Санат:Тұлғалар +'''Сумо''', жапондардың ұлттық күресі. Жапондардың арасында кең тараған күрес түрлерінің негізінде дамыған. Негізінен мұнда салмағы өте ауыр балуандар кілемге шығады. Сондықтан да күрескердің бойы ұзын, денелі және ауыр болса сол көбірек жеңіске жетеді. Тарихи құжаттарда 1650 ж. биіктігі 225 см. салмағы 115 кг. келетін Девагтаке есімді балуанның белдескені жазылған. Сумо күресінде мамандар небәрі 48 әдіс бар деп есептейді. Олар 12 лақтырудан, 12 ұстаудан, 12 бұраудан, 12 итеруден тұрады. Сумо күресінде балуандардың шеберлігі 11 дәрежеге белінген. Күрес болатын кундері Кодакан спорт сарайына ондаған мың жанкүйерлер жиналады. Балуандар шеберліктеріне қарай дәрежеге бөлінген. 1-дәреже Макуучи, мұнда 20 балуан бар. 2-дәреже Дзю-ре, мұнда 30 балуанға дейін татамиге шығады. Келесі 3-дәрежеде 80 балуанға дейін күресіп, ең күштілерін анықтайды. Калғандары 700 адамға дейінгі саны бар ең төменгі бұқаралық топ болып есептелінеді. Белдесу көлемі 9x4,5 м. келетін кілем үстінде өтеді. Мұны татами деп ата��ды. Татами орнатылатын тұғыр еденнен см. биік болуы керек. Күрес басталар алдында "рицзю-рей" және "тиру-тозу" деп аталатын ұлттық рәсімдер орындалады. Сумо күресінен әрбір елде езіндік және халықаралық бірлестіктер бар. Мұнда салмақ дәрежесі бойынша бәсекелер өтеді. Кіші салмақтар 85-115 кг. арасы, ал 115 кг. жоғарылар ауыр салмақ болып есептелінеді. == Дереккөздер == Санат:Спорт +сумо күресі''', 1996 ж. Алматыда өткен күрес фестивалінің бағдарламасына сумо күресі де енген еді. Осы фестивальдің барысында республикалық бірлестік құрылды. Сөйтіп жаттығулар басталып кетnі. Келесі жылы жерлестеріміз Жапонияның Осака қаласында өткен Әлем чемпионатына қатысты. Осында 85 кг. дейінгі салмақ дәрежесінде алғаш рет М.Щепетюк алғашқы наградаға ие болды. С.Рамазанов та қола медаль алды. 1996 ж. республиканың құрама командасы Токиода өткен Әлем чемпионатына қатысты. Өз салмақ дәрежелері бойынша С.Рамазанов пен М.Тәшкенбаев алдынғы сегіздіктің қатарына енді. Ал Азия чемпионатында ауыр салмақты Ю.Мариновский қола медалдың иесі атанды. 1998 ж. Алматыда ҚР-сының ашық чемпионаты өтті. Бұған көршілес Қырғызстанның және сумоның отаны Жапон елінің командалары келді. Жалпыкомандалық есепте 1-орынға Қазақстанның құрамасы шықты. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Кэтн''' (ережесіз жекпе-жек аталып жүр), Мұнда барлық күрес түрлерінің, бокстың, шығыс әдіс-айлалары пайдаланылады. Қайтсең де ақша тап деген заң билік жүргізген капиталист дүниеден ережесіз жекпе-жек түрімен айналысу спортшыларға біраз қаржы әкеледі. Осыған бола еріккен қолдары бос қызыққұмар адамдардың ермегіне айналған бұл спорт түрлерін көрсету әлемдік теледидарларда дәстүрге айналған. Кэтн кезінде спортшылар ауыр жарақаттар алады. Бірақ соған қарамастан өмір сүру үшін бірін-бірлерін аямайтын жекпе- жектерге шыға береді. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Қазіргі бессайыс''', кедергілерден өте салт атпен жүруді, семсер сайысын (бірінші шаншуға дейінгі жекпе-жекті), пистолетпен атуды (4 тізбекпен 20 рет ату), жүзуді (еркін тәсілдермен 300 м-ге) және жеңіл атлетикалық дала жарысы (4 км. қашықтыққа) біріктіретін көпсайысты құрайды. Осындай реттіліктегі жаттығуларды кешенді жарыс ерте заманнан белгілі (мысалы: Ертедегі Грекиядағы ойындардағы Пенттатлон). XIX ғасырдың 1- ші жартысында Швецияда, Кейіннен езге де елдерде офицердің жауынгерлік дайындығының (салт атпен жүру, семсерлесу, ату, жүзу, жүгіру) мәнін бейнелейтін офицерлік бессайыстан жарыстар еткізілді. 1912 ж. Кубертеннің бастамасымен дайындаған офицерлік бессайыс кешені Олимпиялық ойындардың бағдарламасына енгізілді (бастапқыда жеке ал 1952 жылдан командалық есеп). 1948 ж. дейін жарысқа тек ғана қатысты. Кешен қазіргі атауын 1948 жылы Қазіргі бессайыстың және биатлонның халықаралық одағы құрылған Лондонда алды, ол 54 ұлттық федерацияны (1979) біріктіреді. 1949 ж. бастап Әлем чемпионаты, 1974 жылдан Еуропа кубогы өткізілді. == Дереккөздер == Санат:Спорт +дәстүрлі түркі халқының дүниетаным бастауындағы монотеизмдік еркін ілім, метафизикалық сенім үлгісі болып, оны ежелгі заманда және ортағасырда Еуразия даласындағы көшпенділер, және кейбір осызамандық халықтар мен тұлғалар ұстанады. Тәңіршілдік сенімі көне түркі халықтарының, Ғұндардың, Болғарлардың, моңғолдардың, маньчжур және мадяр халықтарының ұлттық мәдениеті мен болмысына терең ықпал еткен тарихи сенім болды, Көктүрік қағанаты, Батыс Түрік қағанаты, Шығыс Түрік қағанаты, Дунай және Еділ Болғарлары, Моңғол империясы, Хазар қағандығы) қатарлылардың мемлекеттік діні болды. ІХ түркілердің әйгілі туындысы «Ырық бітік» кітабында "Тәңірі Түрік Тәңрісі" (Түріктердің Құдайы) ретінде аталған. Көптеген ғалымдардың пікірінше, империялық деңгейде Тәңіршілдік әсіресе ХІІ ХІІІ ғасырларда монотеизмдік сенім/дін ретінде ұстанылған; қазіргі тәңіршілдердің көбі оны монотеизмдік деп санайды. Орхон-Енисей Күлтегін, Білге қаған, Тоныкөк тас "Тәңірідей Тәңріден жаралған" деп басталады, әрі "Төбеңнен Тәңірі баспаса, астыңнан қара жер айырылмаса, түркі халқы төріңе кім шыға алады, тәбәрігіңді кім жырта алады" деген сөздер бар. Аббас халифатының елшісі Ибн Фадлан Хғ басында оғыздарға жасаған саяхатында “түріктердің қиын-қыстау кезеңде 'Бір Тәңірі' деп, басын көкке қаратып мінажат ететінін" айтқан. Әртүрлі дін адамдарын пікірталасқа шақырған Мөңке хан: "…Біз тек Бір Тәңіріні медет етеміз" деген ұстанымын еуропалық Марко Поло, Джованни Плано Карпини, Вильгельм Рубрук жазып қалдырған. «Тәңір» ұғымы Шумер сына жазуларында, сондай-ақ ғұндар мәдениетінде “Зингир” (“зеңгір”) түрінде кездеседі. Кеңес одағы ыдыраған 1990 жылдардан бастап Тәңіршілдік Орталық Азиядағы (Қазақстан, Қырғызстан, Ресейдегі Татарстан, Башқұртстан) түркі тілді халықтардың интеллектуалды зиялыларының ұстанымы болған. Ол сондай-ақ Бурятияда, Сахада (Якутияда), Хакасияда, Тывада және басқа да Сібірдегі түркі халықтарында біртіндеп дами бастады. Алтайлық Бурханизм және Чуваштардың Ваттисен йăли қатарлылардың кей элементтері тенгризмге ұқсайды. Моңғолияны кейде оның тұрғындары "''Мәңгілік көк Таңрінің елі''" (Munkh Khukh Tengriin Oron) деп атайды. == "Тәңір" сөзі == Ежелгі және қазіргі түріктер арасында Тәңір (көне түркіше: Täŋri) ұғымының түрлі формалары бар: Тәңірі, Тангара, Тангрі, Танри, Тангре, Тегри, Тингир, Тенкри, Тери, Тер, Туре. Тәңір сөзі көне түркі тілінен шыққан: Тенк ("таң сәрі") немесе Тан ("таң"). Сонымен қатар, Стефан Георгтің болжауынша, түрікше "Тәңірі" сөзі түптеп келгенде Прото-Енисейдің *tɨŋgVr "жоғары құдірет" сөзінен келіп шыққан. == Сенім жүйесі == Тәңіршілдік сенімі бойынша, Тәңірі барша болмыстың арғы құдіретті киесі, әрі негізі. Қазақта "''иттің иесі болса, бөрінің Тәңірісі бар''" деген терең мағыналы сөз бар. Ұлы Тәңірдің “Көк, Ұлы, Нұр”, т.��. сипаттары биіктікті, тұтастықты білдіреді. Тәңір өзін медет етушілердің соғыста жеңуіне де, өмірде өзіне тән өмір жолын тауып, мағыналы, мәнді, табысты, салиқалы, салуалы ғұмыр кешуіне де, биік орын мен мансапқа көтерілуіне де, сондай-ақ халықтардың өркендеп, өсуіне де жол ашады. Ғалам Тәңірінің кітабы; Тәңіріні түсіну сол ғаламды тану мен түсіну арқылы іске асады; Тәңірі сүйген кісі болу сол ғаламда биік мақсаттарға талпына алу арқылы іске асады. Тәңірі ешкімді алаламайды, тек ол берген ерік-жігер мен зердені дұрыс қолдана алу-алмау адамдардың әртүрлі деңгейде болуын белгілейді. Дәстүрлі түркілік дүниетаным бойынша күйзеліске ұшырау халықтың рухани азғындап, өз тамырынан азып, қабілетсіз жалқау, надан және арсыз болғаны үшін Тәңірі оларға жіберген жазасы болып саналады. == Галерея == File:Peak of Khan Tengri at sunset.jpg|Хан Тәңірі шыңының шоқысы File:Tengrist symbol символы File:Burkhan Khaldun Қалдун тауы, Шыңғыс хан осында ылғи тауап етіп тұрған. File:Tengrian кресті "Тәңір" сөзінің жазылуы ханның (Arghun Khan) 1289 жылғы Француз патшасы Филип IV -ке көне Ұйғыр жазуымен жазған хаты. Хатта Тәңіршілдік идеялары сипатталған. File:Guyuk khan's Stamp жылы Папа Иннокентий IV-ке (Pope Innocent IV) Күйік хан (Güyüg Khan) жазған хаттағы мөр. Жазу төбесінен астына қарай, солдан оңға қарай оқылады. Алғашқы төрт сөз "möngke ṭngri-yin küčündür" "''Мөңке Тәңірі-иін күшіндұр''" ("Мөңке тәңірінің ұлы күшімен") делінген. "Тәңрі" (Tngri) және "Зарлық" (zrlg) сөздері дауыссыз дыбысты архаизм сөздер. ==Дереккөздер== Санат:Діндер Санат:Түркі мифологиясы Санат:Философия +'''Аудармабас етік''' қалыпқа тартылмай-ақ жай кептеліп барып ұлтарылатын етіктің түрі. Етіктің бұл түрі күнделікті жұмыс, шаруаға арналған әшекей, ою-өрнек салынбаған қарапайым болып келеді. Аудармабас етікті дайындаудың ел ішіндегі кең таралған тәсілі аяқкиімнің басы мен керсенін біртұтас пішін алып, оған ұлтару тәсілімен табан қондырады. Сондықтан, мұндай аяқкиімді ұлтарма етік деп те атайды. Аудармабас етікті үлкен де, кіші де кие береді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Аужар''' қыз ұзату тойында жөн-жоралғылар аяқталып, қыз аттанар кезде айтылатын өлең түрі. Әлбетте қыз аужар айтып жылап қоштасқанымен, оның мәні қайғы емес, керісінше қимастық пен қуаныштың белгісі болды. Аужарда қыз ауылының жігіттері мен қыздары өздерінің қимастық көңілдерін, жақсы ниетін, достық сезімдерін өлең жырда үстемелей айтып жеткізеді. Аужардың сөзі мен әні біресе «ау- жар», біресе «ай-ау», біресе, «бике-ау», біресе «үкі-ау» деген секілді сөздермен ойнақыланып айтылады. Қазақ фольклорында аужардың мынадай үлгілері бар: ''Буынғаным беліме кісеме еді, аужар-ау, ''Бекем бусам белімнен түсер ме еді, аужар-ау. ''Әкең барып шешеңді aп келмесе, аужар-ау, ''Мұндай азап басыңа түсер ме еді, аужар-ау! ''Мінген де атың боз ғана, бике-ау, ''Күйеуің сенің бозбала, бике-ау. ''Өксігің сенің басылмас бике-ау, ''Әлдилеп бала сүйгенше, бике-ау. ''Мінгенде атың жиренше, үкі-ау, ''Тықыршып тұрар мінгенше, үкі-ау. ''Қыз көңілі басылмас, үкі-ау, ''Әлдилеп бөпе сүйгениіе, үкі-ау! ''Кеттің, кеттің деуші едің, кеттім, aпa, ай-ау, ''Ерттеп қойған атыңа жеттім, aпa, ай-ау. ''Шымылдығын желпе сал, көрсін апам, ай-ау, ''Көзінің жасын қойнына, тәксін апам, ай-ау! Қалыптасқан дәстүр бойынша ол той үстінде де, той тарап, адам аяғы саябырлаған кезде де, тіпті қыз аттанар сәттерде де айтыла береді. '''Ау-жар (салт, айтыс).''' Ұзатылып бара жатқан қыздың '''«сыңсуы», «қоштасуы»''' ұлттық тәрбие мектебінің тамаша үлгісі. Алтын ұяны, тұған ел-жұрттан бөлініуі, жат босаға аттау оңай іс емес. Осының бәрін тәжірибелі де, тәрбиелі халық жылай жүріп ән, жыр түрінде шеберлікпен үйлестіріп жасай білген. Тағы бір қызығы қыз жылап қоштасқанмен ол қайғы емес қуаныш, қимастық сәтінің де белгісі. Дегенмен қыз ауылының қыздары мен жігіттерінің де қимастық көңілдері де көрінбей қалмайды. Олар «жар-жардан» кейін де өлең-жырды үстемелей жүріп айтыс түріндегі «ау-жарды» тағы бастай жөнеледі. Мұнда да ізгі тілектестік, достық көңіл, жаңа бақыт жолында жақсы ниет көрінеді. Оның сөзі де, әні де көркем, ойнақы айтылады. Ол біресе «ау-жар», біресе «ай-ау», біресе, «бике-ау», біресе «үкі-ау» деп те айтыла береді. Олардың мынадай үлгілері бар: == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +қазіргі бессайыс''' 1954 ж. дами бастады. Оның бастамасы және ұйымдастырушысы Қазақ ДТИ жеңіл атлет кафедрасының аға оқытушысы П. Чулок болды. Қазіргі бессайыстың жаңалықтары мен өзіне тән ерекшеліктері спорттың өзге түрлері өкілдерінің назарын аударды. Жаттықтырушы П. Радуенконың басшылығымен "Д" ерікті спорт қоғамының тирінде пистолеттен атумен жүйелі шұғылдану басталды. А. Мысенконың басшылығымен ипподромда ат спортының "әліппесімен" танысу жүрді. 1954 ж. сәуірде республикалық ипподромның, "Д" Ерікті спорт қоғамы тирінің және ДШ-ның бассейнінің базасында Орта Азия республикалары мен Қазақстанның спортына қатысу үшін алғашқы 1955 ж. жазында өткізілді. Оған Алматыдан екі және Шымкент облысынан бар, нәбері үш команда қатысады. Республиканың алғашқы чемпионаты ОҚО-ның өкілі Аттила Кубаев болды. Оның нәтижесі 4052 ұпай. 1955 ж. тамызда Дондағы Ростовта Қазақстанның құрама командасы КСРО біріншілігіне алғаш рет қатысты. КСРО халықтарының 1-спартакиадасы мен VIII бүкіл Қазақстандық спартакиадаға дайындалу кезеңінде қазіргі бессайыс бойынша жұмыстар едәуір жанданды. 1956 ж. наурызында бессайыстың түрлері бойынша байқау және жарыстар жиіледі. Ал сәуірден бастап қ.б-тың толық бағдарламасы бойынша календарлық жарыстың саны да көбейді. Қазақстанның құрама командасы Алматы біріншілігіне, матчының кездесулеріне және VIII Бүкіл Қазақстандық спартакиадаға қатыса бастады. Спортшылардың нәтижелерінде едәуір ілгерушілік болды. Спорттық биіктікті Аттила Кубаев, Василий Коновалов, Анатолий Ким және Б. Елғондиев сек��лді төрт спортшы бірден бағындырды. Олар алғашқы СШ-лері болды. == Дереккөздер == қазіргі бессайыс +'''Лада Владимировна (тұрмыс құрғанға дейінгі тегі '''Карпенко'''; 10 сәуір 1970 жылы туған) қазақстандық бессайысшы, Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген спорт шебері. ==Мансабы== 1997 жылдан пентатлонмен айналысады (ертеректен бастап осы спорт түрімен айналыса бастаған, бірақ тарап кеткенен кейін жүзу спортына ауысып кетті). 1997 жылы бірінші Азия чемпионатында жеке біріншілікте де, топтық біріншіліктеде де екінші орын алды. 2002 жылы пентатлон бойынша Азия чемпионаттының жеңімпазы. 2002 жылы Азия ойындарының жеке біріншілігінде бірінші орын алды. Осы жеңістерінің арқасында Азияның үздік пентатлоншысы атанды. Лада Афина Олимпиадасына Мәскеуде өткен әлем чемпионатынан іріктелініп алынды, онда ол 9-шы орында иеленді. Афина олимпиадасында жеке есепте 14-ші орынды иеленді. 2004 жылы Азия чемпионатында жеке және топтық алтынды, сонымен қатар эстафетада қола медальді ұтып алды. Өз жерінде өткен әлем чемпионатында топтық алтынды, ал жеке біріншілікте жеңіске бір табан қалғанда жеңіліске жетті. Токиодағы Азия чемпионатында және Сеулде жеке күмісті жеңіп алады. 2008 жылы Пекиндегі Олимпиадада тек 36-шы орында болды. 2010 жылы Гуанчжоуда өткен Азиада да қазақстан топтық құрамында қола медальді жеңіп алды. Жеке есепте басқа спорт түрлері бойынша, мысалы атқа мінуден 16 қатысушылардың арасында 13-ші орынды иеленді. Әлем кубогының екі кезеңінде де үшінші болды (Пекин-2004 және Каир-2006), екінші орын (Митфилд-2007). Сонымен қатар Әлем кубагы кезеңінің эстафетасында үшінші орынды иеленді (Венгрия). Әлем чемпионатында ең жоғарғы жетістікке жетті орын (Берлин, 2007). ==Отбасы== Тұрмыс құрған. Екі баласы бар. Қызы Арина (1992 ж.т.) 2012 жылы заманауй бессайыс бойынша Азия чемпионы, Қазақстан Республикасының халықаралық дәрежедегі спорт шебері. Ұлы Тимур (1996 ж.т.). ==Марапаттары== *«Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» атағы (2002). Санат:1970 жылы туғандар Санат:Ташкентте туғандар еңбек сіңірген қайраткерлері Санат:Қазақстан бессайысшылары Санат:Алфавит бойынша бессайысшылар +'''Аузының салымы бар''' жақсы іс, несібе бұйырған адамға қаратыла айтылатын сөз орамы. Көбінесе тамақ дайын болып қалғанда, тамаққа енді отыра бергенде, тамақ ішіп отырғанда келген ауыл үй адамына айтылады. Үй иесі әдетте ондай адамға «мақтап жүреді екенсіз» деп дәмдес болуға шақырады. Сонымен бірге жаңадан мал сойылып жатқан кезде келген қонаққа, жігіт ел ішіндегі мақтаулы қызды алса аузының салымы бар екен деп айтыла береді. Аузының салымы бар деген сөз орамы «несібесі мол екен, несібесіне бұйырып тұр екен» деген мән-мағынаны аңғартады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бақи Телегенұлы Елғондиев''' (16.09.1927, Өзбекстан, Мойнақ ауданы, "Урга" балық зауыты) Жүзу мен қазіргі бессайыстан спорт шебері (1951), ҚазКСР еңбек сіңірген жаттықты��ушысы (1970). ==Өмірбаяны== Қазақ дене тәрбиесі институтын 1951 ж. бітіріп, сонда жұмыс істеді. Ұзақ жылдар бойы жүзу кафедрасын басқарды. Доцент (1981) 27 ғылыми еңбектің, кітапшалар мен әдістемелік оқулықтардың авторы. Олардың арасында "Жүзе білесің бе?" оқулығы (1974). Жүзуден республиканың бірнеше дүркін чемпионы және экс-рекордсмені (еркін тәсілдермен 800, 1500). Қазіргі бессайыс пен жүзуден бүкілодақтық жарыстарға қатысушы. Грек-рим күресінен (1948) ҚазКСР чемпионы. қазақ күресінен (1952) ҚазКСР чемпионы. КСРО халықтарының (1956) командалық есептегі жүлдегері. ==Марапаттары== "Құрмет белгісі" орденімен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:16 қыркүйекте туғандар Санат:1927 жылы туғандар Санат:Мойнақ ауданында туғандар Санат:Қазақстан спорт шеберлері еңбек сіңірген Санат:Жүзуден Қазақстан чемпиондары Санат:Грек-рим күресінен Қазақстан чемпиондары Санат:Қазақ күресінен Қазақстан чемпиондары Санат:Қазақ дене тәрбиесі және спорт институты түлектері Санат:Құрмет Белгісі орденінің иегерлері +'''Аузыңа май, астыңа тай!''' жақсы хабар жеткізген, сүйінші сұраған адамға қарата айтылатын этикеттік сөз орамы. Жақсы сөз жарым ырыс бойынша жақсы лебіз білдірген, байқаусыз, жаңылып болса да құттықтау айтып, сүйінші сұрағанға жұғысты болсын деп осы сөз орамын айтады. Керісінше, жаман сөз айтса жаныңа жылан жұмыртқаласын дейді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Валерий Иванович Кошельский''' (16.04.1951, РФ Томск, Белобородова елдімекені) бессайысшы, СШ-і (1968), КазКСР ЕСЖ-сы (1982). Бессайыстан Қазақстанның дүркін чемпионы (1968-73), жекелей және командалық есепте КСРО чемпионатыныц қола жүлдегері. Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері (1996). 1996 жылдан ҚР құрама командасының бас жаттықтырушысы. == Дереккөздер == Санат:16 сәуірде туғандар Санат:1951 жылы туғандар Санат:Томск облысында туғандар Санат:Қазақстан бессайысшылары Санат:Қазақстан спорт шеберлері еңбек сіңірген Қазақстан чемпиондары КСРО біріншілігінің қола жүлдегерлері еңбек сіңірген қайраткерлері Санат:Алфавит бойынша бессайысшылар +'''Қайрат Османұлы Қашқынбаев''' (8.09. 1947 Қызылорда облысы Қазалы ст.), СШ-і (1969), Қаз КСР ЕСЖ-сы (1982). ҚР еңбек сіңірген қайраткері (1996). Халықаралық дәрежедегі төреші (1985). Республикалық Олимп. Дайындық орталығының директоры. Еңбек сіңірген СШ-і Т. Досымбетов, А. Парыгин, Д. Ребровты дайындауға қатысты. Қазақ спортының түлегі. Бакуге ауысты. Командалық есепте (И. Новиков, А. Мокеев, В. Минеев-1946) Олимпиялық ойынның чемпионы. Жеке есепте 5-орын (4894 ұпай). == Дереккөздер == Санат:Спорт Санат:Тұлғалар +'''Батырбек Мұхамедияров''' (20.02.1948, Қызылорда қаласы) бессайысшы, ХДСШ-і (1971). ==Өмірбаяны== 15 жасынан бастап жаттықтырушы В. Тренескиннің басшылығымен қазіргі бессайыспен шұғылданды. Республиканың чемпионы (1969-71) КСРО чемпионатының жүлдегері (1969, Мәскеу) Польшадағы (1971, 3-орын), Чехословакия мен Румыниядағы (1969, 5-орын) халықаралық турнирге қатысушы. Қазіргі бессайыс бойынша ҚР мемлекеттік жаттықтырушысы (1976-81) Армия СК-ның (1981-88) және әскерилердің Оңтүстік тобының аға жаттықтырушысы (1983-85). == Дереккөздер == Санат:20 ақпанда туғандар Санат:1948 жылы туғандар туғандар халықаралық дәрежедегі спорт шеберлері Санат:Қазақстан бессайысшылары Қазақстан чемпиондары КСРО біріншілігінің күміс жүлдегерлері Санат:Қазақстан Санат:Алфавит бойынша бессайысшылар +'''Сәуірдің 15''' Григориан күнтізбесінде жылдың 105-ші күні (кібісе жылдарда 106-шы). Жылдың аяғына 260 күн қалады. == Мерекелер == Халықаралық мәдениет күні. Қозы Көрпеш пен Баян Сұлу (Махаббат) күні. Армия күні. Махаббат күні. (Батыс Бенгал), Бенгал Жаңа жылы. Күн мейрамы (Ким Ир Сен туған күні) == Оқиғалар == == Туғандар == 1878 жыл Роберт Вальзер, неміс тілді швейцариялық ақын және прозашы. 1912 жыл Ким Ир Сен, КХДР 1948 жылдың басында негізі қаланғаннан бастап 1994 жылы қайтыс болғанға дейін жетекшісі болған саясатшы және әскери қолбасшы. 1931 жыл Томас Транстрёмер, XX ғасырдағы ірі швед ақындарының бірі. == Қайтыс болғандар == 1865 жыл Авраам Линкольн, Америка мемлекет қайраткері, АҚШ-тың 16-шы Президенті (1861-1865) және Республикалық партиядан америкалық құлдарды бірінші азат етуші, америка халқының ұлттық батыры. 1912 жыл Джек Филлипс, «Титаник» бортында болған аға радист және тарихта ең бірінші болып S.O.S. халықаралық құтқару туралы сигналын жіберген оператор. 1956 жыл Эмиль Нольде, неміс графикші және аквалерист. == Сыртқы сілтемелер == Санат:15 сәуір +'''Ерсайын Қандержанұлы Тәпенов''' (16 қазан 1945 жылы туған, Шығыс Қазақстан облысы Семей қаласы) режиссер, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері. Қазақстанның мемлекеттік сыйлығының иегері. == Өмірбаяны == 1968 жылы Мәскеу қаласындағы Мемлекеттік театр өнері институтының (қазіргі Ресей театр өнері академиясы) режиссерлік факультетін (педагогтары Н. П. Охлопков, А. В. Эфрос пен В. Д. Дудин) бітірген. 1974—1976 жылы Мәскеудің Сатира театрында тәжірибеден (В. Н. Плучектің жетекшілігімен) өтті. 1968—1974 жылы Семей облысы драма театрының (қазіргі Семей музыкалық драма театры) режиссері 1976—1979 жылы бұрынғы Торғай облыстық музыкалық драма театрының бас режиссері болды. 1979—1990 жылы Қарағанды облыстық драма театрының бас режиссері болды. 1990 жылдан Ж. Аймауытов атындағы Павлодар облыстық қазақ музыкалық драма театрының бас режиссері болды. 1970—2003 жылы Мұхтар Әуезовтің «Айман Шолпан», «Дос Бедел дос», Ғабит Мүсіреповтің «Ақан сері—Ақтоқты», «Қозы Көрпеш—Баян сұлу» («Махаббат туралы поэма» деген атпен), Е. Г. Брусиловский мен Мүсіреповтің «Қыз Жібек», Бейімбет Майлиннің «Шұға», Қалтай Мұхамеджановтың «Бөлтірік бөрік астында», Тахауи Ахтановтың «Махаббат мұңы» мен «Күшік күйеу», Әкім Таразидің «Жақсы кісі», Дулат Исабековтың «Әпке», Олжас Сүлейменов пен Баққожа Мұқайдың «Заманақыр», Мұхтар Шахановтың «Отырар дастаны», Маман Байсеркеұлының хан», Н. В. Гогольдің «Yйлену», Антон Павлович Чеховтың «Шағала», Еврипидтің «Медея», Уильям Шекспирдің «Асауға тұсау», «Король Лир», т.б. авторлардың шығармаларын сахнаға шығарды. Поэзияға, пластикалық және біртұтас сахналық әсерлі шешімге ден қою оның режиссурасына тән қасиет. == Марапаттары == 1986 жылы Сәкен Жүнісовтың «Өліара» спектакльінің қойылымы (1982) үшін «Қазақ КСРнің Мемлекеттік сыйлығының лауреаты» құрметті атағы берілді. 1995 жылы президент жарлығымен «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» құрметті атағымен марапатталды. 2011 жылы РФ мәдениет министрлігінің бұйрығымен «А.П.Чехов» атындағы алтын медалмен марапатталды. 2015 жылы ҚР Мәдениет және спорт министрлігінің Құрмет грамотасы; 2015 жылы «Қазақ хандығына 550жыл» медальі; == Дереккөздер == Санат:16 қазанда туғандар Санат:Қазақстан театр режиссёрлері еңбек сіңірген қайраткерлері Санат:Ресей театр өнері академиясы түлектері Санат:Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының иегерлері +'''Борис Аубакирұлы Сариев''' (7.04.1939, Орал қаласы, БҚО), КСШ-і (1966). ҚазКСР- інің ЕСЖ-сы (1980). Қазақстанның бірнеше дүркін чемпионы (1967-77). КСРО жастар құрама командасының мүшесі "Д." орталық кеңесі біріншілігінің күміс жүлдегері. КСРО халықтары спортының қола (1967, командалық есепте), күміс (1971, командалық есепте) жүлдегері. 1974- 86 ж. БҚО спорт комитетінің төрағасы. == Дереккөздер == Санат:7 сәуірде туғандар Санат:1939 жылы туғандар +'''Виктор Сватенко''' (1940, РФ), СШ-і. КСРО құрама командасының мүшесі. ҚазКСР-інің бірнеше дүркін чемпионы (1967-77). КСРО халықтары қола, күміс жүлдегері (1967, 1971). А. Имановты еске алу халықаралық турнирінің жеңімпазы (1969-72). 1996 ж. қазіргі бессайыстан АҚШ құрама командасының аға жаттықтырушысы. == Дереккөздер == Санат:1940 жылы туғандар Санат:КСРО спорт шеберлері Қазақстан чемпиондары Санат:Қазақстан бессайысшылары АҚШ құрамасының аға Санат:Алфавит бойынша бессайысшылар +'''Ауруды малға көшіру''' магия мен мистикаға негізделген көнеден жеткен бірнеше элементтерден туратын емдеу тәсілі. Ол үшін адастыру және ауырған адамға мал айналдыру сияқты магиялық амалдар қолданылды. Ауруды малға көшіру жөнінде жазба деректер жоқтың қасы. Сондықтан аталмыш мәселеге байланысты мәліметтерді көбінесе, этгнографиялық экспедиция барысында жинауға тура келеді. Моңғолиядағы қазақтар көп шоғырланған Баян-Олгий аймағына ұйымдастырылған бірінде ауруды малға көшіру қолданыс ерекшелігі жөнінде төмендегідей мәліметті жазып алудың сәті түсті: «Мен «ұшынып» жабысқан талма ауруынан малға көшіру жолымен емделіп, айықтым. 1978 жылы жаз ортасында Сұлысай жайлауында отырған кезде ауырдым: үш адам далада отыр едік мен «ұшынып» құладым және күн сайын бірнеше рет есімнен танатын болдым. Құрманғали деген молда қарап, «перінің көлеңкесі емес қанаты тиген екен» дегенді айтып, оны емдеу үшін «пері түсіріп» оқимын деді. Ол үшін үйді саңылау шығармай тұмшалап жауып, төрт жағынан салма салыңдар, малды бір жаққа қарай ықтырып жіберіңдер деді. Күйеуім Жұмабай «өлсе бір қатын өлер, тайпа елді қырмай кет» деді. Дем салып ұшықтап жеті күн емдеген соң аяғгымнан тұрдым. Бірақ емделгеннен кейін де толық айықпай қайта-қайта есімнен танып жығылып қала бердім. Ақыры соя өңірде атағы көпке жайылған көреген сәуегей, құшнаш Әйең кемпірге барып көріндім. Ол кісі жеті күн қатарынан ұшықтады. Ақыры болмаған соң меңсіз қара серкешті сойдырып етін маған бермей, басқаларга жегізіп, терісін де әлгілердің біреуіне бергізді. Ертесінде өзі ала жіпті есіп алып екінші бір қара серкештің аяғын байлап, Құран аяттарын оқып, серкештің белуарынан ала жіппен байлап, көтеріп тұрып белімнен жеті, басымнан жеті рет айналдырды. Онан соң екі адамға 40 шақырым жердегі кентке апарып адастырып жіберуге жұмсады. Сол күні құшнаш үйдің сол жағында Құран оқып, маған арнап оң жаққа ауыстырып төсек салдырып, үстіме жеті түрлі зат қойдырып күнде ұшықтап тұрды. Күн батуға жақындап «күн таласқан» кезде киіз үйдің артына апарып, батар күнге қарсы қаратып қойып, кеседегі тұз араластырылган суды бетіме бүркіп, құрым киізбен қагып ұшықтады. Сонан бастап денсаулығым оңала бастады. Кейін төркінімнен өң-түсін белгілеп, бір қой алдырып соған «табындырды», қолымнан тұз бергізіп, төсімді иіскетті. Бұл әдетті күн сайын кешке мал қораға келген кезде қайталап жүрдім. Сөйтіп кесірлі ауруымнан толық айығып жазылып кеттім. Табынған қойым азып, жүдеп, арықтап кетті. Екі жылдан кейін ол қойды сойып, елге таратып жібердік». Келтірілген мәліметтің құндылығы сонда, ол ауруды малға көшіру қолданыс ерекшелігі жөнінде біршама толыққанды түсінік алуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, ауыз әдебиетінің деректеріне қарағанда, ауруды малға көшіру тағы бір кең тараған әдісі болған. Бұл әдіс бойынша адамның ауруын арнайы жасалған қуыршақтарға сан алуан арбау, дұға оқу, ұшықтау амалдарымен көшірген. Осыған орай қуыршақтарды көшірме деп атаған. Бұл ауру көшкен дегенді білдіреді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Аурудың көңілін сұрау''' дәстүрлі этикалық норма бойынша ұзаққа созылған аурудан төсек тартып жатып қалған науқастың жағдайын, халін сұрай бару. Көңіл сұраушы адам науқастың көңіліне медеу болатын «хал-жағдайыңыз қалай?», «шикі ет ауырмаққа, сауығып кетіңіз!», «ауру батпандап кіріп, мысқалдап шығады», «ауырып тұрды не, аунап тұрды не» деген сияқты сөздермен аурудың көңілін аулайды. Анда, сыйлас құда, аталас ағайындар немесе алыс туысқандар және әлеуметтік мәртебесі биік жандар ауру-сырқауға ұшыраған жағдайда олардың қал-жағдайын міндетті түрде сұрайды. Яғни бұл жосынды этикалық мәнді тәсіл деуге болады. Көңілін сұрай келген адам науқасты сергітер әңгіме айтады, бұрынғылардан қалған нақыл, өсиет сөздерді, прецедентті жайттарды еске салып, адамды сабырлы болуға шақырады. Көңі�� сұраудың, науқас адамның көңілін аулаудың қазақы классикалық үлгілерінің бірі ретінде әйгілі Байдалы бидің науқастанып қалган Уәли ханға қарата айтқан төмендегідей сөздерін келтіруге болады: ''Ауру көңілін кім ашар? ''Хал сұраған тең ашар. ''Ер жігіт көңілін кім ашар? ''Көркем сүмбіл, сұлу шаш, ''Қара көзді имек қас, ''Жарқырып тұрған жар ашар ''Баланың көңілін кім ашар? ''Алдындағы қаттасы, ''Артындағы панасы, ''Ата менен ана ашар. ''Аттың көңілін кім ашар? ''Күніне жеті қараған. ''Баптап мінген ер ашар ''Жақсылық пен жамандық, ''Бәрі хақтан болған соң, ''Шүкіршілік қылған жарасар. Аурудың көңілін сұрау қазақы ортадағы этикалық мәнді әлеуметтік байланыстың ілкімді принциптері мен нормаларының бірі болды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Дмитрий Борисович Тюрин''' (1.10. 1968, Алматы) еңбек сіңірген СШ-І (1996). 1985 жылға дейін жүзумен шұғылданды, СШК атағы болды, кейін қазіргі бессайысқа ауысты. XII Азия ойындарының (1994), Азияның (1995-98) чемпионы (бәрі де командалық есепте). Сан-Антонио кубогының күміс (1998 жекелей есепте), қола (1993, 1997 командалық есепте) жүлдегері (1995, АҚШ). Кубогінің күміс жүлдегері (1992, 1997), осы кубоктың қола жүлдегері (1992, 1995). Мексика кубогының жеңімпазы (1996), осы кубоктың, Сеул кубогының (1996, Оңтүстік Корея) күміс жүлдегері. Олимпиялық ойынға (1996 Атланта, АҚШ) қатысушы. == Дереккөздер == Санат:1 қазанда туғандар Санат:1968 жылы туғандар Санат:Алматыда туғандар еңбек сіңірген спорт шеберлері Санат:Қазақстан жүзушілері Санат:Қазақстан бессайысшылары Азия ойындары чемпиондары Азия чемпиондары кубогының күміс жүлдегерлері кубогының қола жүлдегерлері Санат:Мексика кубогының күміс жүлдегерлері Санат:Сеул кубогының күміс жүлдегерлері Санат:1996 жылғы Жазғы Олимпиада ойындары қатысушылары Санат:Алфавит бойынша бессайысшылар Санат:Алфавит бойынша жүзушілер +'''Уимп''', қазіргі бессайыстың халықаралық одағы. Қазіргі бессайыс бойынша жарыстар (салт атпен жүру, семсерлесу, пистолетпен ату, ерікті тәсілмен 300 м- ге жүзу, 4000 м.-ге ойлы-қырлы жерлермен жүгіру) 1912 ж. Олимпиададан бастап барлық Олимпиялық ойындардың бағдарламасына енді. Дегенмен де спорттың осы түрі бойынша халықаралық ұйым жөнінде Лондондағы Олимпиялық ойындары кезінде тек 1948 ж. ғана нақты шешім ресімделді. Одақтың міндеті бүкіләлем бойынша спорттың осы түрін мадақтап, дамыту, бессайыспен бәрінің арасында достық қалыптасуына себебші болу. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Ауыз бекіту''' ораза тұтушының таң намазы уақытынан бұрын тамақтанып, ауыз бекітуге ниет еткен діни сүннеті. Ауыз бекітуге байланысты қабылданатын осы таңғы асты сәре, сәре асы, сәресі деп атайды. Ауызашар сияқты ауыз бекітудің атқарылуы да сүннет болып есептелінеді. Адам ұйықтап қалып сәресі ішу уақытын абайсызда өткізіп алса кешіріледі. Сондай-ақ, түнде жатар алдында ниет етіп тамақ ішіп, ауыз бекітіп жатса да ораза қабыл болады. Алайда таң намазын өтеу парыз болғандықтан, оның алдында тұрып сәресі ішу міндетті болып есептелінеді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет Санат:Ислам Санат:Араб дін терминдері +'''Ауыз кергіш''' халықтық мал дәрігерлігінде қолданылады. Ауыз қуысына емдеу шарасын жүргізген кезде малдың ауызын керіп ашып тұруға арналган құрал. Ауыз кергішті көбінесе, шынықтырылған асыл темірден ұсгаларға соқтырған. Жылқы, сиыр, түйе түлігінің аузын керіп ашуға арналган ауыз кергіш жұмыр темірден арасын бір қарыстан астам етіп иіп, олардың арасына екі қатар жұмырланған темір шыбықты көлденең салып дәнекерлейді. Малға ұры тіс шығу, жылқыда сақау деп аталатын бітеу жараны емдеуге байланысты қолданылады. Сондай-ақ таңдай мен көмекейге үшкір зат тұрып қалғанда және селеу, көде, қияқ, ши, бұта-бүргендер көмекей, қолқа, таңдайға қадалып қалған жағдайда емсек адам ауыз кергішпен малдың ауызын керіп ашып тұрып, қадалған затты алып тастап, жараны емдейді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ауыз уылу''' көбінесе бес жасқа дейінгі баланың ауыз қуысының шырышты, кілегейлі қабаттарының қабынып, ауыздан сілекей ағып, тамақ жеуге кедергі жасайтын ауру. Ауыз уылуғанда қазақ емшілері ашудас жалатқан, ауызды тұзды сумен шайғызған, аттың жүгенінің ауыздығын тістеткен. Сонымен қатар Алтай, Ерепқабырға тауларында көп кездесетін тастың арасына шығатын ақжол деп аталатын сорды ашудас, можыға араластырып суға езіп, соның суымен баланың ауызын күніне екі рет шайқайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Қазақтың ұлттық спорт түрлері''', дене тәрбиесі және ойындары, ұлттық ат спортынан, кейбір үстел және қимыл-қозғалыс ойындарынан және ұлттық күрес түрлерінен тұрады. ''Ат спортының түрлері -'' аламан бәйге алыс және өте алыс қашықтарға атшабыс, байте ойлы қырлы жерлермен атшабыс, ат жегу тез арада атты дайындау, ат омырауластыру атты итерістіріп шеңберден шығару, аударыспақ ат үстінде алысу, жорға жарыс жорғалар сыны, құнан бәйге, дөнен бәйге, тай жарыс жылқы түліктерінің жарысы, қыз қуу, көкпар командалық ойын, жамбы ату шауып келе жатып нысана көздеу, күміс ілу жерден күміс тиынды ат үстінен іліп әкету, сайыс ат үстінде қарумен жекпе-жек өткізу; ''Ақыл-ой ойындары -'' шатрантаж (шахматтың бір түрі), шатраш (дойбының бір түрі), тоғыз құмалақ домалақ тас ойыны, саяттаушы құстарды аңға салу; ''Күрес түрлері'' қазақ күресі, қатын күрес; ''Жеңіл атлетика'' жаяу жарыс, жігіт жарыс, қатын жарыс; ''Күш өнері'' балуан тас, түйе көтеру, өгіз жығу, асық ойындары және т.б. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Тәсбих''', Тәспі (- Аллаһты, Пайғамбарды мадақтау, мойындау, кешірім сұрау) Аллаһты дәріптеу, сыйыну, Пайғамбарға (с.а.у.) мадақ айту дұғаларын оқығанда қолданатын моншақтар тізбесі. Мұсылмандар Тәсбихы 33-тен үшке бөліп Тәсбих тізген. 99 тастан немесе 33 тастан тұруы мүмкін. Кейде 999 тасқа дейін тас тізілген Тәсбих қолданылады. Белгілі бір мөлшерде қайталанатын дұғаларды жаңылмай оқу, Құран аяттарын қайталан оқып жаттау үшін пайдаланылады. Тәсбих тастан, шыныдан, өсімдік дәнінен, ағаштан, металдан, т.б. жасалады. Тәсбих тастары әртүрлі әшекеймен немесе Аллаһтың 99 көркем есімдерін жазып әсемделеді. 33 тастың өзара біріккен жерін ажырататын ерекше пішіндегі тас болады, оны «қожасы» деп атайды. Негізгі біріккен жерінде деп аталатын әшекейлі, шашақты үлкен тас орнатылады. Тәсбих орнына саусақ буындарын санау арқылы 33 сан мөлшерін есептеуге болады. ==Дереккөздер== Санат:Дін Санат:Ислам +'''Жігіт жарыс немесе жігіт сыны''' байырғы замандардан белгілі Қазақ жастарының әскери дайындығының бір түрі болып есептелінетін жарыс. Ереже бойынша, жандарында сәйгүліктері бар жігіттер төрешілер белгі берісімен, аттарын тез ерттеп, жерде жатқан бес қаруын асынып, шаба жөнеледі. Қашықтық 500-800 метр. Жол бойында шабандоз төрешілер тапсырған жаттығуларды, нысана кездеуді, найза лақтыруды, қылыш шабуды, ат үстінде әртүрлі жаттығуларды орындауға тиісті. Бұлардың әрқайсысына ұпай беріледі, қашықтықты ету уақыты есептелінеді. Жеңімпаздар осы көрсеткіштер бойынша анықталады. Осы талаптарды мүлтіксіз орындағандарды қазақ: "аттың құлағында ойнаған жігіт" деп атаған. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Күміс ілу''', шабандоздың ептілігін, қаншалықты атты меңгеруін анықтайтын жарыс. Кейде жігіт жарыстың ішіне кіреді. 300 метрлік қашықтықта екпін алатын алғашқы 100 метрден соң арасы 20-30 метрден орамалға түйілген күміс ақша тасталады. Аттың арынын тежемей, әр спортшы әлгі орамалдарды жердей іліп әкетуге тиіс. Ала алмаған орамалдар үшін айып уақыт белгіленеді. Кім қашықтықты тез өтіп, көп орамал алса, жеңіске сол жетеді: Кейде баспасөзде "Күміс алу" деп қате жазылып жүр. Дұрысы "ілу". Бұл сөз асқан ептілікті білдіреді. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Қыз жарыс''', 1600 және 2000 метрлік қашықтықтарға шабандоз қыздардың жарысуы. 1958 жылы маршал С.Буденныйдың ұсынысымен Мәскеуде тұңғыш рет қыз жарыстан біріншілік өткізілді. Осы жарысты Алматы облысынан барған 8-сыныптың оқушысы Райхан Әбілахатова "Бирюза" есімді арғымақпен 2000 метрге жарысуда чемпион атанып, бүкілодақтық рекорд жасады. 1959 жылы қыз жарыс біздің еліміздің ұсынысымен Дүниежүзі студенттері мен жастарының Хельсиньки қаласында өткен фестивалінің бағдарламасына енді. Мұнда да Р.Әбілахатова жеңіске жетті. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Серікбай Тілеубаев''' (5.04. 1940 жыл, Түркістан облысы, Ордабасы ауданы, Көкбұлақ 22.07.2015 жыл, Шымкент) Халықаралық дәрежедегі спорт шебері, Қазақстанның еңбек сіңірген жаттықтырушысы, Қазақстан спорт қайраткері, ҚР-ның бірнеше дүркін чемпионы. Көптеген халықаралық жарыстардың жеңімпазы. Мәскеу қаласындағы технологиялық институтын (аспирантура) бітіргеннен кейін Жаңатастағы кен-байыту комбинатына инженер болып қызметке келді. Тоғызқұмалақ ойынының тақтасын, оның құмалақтарын жаңа формада ойлап шығарушы. Сарысу ауданының құрметті азаматы. Тоғызқұмалақ тақталары мен цифр нотация кітабының авторы (1974 ж.) Тоғызқұмалақ әліппесі кітабының қос авторы (С. Тілеубаев, С. Бизақов. Алматы: Қағанат, 2008). Шәкірттері Қазақстанның еңбек сіңірген жаттықтырушысы, халықаралық спорт шебері, 30 спорт шебері. "Сарысу" газеті, №77-78, 25.07.2015 ж. Серікбай Тілеубаев == Дереккөздер == Санат:5 сәуірде туғандар Санат:1940 жылы туғандар Санат:Ордабасы ауданында туғандар Санат:22 шілдеде қайтыс болғандар Санат:2015 жылы қайтыс болғандар Санат:Шымкентте қайтыс болғандар Санат:Қазақстан Санат:Қазақстан спорт шеберлері еңбек сіңірген Санат:Қазақстан спорт қайраткерлері Санат:Сарысу ауданының құрметті азаматтары Санат:Қазақстан чемпиондары Санат:Қазақстан Санат:Алфавит бойынша +'''Шүген''', көшпелі түркі тайпаларында көне ғасырлардан дамыған ойын. Әр командада адамнан болады. Шабандоздар қолындағы таяқпен кішкене допты қарсы команданың қақпасына өткізуге тиісті. Еуропа елдерінде "Конное поло" деген атпен белгілі. Осы атпен жазғы олимпиялық ойындардың бағдарламасына рет енген. Шүген "Сұлтан Бейбарыс" фильмінде жақсы керсетілген. Біріккен Араб әмірліктеріне бара қалсаңыз, олардың ұлттық телеарнасынан күні-түні түйе жарысын көрер едіңіздер. Арабтар желмаямен жарысып жатады. Жеңгендерге тігетін жүлделері де үлкен. Түйе жарыс олардың ұлттық спорты. Қазақта да түйе жарыс болған. Мұны жаңғыртамыз деп әрекеттер жасадық. Бірақ елімізде түйе түлігі санының азаюы, түйе өсіретін болмауы мұны спорт түрі ретінде дамытуға мүмкіндік бермеді. Мұнда жарысты айыр өркешті түйелермен бір бөлек, жалғыз өркешті нар түйелермен, қоспақ, тайлақ, атан түйелермен бір бөлек өткізген жөн. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Юрий Александрович Хитрин ''' (24.08.1946, Алматы қаласы 18.10.2004, Астана қаласы), Әділет С.М.Киров атындағы ҚазМУ заңгер мамандығы бойынша бітірген (1970). Еңбек жолын станокшы болып баста-ған. Одан кейін Алматы қаласы Калинин аудандық стажері және тергеушісі, Қазақ КСР аса маңызды істер бойынша тергеушісі және Алматы тергеу бөлімінің бастығы болып қызмет атқарған (1970-77). Целиноград облысының прокуроры; еңбекпен түзету колонияларында зандылықтың сақталуын бақылау бөлімінің бастығы, КСРО прокуратурасы коллегиясының мүшесі (1987); Қазақ КСР прокурорының бірінші орынбасары (1990); ҚР мемлекеттік- құқықтық мәселелер бойынша Мемлекеттік кеңесшісі (1990); ҚР Қауіпсіздік Кеңесінің конституциялық құрылымды қорғау комитетінің торағасы (1991); ҚР Бас прокурорының орынбасары әскери прокурор (1992-95); ҚР Бас әскери прокуроры (1995— 97); ҚР Бас прокуроры (1997- 2000); ҚР Конституциялық Кеңесінің төрағасы (2000-04); 2004 жылы 13 шілдесінен ҚР республикалық Ұланы колбасшысының бірінші орынбасары болды. ҚР құрметті қызметкері. «Парасат» ордені, медальдармен марапатталған. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғ��лар +'''Хмелев Павел Васильевич''' (1923, Алматы облысы Панфилов ауданы Көктал ауылы 13.12.1943, Украина, Житомир облысы Радомышль ауданы Будиловка селосы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, сержант, 7-гвардиялық кавалер полкінің танкіге қарсы қару командирі. Орыс. Орта мектептен кейін Самарқандтағы автожол техникумында оқыды. 1942 жылдың наурызында Кеңес әскері қатарына шақырылып, кіші командирлер даярлайтын мектепке жіберілді. 1943 жылы қарашада 1-Украин майданының әскерлері Украинаның астанасын неміс басқыншыларынан азат ету үшін шабуыл жасауға кірісті. Киевті азат еткеннен кейін Кеңес дивизиялары Коростень, Житомир, Фастов қалаларына карай ұмтылды. Житомир түбінде жаудың 50 танкісі мен екі полкке жуық күші қорғаныста жатқан 218-атқыштар дивизиясының бөлімдерін кыспаққа алып, қалаға басып кіруге тырысып бақты. Бердичевск тас жолында жауды 7-гвардиялық кавалер полкі қарсы алды. Көпірге қарай беттеп келе жатқан жау танкілеріне Xмелев өз зеңбірегінен оқ жаудырды. Алғашқы атыстардың өзінде-ақ жетекші танк күйретілді. Осы сәтте жаудың көптеген танкілерін жайратып салды. Ұрыс ұзаққа созылды. Гвардияшылар жаудың тағы да бір шабуылын тойтарды, зеңбірек командирі Xмелев ерлікпен қаза тапты. Осы ерлігі үшін Хмелевке КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Хоружая Вера Захаровна''' (27.9.1903, Беларусь, Бобруйск қаласы 1942, Витебск, Беларусь) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, партизан. Беларусь. Мозырь қаласы (Беларусь) әйелдер гимназиясын бітіргеннен кейін мектепте мүғалім, ал 1924—32 жылы Батыс Беларусь коммунистік жастар одағы ОК-нің хатшысы қызметтерін атқарған. 1935 жылы Балқаш қаласына келіп, кен-металлургия комбинатын салуға қатысып, аудандық партия комитетінде нұсқаушы болған. 1941 жылдан Витебск облыстық (Беларусь) жасырын коммунистік партия ұйымы басшыларының қатарына кірді. 1942 жылдың күзінде жау тылында қаза тапты. Хоружаяға ерлігі үшін КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (17.5. 1960). Минск, Брест, Бобруйск, Гродно, Мозырь, Балқаш, Карағанды, т.б. қалалардағы көшелер мен мектептерге Хоружаяның есімі беріліп, мемориалдық тақта орнатылған. ==Дереккөздер== Санат:Кеңес Одағының батырлары Санат:27 қыркүйекте туғандар Санат:1903 жылы туғандар туғандар Санат:1942 жылы қайтыс болғандар Санат:Витебскде қайтыс болғандар Санат:Ұлы Отан соғысының қатысушылары +'''Ахмедияр Дәуленұлы Хұсайынов''' (8.5.1924, Батыс Қазақстан облысы Бөкей ордасы ауданы Орда ауылы 5.5.1986, Орал қаласы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, минометші, қатардағы жауынгер. Қазақ. == Өмірбаяны == 1943 жылдан 4-Украина майданы 51-армия 116-қорғаныс полкі 167-жеке батальон құрамында Ұлы Отан соғысына қатысқан. Мелитополь қаласын (Украина) азат етуде Xұсайынов жаудың 40-қа жуық әскерін жойған. Осы ұрыстарда көрсеткен ерлігі үшін КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен оған Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (1.11.1943). Соғыстан кейін Xұсайынов ҚазПИ-ді (қазіргі Қаз¥ПУ) бітірді. 1949- 72 жылы халық ағарту саласында жұмыс істеді. 1972 жылы Батыс Қазақстан облысы Фурманов ауданы (кейіннен Жалпақтал ауданы) атқару комитеті төрағасының орынбасары қызметін атқарды. == Есте қалдыру == Орда атындағы мектепке Хұсайыновтың есімі берілген. == Марапаттары == Ленин, 1-дәрежелі Отан соғысы ордендерімен, медальдармен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Григорий Григорьевич Черкашин ''' (22.11.1921, Ресей, Красноярск өлкесі, Рыбин ауданы Рыбное селосы 13.11.2006, Ресей, Мәскеу қаласы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, лейтенант, ұшқыш-шабуылшы, звено командирі, кейіннен подполковник. 1937 жылы 7-сыныпты бітіргеннен соң Красноярск қаласында паровоз вагонын жөндейтін зауытта жұмыс істеген. Қолы бос кезде аэроклуб үйірмесіне қатысқан. 1940 жылы Алматы қаласына қоныс аударған. Мұнда ол аэроклубтағы оқуын бітірді. 1941 жылы Кеңес әскері қатарына шақырылып, әуе училищесіне жіберілді. 1943 жылы Чкалов әскери авиация мектебін бітіріп, Р-5 және СБ ұшақтарын игерді. Содан кейін Куйбышев қаласындағы (қазіргі Самара) запастағы 1-авиабригадада «Ил-2» штурмдық ұшақты игеріп, 672-авиаполкке келді. Черкашиннің алғашқы ұшу сапары 1943 жылдың 22 қарашасында болды. Ол Украина, Молдова, Румыния, Болгария, Венгрия және Югославияда әуе ұрыстарына қатысты. 1945 жылдың акпан айына дейінгі 175 ұшу сапарында жаудың тірі күштері мен техникасына шабуыл жасап отырды. Черкашин 18 әуе ұрысында болып, жаудың ұшағын құлатты. 1945 жылдың мамыр айына дейін 240 ұшу сапарына шықты. Неміс басқыншыларына қарсы күресте көрсеткен ерлігі үшін Черкашинге КСРО Жоғарғы Кеңес Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы беріліп, Ленин ордені мен «Алтын Жұлдыз» медалі қоса тапсырылды (29.6.1945). 1946 жылы бұрынғы полк тарағаннан кейін әуе-десант әскерінде қызметін жалғастырды. 1948 жылы подполковник Черкашин денсаулығына байланысты запасқа шықты. Қазақстанға келіп, азаматтық авиацияда ұшуын жалғастырды. Ол почта таситын «ПО-2» ұшағын, кейіннен «Ил-2», «Ил-12», «Ил-14» ұшақтарын, ал 1956 жылы алғашқылардың бірі болып «Ту-104» ұшағын жүргізіп, онымен 14 жыл ұшты. 1970 жылы Мәскеуде «Ту-154» ұшағын игерді. Жалпы әуеде Черкашин 23000 сағат болған. КСРО-ның еңбек сіңірген ұшқышы. Ленин, рет Қызыл Ту, рет 1-дәрежелі Отан соғысы ордендерімен және медальдармен марапатталған. ==Дереккөздер== Санат:22 қарашада туғандар Санат:1921 жылы туғандар Санат:Рыбин ауданында (Краснояр өлкесі) туғандар Санат:13 қарашада қайтыс болғандар Санат:2006 жылы қайтыс болғандар Санат:Мәскеуде қайтыс болғандар Санат:Кеңес Одағының батырлары Санат:КСРО авиация лейтенанттары Санат:4 дәрежелі Отан алдындағы қызметі үшін орденінің иегерлері Санат:Ленин орденіні�� иегерлері Санат:Қазан төңкерісі орденінің иегерлері Санат:Қызыл Ту орденінің иегерлері Санат:Александр Невский орденінің (КСРО) иегерлері Санат:I дәрежелі Отан соғысы орденінің иегерлері Санат:Қызыл Жұлдыз орденінің иегерлері Санат:Қажырлы еңбегі үшін медалінің иегерлері Санат:КСРО-ның еңбек сіңірген пилоттары Санат:Ұлы Отан соғысы ұшқыштары Санат:Троекуров зиратында жерленгендер +'''Тәттімбет Қазанғапұлы''' (1815 жыл, қазіргі Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданында туып, 1862 жыл. қайтыс болған) қазақ домбырашы, шертпе күй орындаушылық мектебінің негізін қалаушылардың бірі, халық күй өнерінің классигі. ==Өмірбаяны== Арғын тайпасы Қаракесек руы Таз Шаншар бөлімінен шыққан. Тәттімбет атқа ерте мініп, ел ісіне ерте араласқан адам. Батыс-Сібір генерал-майор Фон Фридрихс Тәттімбет туралы арнайы жинаған мәліметінде мынандай дерек келтіреді: "Тәттімбет ақ сүйектер әулетінен, бірақ көпестер гильдасына тіркелмеген. Қарқаралы округіндегі Нұрбике-Шаншар болысында 1842 жылдың 20 қаңтарынан 1845 жылдың 25 қаңтарына дейін болыс болды. Бұл жұмыстан өз арызы бойынша 1854 жылдың 29 шілдесіндегі бұйрықтың негізінде босатылды, қылмыс жасамаған, тергеуде, сотта болмаған (ООМА, 3-қор, 3-тізім, 3902 -іс). Тәттімбет Ресей патшасы II Александр-нің таққа отыру салтанатына қатысқан. Сондай-ақ, Шоқан Уәлиханов, Григорий Николаевич Потанин, Адольф Янушкеевич сияқты Алшынбай, Құнанбай, Шорманның Мұсасы, Жайықбайдың Ыбырайы, Кішкентайдың Аққошқары, Сандыбайдың Ердені, Уәлиханның Шыңғысы сияқты дала шонжарларымен, Жанақ, Шөже, Кемпірбай, Біржан-сал, Жаяу Мұса, Орынбай сияқты Тоқа, Ықылас, Итаяк, Шашақ сияқты күйшілермен қадірлес-сыйлас болған. Бұл адамдар Тәттімбет көкірегінен күмбірлеп төгілген әсем күйлердің тұсауын кесіп, талғампаз сарапшысы болып отырған. Оның өнеріне Біржан сал: «Тәттімбет ардагерім, Арғын асқан, Қырық түрлі күй айналған бармағына», деп сүйсінеді. Тәттімбет талай-талай додалы күй айтыстарына түсіп, қарсыласын тосылту үшін, домбырада қалыс, шалыс, теріс, қосақ бұрауларын көп қолданған. Бұл дәстүрдің орнығуына мұрындық болған. Абайдың анасы Ұлжанға апа болып келетін Малқара қыз, Шұбыртпалыдан шыққан Итаяқ, Найман ішіндегі Шашақ сияқты дәулескер домбырашылармен Тәттімбет күй айтысына түскенде домбыраны бірде башпайымен қағып, келесіде ұстарамен тартып, енді бірде пернелерін қиып тастап тартып өнер көрсеткені туралы қызықты әңгімелер ел ішінде күні бүгінге дейін айтылады. Домбырашылық өнер арғы ата-тегінен дарыған. Алғаш домбыра тартуды әкесі Қазанғаптың інісі Әлиден үйреніп, анасы Ақбөпеден тәрбие алған. Тәттімбеттің әр түрлі тақырыпты қамтитын 40-тан астам күйі бар. Тәттімбет күйлері өмірді терең түсінген, ойшыл, қиялшыл жанның сыры мен сезімін аңғартады. Ол негізінен лирикалық композитор. Шығармалары философиялық түйіндерімен астасып жатады, ал музыка тілі көңі��ге қонымды, тез жатталғанымен орындауға қиын, күрделі болып келеді. Тәттімбет күйлеріндегі лирикадық сарындар, әуен толқындары қазақтың кең даласы мен оның сұлу табиғатын суреттейді. 1855 жылы 24 наурызда Ресей патшасы Александр ҚҚ-нің таққа отыру тойына Тәттімбет өнерпаз ретінде Сарыарқа қазақтарының өкілдерімен бірге барған. Осы сапарында өзінің тамылжыта тартқан күйлері арқылы Ресей астанасының өнер сүйер қауымының назарын аударып, күміс медальға ие болды. Сол медальді Егіндібұлақ ауданы “Қаратау” кеңшарының тұрғыны Тәттімбеттің шөбересі Өзек Кәбішұлында сақтап қалған. Тәттімбет күйлерін насихаттаған өз інісі Жақсымбет, балалары Мұсатай, Исатай, сондай-ақ домбырашылар Н.Шынтеміров, Ғ.Айтбаев, А.Әжібекұлы, С.Қарабаева, Т.Түсіпбеков, Ғ.Кәріпбеков, т.б. күйшінің өзіндік ерекшеліктерін сақтап, күй тарту мектебіне айналдырған. Кеңес дәуірінде Тәттімбет күйлерін Ә.Хасенов, М.Хамзин, У.Бекенов, сондай-ақ М.Тілеуханов, А.Байбосынов, Ж.Нұржауов, т.б. кәсіби күйшілер орындап, насихаттады. Қазақ симфониялық және опералық туындыларында Тәттімбеттің көптеген күйлері пайдаланылды. Мысалы, Евгений Брусиловскийдің “Қыз Жібек” операсында “Былқылдақ”, “Қос басар”; “Жамбыл” фильмінде “Сары жайлау” күйлері орындалады. Мансұр Сағатов Тәттімбеттің “Сылқылдақ” күйін эстрада оркестрінің сүйемелімен трубаға арнап пьеса жазды. Күйшінің туған жерінде Егіндібұлақ халық аспаптар оркестрі, Қарағанды қаласындағы музыкалық училище Тәттімбеттің есімімен, ал Ақтоғай ауданындағы халық ансамблі композитордың есімімен аталады. 1984 жылы Егіндібұлақ ауданында композиторға ескерткіш-белгі (мүсіншісі Ж.Молдабеков, археолог А.П. Малков) қойылды. Алматы мемлекеттік (қазіргі Қазақ ұлттық 1971 жылдан шертпе күй класы жұмыс істейді. Ол Тәттімбет күйлерін негізге ала отырып, Қазақстанның басқа да өңірінің шертпе күй дәстүрлерін жинақтап үйретеді. Тәттімбеттің кең таралған күйлерінің кейбіреулері: ===Сары жайлау=== Композитор “Сары жайлау” күйін Майдасары жайлауына қоныстанған кезінде, күз мезгілінде шығарған. Мұнда табиғаттың әсем суреті, жаз-сайрандағы рахатты шақтар бейнеленеді. Күйдің ішкі философиясы табиғатты суреттеу арқылы жаз думанын бастан кешкен адам өмірінің қайта оралмас бұралаң жолдарын табиғат мезгілімен салыстыруды мегзейді. Күй табиғаты сыршыл, қиялшыл, мөлдір лиризмге толы. Нәзік нюанстар мен әсем ырғақты иірімдер тыңдаушысын бірде желпіндіріп, енді бірде тәтті мұң толқынымен тербетеді. ===Былқылдақ=== Тәттімбет күйлерінде негізінен өмір тартысы, тағдыр тауқыметі, сұлулыққа құштарлық, алыс арман, сарғайған үміт, өкініш сарыны баяндалады. Ал “Былқылдақ” күйі жер атына байланысты (елінде Былқылдақ атты сазды жайлау болған) шыққан. Күйдегі романтика мың бұралған өзен ағысы, бұлақтың қоңыраулы сыңғыры, тоғайдағы құстың әсем үні сұлу табиғат тынысымен ��ласып жатыр. ===Көкей кесті=== Тәттімбет шығармаларының ең биік шыңы “Көкей кесті” күйі. Бұл күйді сазгер өмірінің соңғы жылдарында шығарған. Мұнда халық шежіресінің ұлылығы мен ұлағатты ақыл-ойдың парасаты толғанады. Домбыра орындаушылық шеберлігінде кездесе бермейтін екі қолға бірдей вибрациялық діріл толқынын түсіру арқылы және саусақтардың қарымен жоғары қарай орап қағу “Көкей кестінің” өте күрделі туынды екендігін көрсетеді. Күйдегі орындаушылықтың жаңа пошымы, яғни шерту тәсілдерінің сан қырлы өрнегі Тәттімбеттің күйшілік мектебін даралай түседі. 250px ===Сылқылдақ=== Сөйтіп, ол домбыра үніне “жан бітіреді”, күйдің табиғатын, сырын ашады. Тәттімбет лирикасының тағы бір қырын ашатын “Сылқылдақ” күйі. Бүл күйді композитор өзімен күй сайысына түсіп, өнер көрсеткен домбырашы қызға арнап орындаған. “Сылқылдақ” күйінің музыка тіліндегі күміс қоңырау үні, әдемі әуені тыңдаушыға ерекше әсер қалдырады. Күй бойынан жастық жалын мен өмірге құштарлықтың лебі еседі. Күй сарыны Тәттімбетке тән композициялық ерекшелік қолтаңбасын даралап, оның шертпе күйдегі нақышын танытады. ===Қосбасар=== Тәттімбеттің “Қосбасар” күйінің бірнеше түрі бар. Осы аттас күйлер Тоқа, Әбді, т.б. халық күйшілерінде де кең өріс алған. Әр “Қосбасардың” өз тарихы, айтары бар. Тәттімбет “Қосбасарлары” туған жер табиғатын, халық өмірін суреттейді. ===Бес төре=== Тәттімбет тек күйші ғана емес, сөзге ұста, шешен, шыншыл, әділетті көксеген ақын жанды сері адам болған. Композитор “Бес төре” күйін халықты қыспаққа алып, жәбірлеген атқамінерлерге арнап шығарған. Бұл юморға толы туынды. Тәттімбет қоғамдық болмысқа сын көзімен қарап, өзінің шығармалық туындысы арқылы әлеуметтік бағытын аңғартады. Тәттімбеттің жалпы бізге белгілі 40-тан астам күйі бар. ==Дереккөздер== Санат:Қарағанды облысы Санат:Күйшілер Санат:Қазақстан сазгерлері Санат:1815 жылы туғандар Санат:1860 жылы қайтыс болғандар +'''Николай Власович Черненко ''' (25.12.1924 жылы туған, Батыс Қазақстан облысы Бөрілі ауданы Келте ауылы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, пулемет расчетінің командирі. Украин. Кеңее әскері қатарына 1942 жылы 10 тамызда шақырылып, 1942 жылдың желтоқсанынан 1-Беларусь майданы 7-гвардиялық атты әскер корпусы 16-гвардиялық атты әскер дивизиясы 60-гвардиялық атты әскер полкі құрамында Ұлы Отан соғысына қатысқан. 1945 жылдың 26-28 сәуіріндегі Бранденбург қаласы (Германия) үшін болған ұрыстарда Черненко ерлік пен қаһармандықтың үлгісін көрсетті. 27 сәуірде Черненко басқаратын эскадрон күші басым жаудан кейін шегінбей, олардың қарсы шабуылын тойтарып, 50-ден астам адамын жойды. Черненкоға ерекше ерлігі үшін КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (31.5.1945). Соғыстан кейін Елек ауылында (Ақтөбе облысы) комсомол-партия саласында әртүрлі қызметтер атқарды. 1987 жылы Ресейге қоныс аударды. Елек ��тындағы орта мектепке Черненконың есімі берілген. Ленин орденімен, көптеген медальдармен марапатталған. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Чигадаев Петр Васильевич''' (1923, Қостанай облысы Қарабалық ауданы Боскөл ауылы 26.2.1982, Меңдіғара ауданы Боровской кенті) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, сержант, өздігінен жүретін қарулы қондырғының командирі. Орыс. Кеңес әскері қатарына 1942 жылы шақырылды. Украина, Молдова, кейіннен Румыния, Венгрия, Австрия жерлерін азат етуге қатысты. 1944 жылдың 20 тамызында 2-Украина майданының тобы жау бекінісін Яссы қаласы тұсында бұзып өтті. 6-армияның танкішілері дұшпанның үшінші алаптағы қорғаныс шебіне шықты. Жау ұрысқа өз резервінен үш дивизия қосып, Кеңес әскерлерін Бахлуй өзенінің сырт жағына шығарып тастамақ болды. Бахлуй өзенін кешіп өтушілер сапында Чигадаев та болды. Холл станциясына басып кірген Чигадаев өзінің жауынгер достарымен бірге танкіге қарсы ататын төрт зеңбіректі, алты пулеметті, жүзге тарта жау басқыншыларын жойып жіберді. Келесі бір шайқаста Чигадаев Румыния жеріне бойлап еніп, Текун маңында Серет өзенінен өтті. Чигадаевқа алға өтіп барып көпірді басып алуға бұйрық берілді. Мөлшерлі жылдамдықпен әрі оқты үздіксіз жаудыра отырып, өздігінен жүретін зеңбірек оғының қалқалауымен саперлер көпірді минадан тазарта бастады. Осының нәтижесінде жаудың үш танкісі жойылып, артиллерия мен миномет батареяларының үні өшірілді. 17 автокөлік өртеніп, 100-ден астам жау жойылды. Осындай ерен ерліктері үшін КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Чигадаевқа Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (24.3.1945). ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Қазақтың спорт және туризм академиясы''', дене тәрбиесі мен спорт саласы бойынша ҚР-ындағы ең үлкен жоғары оқу орыны. Бұрынғы аты Қазақ дене тәрбиесі институты, Халық комиссарлар кеңесінің 1944 жылғы 14 қарашадағы қаулысымен ашылған, ал ҚР үкіметінің 28.10.1988 ж. Қаулысымен Қазақ туризм және спорт академиясы (әрі қарай академия) болып өзгертілген. Академия туризм мен спорт саласы бойынша білікті жаттықтырушылар мен валеологтарды, спорт дәрігерлерін, экономистерін, мейманхана қызметкерлерін дайындайды. Академияның оқу корпустары, спорт залдары, жатақханалары, стадионы, Қапшағайда туристік, "Горельник" тау-шаңғы базасы бар. Академияның түлектері тек республикада ғана емес алыс-жақын шет мемлекеттерде де қызмет істейді. Оның түлектері Олимпиялық ойындарда 32 алтын, 22 күміс, қола медальдарға ие болды. Атақтары әлемге танымал спортшылар А. Колесов, В. Резанцев, Д.Тұрлыханов, Ш. Серіков, И. Валетов, Т. Досымбетов, В. Минеев, A. Парыгин, В. Кравченко, О. Антропов, О. Кривошева, Е. Чебукина, А. Ким, В. Люкин, Ж. Сауранбаев, В. Тихоненко, И. Герлиц, О. Шишигина, Е. Ибраймов және т.б. осы академияның түлектері. Оларды академияның П. Матущак, О. Жарылғапов, В. Псарев, Ә. Нурмаханов, В. Байдин,B. Ермаков, Е. Войнов сияқты білікті мамандар дайындаған. ''Академияда мынадай факультеттер бар:'' Олимпиялық спорт түрлері факультеті (ОСТФ); Валеология және спорт медицинасы факультеті; Туризм, туризм және сервис факультеті; Кәсіби спорт және шығыс жекпе-жектері; Академияның ректоры республикалық студенттік спорт одағының президенті және студенттердің одағындағы республиканың өкілі болып табылады. ''Академияның (бұрынғы дене тәрбиесі институты) ректорлары болып мына адамдар қызмет істеді (уақыт мерзіміне сәйкес):'' Шәміл Шәкірұлы Бекбаев; Хамза Мұхамеджанұлы Мұхамеджанов Қанафия Абдуллаұлы Ахметов Еркін Шалабасұлы Әсенов Асқар Біләлұлы Өтешев Бектілеу Қаражанов Қайрат Хайроллаұлы 3акария == Дереккөздер == Санат:Спорт Санат:Алматы жоғарғы оқу орындары +'''Хамза Мұхамеджанұлы Мұхамеджанов''' (1. 05. 1911, БҚО 20. 10. 1981, Алматы қаласы), балалар үйінде тәрбиеленген 1935 ж. Мәскеудегі мемлекеттік орталық дене тәрбиесі иститутының аға оқытушысы болып қызмет істеді. Жеңіл атлетикадан республиканың әлденеше мәрте чемпионы әрі рекордшысы. 1939 ж. Алматы дене тәрбиесі техникумының директоры болып тағайындалды. ҰОС-ының ардагері 1942-1946 ж. КСР-і ерікті спорт қоғамының төрағасы, 1952-72 ж. Академияның ректоры. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша жеңіл атлеттер Санат:КСРО жеңіл атлеттері +'''Еркін Шалабасұлы Әсенов''' (22.04.1927, Қобда ауданы, Ақтөбе облысы) педагог. Қазақ дене тәрбиесі институтын (қазіргі Қазақтың спорт және туризм академиясы) бітірген. Атырау қапасындағы "Нефтянник" ерікті спорт қоғамының төрағасы. 1956- 64 ж. Атырау облыстық спортшылар одағының төрағасы. 1965-69 ж. Қазақстан Компартиясы орталық комитетінің нұсқаушысы. 1969-78 республикалық спорт комитеті төрағасының орынбасары. 1978- 83 ж.ж. Қазақтың спорт және туризм академиясы ректоры. == Дереккөздер == Санат:22 сәуірде туғандар Санат:1927 жылы туғандар Санат:Қобда ауданында туғандар Санат:Қазақтың спорт және туризм академиясы түлектері Санат:Қазақтың спорт және туризм академиясының ректорлары +'''Қайрат Хайроллаұлы 3акария''' (17.12. 1957, Самар ауданы, ШҚО) 1976 ж. ҚазМУ-дің факультетін бітірген. Аспирант, ғылымынын кандидаты (1986), докторы (1996), профессор, академик. 1993- 95 ж. Шығыс Қазақстан Университетінің ректоры, облыс әкімінің орынбасары, 1995-98 ж. ҚР Президенті аппаратының секторы меңгерушісі. 1998 жылдан бастап Қазақ спорт жене туризм академиясының ректоры. Жан-жақты білімді, математикада "Закария теориясын" ашқан, тарихта "Шыңғыс хан баяны" атты тарихи-танымдық кітабының авторы. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +'''Аманша Сейсенұлы Ақпаев''' (12.09. 1937, Владимировка селосы, Астрахан облысы РФ-28.08. 2004 Алматы қаласы), ҚазКСР-інің және КСРО-ның ЕСЖ-сы. ҚазКСР-і Министрлер Кеңесі дене тәрбиесі мен спорт комитетінің (1971 93), Ұлттық Олимпиада комитетінің (1993–2004) төрағасы. ҚазКСР-і Жоғарғы Кеңесі ІХ-ХІ шақыруларының де��утаты. "Құрмет". "Халықтар достығы", "Құрмет белгісі", ХОК-інің, ҰОК-тінің, Азия Олимпиада кеңесінің ордендерімен марапатталған. Ол туралы "Жизнь отданная спорту" естеліктер жинағы Б. Ирмуханов, P. Ақпаева) және Ө. Жолымбетовтың "Спортқа бағышталған ғұмыр" деректі хикаяты (повесть) шықты. == Дереккөздер == +'''Әбді Ержұманұлы Артықов''' (15.10.1911, Қазатком аулы, Еңбекші қазақ ауданы, Алматы облысы 10. 02. 1967 сонда), Алматы мал Абай атындағы педагогикалық институттарын, Москвадағы әскери академияны бітірген. ҰОС-ының ардагері, әскери атағы полковник. 1953-59 жылдардың арасында республикалық ерікті спорт қоғамдары одағының төрағасы. КСРО халықтарының Москвада өткен II (1959) республика құрама командасының басшысы болды. Жергілікті ұлт өкілдерінің арасынан дене тәрбиесі мен спорт мамандарын тәрбиелеуге айрықша еңбек сіңірді. Артықов спорт ұйымдарын басқарған кезде Қазақстанның құрама командалары Халықаралық жарыстарға қатыса бастады. == Дереккөздер == Санат:Спорт Санат:Тұлғалар +'''Қаркен Ахметұлы Ахметов''' (26.04.1930, Краснокут ауданы, Павлодар облысы 25. 11.1975. Мәскеу), көрнекті спорт және мемлекет қайраткері. Арғын тайпасы Қанжығалы руынан шыққан. Қарағанды облыстық комсомол комитетінің екінші хатшысы (1958-59), ҚазКСР-і ерікті спорт қоғамдары одағының кафедрасында (1959) осы Одақтың төрағасы болып сайланды. Одақ спорт комитеті болып қайтадан құрылғаннан (1965) кейін 1971 жылға дейін осы комитеттің төрағасы қызметіне ауысты, ҚазКСР-і Министрлер Кеңесінің (1971-75) істер басқармасының бастығы болып тағайындалды. Ахметов спортты басқарған кезде Алматыдағы Орталық стадион, Балуан Шолақ атындағы спорт сарайы, Өскемендегі "Юбилейный" спорт сарайы, Қызылордада Ғ. Мұратбаев атындағы спорт комплексі т.б. құрылыстар салынды. == Дереккөздер == Санат:Спорт Санат:Тұлғалар +'''Леонид Васильевич Головин''' (23.04.1925, Марий АССР-і, РФ-23.03.1999, Алматы қаласы.), "Қаз КСР-інің еңбек сіңірген мәдениет қайраткері". Қазақстан бөлім меңгерушісі, ұзақ жылдар бойы (1951- 72) дене тәрбиесі және спорт комитеті терағасының орынбасары болып қызмет істеді. ҰОС-ының ардагері. "Құрмет белгісі", "1-ші дәрежелі Ұлы Отан соғысы", екі рет "Қызыл Жұлдыз" орденімен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +'''Әбдісағит Шаймұханбетұлы Тәтіғұлов''' (13 наурыз, 1940 жылы туған, Қостанай облысы Федоров ауданы Трактово ауылы) Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген құрылысшысы (1977), архитекторлық ғылымдардың кандидаты (1979), профессор (1992), Шығыс елдері халықаралық архитектор (2001) және Халықаралық архитиктура академияларының (2002) академигі. == Өмірбаяны == Арғын тайпасы Тоқал Арғын руының Төлек бөлімінен шыққан. 1962 жылы Қазақ политехникалық институты институтының (қазіргі Қазақ ұлттық техникалық университеті) факультетін бітірген. 1962 1975 жылы Ақмоланың (қазіргі Астана) құрылыс орындарында, Қазақ КСР-і Мемлекет құрылыс комитетінде инженер және азаматтық үй құр��лысы басқармасында бас маман 1975 жылдан Қазақстанның қала құрылысын жобалау институтының (1993 жылдан “KAZGOR” жобалау академиясы) директоры 2003 жылдан “KAZGOR” жобалау академиясының президенті. == Жобалары == Алматы қаласында “Қазақстан” қонақ үйі (1978, Ю.Г. Ратушный, Н.Л. Матвиец, т.б.; Қазақ КСР-і Мемлекеттік сыйлығы, 1980) Орталық мемлекеттік мұражайының ғимараты (1984) Қазақстан Мемлекеттік мұражайының ғимараты (1985, Ратушный, З.М. Мұстафина, т.б.) Ұлттық банктің әкімшілік ғимараты (1994) “Алма” сауда үйі (1999) кешені (2002) Стратегелиялық зерттеулер институтының ғимараты (2002 06) “Жиһаз” бизнес орталығы (2005), т.б. құрылыс ғимараттары салынды. == Кітаптары == Тәтіғұлов басқалармен бірлесіп “Қазақстанның қала құрылысы” (1973) “Жобалау кеңесінен жобалау институттарына дейін” (1980) атты кітапты жазған; Тәтіғұлов Ә.Ш. Өзекті өмір ("Стержень жизни") Алматы, 2000. Тәтіғұлов Ә.Ш. Парыз (Считаю долгом своим. 1-том), Алматы, "Баспақан" 2010. Тәтіғұлов Ә.Ш. Ізгілер ізі (Раздумья современниках, 2-том) Алматы, "Баспақан" 2010. элита Казахстана, Алматы, 2005. сонымен қатар 170 мақала монограммалық еңбектің бірқатар оқулықтардың авторы. == Марапаттары == 1999 жылы Мәдениет қайраткері 2005 жылы Қазақстанның құрметті құрылысшысы атағы. “Парасат” Еңбек Қызыл Ту “Халықтар достығы” “Құрмет белгісі” ордендерімен және медальдармен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:13 наурызда туғандар Санат:1940 жылы туғандар Санат:Федоров ауданында туғандар Санат:Қазақстан құрылысшылары еңбек сіңірген құрылысшылары ғылымдарының кандидаттары Санат:Шығыс елдері халықаралық архитектор академиясының академиктері архитиктура академиясының академиктері Санат:Қаныш Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті түлектері Санат:Қазақстан сәулетшілері Санат:Қазақстан мемлекеттік сыйлығының иегерлері Санат:Қазақстан мәдениет қайраткерлері Санат:Парасат орденінің иегерлері Санат:Еңбек Қызыл Туы орденінің иегерлері Санат:Халықтар Достығы орденінің иегерлері Санат:Құрмет Белгісі орденінің иегерлері құрметті құрылысшылары +'''Акешай Жайлаубеков''' (12.02. 1942, Жалаңаш ауылы, Алматы облысы), ҚазКСР-інің ЕСЖ-сы (1980). 1989-98 жылдары Алматы қалалық спорт басқармасы төрағасының орынбасары, сосын төрағасы. 1998-2004 жылдары Алматы облыстық спорт басқармасының терағасы. Жайлаубеков Алматы облысының спорттағы көрсеткіштерін республикадағы 11-інші орыннан 2-ші орынға дейін көтерді. == Дереккөздер == Санат:1942 жылы туғандар Санат:Алматы облысында туғандар Санат:Алматы облысы спорты +'''Владимир Андреевич Сорокин''' (12.02.1948, Алматы қаласы), СШ-і, ҚР-ның ЕСЖ-сы (1975). 1975-82 ж. арасында шаңғымен тұғырдан секіруден мемлекеттік жаттықтырушы. 1995-2000 ж. ҚазКСР-інің Министрлер Кабинеті бөлім бастығының орынбасары, сосын республикалық туризм және спорт агенттігінің орынбасары, штаттағы командалар дирекциясының директоры, 2001 жылдан қолданбалы спорт түрлері бойынша республикалық жоғары спорт мектебінің директоры. == Дереккөздер == Санат:13 ақпанда туғандар Санат:1948 жылы туғандар Санат:Алматыда туғандар Санат:Қазақстан спорт шеберлері еңбек сіңірген Санат:Шаңғымен трамплиннан секіруден жаттықтырушылар +'''Қантай Темірғалиев''' (1911, БҚО 2000 Алматы қаласы), Қазақстанда дене тәрбиесі мен спорт жұмыстарын бірі, ҰОС-ның ардагері, ҚазКСР-іне ерікті спорт қоғамдары одағы төрағасының орынсасары (1946 1957), республикалық "Қ" ерікті спорт қоғамы төрағасының орынбасары, Алматы облыстық "Қ" ерікті спорт қоғамының төрағасы. Темірғалиев республикада ауыл-село спортын, бұқаралық дене тәрбиесін дамытуға үлкен үлес қосқан адам. == Дереккөздер == Санат:Спорт Санат:Тұлғалар +'''Серік Адамұлы Төкиев''' 1957 жылы 28 шілдеде Павлодар облысының Баянауыл ауылында туған. Қазақ. Әкесі Төкиев Адамболсын (1901-2002). Анасы Төкиева Рәзия (1926-2008). Шымкент педагогикалық институтының дене шынықтыру және спорт факультетін (1984) дене шынықтыру және спорт пәнінің оқытушысы мамандығы бойынша; Алматы экономикалық университетінің қаржы және несие факультетін (2003) мамандығы бойынша бітірген. Педагогика ғылымдарының кандидаты (1998). Кандидаттық тақырыбы: ≪Мектеп жасындағы және мектеп жасына дейінгі балаларға арналған күрес элементтеріне ие қимыл ойындары≫. Қазақ спорт және туризм академиясының профессоры (2001 жылдан). Халықаралық психология ғылымдары академиясының мүше корреспонденті (2000 жылдан). Қазақ, орыс, неміс және ағылшын тілдерін біледі. ≪Нұр Отан≫ ХДП мүшесі (2005 жылдан). 1989 жылдан Жоғары спорт шеберлігі мектебінің самбо күресі бойынша (Шымкент). 1992 жылдан Шымкент қаласындағы облыстық КОРМБЖМ директоры. 2000 жылдан ҚР Туризм және спорт жөніндегі агенттігінің ≪Штаттық ұлттық командалар дирекциясы≫ РМК директоры. 2006 жылдан «Қ. Мұңайтпасұлы атындағы Спортта дарынды балаларға арналған республикалық MM директоры. Дүниежүзілік қазақша күрес федерациясының президенті (2003 жылдан). Азия чемпионатының мәрте күміс жүлдегері (1995, 1996), самбо күресі бойынша Әлем кубогының қола жүлдегері (1995, 1996, 1999) Тұрымбетов қорғанды; мәрте Азия чемпионы (1993, 1994), Әлем чемпионатының күміс жүлдегері (1993) Сапарғалиев Ғалымжанды; КСРО чемпионы, Әлем чемпионатының күміс жүлдегері (1989), Самбо бойынша Әлем кубогының иегері (1992) Волобуев Сергейді; КСРО Халықтары чемпионаы, Әлем кубогының иегері, Әлем чемпионатының жүлдегері Жартыбаев Сәкенді тәрбиелеп шығарған. Дзюдо күресі бойынша КСРО спорт шебері (1982). Самбо күресі (1980) және қазақша күрес бойынша (1982) Қазақ КСР Спорт шебері. Самбо күресі бойынша ҚР Еңбек сіңірген жаттықтырушысы (1993). ҚР құрметті спорт қайраткері (2003). ОҚО Жетісай ауданының құрметті азаматы (2008). FILA алтын орденімен (2010); ≪Астананың 10 жылдығы≫ медалімен (2008); «ҚР дене шынықтыру мен спортты дамытуға сіңірген еңбегі үшін≫ белгісімен (1997); Қазақ күресін дамытуға ерекше үлес қо��қан үшін Дүниежүзілік «Қазақ күресі≫ федерациясының ≪Алтын алқа≫ төс белгісімен, ҚР ҰОК құрмет грамотасымен марапатталған. Үйленген. Жұбайы Стенина Оксана Анатольевна (1978 ж. т.). Ұлдары Қанат, Қайрат, Алпамыс, Адам, Дәулет; Қызы Меруерт. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар +'''Тұрсын Исаұлы Шубаев''' ҚазКСР- інің ЕСЖ-сы (1971). Республикадағы дене тәрбиесі мен спорттың үлкен бірі. Республикалық "С" ерікті спорт қоғамы төрағасының орынбасары, Алматы облыстық және қалалық дене тәрбиесі және қалалық спорт комитеттерінің төрағасы. Шубаев басқарған жылдары Алматы қаласының спорты республикада жетекшілік орынға нығайды, республикалық кеш бастады, республикалық құрама командасындағы алматылық спортшылардың үлесі 70 пайызға дейін ұлғайды. Алматы қалалық кеңесінің (1975-77) депутаты, "КСРО дене тәрбиесі және спортының үздігі" (1973), "Еңбектегі ерлігі үшін" медалімен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:Қазақстан депутаттары Санат:Тұлғалар +'''Қашықтық''', 1. Сөреден мәреге дейінгі аралық. 2. Секіруге байланысты спорт түрлерінде сөреден барып түскен жердің арасы. Автомобиль спортында, қашықтықтар дәрежеге белінеді: А) тас жолмен жарысудағы қашықтықтар-50, 100, 200, 1000 км; Б)тас жолмен айнала жарысуда мұнда ең қысқа қашықтық 50 км. кем болмайды; В) тас жолда өтетін кросста аралары 30-дан 80 км- ге дейін бірнеше айналымнан тұрады; Г) рекорд жасау үшін өтетін 1, 5, 10,50, 100, 200, 500 және 1000, 30000 км арасында 5000 км тұратын демалыс уақыты бар ал 30000 км астам қашықтықта әрбір 10000 км кейін бір демалысы бар қашықтықтардан тұрады. ==Академиялық қайық есудегі қашықтық== Академиялық қайық есуде, мұнда жарыс мына қашықтықта өтеді; 2000 м-ге дейін ер адамдар мен жасөспірімдер арасында; 1000 м-ге дейін қалған жас тобындағылар үшін академиялық қайық есуде қашықтық түзу сызықтың бойымен өтеді. ==Ат спортындағы қашықтық== '''Ат спортында қашықтықтар''' былайша бөлінеді, А) кедергімен жарысуда 2-3 км-дің арасында; В) кросстар-3-8 км; Г) ұзаққа шабу-25-50 және 100 км.; Д) алаңда өнер көрсету және үшсайыста 29450, 32400 және 34850 м; Е) тосқауылдармен өтіп шабуда қашықтықтар жол бойына қойылған тосқауылдардың санына байланысты. ==Байдарка және каноэ есудегі қашықтық== '''Байдарка және каноэ есуде''', қашықтықтар: 500 жас қыздар үшін; 500 және 1000 әйелдер мен жастары үлкендеу қыздар үшін және жастары кіші қыздар үшін; 500, 1000, және 5000 м. жастар үшін; 500, 1000, 10000 және марафондық қашықтық (100 км көп)-ересек ер адамдар үшін. Мұнда 500 және 1000 қашықтықтар түзу сызықтың бойымен ал қалған қашықтықтар айналыммен өтеді. ==Буер спортында қашықтық== Буер спортында, қашықтық 500 м-ден басталады. Бұл аралықты жарыс тузу жолмен өтеді. Бұдан кейін жарыс жолы су айдынының көлеміне байланысты әрқилы өзгерістерге ұшырайды. ==Бокста қашықтық== Бокста, екі спортшының арасындағы арақашықтық жақын, орта және алыс арақашықтық болып үшке бөлінеді. ==Дөңгелек және траншеялық стенд көздеуде== '''��өңгелек және траншеялық стенд көздеуде''', қашықтық деп серіппеден атып шыққан нысананың және мергеннің тұрған орнының арасындағы қашықтығы есепке алынады. ==Желкен спортында== '''Желкен спортында''', диаметрі мильге тең (3,218 км) кильді қайықтар үшін 1,3 мильге тең (26,092 км) қашықтықтарда өтеді. Желкенді қайықтар үшін, қашықтық 10 кабельтке (1852 м) өтеді. 1960 жылдан бері жарыс багдарламасына 2000 метрлік қашықтық енгізілді. ==Жугірудегі қашықтықтар== '''Жугірудегі қашықтықтар''', төрт дәрежеге бөлінеді: А) қысқа қашықтықтар әйелдер үшін 300 м, ерлер үшін-400 м.; Б) Орта қашықтықтар әйелдер үшін 1000 м, ерлер үшін 2000 м.; В) ұзақ қашықтықтар 1000 және 1500 әйелдер үшін, ерлер үшін 3000-10000 арасында; Г) өте ұзақ қашықтық- 20 км-ден 42 км, 195 марафондық қашықтық әйелдер және ерлер үшін. Бұдан кейін бір күндік жүгіріс бар Мұнда бір күнде спортшы қанша км жүгіріп өтеді, спортшы осы уақыт аралығында қанша км жүгіреді жеңіс соған байланысты. 110 м- ге дейін қашықтықта сөре мен мәренің арасы түзі жолмен өтеді, ал 200 м-лік қашықтықта жүгіру стадион ішінде өтсе бір айналым 400 м-де екі айналым және екі түзу жолмен жарысу бар. Ал қалған қашықтықтарда айналымдар көп мысалы 800 м- де айналым; 1500 м-де 12 1/2 айналым, ал 15 км-ден 42 км. 195 м. аралығындағы қашықтықтар екі түзу жолдан тұрады, яғни жүгірушілер алаңның жартысына дейін түзу жолмен жүгіріп барып кейін оралады. 500 м-ден 15 км арасындағы кросстар бір түзу жолдан немесе төрешілер белгілеген бірнеше айналымдардан тұрады. Спорттық жаяу жүруден жарыс 3-50 км. арасында жүгіру жолымен ал 15- 50 км. арасында тас немесе жай жолдың үстімен өтеді. ==Жүзу спортында== '''Жүзу спортында''', барлық топтар үшін қашықтықтар 50- 1500 м-дің арасында. Брасс, баттерфлей және шалқалап жүзуден жарыс 50, 100 және 200 м-дің арасында өтеді. Мұнда айналымдар бассейннің ұзындығына байланысты (25-50 м). ==Конькимен жарысу спортында== Конькимен жарысу спортында, қыздар мен балалар арасында жарыстар 500-1000 қашықтарда ересек қыздар арасындағы 500-1500 арасында, әйелдер арасында жарыста 500- 3000 арасында; жасөспірімдер арасындағы жарыстар 500-5000 м. қашықтық арасында; ересек арасындағы жарыстар 500- 10000 м. қашықтық арасында етеді. Мұндай жарыстар қысқы стадиондарда ететіндіктен конькишілер 100 м. қашықтықты түзу жолмен өтіп айналымға түседі тағы 100 м-ден кейін айдынның екінші басынан екінші айналым басталады. Айналымдардың саны жарыс өтетін қашықтықтарға байланысты. ==Мотоцикл жарысында== Мотоцикл жарысында, қашықтықтар дәрежеге бөлінеді: А) шоссенің бойымен жарысу-50, 100, 200, 500 және 1000 км.; Б) шоссемен айнала жарысу бір айналымы 50 км-ден кем емес айналымдардан тұрады; В) ер адамдар үшін кросстың қашықтығы 30-60 км., ал әйелдер үшін 20-40 км; Г) тректе жарысу 5- 50 км. қашықтықтан тұрады. Д) рекордтар жасау үшін қашықтықтар-1, 5, 10, 50, 100, 200,500,1000 және 2000 км. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Мүгедектер спорты''', туа немесе түрлі себептермен мүгедек болып қалған адамдардың дене тәрбиесі және спортпен айналысуды олардың қоршаған ортаға үйренісуіне, психикасының түрлі жағдайларға бейімделуіне әсер етеді, денсаулықтарын нығайтады. Жарыстарға қатысу оларды шыңдайды. Белсенді емірге құлшындырады. Көптеген елдерде, оның ішінде Қазақстан Республикасы да мүгедектер спортының халықаралық талаптарға сәйкес нормалары мен ережелері бекітілген. 2001 жылға дейін саңырау адамдардың ойындары өтіп келді. Одан кейін де басқа да кемтар адамдардың спорт ойындары ұйымдастырылды. 2000 жылдан бастап параолимпиялық ойындар өтіп келеді. Қазақстанда мұндай спорт жарыстары 1992 жылдан бастап өте бастады. Осы жылы өткен мүгедек адамдардың республикалық 25 адам ХДШС-інің, 60 адам CШ-нің нормаларын орындады. Мұның өзі республикалық мүгедектер спортытының республикада халықаралақ аренаға шығуына даңғыл жол ашты. Мұндай спортшылар 1998 ж. Қарағандыда, 2001 ж. Астанада өтті. Республиканың мүгедек спортшылары арасында ең таңдаулыларды іріктеу үшін есту органдары тосаң, шектеулі мүгедектер арасын¬да жарыстар өте бастады. 2001 ж. 1-ші параолимпиялық ойындар өтіп, республиканың құрамасы мұнда жақсы өнер көрсетті. Сонымен қатар республиканың мүгедек спортшылары түрлі чемпионаттар мен Азия ойындарында көзге түсіп, түрлі халықаралық бірлестіктерге мүше бола бастады. Республиканың мүгедек шахматшыларын, дойбышыларын, т.б. спорт түрлері өкілдерін ел тани бастады. Бұлардың барлығы халықаралық жарыстардағы табыстарымыздың арқасында болатын. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Ольга Сергеевна Бахерева''' (29.07.1954, Алматы), конькиден СШ-і. ҚР-ның және жасөспірімдер арасындағы КСРО біріншілігінің жеңімпазы. ҚазМУ-ді (1976) және Қазақ дене тәрбиесі институтын (1986) бітірген. УФА-ның медицина институтында, Алматының спорт мектептерінде жаттықтырушы болып қызмет істеді. 1990 жылдан республикалық "Снешел Олимпикс" қайырымдылық қорының атқарушы директоры. Мүгедектер спорты бойынша Еуропалық кеңестің мүшесі. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша конькишілер Санат:КСРО конькишілері +'''Александр Михайлович Вагнер''' (16.12.1946, Көкпекті ауданы, ШҚО 10.07.1997 Алматы), ЕССШ-і (1989). топтағы мүгедек. ТМД елдерін мүгедектер арбасымен аралап өткен, Алматы-Пекин- Сеул-Токио супер марафонына қатысушы, мүгедектер арбасымен Ұлы Қытай қорғаны бойымен жүріп, Балқаш көлін оңтүстіктен солтүстікке жүзіп еткен, 2000 м. биіктіктен парашутпен секірген. "Мужество" (1994), "Құрмет" (1995) ордендерімен марапатталған. == Дереккөздер == +'''Нұралы Шерманұлы Құлышев''' (25.01.1958, Булаев ауданы, СҚО) ХДШС-і. Жеңіл атллетикадан, жүзуден, волейболдан мүгедектер арасындағы республикалық чемпионы. Әскери борышын өтеу кезінде жарақат алып топтағы мүгедек болып қалған (1991). СҚО-ы мүгедектер спорт қоғамының төрағасы. Волейболдан ТМД елдері біріншілігінің жеңімпазы (ҚР құрамасының сапында). Мүгедектер арасындағы Еуропа кубогіне қатысушы. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша жеңіл атлеттер Санат:КСРО жеңіл атлеттері +'''Тәтіқара''' (1705, қазіргі Қостанай облысы Сарыкөл ауданы 1780, сонда) ел бастаған көсем,аға батыр, әрі ақын, қазақ жыраулық өнерінің белді өкілі. Абылай ханның ақылшысы ретінде біршама уақыт хан сарайында тұрған. Руы Уақ. Олжабай, Бөгенбай батырлардың қалмаққа қарсы жорықтарына қатысып, олардың ерлік істерін мадақтаған, толғауларында жауынгерлерді табандылыққа, төзімділікке үндеген. 1756 жылғы Цин империясы басқыншылары мен Абылай сарбаздары арасында өткен соғысты сипаттаған жалынды жырлары (“Қамыстың басы майда, түбі сайда”, “Кебеже қарын, кең құрсақ”, т.б.) Тәтіқара есімін халыққа кеңінен танытты. Өткір мінезді Тәтіқара ел билеген ханның осал жақтарын сынап, батыр-бектердің кемшін тұстарын беттеріне айтып отырған. “Кеше тоқыраулы судың бойында” атты толғауында ол “Ат құйрығын күзеңдер, Аллалап атқа мініңдер, Ханталау қылып алыңдар” деп халықты күреске шақырады. Бұдан кейін Абылай мен ақын арасы алшақтап, Тәтіқара сарайдан біржола қуылады. Жасы ұлғая келе жағдайы ауырлап, жоқшылық көреді. Алайда ақын қиыншылыққа мойымаған, ханға бас имеген. Бұған көңілін сұрай келген билерге айтқан жайсаңдар мен қасқалар” дейтін жыры дәлел. == Дереккөздер == Санат:Қазақ ақындары +'''Максим Васильевич Рожков''' (1969, Минск қаласы, Беларусь) ХДШС-і. Мүгедектер арасында жеңіл атлетикадан (үшсекіріс) республиканың әлденеше дүркін, әлемнің чемпионы. Азия біріншілігінің күміс (2000 Тэйбей; 2004 Малайзия) жүлдегері. Көптеген халықаралық турнирлердің (1991, Германия, 2004, Куала-Лумпур, Малайзия) жүлдегері. Азия біріншілігінің (1996 Куала-Лумпур) қола медалінің иегері. Г.Инит, М.Фролов. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша жеңіл атлеттер Санат:Тұлғалар +'''Спешиал олимпикс интернешл (СОИ)''', дене мүшелері кемтар адамдардың спортпен айналысуына, жаттығулар жасауына, жарыстарға қатысуына жағдай жасайтын халықаралық ұйым. Оның дүниежүзіндегі 160 мемлекетте миллионнан астам мүшесі бар. СОИ-ды алғаш рет 1963 жылы Юнис Кеннеди Шрайвер (АҚШ) ұйымдастырды. Мүгедек спортшылар арасындағы алғашқы жарыс 1968 ж. АҚШ-тың Чикаго қаласында өтті. Содан бері АҚШ-та әрбір екі жылда бір рет жазғы және қысқы ойындар өтіп тұрады. Ойындарға жастан асқан мүгедек адамдар қатыса алады. Бағдарламасына спорттың түрі енген. Мүгедектер үшін спорттың пайдасы үлкен. Денсаулығы мықты адам әрқашан өзін-өзі мықты, күшіне сенімді, алдында кездескен қиыншылықтарды оңай жеңіп отырады. Дүниежүзілік СОИ комитетінің қазіргі төрағасы Тимоти Шрайвер және Саржета Шрайвер. == СОИ Еуропа елдерінде== СОИ Еуропа елдерінде, "Спешиал Олимпикс" ойындарының бағдарламасына енетін спорт түрлері Орталық және Шығыс Еуропа елдеріне, ТМД жақсы дамыған. Мұндай ұйым ҚР-ында 1992 жылы ашылды. Оның бірінші президенті болып А.Сарманов сайланды. Сода�� бері "Спешил Олимпикс" ойындарында, денсаулығы нашар дімкәс адамдардың арасындағы чемпионаттар республиканың мүгедектері 500-ге жуық медальдарға ие болды, халықаралық үлкен жарыстарда жеңістерге жетті. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Ату спорты''', XIX ғ.-да пайда бола бастады, тирлер ашылды, атудан жарыстар өткізілді. Дегенмен де нысана көздеушілердің аясы өте шектеулі болатын. Онымен офицерлер және кейбір елдердің сарай алыстан нысана көздеумаңындағы ақсүйектері ғана шұғылданды. Бұқараны алыстан нысана көздеу спортына тартуда 1927 ж. ұйымдастырылған Осоавиахим қорғаныс қоғамы үлкен міндет атқарды. Бірнеше жылдар бойы фабрикаларда, заводтарда, мекемелер мен оқу орындарында Осоавиахимнің басшылығымен мамандар дайындалды, алыстан нысана көздеу мен шұғылдану үшін материалдық база жасалды. Еңбекшілер алыстан нысана көздеуге үйрену үшін үлкен мүмкіндікке ие болды. Осоавиохим ұйымдарында ГТО кешеніне норма тапсыру секілді ату спорты бойынша бұқаралық шаралар жүргізілді, ату кешендегі міндетті спорт түрі болды. Осы кешеннің нормасын тапсыра отырып, жаңадан бастаған спортшы атудан бастапқы білім мен дағдыларды қалыптастырады. Нысана көздеу қозғалмайтын және қозғалмалы нысанға ойықты қарудан- винтовкадан және пистолеттен, ал стенд көздеу спорттық мерген аңшы стволы мылтығынан ұшып келе жатқан нысанға ату жүргізіледі. (Стенд көздеуді қараңыз) Траншейлік стендте спортшы траншеядан лақтырған тарелкаларды атады; дөңгелек стендте бір орыннан екіншісіне ауыса отырып екі әртүрлі нүктелерден лақтырылатын тарелкаларды атады. Ойықты қарудан ату жарысы 1824 ж. Швейцарияда өтті. Оқты қарумен ату бойынша Әлем чемпионаты 1897 ж. бастап, стендтік ату 1935 ж. бастап өткізілді. Оқты қарумен ату барлық Олимпиялық ойындар бағдарламасына (1904 ж. және 1982 ж. басқа), Стенд көздеу 1900 ж. бастап (1904 ,1928-48 бөтен) енді. == Дереккөздер == Санат:Спорт +оқпен ату''' соғыстан кейінгі жылдары дами бастады. Оқпен атудан Қазақстан чемпионаты 1950 ж. бастап өткізіліп келеді Г.Майлыбаева кіші калибрлі винтовкадан оқпен атудан бірініші СШ-і атанған спортшы қазақ қызы. Одан кейінгі жылдары республикалық даңқын аспандатқандар. В.Вохмянин КСРО құрама командасының құрамында Әлем чемпионаты (1982), В.Поляк КСРО Еуропа чемпионы (1982), В.Гущев жеке және командалық есепте Еуропа чемпионы (1987), С.Беляев кіші калибрлі винтовкадан атудан КСРО чемпионатында алтын медальға, Олимпиялық ойындар (1996, Атланта) екі күміс медальға ие болды, Г.Беляева, Д.Асфендиярова, О.Давгун және т.б. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Юлия Бондарева''' (3.01. 1975, Павлодар), ХДСШ-і (1995), ТМД елдердегі чемпионатының жүлдегері (1992, Минск), XXVI және XXVII Олимпиялық ойындарға қатысушы (1996 Атланта, АҚШ; 2000, Сидней, Австралия), (6-орын). ҚР-сының бірнеше мәрте чемпионы. Әлем кубогінің сатыларының және кейбір халықаралық турнирлердің жеңімпазы, XII жазғы Азия ойындарының күміс жүлдегері (1998, Банкгок). == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +'''Винтовкамен ату''', үшін ұзын оқпанды қол мылтығы (оқпен ұңғысында иір ойықтары бар) винтовка қолданылады 50 м. қашықтыққа ату үшін олимпиялық бағдарламада калибрі 5,6 мм-ге дейін болатын үлгідегі: қозғалмайтын нысанаға ату үшін кг-нан (белбеусіз) ауыр болмайтын (оптикалық емес), ал қозғалыстағы "қабан" нысанасы оптикалық қарауылы бар, салмағы кг-нан аспайтын винтовкамен атылады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Филипп Васильевич Чижиков ''' (1.9.1923 жылы туған, Солтүстік Қазақстан облысы Қызылжар ауданы Березовка ауылы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, гвардия сержанты, бөлімше командирі, кейіннен подполковник Орыс. 1934 жылы Петропавл ауданы «Новая жизнь» ұжымшарындағы балалар үйінде тәрбиеленді. Осы ұжымшарда жұмыс істеді. 1942 жылдың 20 мамырында Петропавл аудандық әскери комиссариаты Чижиковты Кеңес әскері қатарына шақырды. Кіші командирлер даярлайтын курсты бітірген соң майданға аттанды. Ол Оңтүстік-Батыс майданы 6-армияның 25-гвардиялық атқыштар дивизиясы 81-гвардиялық атқыштар полкінде ұрыстарға қатысты. 1943 жылдың 26 қыркүйегінде алғашқылардың бірі болып Днепропетровск облысы Солонян ауданы Войсковое ауылы маңында Днепр өзенінен өтіп, арғы жағаға бекініп, жаудың карсы шабуылына тойтарыс берді. Сөйтіп Кеңес әскерінің басқа бөлімшелерінің өтуіне көмектесті. Ерлік пен батылдық жасағаны үшін Чижиковқа КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (22.2.1945). Соғыстан кейін лейтенант Чижиков запасқа шықты. Ресейдің Түмен облысы Ишим (Есіл) қаласында, кейіннен ІІМ-нің облыстық қоғамдық тәртіпті корғау басқармасында қызмет істеді. Воронеж қаласында (Ресей) тұрды. Зейнеткерлікке шыққан подполковник Чижиков Ленин, 1-дәрежелі Отан соғысы ордендерімен және медальдармен марапатталды. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары +Маршал Х. Чойбалсан кеңес танкистеріне сыйлықтар береді '''Чойбалсан, Дорнод аймағы 26.2.1952, Мәскеу қаласы, Ұланбатырда жерленген) Моңғолияның саяси қайраткері, маршал, мәрте МХР Батыры. 1912 жылы Моңғолияның сол кездегі астанасы Урга қаласындағы (қазіргі Ұланбатыр) аудармашылар мектебіне түсіп, орыс тілін меңгереді. Үздік оқығаны үшін 1914 жылы Иркутск қаласына оқуға жіберіліп, онда 1917 жылға дейін болды. Ресейдегі революциялық оқиғалардан кейін отанына оралған Чойбалсан моңғол жастарының жасырын ұйымын құрды. 1919 жылы күзде революционер әрі екінші бір ұйым бастығы Дамдины Сухэбатормен танысты. 1920 жылы екі ұйым бірігіп, Моңғол халық партиясын құрды. Чойбалсан Сухэбатор екеуі кеңес өкіметі және Қызыл армияның тікелей көмегімен 1921 жылы 11 шілдеде Моңғол халық революциялық төңкерісін жүзеге асырды. 1923 жылы 22 ақпанда Сухэбатор белгісіз жағдайда дүние салып, Коминтерннің және кеңес өкіметінің белсене араласуымен 1924 жылы Чойбалсан билікке келді. Осы жылы құрылған алғашқы парламент Бага хуралды басқарған ол 1924-28 жылы Моңғол халық революциялық армиясының қолбасшысы, 1928-30 жылы Моңғол Халық Республикасы (МХР) Кіші хуралы төралқасының төрағасы болды, 1930-35 жылы түрлі министрліктерді басқарды. 1935— 39 жылы МХР бірінші орынбасары, 1940-52 жылы премьер-министр болды. Чойбалсан Коминтерннің және И.Сталиннің тікелей көмегімен 1926— 28 жылы солшыл 1928-32 жылы революцияшыл оңшылдарға қарсы қуғын-сүргін жүргізді. Нәтижесінде 1922— 49 жылы 71 мың адам саяси куғын-сүргін құрбаны болды. Саяси қуғын-сүргіннен Моңғолиядағы қазақтар да жапа шегіп, әрбір жетінші қазақ қудалауға ұшырады. Чойбалсан үкіметті басқарған жылдары оның жеке басына табынушылық басталды. Дегенмен Чойбалсан Моңғолия үшін зор еңбек атқарды. Ол елді қиын-қыстау кезеңде басқарып, ел экономикасын, мәдениетін, білімін көтерді. 1940 жылы Моңғолияда жеке қазақ аймағын (Баян Өлгий аймағы) кұрды. 2-дүниежүзілік соғыс жылдары Кеңес Одағына көмектесу науқанын басқарды. 1939 жылы жапон соғысқұмарларын талқандаған кеңес және моңғол әскерлерінің бірлескен операциясында Моңғол Халық революциялық армиясының Бас қолбасшысы болды. Чойбалсанның атына қала есімі берілген. Ол Моңғолияның, Кеңес Одағының көптеген марапатталған. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар +'''Егор Сергеевич Чуйков''' (1915, Алматы облысы Кербұлақ ауданы Жайнақ батыр ауылы 18 мамыр 1963, Ресей, қазіргі Санкт-Петербург қаласы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, қатардағы жауынгер, 95-атқыштар полкінің сарбазы. == Өмірбаяны == Украин. Орта мектептен кейін ұжымшарда жұмыс істеді. 1937 жылы Қызыл армия қатарына шақырылды. 1938 жылы 29 шілде 11 тамыз аралығында Хасан көлінде болған қақтығыстарға қатысты. Осы соғыстағы ерліктері үшін Чуйковқа КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы беріліп, Ленин ордені мен «Алтын Жүлдыз» медалі тапсырылды (25.10.1938). Ленинград (қазіргі қаласындағы Әскери саяси училищені бітірген соң Чуйков Қиыр Шығыстағы әскери қызметін жалғастырды. 1945 жылы ол 1-Қиыр Шығыс майданында батальон командирінің саяси жұмыс жөніндегі орынбасары болды. == Марапаттары == Ленин, және 2-дәрежелі Отан соғысы ордендерімен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:КСРО капитандары Санат:Ұлы Отан соғысы жаяу әскерлері +'''Григорий Иванович Чумаев''' (1917, Батыс Қазақстан облысы Бәйтерек ауданы Кирсаново селосы 4.2.1945, Польша, Вроцлав қаласы)- 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, барлаушы, қатардағы жауынгер. Орыс. 1945 жылы ақпанда Чумаев барлаушылар тобымен Одер (Одра) өзенінің батыс жағалауына өтіп, жаудың техникасы мен адам күшін анықтауға тапсырма алды. Тапсырманы орындау барысында ержүрек жауынгер ауыр жараланды. Осы шайқаста көрсеткен ерекше ерлігі үшін Чумаевқа КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (10.4.1945). Батыс Қазақстан облысы Зелен��в ауданындағы Макарово селосының бір көшесі Чумаевтың есімімен аталады. Ленин орденімен, көптеген медальдармен марапатталған. ==Дереккөздер== Санат:1917 жылы туғандар Санат:Бәйтерек ауданында туғандар Санат:4 ақпанда қайтыс болғандар Санат:1945 жылы қайтыс болғандар Санат:Польшада қайтыс болғандар Санат:Кеңес Одағының батырлары Санат:КСРО аға сержанттары Санат:Ленин орденінің иегерлері Санат:Ұлы Отан соғысы ұрыстарында қаза тапқандар Санат:Вроцлавта жерленгендер +'''Тәукин Мұхаметқали''' (1814 20.2.1894) сұлтан, Кіші жүздің Батыс бөлігінің правителі (1847 1865). Айшуақ ханның немересі. Орынбордағы Неплюев кадет корпусында оқыған. Корпусты толық бітірместен, 1831 жылы 25 қарашада Кіші жүздің Батыс бөлігі басшысының қарамағына әкімшілік қызметке жіберілді. Исатай Тайманұлы бастаған көтерілісті басуға қатысты. 1839 жылы Ресейдің Хиуаға жіберген әскери экспедицияның құрамына енді. 1847 жылы Кіші жүздің Батыс бөлігінің сұлтаны (правитель) болып тағайындалды. Сұлтан М.Баймұхамедов бастаған Кіші жүз қазақтары өкілдерінің қатарында Петерборға барып, император Николай I-нің қабылдауында болып, “Әулие Владимир” орденімен марапатталды. 1860 жылы екінші рет Мәскеу мен Петерборға Кіші жүз өкілдерімен барды. Осы сапарында Ш.Уәлиханов, П.И. Небольсин, Л.Н. Плотников секілді танысты және императорлық ерікті экон. қоғамға мүше болып қабылданды. Петерборда шығатын “Экономические записки” журналына қазақтардың шаруашылығы туралы мақаласын жариялады. Кіші жүз сұлтандарының шежіресін қағазға түсірумен айналысты. 1865 жылы полковник шенінде отставкаға шықты. 1868 жылы патша өкіметі қабылдаған “Уақытша ережеге” наразылық танытқаны үшін 1870 жылы Архангельскіге жер аударылып, одан 1874 жылы елге оралды. ==Сілтемелер== Санат:Тұлғалар +right '''Николай Степанович Чуриков''' (23.12.1910, Батыс Қазақстан облысы Жәнібек ауданы Жұмат ауылы 4.6.1997, Орал қаласы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, кіші лейтенант, взвод командирі. Орыс. Ата- анасынан ерте айырылып, балалар үйінде тәрбиеленген. Жұмысшы факультетінде оқыды. Соғысқа дейін Ч. Осоавиахимнің Орал қаласы кеңесінің төрағасы қызметін аткарды. Соғыс басталысымен майданға аттанған. Сталинград шайқасында зеңбірек нысанашысы, сержант Чуриков жаудың 79 әскерін жойды. Осы ұрыстарда ауыр жараланып, госпитальда болды. Кейін офицерлік курсты бітіріп, қайта майданға аттанды. 1944 жылы 27 маусымда 2-Беларусь майданы 49-армия 95-атқыштар дивизиясы құрамындағы Чуриковтың взводына Днепрден (Могилев ауданы Колеснице маңы) өтіп, кейін шегінген жауды талқандау үшін өткелді бұзу тапсырылды. Қараңғылықты жамылған взвод батыс жағалауға өтіп, күтпеген жерден жауға оқ жаудырды. Өткелдегі аз ғана топ шабуылға шығып, тапсырманы орындады. Днепрден өту кезіндегі айрықша ерлігі үшін Чуриковқа КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (21. 7.1944). Соғыстан кейін туған жеріне оралып, облыстық өсімдіктер қорғау станциясының бастығы қызметінде болды. Сонымен қатар ауыл шаруашылығы институтын бітіріп, агроном- энтомолог мамандығын игерді. Ленин орденімен және «Сталинградты қорғағаны үшін», т.б. медальдармен марапаттапған. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Алексей Павлович Чурилин ''' (26.12.1917, Батыс Қазақстан облысы Тасқала ауданы Тасқала ауылы 1982, Ресей, Новороссийск қаласы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, ұшқыш, майор, эскадрилья командирі. Орыс. 1942 жылы училищені бітіргеннен кейін З-Украина майданы 17-әуе армиясы 288-жойғыш авиациялық дивизия 611- полктің құрамында Ұлы Отан соғысына қатысқан. 1943 жылдың қаңтар айында Чурилин Краснодар қаласы үстінде барлау мақсатымен ұшу сапарына шықты. Штурмдық тобымен жаудың 10 ұшағын атып түсірді. 1943 жылы мамырда Миус өзеніндегі жау өткелін жойып, Венгрияны азат етудегі ұрыстарда Чурилин өз ұшағының зеңбірегі мен пулеметінен жаудың қару-жарақ тиелген 24 автокөлігін және 21 ұшағын жойды. Соғыс жылдары 273 әскери тапсырманы орындады. 83 әуе ұрысына қатысып, жеке өзі 12 «Мессершмитті», «Юнкерсті» атып құлатты. Чурилинге ерлігі мен батылдығы үшін КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (18.8. 1945). 1972 жылы полк, шенінде запасқа шықты. Ленин, Қызыл Ту, Александр Невский, «Қызыл Жүлдыз», 2-дәрежелі Отан соғысы ордендерімен, медальдармен марапатталған. ==Дереккөздер== Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Сергей Андреевич Иванов''' (18.06.1924, С-Петербург 17.05.1992, Алматы қаласы) ҚазКСР- інің ЕСЖ-сы. (1977). ХД-дегі төреші (1977). Богослав ұшқыштар мектебін бітірген (1946). Авиамеханик (1946-60). 1960 ж. ДОСААФ-тың Павлодар спорттық-ату клубының бастығы. Оның арасынан Ахметов пен Кольбром оқпен атудан Қазақстандағы алғашқы СШ-і И-тың басшылығымен Павлодар облысының құрамасы ҚазКСР-інің бірнеше мәрте чемпионы болды. Жасөспірімдер арасындағы облыс құрама командасы жыл қатарынан республикалық чемпионы атанды. Төреші есебінде С.Е.Иванов Олимпиялық ойындарға (1980), "Достық-84", "Ізгі ниет" ойындарына қатысты. == Дереккөздер == Санат:КСРО төрешілері +'''Валентина Анатольевна Иванова''' (15.02.1949, Сухаровка поселкесі, Татарстан, РФ) СШ-і ЕСЖ-сы (1985). 1965-78-ДОСААФ ОСАК- нің нұсқаушы әдіскері. 1975 ж. облыстық БЖСШ жаттықтырушысы. ҚазКСР білім беру ісінің үздігі. ҚР-ның СШ-ін дайындады (Е.Циренкова, В.Сыч, Е.Дедейко, А.Шишигин, В.Гуща, Н.Зигалова, А,Пекин, А.Иванов, Т.Малышева). == Дереккөздер == Санат:15 ақпанда туғандар Санат:1949 жылы туғандар туғандар Санат:Қазақстан спорт шеберлері еңбек сіңірген Санат:Қазақстан білім беру ісінің құрметті қызметкерлері +'''Владимир Николаевич Исаченко''' (27.12.1982. Теміртау, Қарағанды облысы), ХДСШ-і жасөспірімдер арасындағы Әлем біріншілігінің жеңімпазы (2002, Лахти, Финляндия), МТ-6 жаттығуында Азия чемпионатының күміс жүлдегері (2004, Куала-Лумпур). Афиныдағы Олимпиялық ойындарға қатынасушы (2004, МП-6, 50 және Pistol-654, ұпай, 6-орын пневматикалық тапанша, 23-орын). == Дереккөздер == Санат:1982 жылы туғандар туғандар Санат:Алфавит бойынша нысана көздеушілер Санат:Қазақстан нысана көздеушілері Санат:Нысана көздеуден әлем чемпиондары +'''Шанбаев Шерімхан Оралханұлы''' (5.12.1958 жылы туған, Түркістан облысы Ленгер қаласы) әскери қайраткер, генерал-майор. Алматы жоғары жалпыкомандалық әскери училищесін (1980), ҚР ҚК әскери академиясын (2001) бітірген. 1980-95 жылы Солтүстік Кавказ, Түркістан, Орта Азия әскери округтерінде қызмет етіп, Ауғанстанда взвод командирі, шабуылдаушы десантшылар ротасы командирінің орынбасары, батальон командирі, Оңтүстік Қазақстан ДОСААФ комитетінің төрағасы болды. 1995 жылдан ҚР ИМ ІӘ қызмет атқарды. Батыс бригаданың (Орал) командирінің орынбасары штаб бастығы (1995-97), полк командирі (1997-2001), Батыс бригаданың (2001-03), Солтүстік бригаданың (Петропавловск, 2003-04) командирі болды. 2004 жылдан Оңтүстік бригаданың (Алматы) командирі. Шанбаев «КСРО Қарулы Күштерінде Отанға қызметі үшін» орденімен, бірнеше медальдармен марапатталған. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар +'''ISSF''', ату спортының Халықаралық одағы. 1907 жылы құрылып және бірінші дүниежүзілік соғысқа байланысты 1915 жылы таратылған ұлттық ату бірлестіктері мен клубтарының халықаралық одағының негізінде қайтадан 1921 ж. құрылды. Одақтың жанында қарудың әртүрі бойынша техникалық, комитет бар. Ату спорты бойынша жарыс 1986 ж. бағдарламасына енді және содан бері өтіп келеді. Нысана көздеу спорты бойынша Әлем чемпионаты жылда бір рет еткізілді. 1955 ж. алғаш рет ерлер, әйелдер және жасөспірімдер үшін Еуропа чемпионаты өткізілді. ISSF қарудың негізгі түрлеріне әлемдік рекордтарды (жеке және командалық тіркейді, онда да рекордтар есебінде Әлем Еуропа чемпионатары мен Олимпиялық ойындарда көрсетілген нәтижелер ғана бекітілді. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Галина Николаевна Корчма''' (5.09.1969, Атбасар қаласы, Ақмола облысы) СШ-і (1989), ХДСШ (1990). 1990 ж. бастап ҚР-сы ұлттық штаттағы команданың мүшесі. ҚР-ның бірнеше мәрте чемпионы, Ислам елдері әйелдер арасындағы ойындарының жүлдегері (1998, Тегеран). 1998 ж. Өзбекстан ашық чемпионатында Ташкенте және 3-орын Бішкектегі Орталық Азия кубогінде 1, және 3-орынға ие болды. Ж-шылары: А.Иванов, А.Вохмянин. == Дереккөздер == Санат:5 қыркүйекте туғандар Санат:1969 жылы туғандар Санат:Атбасарда туғандар Санат:Қазақстан спорт шеберлері халықаралық дәрежедегі спорт шеберлері Санат:Қазақстан чемпиондары +бір елдің жерін, дүние-мүлкін тартып алып, халқын кұлдыққа түсіру үшін екінші бір елдің жасайтын қарулы шабуылы. Ежелгі және орта ғасырларда үздіксіз жүргізілген соғыстар, бейбіт халықты қырғынға ұшыратып, қалаларды, құрылыстарды қиратты. Мысалы, 17-18 ғасырларда 100 жылдан астам уақыт бойы қазақ жеріне жоңғар басқыншылары шапқыншылық жасады. Екінші дүниежүзілік соғыста Германия мен оның одақтастарының Еуропа, Азия елдеріне, Кеңес Одағына жасаған қанды жорығы шапқыншылықтың айқын түрі. ==Дереккөздер== Санат:Қазақстан тарихы +'''Иван Леонтьевич Шапшаев''' (1910, Ресей, Хабаровск өлкесі, Новоспасск селосы 2.10. 1967, Ресей, Калинин облысы Тверь қаласы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, полк командирі, подполковник. Орыс. == Өмірбаяны == Орта мектепте оқып, Бурсинск көмір шахтасында жұмыс істеді. 1933 жылы Кеңес әскері катарына шақырылып, 1941 жылдың шілдесінен Ұлы Отан соғысына қатысты. Шапшаевтың бүкіл майдандық өмірі даңқты Панфилов дивизиясымен байланысты. Ол дивизияның барлық шайқасына қатысты, басынан зақымданды, рет жараланып, ротаның саяси жетекшісінен атқыштар полкінің командирлігіне дейінгі жолдардан өтті. Шапшаев тамыз айында 19-гвардиялық атқыштар полкі құрамында Риганы азат етуге, жаудың Курляндиядағы тобын талқандауға қатысты. 26 наурыз күні таңертең жаудың 15- ке жуық артиллериялық және минометтік батареясы 19- және 30-гвардиялык полктердің жауынгерлік сапына шабуыл жасады, полктер қоршауға түсіп, бір-бірінен бөлініп қалды, дивизия штабымен тек радио арқылы ғана байланыс жасалды. Шапшаев жауынгерлерін бірнеше рет шабуылға бастап, өзі ауыр жараланды. Соңында дивизияның барлық атқыштар полкі өзара күш біріктіріп, жау қоршауын бұзып шықты. == Марапаттары == Сан алуан шайқастарда жеке ерлік көрсеткені үшін Шапщаевқа КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (15.5. 1946). Ленин, 3-рет Қызыл Ту, 1-дәрежелі Отан соғысы ордендерімен және медальдармен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Жұмабек Ахметұлы Тәшенов''' (20 наурыз 1915 жылы Ақмола облысы Аршалы ауданы Танакөл ауылында (Бабатай қыстауында) туған 18 қараша 1986 жылы Шымкент қаласында дүниеден озған) мемлекет және қоғам қайраткері, экономика ғылымының кандидаты (1962). Ақмола құрылыс техникумын (1932), КОКП ОК жанындағы жоғары партия мектебін (1955) бітірген. == Қызметі == 1934 1939 жылдары Бейнетқор ауданы атқару комитетінің хатшысы, аудан жер бөлімінің меңгерушісі 1939 1943 жылдары Ақмола облысы жер бөлімі бастығының орынбасары 1944 1947 жылдары Солтүстік Қазақстан облысы партия комитеті хатшысының орынбасары, мал шаруашылығы бөлімінің меңгерушісі 1947 1948 жылдары Солтүстік Қазақстан облысы атқару комитеті төрағасының орынбасары, төрағасы (1948 1952) 1952 1955 жылдары Ақтөбе облысы партия комитетінің 1-хатшысы 1955 –19 60 жылдары Қазақ КСР-і Жоғарғы Кеңесі төралқасының төрағасы 1960 1961 жылдары Қазақ КСР-і Министрлер Кеңесінің төрағасы 1961 1975 жылдары Шымкент облыстық атқару комитеті төрағасының орынбасары Өмірінің соңғы кезеңінде «Қаракөл» ғылыми-зерттеу институтында, Оңтүстік Қазақстан облыстық талдау-есептеу орталығында қызмет атқарған. Тәшенов республиканың саяси, экономикалық, мәдени дамуына басшылық жасаған жылда��ы қазақ мемлекетінің аумақ тұтастығының сақталуына көп еңбек сіңірді. Маңғыстауды Түрікменстанға қосу жөніндегі ұсыныстарға тойтарыс берді. Тың өлкесіне біріктірілген солтүстік облыстарды Ресейге, Оңтүстік Қазақстанның мақта егетін аудандарын Өзбекстанға беруге қарсы шықты. Қазақстан жерінде ядролық жарылыстар жасауға қарсылық білдірді. Шығармашылық одақтар өкілдеріне үй-пәтер бергендігі үшін Алматының ортасында “қазақ ауылын” құрды деп айыпталды. “Қазақ әдебиеті” газетін жабудан, “Социалистік Қазақстан” газетін “Казправданың” аудармасы етіп шығарылу қаупінен қорғап қалды. “Ұлтшыл” деп айыпталып, Н.Хрущевтің нұсқауымен қызметінен босатылды. 1961 1975 жылдары Шымкент (қазіргі Оңтүстік Қазақстан) облысы атқару комитеті төрағасының орынбасары болды. 1975 жылы одақтық дәрежедегі дербес зейнеткерлікке шықты. Өмірінің соңғы кезеңінде “Қаракөл” институтында, Түркістан облысы талдау-есептеу орталығында қызмет атқарды. Ленин, Еңбек Қызыл Ту, “Құрмет белгісі” ордендерімен марапатталған. == Марапаттары == «Ленин», «Еңбек», «Қызыл Ту», «Құрмет белгісі» ордендерімен марапатталған == Ел есінде қалған істері == Тың игеру кезінде Көкшетау облысында совхоз директоры болған Ф. Моргун 1957 жылы совхоз тұрғындары жер астында тұщы су болса да қажетті құралдың болмағандығынан 20 шақырым жерден суды тасып ішіп қиналып жатқанда Жұмабек Тәшенов келіп бір аптаның ішінде Армениядан скважина арқылы су тартатын компрессор алғызып беріп су мәселесін шешіп бергенін ризалықпен жазады. Жұмабек Тәшенов Шымкент облысында атқару комитеті төрағасының орынбасары кезінде, күзде Түркістан аймағының мақташылары мақта тазарту зауытында су мақтаны кептіруге отын таба алмай қиналып жатқанда сол ауданға уәкіл болып барған Жұмабек Тәшенов Қарағанды облысының басшылығымен хабарласып қажетті 1,5 мың тонна көмірді жеткіздіріп береді. Соның арқасында аудан мақта дайындау жоспарын 102,7 пайыз орындайды. Сонымен қатар Жұмабек Ахметұлы Түркістандағы Қ.А.Яссауи кесенесінің жанында топырақпен көміліп жатқан шығыс моншасын қалпына келтіріп іске жаратуды жүзеге асырады. Кезінде Жұмабек Тәшеновтің іскерлігін, қабілетін Шымкент облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы В.А.Ливенцовтың өзі мойындауға мәжбүр болған. Ол 1964 жылы Мәскеудің өкілі қатысып отырған Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетіндегі мәжілісте: «Н.С.Хрущев Жұмабек Тәшеновтың намысына тиіп, қызметінен төмендетіп бізге облатком төрағасының орынбасары етіп жіберсе де, ол өзінің таңғажайып қабілетінің арқасында Оңтүстік Қазақстандағы ең құрметті адам болып отыр»,- деп мәлімдеген. Экономист, профессор Ғарай Сағымбаевтың Жұмабек Тәшенов республика басшылығында болған жылда Қазақстанның экономикасы мен мәдениеті қарыштап алға басқанын төмендегідей деректермен көрсетеді: электр энергиясы қуатын өндіру есе, ��ұнай өндіру 1,6 есе, көмір өндіру есе, цемент шығару 15 есе, мақтадан мата тоқу есе, тоқыма сырт киім шығару есе, минералды тыңайтқыш өндіру есе, аяқ киім тігу есе, ет өндіру есе, қант өндіру 1,5 есе, мал майын шығару 1,4 есе, өсімдік майын шығару есе өскен. Егіс көлемі миллионнан 22 миллион гектарға, ірі қара мал саны 5,5 миллион, қой мен ешкі 28,5 миллион басқа дейін өсті. Халық шаруашылығында 125 мың жоғары білімді, 215 мың орта білімді мамандар қызмет етті. Бес жылда 690 мың пәтер салынып, 2,4 мың кәсіпорындар мен мекемелер іске қосылады. 6140 кітапхана, 5140 клуб, 4777 25 музей, 19 облыстық театрлар жұмыс істеп тұрды. Сөйтіп, халықтың әлеуметтік жағдайы, тұрмыс мәдениеті айтарлықтай жақсарды. Жұмабек Тәшенов жоғары қызмет бабына орай бір мезгіл Мәскеуде де басшылық жұмыс атқарып отырған. Сол кездегі тәртіп бойынша КСРО құрамындағы 15 одақтас республика Жоғағы Кеңестерінің төрағалары КСРО Жоғарғы Кеңесі Төрағасының орынбасарлары болып «мәскеулік төраға» демалысқа шыққанда ай бойы Мәскеуге барып, КСРО Жоғарғы Кеңесі Төрағасының қызметін уақытша атқарған. Мәскеуге барар бір сапары қарсаңында Сәбит Мұқанов пен Ғабит Мүсірепов Жұмабек Тәшеновтен Бауыржан Момышұлының екі рет Батыр атағына ұсынылып өтпей қалғанын, сол атақты алып беруге араласуын өтінеді. Жұмабек Тәшенов Мәскеуге барысымен мұрағаттан Б. Момышұлының құжаттарын алғызып танысады. Батырлыққа екінші рет ұсынылған құжаттың қорытындысында соғыс кезіндегі кейбір қылықтары кеңес офицерлерінің ар-ожданына қайшы келгендіктен Б.Момышұлына мұндай атақты беруге болмайды деп маршал Конев қолын қойыпты. Ж.Тәшенов Жоғарғы Кеңестің атынан маршалды шақырып алып мәселені түсіндіреді. Маршал Конев «Бұл туралы менің пікірімді білмек болсаңыз, мен өз өмірімде ешқашан бір айтқан пікірімді өзгерткен адам емеспін. Бұл жолы да солай қаламын»,-деп көнбей қояды Мәскеудегі кезекті қызметін атқару кезінде украиндық бір ғалымның «қылмысты ісі» алдына келеді. Қарт ғалымға бір жауапты қызметкерді өлтірді деген айып тағылып өлім жазасына кесіліпті, кешірім жасау туралы өтініші де қабылданбапты. «Мәскеулік төраға» К.Е.Ворошилов демалыста болғандықтан орынбасары Жұмабек Тәшенов қол қоюға тиісті болады. Жоғары Кеңес бұл мәселе келісілген деген қарсылықтарына қарамастан, адам тағдыры болғандықтан Жұмабек Тәшенов өлім жазасы туралы үкімге қол қоймай түрмеге өзі барып қарт ғалымға жолығады. Кінәсіз екеніне көзі жеткен соң қайта тергеуге жіберіп ақтап қалады. Кейін кісі өлтірген қылмыскер де анықталып жазасын тартады. Бірінші хатшы Н.Хрущев еліміздің солтүстіктегі облысын (Ақмола, Көкшетау, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан) біріктіріп «Тың өлкесі» деген аймақ құрып оны Ресейге қосуды жоспарлайды. Өлкенің басшылығына Мәскеуден Т.И.Соколов деген өз адамын жібереді. Ол «Тың өлкесін» Ресейге өткізуге бейімдеп, Қазақстан басшылы��ына бағынудан бас тарта бастайды. Бұл әрекетті білген Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы Жұмабек Тәшенов 1960 жылы күзде «Тың өлкесінің» орталығы болған Целиноград қаласына шұғыл түрде ұшып келіп, республикалық Жоспарлау комитетіне келесі жылдың бюджетіне қажет мәліметтерді әдейі бермей бассыздық жасағаны үшін Т.Соколовты қызметінен алып 24 сағаттың ішінде Қазақстаннан қуып жіберетінін және «Тың өлкесі» ешқашан Ресейге берілмейтінін қадап тұрып айтады. Одан кейін Алматыда Үкімет мәжілісінде келесі жылдың халық шаруашылық жоспары қаралып жатқанда мінбеге көтерілген Тың өлкелік атқару комитетінің төрағасының бірінші орынбасары А.И.Козлов: «Жұмабек Ахметұлы! Біз сіздерден ештеңе сұрамаймыз, тек Мәскеудің бергеніне тимесеңіздер болғаны»,- деп қыр көрсетеді. Мұндай жүгенсіздікке төзбеген Жұмабек Тәшенов оны тоқтатып қойып: «Тың өлкесі Қазақстанның құрамында, ал Қазақстанды оның Орталық партия комитеті мен Үкіметі басқарады. Сіз сол партияның мүшесісіз. Мынадай қыңыр мінез бен істі қоймайтын болсаңыз партиядан шығарып орныңыздан аламыз. Сонан кейін баратын жеріңізге барып арызыңызды айта беріңіз»,- деп қадап айтады. Н.Хрущевтің қырына ілігіп қызметінен төмендетіліп Мәскеуден Қазақстанға жіберілген А.Козлов зәресі ұшып сол жерде кешірім сұрайды. Осылай Жұмабек Тәшенов Мәскеудің жіберген кеудемсоқ адамдарын тәубесіне келтіріп Қазақстаннның бес облысының берілмейтінін ашық мәлімдейді. Еркінбек Тұрысов пен Жолдыбай Базаров былай деп жазады: 1959 жылы қазанда Қытай Халық Республикасының 10 жылдық мерекесіне орай КСРО басшысы Н.С.Хрущев бастаған делегация барады. Делегацияны ҚХР басшысы Мао Цзедун өзі қарсы алады. Әңгіме үстінде Мао Цзедун: «Кеңес Одағы сөз жоқ ұлы ел, ал біз Ұлы Қытаймыз»,- депті. Н.С.Хрущев: «Солайы солай ғой, бірақ КОКП дүнежүзілік коммунистік қозғалыстың авангардында келеді», дейді. Мао Цзедун: «Бірақ Қытайда коммунистер КСРО-ға қарағанда көп қой» дегенде Н.С.Хрущев сөзден тосылып қалады. Сонда Жұмабек Тәшенов «Революцияны Кеңес коммунистері жасады емес пе? Олар кейін қытай коммунистеріне көмектесті ғой», деп тығырықтан жол табады. Бұл уәжге қытай жағы жауап бере алмай қалады. Н.С.Хрущев әңгіме біткен соң риза болып Тәшеновке: «Сен өзің марксист екенсің ғой», депті. Келесі күні Кеңес делегациясының құрметіне қонақасы беріледі. Қонақасы кезінде араққа қызып алған Н.С.Хрущев бәрінен өзін жоғары санап орынсыз лепіреді. Бірге барған Жұмабек Тәшенов ыңғайсызданып Н.С.Хрущевті шынтағынан түртеді. Ол ызғарланып «тише» деп алып лепіруін жалғастыра береді. Мұны байқап қалған Мао Цзедун аудармашыға әлдене деп ақырын тіл қатады. Аудармашы Жұмабек Тәшеновке сыбырлап: «Сіз ұялмай-ақ қойыңыз», депті. Осы жәйіттен кейін Мао Цзедун кеңес делегациясын шығарып салуға келмейді. Қайтар жолда Н.С.Хрущев: «Саған әлгі Мао Цзедун кеше не деді?», деп сұрайды. Сол оқиғаға зығырданы қайнап келе жатқан Ж.Тәшенов: «Мынауыңа айт, көп ойлап, аз сөйлесін деді», деп жауап береді. Н.С.Хрущев қызараңдап Тәшеновке сұқ саусағын безейді. Садықбек Адамбеков пен Жолдыбай Базаров былай деп жазады: 1958 жылы 28 шілдеде ҚКП Орталық Комитетінің бюросында «Қазақ әдебиеті» газетінің саяси коммунистік идеологияға сай келмейтіндігі, «озық ойлылардың» ойлап тапқан пролетариат мәдениетіне, талабына жат дүниелерді аңсап «ауруы», қазақ ұлтшылдарын төңірегіне топтастыру, «адам айтқысыз қателікке ұрындырғандығы» газеттің талқыға түседі. Мінбеге сөйлеуге шығып бара жатқан газеттің бас редакторы Сырбай Мәуленов Қазақстанның бірінші басшысы И.Д. Яковлев бастаған топтың мысынан аяғын сылбыр басып, түсі қашып бара жатқанда, ешкімді көзге ілмей орынсыз ілік тауып «Қазақ әдебиетін» тұқыртып немесе жауып тастағалы келіп отырғандарға ызаланған Жұмабек Ахметұлы: «Тайсақтамай батыл сөйле!» деп жігер береді. Жұмабек Ахметұлының әлгі сөзі С. Мәуленовты сескенбей сөйлеуге итермелеп, қорытынды сөзінде былай дейді: «Қазақ халқының басынан шойындай қара бұлт кетпей-ақ қойды. Арал маңында, Бетпақдалада оба ауруына қарсы бекет бар. Ал, Алматыда ұлтшылдарды қолдан жасайтын «фабрика» жұмыс істейді», дейді. Жұмабек Тәшеновтің бір ауыз сөзі «Қазақ әдебиеті» газетін жақтаушыларды бір көтеріп тастап, мәжіліс залындағы қарсылас топты жеңіп шығуына жол ашып бергендей болады. Жұмабек Ахметұлы бірінші басшыға: «Иван Дмитриевич, қазақ тілінде шығатын «Қазақ әдебиеті» газеті туралы мәселе қаралып жатқанда, осы бөлімде жұмыс істейтін қазақ жолдастар неге бюроға қатыспайды?», дейді. Оның сұрағына жауап беруді И.Д.Яковлев Қ.Оспановқа ысырады. Қ.Оспановтың орнына жауап берген Н.Иванов: «Жандосов демалыста, Ысмағұлов іссапарда, А... Шалабаев...», дейді. И.Д. Яковлев: «Сіз бен біз қазақша білмейміз, сонда бұл мәселені бюроға кім әзірлеген?» деп сұрайды. Н.Иванов: «Басқа сектордағы жолдастарды пайдаландық», дейді. Сәбит Мұқанов: «Сонда Қазақстан Орталық Комитетінде қазақ жігіттеріне сенім жоқ деп түсінеміз бе? Осы жаңа ғана Ысмағұловты да, Шалабаевты да көрдім ғой», дейді. И.Д. Яковлев ойланып қалады. Өз кезегінде Сақтаған Бәйішев газеттің ұлтшылдығын 1913 жылы шыққан «Қазақ» газетімен салыстырып, «Қазақ» газетінің лебі аңқып тұр» деп сөгеді. Осы мәселеге байланысты «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан» С.Д) газетінің редакторы Қасым Шәріпов: «Қазақ әдебиеті» газетін жабу керек, ал басқа қазақ тілді газеттерді аудармаға айналдырмаса болмайды. Егер «Социалистік Қазақстан» газетін «Казахстанская правдадан» аударып, мен редактордың орынбасары болып қол қойсам, өзіме үлкен бақыт санар едім», дейді. Сонда Жұмабек Тәшенов: «Социалистік Қазақстан» газетін ашқан да сен емес, жабатын да сен емессің, не деп отырсың өзің!», деп басып тастайды. Сөйтіп ҚКП Орталық Комитетінің бюросындағы талқылауда «Қазақ әдебиеті» газеті жабылудан аман қалып, газетті жақтаушылардың пайдасына шешіледі. Академик Шапық Шөкиннің айтуынша Жұмабек Тәшенов Үкімет басшысы болған кезінде бірінші қазақ-орыс сөздігін құрастырған филолог-ғалым Хайрулла Махмудов қабылдауына кіріп, өзінің жай-күйін айтып, пәтер алуына көмек сұрайды. Сонда Жұмабек Тәшенов: «Мұндай адам қалай үйсіз жүр, қаладағы салынып жатқан үйлерден қалаған пәтеріңізді алыңыз, сол сіздікі болады»,-дейді. Х.Махмудов қаланың у-шуы аз бұрышынан пәтер алады. Бірақ ол жердегі салынған үйлер екі бөлмелі екен. Екі пәтерді қосуға рұқсат етілмейтін. Ал, Жұмабек Тәшенов: «Қабырғаны бұзып, біріктіріңдер, өзім жауап беремін», деп бұйрық береді. Керімбек Сыздықовтың жазуына қарағанда Жұмабек Тәшеновтың атына сырттай қанық болып жүрген ауыл ақсақалдарының бірі жолы түсіп қалаға келгенінде әдейі өзін көрейін деп іздеп барып, келісті келбетіне қарап тұрып: «Құдайға шүкір, мың қайтара шүкір! Айтса айтқандай-ақ екенсің-ау, байлаулы арыстаным-ай! Елің үшін айдауға түскен, байлауға түскен арыстанның өзі сүйсінген екен. Бір кезде Жолдыбай Базаров мынадай оқиғағаның куәсі болыпты. Журналистің ауылында бір ақсақал соңғы демі бітуге аз ғана уақыт қалғанда көңілін сұрап келуші адамдардың біріне: «Өлсек, өлерміз. Тәшеновтен жанымыз артық па?», деп айтыпты. «Соғыстан кейін Солтүстік Қазақстан облыстық комсомол комитетінің хатшысы қызметін атқарып жүргенмін. Үйленгенмін, жұбайымыз екеуміз қарт әке-шешемізбен тар үйде тұруға мәжбүр болдық. Бұл жағдайды кездейсоқ білген Жұмабек Тәшенов маған жыл соғыста болған майдангер ретінде кезексіз үй бергізді». (профессор Мұқаш Елеусізов) ===Лебіздер=== «Әр уақытта менің жүрегімнің төрінен орын алатын менің ер інім Жұмабек» (Ғабит Мүсірепов, жазушы) «Жұмабек Тәшенов қандай қызметте болса да ең алдымен өз елінің шығатын, халықтың жағдайын ойлайтын, ұлттық мәселелерді КСРО басшыларының алдында тайсалмай қоятын, жүрегі қазақ деп соғатын біртуар азамат еді»(Сағадат Нұрмағанбетов, генерал, Кеңес Одағының Батыры, Қазақстанның Халық Қаһарманы) ===Сөздері=== Біз броньмен соғысқа бармай қалдық қой. Қабылдауымызға келген соғыс ардагерлерінің өтініш-тілегін жерге тастамайық, олар от пен оқтың астынан келді «Никита Сергеевич, егер Жоғарғы Кеңес әр республиканың жерлерін жергілікті органдарынсыз шеше беретін болса КСРО-ның және ұлт Конституциясын жою керек қой. Ал ол баптарында әр ұлт республикасы өзінің тарихи жеріне, ондағы байлығына өз меншігім деп пайдалануға құқы бар. Оны өзгертуге ешкімнің, ешбір органның құқы жоқ». «Социалистік Қазақстан» газетін ашқан да сен емес, жабатын да сен емессің» == Дереккөздер == +'''Шарабарин Николай (23.3.1907, Өскемен қаласы өлген жылы белгісіз 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, қатардағы жауынгер, барлаушы. ��рыс. Кен шебері курсын бітіріп, Шығыс Қазақстан облысы Көкпекті ауданындағы Құлынжон (Құлажон) кеніштерінде кен шебері болып жұмыс істеді. Кеңес әскері қатарында 1928-30 жылы өз борышын орындады. 1942 жылдың шілдесінен майданда 529- атқыштар полкінде (Воронеж майданы, 38-армия, 163-атқыштар дивизиясы) болып, Сталинград қаласынан Берлинге дейін жетті. Орел Курск доғасындағы ұрыстарға, Днепр өзенінен өту және Киев қаласын азат ету операцияларына қатысты. Соғыс кезінде Шарабарин рет жараланды. Кустарево державасы үшін болған ұрыста жаудың окопына бірінші болып жетіп, граната лақтырды. Кеңес әскері бөлімшелерінің біріне жақын жерден танкіге қарсы оқ атылып жатқанын көріп, оларды гранатамен жойды. Ол әсіресе Днепр өзенінен өту кезінде айрықша көзге түсті. 1943 жылдың қазанында Шарабарин алғашқылардың бірі болып Днепр өзенінен Жуковка аралы маңында (Киев қаласының оңтүстінгі) өтіп, жаудың бір «тілін» алып келді. Бөлімше командирі қатардан шығып қалғаннан кейін оны алмастырып, жаудың шабуылын тойтарды. Шарабаринға жасаған ерлігі үшін КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (29.10.1943). Соғыстан кейін туған жеріне оралып, кен шебері, кеніш бастығы болып жұмыс істеді. Ол Ленин, 1-дәрежелі Отан соғысы, Еңбек Қызыл Ту ордендерімен және медальдармен марапатталды. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Шатақ Есенбайұлы''' (туған өлген жылы белгісіз) батыр. Орта жүз найман ішінде қаракерей руының жалмамбет аталығынан шыққан. 18 ғасырдың соңында жоңғар басқыншыларынан азат етілген Марқакөл өңірін қоныстанған елін коршілес торғауыт, ойрат, ұранқай шапқыншылығынан қорғап, кейбір төрелердің елді біріктірудегі дәрменсіз істеріне қарсы шыққан. Ел аузындағы әңгімелерге қарағанда дене тұрқы ірі, қызыл шырайлы адам болған. Батырлық шалт қимылына қарап өзінің шын аты ұмытылып «аты шулы Шатақ батыр» аталып кеткен. ¥рпақтары шал, қанжа деп бөлініп, атақонысы Марқакөл өңірінің Ақбұлақ, Күнгей Бөкенбай жерлерін мекендейді. ==Дереккөздер== Санат:Қазақ батырлары Санат:Тұлғалар +'''Сергей Михайлович Шахворостов ''' (29.8.1924, Алматы қаласы 2001, сонда) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, сапер, гвардия кіші сержанты. Орыс. Мектептің 7-сыныбын бітірген соң жұмыс істеп жүріп оқуын ФЗО (фабрика-зауыт оқуы) қабырғасында жалғастырды. 1942 жылдың қыркүйегінде Кеңес әскері қатарына шақырылды. Шахворостов Дала майданы 37-армия 89-гвардиялық атқыштар дивизиясы 273-гвардиялық атқыштар полкінде шайқастарға қатысты. Сталинград шайқасында Шахворостов қойған минаға немістің танкісі жарылып, істен шықты. Осы ерлігі үшін ол «Ерлігі үшін» медалімен марапатталды. Шахворостов Днепр өзенінен өту кезінде көзге түсті. Саперлік взводқа Украинаның Полтава облысы Кременчуг ауданы Келебарда селосы маңында Днепр өзенінен өту тапсырылды. Құрамында Шахворостов бар взвод 1943 жылдың 30 қыркүйегінде жаудьың қарша бораған оғына қарамастан, Днепр өзенінен рет өтіп, оң жағалауға 50 жауынгер мен 30 жәшік оқ-дәрі жеткізді. Осы ерлігі үшін Шахворостовқа КСРО Жоғары Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (22.2.1944). Сондай-ақ ол Ленин, 1-дәрежелі Отан соғысы ордендерімен және медальдармен марапатталды. 1943 жылдың желтоқсанында ол ауыр жараланып, еліне оралды. 1945 жылы Қазақ дене шынықтыру институтын тәмамдады. «Еңбек резерві» спорт қоғамында жұмыс істеді. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Кенжебек Шәкенұлы Шәкенов''' (1924 жылы 22 ақпан, Шығыс Қазақстан облысы Жарма ауданы 2001 жылы 30 желтоқсан, Алматы) қазақ Ұлы отан соғысқа қатысушы, сержант. == Өмірбаян == 1924 жылы 22 ақпанда туған. 7-сыныпты бітірген соң «Боко» руднигінде әуелі кара жұмысшы, кейін ауысым шебері болып істеді. 1942 жылдың тамызында Кеңес әскері қатарына шақырылып, 1943 жылы Ташкенттегі пулемет училищесін бітірген соң майданға аттанды. 62-гвардиялық атқыштар дивизиясы құрылып болысымен, Днепр жағалауына жылжып келді де, 2-Украина майданының 37-армиясы құрамына енгізілді. Днепр бойында кескілескен шайқастар болып жатты. Осы уақыт ішінде 184-гвардиялық атқыштар полкі Днепрдің оң жағалауына етіп, қолайлы бекініске орнықты. Келесі күні таң ата полк шабуылға көшті. Жауынгерлік күзетте болған пулеметші Шәкенов жаудың рет жасаған шабуылын тойтарып, 17 әскері мен офицерін және ірі калибрлі пулеметін жойды. ¥рыс кезінде рет жараланды. Днепрден өтуде көрсеткен қаһармандығы мен ерлігі үшін Шәкеновке КСРО Жоғары Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (22.2.1944). 1944 жылы наурызда Ашхабадтағы жаяу әскер училищесіне оқуға жіберілді. Ленин орденімен, көптеген медальдармен марапатталған. Соғыстан кейін Тараз қаласындағы құрылыс тресінде қызметте болды. ==Дереккөздер== Санат:Қазақ батырлары Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Шәкіров Астанқұл''' (1.4. 1922, Өзбекстан, Әндіжан қаласы 11.1.1945, Украина, Калининград облысы Нестеров ауданы Калинин поселкесі) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, барлаушы. Қазақ. Кеңес әскері қатарына 1941 жылы желтоқсан айында шақырылды. 75-гвардиялық атқыштар полкінде (З-Беларусь майданы 11 -гвардиялық армия 26-гвардиялық атқыштар дивизиясы) 111. 1944 жылы 15 шілдеде алғашқылардьщ бірі болып Алитус қаласының оңтүстігінде Неман өзенінен өтті. Оң жағалауда бірден ұрысқа кірісіп, басқа бөлімшелердің өзеннен өтуіне кедергі жасап, үздіксіз оқ атып жатқан жау пулеметін жойды. 1945 жылы ұрыста қаза тапты. Шәкіровке КСРО Жоғары Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (24.3.1945). Ленин, «Қызыл Жүлдыз», 3-дәрежелі Даңқ ордендерімен, медальдармен марапатталған. Әндіжан қаласындағы алаңда Шәкіровке бюст қойылды. Осы қаладағы №10 мектепке және көшеге есімі беріліп, мектеп қабырғасына мемориалдық тақта орнатылды. ==Дереккөздер== Санат:Қазақ батырлары Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Кідіріс (ату тетіктерінің атылмай қалу нәтижесінде от алмау және өзге себептер. Жарыстарда кідіріс шапшаң атуда ғана және атушының кінәсінен болмаған жағдайларда назарға алынады. Ондай жағдайларда атушының кінәсінен болмаған кідіріске жататындар: отты қарудың оқпанында қалып қойса,патрон атылмай қалса; затворды ашқанда гильза патрон салынатын жерде қалып қойса; патрон қисайса; затвор гильзаны қысып қалса; қарудың деталі немесе тетігі сынып қалса; пистолетті жартылай автоматты түрде қайта оқтаудан кейін кезекті патрон келмей қалса, шүріппе тартып, басылғанымен атылмай қалса. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Шекаралық режім''' шекаралық өңірде адамдардың және көлік құралдарының шекарадан әрі-бері өту, уақытша болу, жүріп-тұру, осы өңірде шаруашылықты жүргізу кәсіпшілік және басқа қызметпен айналысу, мал ұстау және өріске жаю, сондай-ақ шекаралық өңірде бұқаралық қоғамдық-саяси, мәдени және басқа шаралар өткізу ережелері; аумақтық ішкі су жолдарында шекаралық өзендердің, көлдердің, өзге де су бөгендерінің елге тиесілі бөлігінде елдің өздігінен жүзетін және өздігінен жүзбейтін шағын кемелерінің (су көлігі құралдарының) есепке алынуы, ұсталуы, орналасқан жерінен шығуы және оған қайтып оралуы, жүзу ережелері; аталмыш суда кәсіпшілік, зерттеу, іздестіру және басқа қызметті жүргізу ережелері. Шекара өңірінің режімі елдің мемлекеттік шекарасын қорғау үшін қажетті шарт болып табылады. Оны шекара әскерлері қамтамасыз етеді. ==Дереккөздер== +'''Нысаналардың аумағы''', нысаналарды зоналарға бөлетін дөңгелек немесе сұлба нысаналардың сопақша не шеңбердің топталған шегі. Нысаналардың аумағына олар шектейтін ішкі аймақтың көлемі енді. Сондықтан да нысанадағы тесілген жерге оқ тигенде аз да болса нысананың аумағына тиіп, оның сыртқы шеті болса да бұзылды, ал ондай тию ішкі зона бойынша бағаланады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Нысанадағы ойықтар''', оқ тескен орындар. Нысананың қайсыбір аумағындағы тесіктер атудың сапасын сипаттайды. Аумақ көлемінің сыртқы жағын бұзған нысанадағы ойықтар ластаған деп атайды. Нысана ауқымына жақын маңындағы нысанадағы ойықтар талас деп аталады, оның сапасын төрешілер аспаптардың көмегімен анықтайды. Нысанадағы қабатталған ойық деп екі оқ нысананың бір жерден немесе бір-біріне өте жақын жерден тиюді атайды. Нысанаға бас жағымен емес, біршама бұрышпен немесе жалпағымен тиеген нысанадағы сопақша ойықты қиғаш деп атайды. Көздеу сызығынан темен қарай қаруды бүгу мылтықтың қолданбалылығы үшін жасалады. Сызықты иіу қажеттілігі, мергеннің көз деңгейіне қарағанда дүмнің иыққа тірелу нүктесі едәуір төмен болатындығынан туындайды, иіудің міндетіне жататындар: қаруды алып, дүмді иыққа қойғанда мергеннің көзі мен қарудың көздеу сызығы дәл келетіндей болуы керек. Нысана көздеу спортындағы саңлау қарауылдың жоғары ұшы мен нысананың қара нүктесінің теменгі шетінің арасындағы көзбен көретін аралық. Мергендер әдетте не азғана сызығымен не сызықсыз көздейді, бұл жағдайда қарауылдың жоғарғы ұшын нысана нүктесінің төменгі шетімен ұштастырады. == Дереккөздер == Санат:Спорт Санат:Әскери өнер +'''Шелихов Николай Степанович''' (6.12.1920, Шығыс Қазақстан облысы Глубоков ауданы Уварове селосы 23.2.1945, Германия, Берлин қаласы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, лейтенант, 66- гвардиялық атқыштар полкінің рота командирі. Орыс. 8- сыныпты бітірген соң Үлбі МТС-ында трактор жүргізуші болып жұмыс істеді. 1939 жылы Кеңес әскері қатарына шақырылып, 1941 жылдың шілдесінде Ұлы Отан соғысына қатысты. Шелихов Мәскеу түбінде, Тула қаласын жаудан қорғау шайқастарында жауынгерлік ерлік көрсетті. Шелихов ауыр жараланып, госпитальдан шыққан соң қайтадан майданға аттанып, Украина, Польшаны азат ету жолындағы ұрыстарға қатысты. 1945 жылы 16 сәуірде лейтенант Шелиховтың басшылығымен 66-гвардиялық атқыштар ротасы Одер плацдармында неміс траншеяларын басып алды. Бір аптадан кейін рота Берлиннің шет жағына кірді. Көшелердегі кескілескен ұрыстарда Шелиховтың ротасы жаудың 15 қарсы шабуылын тойтарды. Осы ұрыстарда алтыншы рет жараланды. Жаудың жаяу әскерлері ротаның позициясына ұмтылған кезде, ержүрек Шелихов гвардияшыларды қолма-қол айқасқа бастады. Берлинді алуда өшпес ерлік жасағаны үшін Шелиховқа КСРО Жоғары Кеңесі Төралқасыньщ Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (31.5.1945). Ленин, 1-2-дәрежелі Отан соғысы, «Қызыл Жұлдыз» ордендерімен және медальдармен марапатталды. Батырдың атында Алматы мен Өскемен қалаларында көшелер бар. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Тәшенов Болат Төлешұлы''' (11.4.1941 жылы туған, Түркістан облысы Созақ ауданы, Қызылбайрақ ауылы) ғалым, ғылымының докторы (1984), профессор (1995), Республикасының Ұлттық Ғылым Академиясының академигі (2003). Қазақ мемлекеттік университетін (ҚазҰУ) бітірген (1964). 1964 1984 жылы Қазақ КСР Ғылым Академиясының астрофизика институтында аспирант, кіші, аға ғылым қызметкер, лаборатария меңгерушісі, 1984 2004 жылы осы институттың директоры. Негізгі ғылыми еңбектері атмосфералық оптика мәселелеріне арналған. Тәшенов келешегі зор су буының жолақтарындағы аспан жарықтығына қатысты зерттеулер негізінде жаңа әдісті ұсынды. Ол соңғы кезде атмосфераны лидарлық әдіспен зондтау мәселесін белсенді түрде дамытып келеді. Мұндай әдіс Қазақстанда бірінші рет аэрозоль құрамын зерттеуде қолданылды. Қазіргі кезде Тәшенов Қазақстан аумағында тұрақты Жер атмосферасын оптикалық әдіспен және жасанды жер серіктерінің көмегімен оның экологогиялық күйін қадағалайтын ұялы байланыс стансаларын құру жұмысын белсенді түрде жүргізуде. Медальдармен марапатталған. ==Сілтемелер== Санат:1941 жылы туғандар Санат:Түркістан облысында туғандар Санат:Қазақ ғалымдары Санат:Қазақстан физиктері Санат:Қазақстан математиктері Санат:Қазақстан Ұлттық ғылым академиясы академиктері +'''Нысаналар тізбегі''' (дөңгелек және траншеялық стендте) уақыттың белгілі бір аралығында атқышқа үзіліссіз беріліп отырылатын Нысаналардың қайсыбір саны. Жарыстың ережесіне, атқыштың разрядына және төрешілер алқасының шешіміне байланысты жарыс бағдарламасында белгіленген нысаналардың жалпы саны бірнеше тізбекке бөлінеді. Ату спортындағы шапшаң ату, винтовкадан немесе пистолеттен (револьверден) бірнеше секундтің ішінде ату немесе ату тізбегі орындалады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Оқ тұтқыш''', тирдің артқы қабырғасын бүлінуден сақтау үшін және қорғасынды жинап алу үшін атыс тирінің нысаналар шеңберіндегі аспап-тетіктер. Оқ алдыңғы қабырғасы жоқ металл жәшік түрінде болады. Жәшіктің қабырғасы оқтың ұшу бағытына қарай бұрыш жасай орнатылады. Қиғаш қабырғаға тиген оқ, кейін серпіліп, шыр айналып барып, шапшаңдығы азайып, Оқ тұтқыштың түбіне құлайды. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Оқпанның ауызы''' (қондырғы), мылтық оқпанының ауызғы бөлігіне бұралып бекітілетін алмалы-салмалы қосымша қондырғы қарауыл, оқпан ауызының қондырмасына жататындар: 1) алмалы-салмалы чоктер; 2) спириделер; 3) компенсаторлар; 4) оқпан ауызының тежегіші; 5) поличоктар және 6) компенсатормен поличоктар; нысанадағы тесілген жердің сәйкес келмеуі, бұл жағдайда оқтың тиюінің орташа нүктесі нысананың ортасынан бір шетте болады, оның нәтижесінде оқтың осындай шоғырланып тиюінде ұпай саны мүмкіндіктен аз болады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Оқтың шоғырланып тиюі -''' нысанадағы тесіктердің көпшілігі бір- біріне өте жақын болуы. Ату спортындағы оқпен Оқтың шоғырланып тиюі патрондардың, қарудың атылуы сапасының және мергеннің бірнеше атуды бірыңғай ату біліктілігінің көрсеткіші болып табылады. Оқтың шоғырланып жақсы тиюінде егер оқтың тескен орындары нысананың ортасынан шамалы ауытқыған болса, қарауылдың орналасуын өзгертіп, дәл тигізуді қамтамасыз ету қиынға соқпайды. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Константин Константинович Шестаков''' (23.4.1923, Алматы облысы Ескелді ауданы Қарабұлақ кенті 27.6.1944, Ресей, Ленинград облысы Выборг ауданы Лампилия ауылы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, қатардағы гвардияшы жауынгер. Орыс. 7-сынып бітірген соң МТС-те трактор жүргізуші болып жұмыс істеді. Кеңес әскері қатарына 1942 жылдың 27 маусымында шақырылып, майданға аттанды. Шестаков 1944 жылдың жазында Ленинград облысын азат ету кезінде көзге түсті. Шестаков қызмет еткен 129-гвардиялық атқыштар полкі Лампилия ауылы жанындағы отты нүктені алуда жау жағынан қатты қарсылық болды. Гвардияшылар екі рет отты нүктеге шабуыл жасап, ала алмады. Олардың алға жылжуына гранит төбе тастарының қалқасындағы жау пулеметі бөгет болды. Шестаков осы пулеметтің жанына еңбектеп барып, граната лақтырып, жаудың 50-ге жуық әскері мен офицерін жойды. Өшпес ерлік жасағаны үшін Шестаковке КСРО Жоғары Кеңесі Төралқасының Жарлығымен қаза тапқаннан кейін Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (24.3.1945). Сондай-ақ ол Ленин орденімен марапатталды. КСРО Қорғаныс министрлігінің бұйрығымен Ленинградтың гвардиялық мотоатқыштар полкі тізіміне Шестаковтың есімі мәңгі бақи енгізілді. Алматы облысындағы Қарабұлақ кентіндегі мектепке және көшеге, Ленинград облысының Выборг қаласы көшелерінің біріне Шестаковтың есімі берілген. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Тұрып ату''' нысананы ату спортының бір түрі, спортшы түрегеп тұрады. Шынтақ кеудеге қысылып қару қолдың басымен ұсталады, белбеуді пайдалануға рұқсат етілмейді. "Қозғалмалы бұғы" нысанасына атуда, қаруды ұстайтын қолдың шынтағын кеудеге қысып ұстауға болмайды. Винтовкадан шапшаң атуда нысананың көрінуіне немесе "Ат!" командасына дейін дүмді шыққа тіреуге болмайды. Тапанша пен револьверден еркін созылған қолға қаруды ұстап, тұрған қалыптан атады. Шапшаң атуларда жарыс ережесі жаттығудың орындау алдындағы оңтайлануға ерекше талаптар қояды. Қару ұстаған қол ату бағытына қарай 45.0-ден кем болмайды. == Дереккөздер == Санат:Спорт +жаңа туған төлді қолмен көтеріп енесінің бауырына салып емізу. Дәстүрлі ортада мал туа салысымен (егер оны көрген адам болса) төл тұншығып қалмас үшін шарананы қолмен сыпырып, ауызынан, құлағынан үрлейді. Онан кейін енесінің алдына қойып, оның мекіреніп, шаранасын жалауын күтеді. Сәлден кейін төл аяғымен тұруға талпынып, емшек іздей бастайды. Сол уақытта енесінің үрпін сауып, ауыздандырып алуға болады. Егер төл өрісте туып ауа-райы қолайсыз, жер дымқыл болған жагдайда шопандар ат қанжығасындағы кереқапқа салып алып жүрген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ауыздық''' жүгеннің екі сулық арасына бекітілген жылқы аузына кигізілетін бөлшегі. Ол өзара бірдей екі бөлек темірден құрастырылып жасалынады. Ауыздық жылқыны арлы-берлі бұруға, тоқтатуға, яғни басбілгі қызметін атқарады. Ер-тұрманның ішінде ең қажетті тұрманның бірі болып саналатын жүгеннің барлық қасиеті, негізгі міндеті осы ауыздыққа байланысты. Ауыздықты соғу үшін көрікке темірді қыздырып, темір қысқашпен төске қойып балғамен ұрып, жаншып таптап арнайы пішінге келтіреді. Осылайша екі бөлек соғылған темірді бір-біріне ортасынан арлы-берлі қозғалып тұратындай жалғастырады. Екі ұшына жүгеннің жақтаулары өткізіліп, бекітілетін дөңгелек темір шьныршық бекітіледі. Шығыршық темір бос, еркін айналып тұруы тиіс. Әлбетте, ауыздықсыз атқа мінуге болмайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ауыздық''' адамның езуінде пайда болатын жара түрі. Дәстүрлі қазақы ортада ауыздық шьщқан адамды жүген ауыздығын бірнеше күн тілініп тұрған езуіне тигізіп, арлы-берлі ептеп ысып емдейді. Осындай тәсіл мен ауыздықты емдеудің екі мәні бар. Біріншісі жылқының ауыздығын жараға тигізу ауруды тоқтатуды ырымдағаны. Екіншісі халықтық медициналық және мал емдеу тәжірибесіне негізделген. Расында да, жылқы жейтін бетеге және қара андыз тәрізді тағы басқа өсімдіктердің адам ағзасына пайдалы антисептикалық қасиеті мол болғандықтан, жылқының ауыздығының да шипалық әсері болған сияқты. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ауызсу сақтау''' ауызсу тапшы жерлерде жазғытұрым уақытта су қорын жинаудың тәсілі және қар суын кәдеге жарату амалы. Ертеде көшпелі ортада қыс бойы жауған қарды шұңқырлау жерге ұю арқылы ауызсу сақтау мен мал суаратын су мәселесін шешіп отырған. Әуелі ауызсу сақтауға лайық, қолайлы жер таңдалады: қалың саз қабатты, тығыз жерде суды сақтау өте тиімді. Себебі су ұзақ сақталады. Су сақтайтын орынды орманнан алыс, жазық далада таңдаған. Құмдауыт жерде сақталған қар мен су тек маусым айына дейін ғана жетті. Ауылға жақын маңдағы желдің жиі соғатын бағытына қарсы дөңес, шоқы жерлерге жел үрлесінің әсерінен жиналған қарға жақын келесі бетіндегі шұнқырлау жерге қыс бойы шанамен қарды тасып үйеді. Қар үйіндісіне қарап, қысқы желдің бағытын анықтауға болады. Егер қар үйіндісі батысқа қарай жиналса, басты желдің шығыстан соққаны, ал қарай болса, желдің болғаны. Борап соққан жел қарды үйінді етеді. Қар ери бастаған шақта қарды домалатып үйіп, үстемелей түседі. Көлемі мая пішінінде немесе киіз үй тәрізді үйілген қардың үстін күн көзінен тасалап, қамыс, бұта, шілікпен жауып қояды. Ойдың ішкі жағына қамыс төсейді, бұл желдің өтпеуіне, қардың еріп кетпеуіне әсер етеді. Күн жылынған уакытта, наурыз айында қар толығымен жауып болғаннан кейін, үстіне сабанды төсеп, оның үстіне топырақ тәрізді үйіндіге айналған шымды салады. Шым қабаттың қалыңдығы адам етігімен басқанда, қардың сықыры естілмейтиндей қалың болуы қажет. 4-5 адам немесе екі атпен шымды нығыздап басады. Осылай тапталған қар біраз уақытқа дейін, кемінде бір-екі ай ауызсу сақтаумен қамтамасыз етуге және мал суаруға мүмкіндік берген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Алексей Иванович 1766) тілмаш, елші. Христиан дінін қабылдағанға дейінгі аты-жөні Құтлұғмұхаммед Мамашев. == Өмірбаяны == 1711 жылы Петр I-нің Прут жорығына қатысып, онда тілмаштық қызмет атқарған. 1716 жылы Хиуа мен Бұхарға жасаған экспедициясына қатысқан. 1719 жылы Сыртқы істер коллегиясына тілмаш болып қызметке орналасты. 1720 жылы Аюке ханның қарамағына қалмақ тілін үйренуге жіберіледі. 1722 1723 жылы парсы жорығына Петр I-нің құпия істер жөніндегі аға тілмашы ретінде қатысты. 1730 жылы Әбілқайырдың келген елшілерін қатарында болды және осы елшілікке жауап ретінде патша өкіметінің Кіші жүзге жіберген елшілігін басқарды. Кейіннен И.К. Кирилловтың Орынбор экспедициясына 1735 1736 жылы башқұрт көтерілісін басуға қатысты. Тевкелев басқарған жазалаушы отрядтар 50 деревняны өртеп, мыңдай адамды өлтірді. 1742 жылы бригадалық генерал атағын алды. 1743 жылы Тевкелевтің тікелей қатысуымен Орынбор қаласы мен оның төңірегіндегі бірнеше қамалдың негізі қаланды. 1743 1749 жылы патша өкіметі оны Әбілқайыр басқарған Кіші жүз билеушілері мен Орынбор әкімшілігі арасындағы жанжалды реттеуге пайдаланды. 1751 1759 жылы Орынбор губернаторы И.И. Неплюевтің көмекшісі болып, патша өкіметі жүргізген отаршылдық саясаттың сойылын соқты. 1755 1756 жылы кезекті башқұрт көтерілісін басу кезінде қазақ даласына қашып кеткен башқұрттарды кері қайтару ісіне араласты. 1760 жылы қызметтен біржола босап, демалысқа шықты. Тевкелевтің елшілік қызметі барысында жүргізген мың беттен астам “Күнделігінде” қазақтардың қоғамдық-саяси, мәдени өмірі жайында және ру-тайпалық құрамы туралы көптеген мәліметтер қамтылған. == Дереккөздер == == Тағы қараңыз == Тевкелев елшілігі Тевкелев комиссиясы Санат:1674 жылы туғандар Санат:1766 жылы қайтыс болғандар Санат:Ресей дипломаттары іргетасын қалаушылар +'''Ауыл ағасы''' туысқандардың, ағайынның, ауылдың арасынан шыққан дау-жанжалды бітістіріп, төрелік айтып отыратын отағасы, қосағасы. Ауыл ағасының әлеуметтік мәртебесі мен беделі үлкенін ел ағасы деп те атайды. Осылардың ішінде үкімінің заңды күші бар, кесіп айтатындары билер дәрежесіне көтерілді. Түптеп келгенде, ауыл ағасы қазақы ортадағы әлеуетті әлеуметтік институт ретінде де қарастыруға болады. Себебі ауыл ағасы әлеуметтік қатынастарды реттеудің қауқарлы тетіктерінің бірі болды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ауылдас''' белгілі бір аумақта бір-біріне жақын, қоңсылас қоныстанған, тіршілік қамы мүдделері ортақ қауымның «ауылдық» бөлігі. Ауылдастардың өріс, қонысы жаз жайлауы, қыс қыстауы жапсарлас болғандықтан, күнделікті шаруашылық, тіршілік қарекеті барысында бір-бірімен қоян-қолтық араласып, жәрдемдесіп, қолғабыс жасап, қажетті дүниесімен алмасып тұрған. Шаруашылықты тиімді жүргізудің талаптары бір жердей малдың немесе егін салатын жердің ортақ, іргелес болуы, өндіріс құралдарын (су, өріс, қонысты) кезекпен пайдалануға мүмкіндік берді. Сондай-ақ шағын топтың күші келмейтін істері мен шаруашылық қарекеттерін, айталық мал қырқу, пішен әзірлеу, киіз басу, мал пішу және т.б. ұжымдасып атқарды. Сонымен бірге дәстүрлі ортада адами факторға негізделген өмірдегі қым-қуыт тіршілік қамы ғұрыптары мен салт жоралғыларды ауылдастардың бірге атқаруы заңды. Әсіресе, баланың дүниеге келуі, шілдехана, келін түсіру, қыз ұзату, тұсаукесер, ашамайға мінгізу, сүндет той, өлікті жөнелту сиякты этностың тіршілік циклына байланысты атқарылатын сан алуан салттар, ғұрыптар, жосын-жоралғы үрдістеріне ауылдастар тегіс атсалысады. Аталмыш шаралар және осы құралыптас жосындар қазақы ортадағы әлеуметтік қатынасты реттеп отырудың және нығайтудың механизмі іспеттес болды. Сондықтан ауылдастардың бірлігі мен ынтымағын арттыратын шараларға ерекше мән беріліп, оны ауылдың көшелі ақсақалдары мен жөн білетін беделді адамдары ұйымдастырып отырады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +садақ ату''', республикалық аумағында неолит дәуірінен бері белгілі. Үйсін және Қаңлы тайпаларында, кейінірек Алтын киімді адам және қазақ жерінен табылған өзге де адам қаңқаларынан олардың садақ және жебемен қаруланғаны белгілі болды. Революцияға дейін көшпелі қазақ садақты барлық уақытта пайдаланды. Ат жарысы, қазақ күресі және садақ тарту барлық мерекелердегі жарыстардың негізгі түрі еді. Кұралайды көзден атқан мергендер ең сыйлы адамдар болды, оларды мергендер деп атады. садақ тарту спорт түрі есебінде Қазақстанда 1967 ж. бастап кең тарап келеді. Қазақстандық КСРО құрама командасының сапында А.Кислицын бірнеше мәрте КСРО чемпионы және жүлдегері, КСРО кубогінің иегері, КСРО халықтары VII (1979-1981ж.) жүлдегері. И. Леонова -КСРО (1979 ж.).С.Муранов "Б" құрама командасының сапында КСРО кубогінің жеңімпазы болды. Сондай-ақ республиканың мергендері командалық есепте КСРО чемпионатының алтын медалімен марапатталды. Бүкілодақтық жарыстарда C. Кривашин жоғары жетістіктерге жетті. садақ тартудан алғашқы бапкерлер Львовтан (Украина) шақырылды, КСРО-дағы жалғыз садақ ату кафедрасы сонда ғана болатын. Бұлар жұбайлар ХДСШ-лері К.Безверщук және СШ-і Б.Безверщук 1976 ж. бастап республиканың аға жаттықтырушысы болып Ю.Литус, жаттықтырушысы болып В.Бахман қызмет істеді. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Максим Епишев''' (20.04.1981, Алматы), ХДСШ-і. Жабық залда жастар арасында Әлемнің мәрте рекордшысы (1999-25м, 60 рет ату 600 мүмкіндіктен 571 ұпай; 18 м., 18 рет ату 180 мүмкіндіктен 175 ұпай. Ақтық матчта 119-дан 118, 36 рет ату 18 метрлік қашықтық финалының қосындысы 380 мүмкіндіктен 377 ұпай. 50 метрге атудан Еуропа Гран-Приінің қола жүлдегері (1998, Номбург, Чехословакия) Жаттықтырушысы: О.Литус. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар Санат:Қазақстан спортшылары +'''Ауырған адамға мал айналдыру''' науқастанған адамның ауруын малға аудару магиялық жосыны. Атқарылу реті: малды (қой немесе ешкі) көтеріп алып, отырған науқасты солдан оңға қарай үш мәрте айналдырып өтеді. Содан кейін «ауру көшкен» малды ауыл арасында сойып, таратады. Адам ауруын емдеуге бағытталған бұл шара байырғы магиялық, мистикалық ұғымдарға байланысты қалыптасқан. Яғни адамға түрлі сырқат пен ауруды әр алуан қаскей күштер мен адам көзіне көрінбейтін тылсым қасиет иелері алып келеді дегі түсінген. Осындай қаскөй, зиянкес күштердің әсерінен пайда болған адам ауруларын түрлі жолдармен малға «көшіріп», оны құрбандыққа шалу науқасты ауруынан ада қылады-мыс. Бұл ғұрып әр өңірде қалыптасқан мәдени үрдістерге байланысты әрқалай аталады. Мысалы, осы жосынды кейбір өң��рлерде малға табыну деп атайды. Сондай-ақ кейбір деректерде ауруды құрбандыкқа шалынған малдың бас сүйегіне көшіріп, тоғыз жолдың торабына апарып тастайтындары туралы мәліметтер де кездеседі. Ауырған адамға мал айналдыру тағы бір түрі бас сүйектің ішіне зиянкес күштердің бейнесінің эквиваленті ретінде саналатын матадан жасалған «көшірме» деп аталатын қуыршақтар жасап, солардың көмегімен ауруды емдеуге әрекет жасаған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +үлкен ауларды шапқан кезде оларды теңіз түбіне қарай батырып ұстап тұратын әр сүренің аралағына салынатын әрқайсысы 1-3 кг шамасындағы тастар. Бұл құралдың функциясы қалтқылар мен әлгі тастардың ортасында орналасқан бірнеше бөліктерден тұратын әрқайсысы 15-20 құлаш шамасындагы сүре деп аталатын аудың бөлігінің ығып кетпеуін қамтамасыз ету. == Дереккөздер == Санат:Балық аулау +Ауыт- түйеге жүк артуға арналған құрал, кенеп, киіз, алаша тәрізді материалдан немесе қой, ешкі терісінен, ішіне селеу, қоға салып тіккен үлкен дорбаша көпшік. Ауыт көм орнына жүреді, үстіне тең теңдейді. Қалыңдығы төрт еліден кем болмайды, өлшемі қатептің сәл ғана үлкен болады. Дерек берушілердің айтуына қарағанда, 40-50 кг ауытты әлжуаз адам көтеріп сала алмайды. Екі жағын жеке жасап, 40 см см өлшемдегі қатепке бекітіп, тігіп тастайды. Екі жағынан екі-екіден төрт дана жинаған қиындыны көңмен орап таңып тастайды, ауыттың жуандығының көлемі адам білегінен жіңішке болмайды. Ауыттың бір құлаш шамасында жанағашы болады, оның астына батпас үшін киіз салады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ирина Юрьевна Леонова''' (3 ақпан 1961, Алматы) кеңес, қазақстандық және бельгиялық садақшы, Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген спорт шебері (1997). 2000 жылы Щепкина М.С атындағы театр училищесін бітірді. ХДСШ-і (1980), ЕССШ-і (1997) жекелей есепте КСРО-ның бірнеше дүркін чемпионы (1979-1987), командалық есепте чемпионаты (Брест). Еуропа Гран-Приінің бірнеше дүркін чемпионы және жүлдегері (1987, Ереван). XIII Азия ойынының қола жүлдегері (1998, Банкгок), жабық ғимаратта еткізілген Әлем чемпионатының күміс жүлдегері (1997, Стамбул, Түркия, Олимпиялық ойындарда 7-орын (1996, Атланта, АҚШ). == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша садақ атушылар Санат:Қазақстан садақ атушылары +'''Яна Артуровна Туниянц''' (1971, Алматы), ХДСШ-і (1989, ЕССШ-і (1997). Әлем чемпионатының қола жүлдегері (1993, Анталья, Түркия), командалық есепте жабық залда өткізілген Әлем чемпионатының күміс жүлдегері (1997, Стамбул, Түркия) Еуропа Гран-Приінің бірнеше мәрте жеңімпазы және жүлдегері (1991, М.) КСРОчемпионаты (1991, Орал). XIII Азия ойындарының қола жүлдегері (команда 1998, Бангкок). Олимпиялық ойындар 8-орын (Атланта, 1996). == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша садақ атушылар Санат:Қазақстан садақ атушылары +әдетте мата, қымбат матаға күміс, зер шытыраларды қадап әшекейленіп безендірілген ат әбзелінің атауы. Қазақы ортада ақсүйектер мен ауқатты бай адамдардың және олардың ұл-қыздары мінетін атының ер-тұрманы әйкел тәрізді безендіруіне байланысты аталған. Сирек те болса кездесетін бұл жағдай әйкелтұрман иесінің жағдайының көрсеткіші, әрі көшпелі ортада қадір-қасиеті жоғары бағаланған жүйрік атқа құрмет белгі (маркер) болып саналады. Әйкелтұрманның бір құрамдас бөлігі ретінде жүйрік аттың мойнына, мандайына тұмар қадайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +оңға '''Тегеран (1943, 28 қараша желтоқсан) халықаралық келісім. Оған 2-дүниежүзілік соғыстағы одақтас үш держава КСРО, АҚШ, Ұлыбританияның мемлекеттерінің басшылары: И.В.Сталин, Ф.Д. Рузвельт, У.Черчилль, сыртқы істер министрлері, штаб бастықтары, т.б. кеңесшілер қатысты. Күн тәртібінде соғыстың барысы мен соғыстан кейінгі бейбітшілік мәселелері талқыланды. Одақтас елдердің Германияға қарсы соғыс қимылдарын бірлесіп жүргізу жоспарын жасау Тегеран басты мәселесі болды. Бұған дейін АҚШ пен Ұлыбритания Еуропада соғыс майданын ашамыз деген уәделерін соғыстың негізгі ауыртпалығын Кеңес Одағы көтерді. Кеңес делегациясының ұсынысы бойынша Еуропада 2-майдан ашу, соғыстың аяқталуын тездету мәселесі қаралды. Черчилль 2-майданды Балқан түбегі арқылы жүргізуді жақтады. Ол әскерін Кеңес Армиясынан бұрын Оңтүстік-Шығыс және Орталық Еуропаға кіргізуді көздеді. Ал Сталин Германия шекарасына неғұрлым жақын жерде Солтүстік Францияда ашуды ұсынды. Оны Рузвельт жақтап, 2-майдан Францияның солтүстігінде 1944 жылы мамырда ашылатын болды. Кеңес Одағы Қызыл Армияның ірі шабуылын осы кезге сәйкестендіруге міндеттенді. Тегеран Түркияның одақтас елдер жағында соғысқа қатысуы қаралды. АҚШ пен Ұлыбританияның өтініштеріне байланысты Кеңес Одағы Еуропадағы соғыс аяқталысымен Жапонияға қарсы соғыс ашуға келісті. Рузвельт Германияны бір-біріне тәуелсіз бес мемлекетке бөлшектеу туралы мәселе көтерді. Черчилль бұл ұсынысты қабылдап, Австрия, Венгрия және Оңтүстік Германияның кейбір аудандарын қамтитын “Дунай федерациясын” құру жөніндегі жоспарды қолдады. Кеңес өкіметінің өкілдері бұл ұсыныстарды қабылдатпады. Тегеран Иранның тәуелсіздігі туралы да сөз болды. Соңғы мәжілісте Польша шекарасы жөнінде біраз мәселе шешілді. Болашақ кеңес-поляк шекарасы мәселесіне келгенде Сталин Кеңес Одағының атынан 1939 жылғы шекараны мойындауды талап етті, бұл негізінен 1920 жылы Керзон ұсынған бағытқа сәйкес келетін еді. Бұл талап қабылданды. Сонымен Польшаның шекарасы шығыста Керзон линиясымен, ал батыста Одер өзені бойымен өтуі жобаланды. Тегеран Германияның, дүние жүзінің соғыстан кейінгі құрылысы, болашақта БҰҰ арқылы қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелері талқыланды. Тегеран Конференциясы шешімдері соғыс барысында Кеңес Одағы, АҚШ, Ұлыбританияның өзара әкери-саяси ынтымағын жоғ. сатыға көтеріп, келешектегі қатынастарды нығайтуға жол ашты. ==Сілтемелер== ��атынастар Санат:Екінші дүниежүзілік соғыс +'''Әкпіш''' екі басы на екі шелек іліп, иыққа салып су тасуға арналған ағаш құрал. Әкпішті бір құлаштай шамасындағы ағаштың орта тұсының екі жағын иыққа батпайтындай етіп жалпайта жонып жасайды. Екі басында шығыршыққа бекітіліп, қозғалып тұратын, ұзындығы бірдей ілмекті темірі болады. Әкпішті пайдалану су тасуды жеңілдетеді. Ел арасында әкпішті иыққа (иінге) салып көтеруге байланысты «иінағаш, иықағаш» деп те атайды, ал одан басқа мойынағаш, күйенте, құрамыс тәрізді атаулары да кездеседі. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Әлдилеу''' баланы ән әуенімен жұбату. Баланы жұбатқан кезде, ұйықтатар алдында арнайы мәтін мен қарапайым сазға іс ұрылған Әлдилеу өлеңін майдақоңыр әуенмен айтып, баланың көңіл-күйін, сезімін жағымды эмоциялық қалыпқа келтіреді. Нәрестені тербету, жұбату, ұйықтату кезіндегі ананың аялаған әлдиі бала бойына тарап, саналы да салиқалы ұрпақ болып қалыптасуына маңызды үлес қосады деген түсінік дәстүрлі ортада берік орнаған. Ана әлдиімен өскен сәби осы үрдісті болашақ ұрпағына жалғастырушы болып қалыптасады. Ана әлдиі бала тәрбиесінің маңызды бір бөлігі. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Әлдилеу''' дәстүрлі киіз басу технологиясының бір сатысының атауы, білектеу тәсілі. Әзірленіп жатқан киізге ыстық су бүркілгеннен кейін, біріктіру мақсатында шиыршықтала оратылады, яғни, әлдилеу арқылы киіз басудың бір сатысы жасалады. Мұны әйелдер тізерлей отырып, білектерін сыбанып алып жасайды. Сондай-ақ, дәстүрлі қазақы ортада киіз басудағы әлдилеу кезінде «Ақтай Құдай жарылқасын! Киіз жақсы болып шықсын» деп бір қасық сүт немесе айран құяды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Әлім ботқа''' егінші қазақтар арасында құдайытамақ беру дәстүрімен байланысты дайындалатын, егіс басында құрбандыққа шалынған малдың етіне тазартылған бидайды қосып жасайтын тағам түрі. Байырғы ортада егіншілікпен айналысқан адамдар Диқан бабаны пір тұтып, егіншілікке байланысты жылдық жұмыстардың маңызды бастамаларында оған үнемі сиынып, жалбарынған. Дәстүр бойынша жаңа астық пен оның пірі Диқан бабаға арнап, елге дәм татқызып, құрмет көрсетіп, соңында дұға бағыштап отырған. Құрбандық малдың етін қырманның жанында үй иесінің әйелі асқан. Осы жерге көршілері мен ауылдастарын қырман тойынан дәм татуға шақырған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Әлішынар''' диқаншылықта қолданылатын шығырдың иесі, мифологиялық образ. Егіншілікпен айналыскан байырғы қазақ қауымында егісті арық қазу арқылы су тартып және жаңбыр суымен суарған. Сонымен қатар су көтерілмейтін биік жерлерге гидротехникалық құралдар күшімен су шығарып суару жүйесін жолға қойған. Осындай биік жерлерді суару үшін шығыр пайдаланылған. Ертедегі қазақтардың танымында шығырды ойлап табушы мифтік тұлға әлішынар болып табылады. «Бұл мың бір бөлек ағаш беліктерінен ��ұралған, қатар-қатар түзілген, айналатын немесе қозғалатын су көтергіш құрал, қазақтардың айтуынша, есепте жоқ заманда әлішынар деген бір адам жасап, бұл құралдың іс-қозғалысын бір немесе екі өгіздің күшімен жүзеге асырған» деген мәліметтер кездеседі. Сондықтан егіс жұмысы басталатын кезінде егіншілер әлішынар рухына дұға бағыштап, қолдарына кетпен алған. Егістікті еңдеп тұқым сепкеннен кейін, арықты тазалап атпа, қауға, шығырды іске қосады. Онан кейін Жаратушымен диқандардың арасын жалғастырушы әлішынарға арнап құрбандық шалынған. ''Шығырдың шын атасы, Әлішынар, ''Шынарға сиынбаса шығыр сынар ''Әліге Шынар менен құп сиынсам ''Қашан да Тәңірі оңғарып, ісің тынар. Байырғы дүниетанымдық түсінікте жоғаргы және төменгі әлемді байланыстырушы буын діңгек болып табылады. Діңгек құнарлылық пен мол өнімнің кепілі болмақ. Сөйтіп, жер мен көктің арасында дәнекер болуға кектің нұрын, қуатын Жер-Анаға сіңіруге талпынған. Ежелгі уақытта түріктерде мынадай салт болған. Егер билеуші династияның біреуі ағаштың діңіне ең биік секірсе, оған әскери титул шад берілетін. М.Қашғари байыргы түріктердің «тәңірісі» ретінде «үлкен діңңі» айтатынын хабарлайды. Шығырдың иесі Шынар атаның дүниеге келуі қазақтың осындай дүниетанымдық түсінігінен шықса керек. Өйткені халық ұғымында Шынар ағашы киелі де қасиетті болып табылады. Шығырдың пайда болуына мифтік мазмұн беруші және оның пірі әлішынардың атының өзі, оның шығу тегінің ортаазиялық екенін көрсетеді. Себебі шынар ағашы Орта Азияда кездесетін ағаш түрі. Сондай-ақ, ертеде отырықшы халықтар шынар ағашын тек мешіттің күмбездерін, үйдің бағандарын және оймыш есіктер жасауда ғана пайдаланған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Әмиян''' ақша, тиын-тебен салып жүруге арналған шағын қалта, шилан. Әмиянның ішін бір не бірнеше қатпарлы, бөлікті етіп көннен, былғарыдан тігеді. аузы қайырмалы немесе қаусырмалы болып келеді. Кейбір әмияндардың аузына темірден жасалған көмкерме бекітіліп, басына домалақ шыртетпе орнатылады. Әмиянды киімнің қалтасына салып жүруге ыңғайлы етіп жасайды, оны жібек матадан да тігіп, бетін өз қалауына қарай кестелеген. Қазақтардың ұлттық ерекшелігі туралы орыс зерттеушісі В.И. Даль: «Қазақ жеріне өттің екен, әмияныңды қалтаңа салып қой. Жылтыраған тиын санап отырғаның бұл елдің әдет-ғұрпына ерсі. Ал үйіне келдің екен, әрдайым асы дайын, шипалы қымызы және бар», деген екен. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ән айтысу''' қыздар мен жігіттердің екі топқа бөлініп, кезекпен ән айтып жарысып, көңіл көтеруі. Үйлену салтында қалыңдық ойнауға барған жігітке, ере барған жолдастарына дәм таттырған соң келесі рәсімдерге кезек беріледі. Қалыңдықты көрші ауылдың адамдары алып кетіп жасырады. Қыз-келіншектер киіз үй ішінде қалып, жігіттер киіз үйдің сыртына шығып отырып, ән айту сайысына түседі. Кезектесе әнмен айтысып, қарсы топты сүріндіруге барын салады. Дарын мен қарымы сынға түсер сын сағатта суырып салмалық өлең шумақтарының айшықты үлгілері туады. Жігіт: ''Жар бола гөр Жасаған, ''Үйір ем қызға жасымнан. ''Кездойсоқ тойға келген ем, ''Үлгере алмай басынан. Қыз: ''Құдайым, өзің қолдай гөр, ''Өйткені сенің құлыңмын. ''Жарқырап тәжі тағы тұр, ''Шағшардан хан ұлының. Жігіт: ''Базарда сатып алған күміс құман, ''Ән айтпай мен де босқа қарап тұрман. ''Менімен айтысатын қыздар қайда, ''Күн сайын бола бермес мұндай думан. Қыз: ''Шаршамай, ауқаттанып келіп пе едің? ''Даусыңның жаңылмай-ақ танып тұрмын. ''Көрмегелі мен сені айлар өтті. ''Жүрсің бе аман-есен, бақ-дәулеттің? Әдетте күйеу жігіттің жолдастары қалыңдықты жасырып отырған қыздар тобынан жеңілген сыңай танытып, ән айтысуының соңында қыздар тобына сыйлық кәде беріп аяқтайды. Ән айтысу дәстүрлі этномәдени ортаның ең маңызды бірі болды. Көшпелі социумның қалыпты функциясының алғышарты информациялық байланыс () пен информациялық өрістің +'''Әңгелек''' қысқа таяқты лақтырып, шыр көбелек айналдырып ойнайтын таяқ ойыны. Бұл ойында қатысушы бала санына шек қойылмайды, олар қол ұстасып, дөңгелене шеңбер бойына тұрады. Ойынды жүргізуші ортаға шығып, балаларды реттік санымен ататқызады, кейін ойыншы кез келген санды айтып, (мәселен, төртінші, оныншы, бесінші) таяқты жоғары қарай лақтырады. Осы кезде реттік саны аталған бала таяқты құлатпай ұстауы керек. Бала жайбасарлық көрсетіп немесе тез жүгіре алмай таяқты құлатып алса, көптің ұйғаруымен өлең айтады не би билеп, домбыра тартып, көпшілік алдында өз өнерін көрсетеді. Егер таяқты құлатпай ұстап алған жагдайда, онда ол ойын жүргізушімен орнын алмастырады. == Дереккөздер == Санат:Ұлттық ойындар +'''Әңгіме-дүкен құру''' ауыл арасы немесе ауыларалық аралас-құралас адамдардың ақылдасу түрінде өтетін кішігірім жиыны. Әңгіме-дүкен құрудың қандай деңгейде өтетіні жиынның өзегі болатын мәселенің сипаты мен ауқымына байланысты болды. Әдетте айтулы оқиғаға, жесір дауы, жер дауына, шаруашылыктың сан алуан қат мәселелеріне, ғұрыптық және мерекелік шараларды атқаруға байланысты ауылдың беделді адамдарының өтеді. Кішігірім дау-шар немесе ошақ қасы от басы дейтіндей мәселелер ауыл ішінде- ақ қарастырыла береді. Ал көш-қон, қырқым, келім түсіру, қыз ұзату сияқты ауқымды мәселслср ауыларалық деңгейдегі әңгіме-дүкен құрудың барысында шешіліп отырылды. Әңгіме-дүкен құру жылдың жылы мезгілдерінде көктемнің соңғы айында, жаз кезінде және ерте күзде ұйымдастырылды. Әңгіме-дүкен құруға әдетте ауылдың сыртындағы биіктеу келген адамдардың отырып-тұруына ыңғайлы жер таңдалды. Әңгіме-дүкен құруға жастар жағы да жиын барысына тікелей араласпаса да ерекше ықыласпен қатысқан. Әңгіме-дүкен құрудың билер кеңесі немесе ақсақалдар кеңесі сияқты институттардан айырмашылығы сол, мұндағы мәселелердің қаузалуы бейре��ми сипатта болады. Ондағы мәселелерді талқылауға әркімнің де мүмкіншілігі болды. Ана тілімізде сақталған «әңгіме дүкенін ағытты» және «әңгіме көрігін қыздырды» дейтін белгілі сөз орамдары жиынға қатысушы адамдардың арасындағы әңгіменің еркін желіске құрылатындығына байланысты айтылған. Әлбетте, дәстүрлі ортада орныққан әлеуметтік қатынастардың беделді адамдардың, үлкеннің, кішінің, әйел затының орны сияқты іргелі этикалық нормалары қатаң сақталынды. Әңгіме-дүкен құрудың ұйымдасқан түрде атқарылып отырғандықтары сондықтан. Әңгіме-дүкен құрудың аяғы әзіл-оспақ, ән салу, күй тарту сияқты көңіл көтеру шараларына ұласып отырды. Қазақы ортада дүкен ұғымы ұсталық кәсіппен байланысты болғандықтан ерекше қасиетті деп есептелінді. Яғни кез келген ахуалға байланысты қолданыла бермеген. Соған қарағанда, қазақы ортада әңгіме-дүкен құру үрдісінің ерекше бейресми мәртебесі болды деуге болады. Әңгіме-дүкен құру барысында шешімін таппаған ерекше ауқымды даулы мәселелер билер кеңесі немесе ақсақалдар кеңесі сияқты, тіпті, билер сотына ұсынылып отырды. Бірак, этнографиялық деректерге қарағанда әңгіме-дүкен құру барысында-ақ қаузалған мәселелердің дені «бас жарылса бөрік ішінде, қол сынса жең ішінде» деген принцип бойынша өзінің шешімін тауып отырған. Әңгіме-дүкен құру аталмыш мәселелерді әбжіл әрі тиімді шешудің ерекше тәсілі болды. Сонымен бірге әңгіме-дүкен құру қазақы ортадағы әлеуметтік қатынастарды нығайтып отырудың да құралына айналды. Әсіресе, жастарды ата-баба жолы рухында тәрбиелеудегі, яғни орны мен рөлі айырықша болды. Әңгіме-дүкен құруды дастарқан басында немесе ауыл ішінде жақын адамдар арасында болып тұрған әңгіме-сұхбат сияқты үрдіспен шатастыруға және оған теңеуге болмайды. Дәстүрлі қазақ коғамының бұрынғы әлеуметтік қауқары қожырауына байланысты әңгіме-дүкен құру өзінің бастапқы функциясынан айырылды. Қазір дос-жаран адамдардың өзара шүйіркелескісі келетіндігін білдіретін әңгіме-дүкен құрайық дейтін сөз орамы баяғы қайранға айналған қазақы дәстүрдің жаңғырығы ғана іспеттес. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Әңгір''' ересек балалар мен бозбалалардың таяқпен айналып ойнайтын ойыны. Әбден жаттыққандар аяқ-қолымен айнала береді. Бір орында тұрып, шыркөбелек айналу емес, тік тұрып, екі қолды жоғары созады да, бүкіл денесімен не оң жаққа, не сол жаққа қарай кәдімгі дөңгелекше айналу. Бұл спорт әлемінде кең тараған акробатикалық қимылдың бір көрінісі. Ойынға қатысушы шарт бойынша қолын жоғары көтереді. Екі аяғының арасын өзінің шамалауынша ашып, буынын бекіте ұстайды. Өз ыңғайы бойынша не оңға, не солға қарай екі қолымен және екі аяғымен жер тіреп айналады. Екі аяғын бүкпей жазып, дөңгелекше денесінің айналуына көмектеседі. Бұл өте ширақтылықты, ептілікті талап ететін ойын. Алғашқы жаттығу таяққа сүйеніп айналу әдісін игеруден басталады. Сол арқылы үздіксіз қимыл арқылы айналу әдісін игереді. Әр ойыншы өз бойына шақ, айналғанда кедергі жасамайтындай мөлшерде түзу таяқ әзірлеп алады. Таяқтың екі ұшын екі қолын кере көлденең қалпында ұстайды да, ұшын жерге қадап айналады. Таяқ денені игеріп үйренуге демеу болады. Бұл "әңгір", яғни таяқпен айналу ойыны. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Сәуірдің 16''' Григориан күнтізбесінде жылдың 106-шы күні (кібісе жылдарда 107-ші). Жылдың аяғына 259 күн қалады. == Мерекелер == Армения полиция қызметкері күні. «Алғашқы конституция күні», «Заңгер күні». Гренландия, Маргрет патшайымы туған күні. Массачусетс, Мэн, Патриоттар күні. == Оқиғалар == 1863 жыл Францияда «Plongeur» (фр. «Малтушы») XIX ғасыр ең ірі су асты кемесі суға түсірілді. 1871 жыл Берлин Германия астанасы деп жарияланды. 1945 жыл Берлин операциясы басталды. 1947 жыл Оңтүстік Каролина сенатында америкалық саясаткер және қаржыгер Бернард Барух «суық соғыс» сөз тіркесін алғаш рет пайдаланды. 1966 жыл Израильде алғаш рет «Кока-кола» сатыла бастады. == Туғандар == 1889 жыл Чарли Чаплин, америка және ағылшын киноактері, кинорежиссер, сценарийші, композитор әрі продюсер. Оксфорд университетінің құрметті докторы == Қайтыс болғандар == == Дереккөздер == Санат:16 сәуір +'''Текелі қорғасын-мырыш комбинаты''' Қазақстандағы түсті металлургияның ірі бірі. Алматы облысындағы Жетісу Алатауы сілемдерінің оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан. 1933 жылы М. Юдичев пен М. Қадылбековтың зерттеу-барлау жұмыстарының нәтижесінде Текелі өзеннің жағалауынан қорғасын-мырыш кен орны ашылды. Комбинат құрылысы 1937 жылы басталып, кен өндіру және оны өңдеу жұмыстары 1942 жылдан жүргізіліп келді. Комбинат құрамында Текелі, Көксу, Тұйық кеніштері мен кен байыту фабрикасы, бірнеше қосымша цехтар жұмыс істеп келген. Комбинаттың негізгі өнімі қорғасын, мырыш және барит концентраттары еліміздің түсті металлургия зауыттары мен химия, мұнай өндіру қайта өңделіп отырған. 1971 жылы Текелі қорғасын-мырыш комбинаты кен өндірудегі жоғары өнімді технологияны өндіріске енгізгені үшін КСРО халық шаруашылығы көрмесінің алтын және қола медальдарымен марапатталған. 1996 жылы жоғары сапалы (45%) рентабельді кентас қабатының бітуіне байланысты комбинат өз жұмысын тоқтата бастады. 2003 жылдан жиналып қалған клинкерді (қалдықтарды) өңдеумен бір ғана цех жұмыс істеп тұр. ==Сілтемелер== Санат:Қазақстан кәсіпорындары Санат:Алматы облысы +'''Әңгіртаяқ''' қазақы ортада әңгіртаяқ ойнату деген қолданыс адамның қоқан-лоққы көрсетіп, зобалаң тудыруы мәнінде ұғынылады. Сонымен қатар тілдік қолданысына қарай билеп төстеді, үстемдік етті, әлекке түсірді деген мағынада да колданылады. Осы жайтқа байланысты ана тілімізде әңгіртаяқ ойнату деген тұрақты сөз тіркесі кездеседі. Әңгіртаяқ атауы әңгір терминінен бастау алады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Әрі-сәрі''' екі немесе үш-төрт айлық қозы терісінің атауы. Қозы туғаннан кейін екіден төрт ай аралығында сойылған қозының терісі елтірі емес, бірақ ол терінің толық сипатына еніп үлгермеген деген мағынаға саяды. Әрі-сәрі қозының терісінен көбіне ішік тігеді. Осы кезде сойылған терінің жүні ұзынды-қысқалы болғандықтан оны біркелкі қырқып тастап, бөрік тігуге, киім жұрындауға пайдаланады. Әрі-сәрі теріден жасалған ішік жеңіл, жұқа болады, бірақ соншалықты жылы болмайтындықтан ондай ішікті қара суық кездері және сәндік үшін киеді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Анфилофий Петрович Шилков''' (14.3.1917, Ресей, Түмен облысы Исет ауданы Турушево селосы 1990, Екатеринбург қаласы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, аға сержант, батарея командиpi. Орыс. техникумын бітіріп, Амур облысының Благовещенск қаласында бухгалтер болып жұмыс істеген. Кеңес әскері қатарында 1938 жылы және 1941 жылдан әскери борышын өтеген. 1938 жылы Хасан көлі маңындағы кақтығысқа қатысқан. Ұлы Отан соғысына 1942 жылдың ақпан айында келді. 624-жаяу әскер полкінің (Беларусь майданы, 42-армия, 137-жаяу әскер дивизиясы) зеңбірекшілер командирі Шилков Беларусьтің Гомель облысы Жлобин ауданы Доброгоща державасы үшін болған шайқаста танкіге қарсы ататын гранатамен батареяға баса көктеп келе жатқан жаудың ауыр танкісін жойды. Жараланған батарея командирінің орнына басшылық жасап, айналдыра қорғаныс ұйымдастырды. Шилков басқарған артиллерия батареясы бекініс шебін үш тәулік бойы қорғап, жаудың тағы екі танкісін жойды. Осы ерлігі үшін оған КСРО Жоғары Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы және Ленин ордені, «Алтын Жұлдыз» медалі берілді (16.5.1944). Госпитальда ұзақ емделген Шилков 1949 жылы запасқа шығып, Шымкент қаласында жұмыс істеді. Кейіннен Екатеринбург қаласында тұрды. 1- дәрежелі Отан соғысы, «Қызыл Жүлдыз», 3-дәрежелі Даңқ ордендерімен, медальдармен марапатталған. 2005 жылы мамырда Түмен облысының Исет селосындағы Халықтық өлкетану мұражайында Шилковқа бюст орнатылған. ==Дереккөздер== Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Шиловский Леонид Прокофьевич''' (1919, Ақтөбе облысы Хромтау ауданы Ақжар ауылы 3.11. 1943, Украина, Днепропетровск облысы Кринички ауданы Потоки селосы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, барлаушы. Орыс. 1941 жылдың маусымынан 46-армия 236-атқыштар дивизиясы 496- жеке атқыштар рота құрамында Ұлы Отан соғысына қатысқан. 1943 жылы 26 қыркүйекте Днепр өзенінен (Украина, Днепропетровск облысы Верхнеднеировск ауданы Сошиновка маңы) алғашқылардың қатарында өтіп, жеке өзі 11 жау әскерін жойды. Шиловскийге ерекше ерлігі үшін КСРО Жоғары Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (3.11.1943). Ақтөбе облысы Хромтау қаласындағы бір көшеге Шиловский есімі берілген. Ленин, «Қызыл Жұлдыз» ордендерімен, медальдармен марапатталған. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Федор Федорович Шиляев ''' (6.4.1900, Ресей, Свердловск облысы Верхотурье қаласы -16.11.1969, Қарағанды қаласы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, бөлімше командирі, старшина. Орыс. == Өмірбаяны == 14 жасынан еңбекке араласып, Азамат соғысына (1918-20) қатысқан. 1939 жылы Алматыға қоныс аударып, Түрксіб басқармасында жұмыс істеген. Қазақстанда жасақталған әскери құраманың қатарына алынып, 1942 жылдан 1-Балтық майданына қарасты 43-армия 5-шабуылдаушы инжылы-саперлер бригадасы батальоны құрамында Ұлы Отан соғысына қатысқан. 1944 жылы 25 маусымға қараған түні Батыс Двинадан (Даугава) өту үшін Шиляевке 20 минут ішінде сал жасап,өзеннің арғы жағына шығуға бұйрық берілді. Өзеннен өтіп шыққан жаяу әскер взводының қимыл-әрекетін қолдау үшін Шиляев өзінің саперлерін шабуылға бастады. Ұрыс барысында 12 жау әскерін жойды. Соғыстан кейін ол Қарағанды қаласында тұрып, сонда еңбек етті. == Марапаттары == Осы ұрыстарда көрсеткен ерлігі үшін Шиляевке КСРО Жоғары Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (22.7.1944). Ленин орденімен, бірнеше медальдармен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Геннадий Фадеевич Шляпин ''' (13.8.1912, Қызылорда облысы, Қазалы 13.8.1970, Ташкент қаласы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, гвардия полковнигі, полк командирі. Орыс. Аграрлық- индустриялық техникумды бітірген. Қазалы МТС-ында, Осо авиахим облыстық кеңесінде жұмыс істеген. Кеңес әскері қатарында 1934-36, 1939-40 жылы болды. 1941 жылы Ташкент жаяу әскер училищесін бітірді. 1941 жылдың шілдесінен 1- Прибалтика майданы 6-гвардиялық армия 67-гвардиялық атқыштар дивизиясы 196-гвардиялық атқыштар полкі құрамында Ұлы Отан соғысына қатысқан. 1943 жылы 30 қазан 1944 жылы 13 желтоқсан аралығында полк басқарды. 1944 жылы 23 маусымда Шляпиннің полкі жаудың қорғаныс бекінісіне шабуыл жасап, Заборье ауданынан қуып шықты. Дұшпанның маңызды тірек пункті Сиротиноны басып алып, Витебск-Полоцк торабында жауды бөгеді. Дұшпанды өкшелей қуған полк Батыс Двина (Даугава) өзенінен өтті. Осы шайқастардағы ерлігі үшін майор Шляпинге КСРО Жоғары Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (22.6.1944). Соғыстан кейін «Выстрел» курсын (1947), Бас штабтың Әскери академиясы жанындағы курсын (1957) бітірді. 1958 жылы запасқа шықты. Қазалы, Ташкент қалаларында жұмыс істеді. Қазалы қаласындағы бір көшеге Шляпин есімі берілген. Ленин, Қызыл Ту, Богдан Хмельницкий, Суворов, l-дәрежелі Отан соғысы, рет «Қызыл Жұлдыз» ордендерімен, медальдармен марапатталған. ==Дереккөздер== Санат:Кеңес Одағының батырлары Санат:13 тамызда туғандар Санат:1912 жылы туғандар Санат:Қазалыда туғандар Санат:13 тамызда қайтыс болғандар Санат:1970 жылы қайтыс болғандар Санат:Ташкентте қайтыс болғандар Санат:КСРО полковниктері Санат:Ленин орденінің иегерлері Санат:Қызыл Ту орденінің иегерлері Санат:II дәрежелі Богдан Хмельницкий орденінің иегерлері Санат:III дәреже��і Суворов орденінің иегерлері Санат:I дәрежелі Отан соғысы орденінің иегерлері Санат:Қызыл Жұлдыз орденінің иегерлері Санат:КОКП мүшелері Санат:Ұлы Отан соғысы полк командирлері Боткин зиратында жерленгендер Санат:Ташкент жаяу әскер училищесі түлектері +'''Асхат Өлмесұлы Шойынбаев''' (10.6.1959 жылы туған, Алматы қаласы) әскери қайраткер, генерал-майор (2000). Алматы жоғары жалпы әскери командалық училищесін (1980), М.В.Фрунзе атындағы әскери академияны (1991) бітірген. 1980-93 жылы мотоатқыштар взводы, ротасы, батальонының командирі, полк штабының бастығы болды. 1993— 97 жылы мотоатқыштар полкі командирінің орынбасары, полк командирі, 1997-2000 жылы танк дивизиясы командирінің орынбасары штаб бастығы, мотоатқыштар дивизиясының командирі, 2000-02 жылы Батыс әскери округі әскерлері қолбасшысының бірінші орынбасары штаб бастығы, 2002-03 жылы оқу орталығының бастығы қызметтерін атқарды. 2003-04 жылы АҚШ-та қызмет бабымен больш, 2004- 05 жылы құрама (корпус) командирі болды. 2005 жылдан Ұлттық қорғаныс университетінің бастығы. Бірнеше медальдармен марапатталған. ==Дереккөздер== Санат:Қазақ батырлары Санат:10 маусымда туғандар Санат:1959 жылы туғандар Санат:Алматыда туғандар Санат:Фрунзе атындағы Әскери академия түлектері Санат:Қазақстан +'''Шоқпар Жауғаштыұлы''', Шоқпар батыр (шамамен 1691 өлген жылы белгісіз) батыр. Шыққан тегі Орта жүз арғын ішінде қаржас руынан.. Сүйіндік- қаржас жасағын басқарып, қазақ-жоңғар арасында болған шайқастарда жаудан Баянаул, Желтау, Қызылтау сілемдерін азат еткен. 1756 жылы қашқан жоңғар әскері Баянауыл мен Ертіс аралығындағы Серектас деген тауға тығылып, қатты қарсылық көрсеткен. Шоқпардың ақылымен Олжабай бастаған қазақ колы жоңғарларды қырға қарай алдап шығарып, қырғынға ұшыратты. Серектас шайқасы өткен жер кейіннен аталып кеткен. Осы жаугершілік кезінде Шоқпардың ұлы жау қолынан қаза болды. Сондықтан Олжабай батырдың шешімімен Қызылтау сілеміндегі Қарадің адырына Шоқпардың аты қойылып, Үшбұлақ өлкесі оған қоныс ретінде берілді. Шоқпардың кейіннен алған қалмақ әйелінен көрген балалары болған. ¥рпақтары 1996 жылы «Шоқпар адырына» белгі тас қойды. ==Дереккөздер== Санат:Қазақ батырлары Санат:Тұлғалар +'''Иван Илларионович Кривенко''' (1925—2001) танкист, Ұлы Отан соғысына қатысушы, Кеңес Одағының Батыры (1945), Павлодар қаласының құрметті азаматы ==Өмірбаяны== Ермак ауданындағы Марковка (қазір Павлодар облысы, Ақсу ауданының ауылдық аймағы) ауылында 1925 жылғы маусым күні дүниеге келген. Соғысқа дейінгі жылдары тракторшы курсын бітіріп, 1939 жылдан бастап Қашыр ауданындағы «Октябрьский» ауылында тракторшы қызметін атқарды. 1942 жылы (Қашырлық) аудандық военкоматпен майданға шақырылды. 50- гвардиялық танк бригадасы «Т-34» танкінің (1-ші Беларуссия майданы, 2- гвардиялық танк әскері, 9-гвардиялық танктік корпус). ==Ерлігі== 1945 жылы тосқауылда отырған танкистерге жау танкистері ��абуыл жасады. Бірақ біздің танкистер ерлікпен шабуылды жеңіп шығып, неміс танкілерін жойды. ==Соғыстан кейінгі жылдар== 1946 жылы старшина Кривенко майданнан оралып, Қашыр ауданындағы «Октябрьский» ауылында тракторист бригадир қызметін атқарды. 1966 жылдан бастап Павлодар трактор зауытында көлік гаражының бастығы және инженер ретінде қызмет етті. 1995 жылы Мәскеуде өткен мерейтойлық шерудің қатысушысы. ==Наградалары мен атақтары== Кеңес Одағының батыры (1945) ордені бар Медальдері бар ==Еске алу== Павлодар қаласындағы көшенің біріне оның аты берілген (1994) Жеңіс алаңында Батыр мүсіні орнатылған (2001). ==Ескертпелер == ==Дереккөздер== Кеңес Одағының Батырлары: Қысқаша өмірбаяндық сөздік Редакторлық алқаның өкілі И. Н. Шкадов. М.: Воениздат, 1988. Т. /Любов Ящук/. 863 с. 100 000 дана ISBN 5-203-00536-2 Павлодар. Павлодар облысы. Энциклопедия, Павлодар., 2003; Қазақстан, А-А., 1969 (Павлодар ертіс өңірі) Санат:1925 жылы туғандар Санат:2001 жылы қайтыс болғандар Санат:Қазақстан Халық Қаһармандары Санат:Қазақстан әскерилері Санат:Екінші дүниежүзілік соғыс Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Константин Фомич Шувалов ''' (10 қаңтар 1912 жыл, Павлодар наурыз 1999 жыл, Мәскеу) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, подполковник. Орыс. == Өмірбаяны == Ауыл шаруашылығын механикаландыру техникумын бітіргеннен кейін Соликамск (Ресей, Пермь облысы) қаласында автобаза директоры қызметін атқарған. Кеңес әскері қатарына 1941 жылы Соликамск қаласы әскери комиссариатынан шақырылып, кіші лейтенанттар курсын бітірген. Орталық майдан 61-армия 81-атқыштар дивизиясы 467-атқыштар полкінің құрамында Ұлы Отан соғысына қатысқан. Лейтенант Шувалов 1943 жылы 2-3 қазанда өз батальонымен Днепрден (Беларусь, Гомель облысы Лоев ауданы Глушец маңы) өтіп, жаумен қиян-кескі ұрысқа түсті әрі өздері тартып алған плацдармға бекінді. Гитлершілер Бұл плацдармды алу үшін жойқын қарсы шабуылға шықты. Олар авиацияның қолдауымен артиллерия мен минометтен атып, 10-ға жуық қарсы шабуыл жасады. күнде жаудың 22 қарсы шабуылы тойтарылды. Соғыстан кейін офицерлердің кәсіби біліктілігін арттыратын курсты бітірді (1946). 1962 жылы запасқа шығып, Одесса қаласында тұрды. == Марапаттары == Днепрден өту кезінде көрсеткен ерлігі үшін Шуваловқа КСРО Жоғары Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (15.1.1944). Ленин, Қызыл Ту, 1- дәрежелі Отан соғысы, рет «Қызыл Жұлдыз» ордендерімен, көптеген медальдармен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:Кеңес Одағының батырлары Санат:1912 жылы туғандар туғандар Санат:1999 жылы қайтыс болғандар Санат:Мәскеуде қайтыс болғандар +'''Тектұрмас''' ерте орта ғасырдағы қала орны. Жамбыл облысы Талас ауданы Көшек батыр ауылының қарай км жерде орналасқан. Алғаш 1898 жылы В.А. Каллаур ашқан. 1949 жылы Жамбыл облысы тарихи-өлкетану мұражайының экспедициясы (жетекшісі Л.И. Ремпель), 1980 жылы осы экспедициясы (жетекшісі Қ. Байбосынов), 2000 жылы Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясы (жетекшісі К.Байпақов) зерттеген. Жобасы тікбұрышты келген қала жұртының ауданы 300*200 м2. Қалашықтың солтүстік шетінде орналасқан цитадельдің ауданы 70*70 м2, биіктігі 11 м. Айнала қорғаныс дуалмен қоршалып, сыртынан ор қазылған. Қаланың іші мен сыртында құрылыс қалдықтары байқалады. Қазба барысында табылған қыш ыдыстардың сынықтары мен қалашықтың жобасының сипаты оның 13 ғасырлар аралығында өмір сүргенін білдіреді. ==Сілтемелер== Санат:Қазақстан көне қалалары +'''Андрей Николаевич Елгин''' (1899—1944) автоматшылар бөлімшесінің командирі, Азаматтық және Ұлы Отан соғысына қатысушы, Кеңес Одағының Батыры (1945) қайтыс болғаннан кейін. ==Өмірбаяны== «Путь Ленина» колхозы төрағасының орынбасары, бригадир болып қызмет еткен. 1941 жылы (Қашырлық) аудандық военкоматпен майданға шақырылды. 3-ші Беларус майданы, 88 атқыштар дивизиясының, 611 атқыштар полкінің атқыштар бөлімшесінің командирі ==Ерлігі== Аға сержант Елгин прусстық Голдап қаласының ауданындағы жау қоршауын жарып шыққанымен ерекшеленді. Полк туын құтқара отырып, қаза тапқан. ==Наградалары мен атақтары== ==Кеңес Одағының Батыры== (1945) қайтыс болғаннан кейін. ==Еске алу== Батыр есімімен Қашыр ауылындағы көше мен орта мектеп аталған. Батыр тұрған үйде ескерткіш тақта орнатылған. Павлодар қаласының көшесіне оның аты берілді (1965) Павлодар қаласындағы Жеңіс алаңында Батырдың мүсіні орнатылған (1979). == Ескерту == == Әдибиет == Павлодар. Павлодарская область. Энциклопедия, Павлодар., 2003; Казахстан, А-А., 1969 (Павлодарскаое Прииртышье) Санат:1899 жылы туғандар Санат:1944 жылы қайтыс болғандар Санат:Қазақстан Халық Қаһармандары Санат:Екінші дүниежүзілік соғыс Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Шулятиков Василий (9.12.1917 жылы туған, Шығыс Қазақстан облысы Қатонқарағай ауданы Үлкен Нарын ауылы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, взвод командирі, аға лейтенант. Орыс. == Өмірбаяны == Семей педагогикалық училищесін бітіргеннен кейін Семей қаласында мектеп директоры қызметін атқарған. Кеңес әскері қатарына 1939 жылы шақырылып, 1939 жылы Кеңес-фин соғысына қатысқан. 1941 жылдың маусымынан Воронеж майданы 38-армия №бЗ-атқыштар дивизияеы 863-жеке байланыс ротасы құрамында Ұлы Отан соғысына қатысқан. 1943 жылдың қазанында Днепрден екі рет (Киев қаласының оңтүстік мен солтүстік маңындағы Жуковка және Вышгород селолары маңында) өтіп, өзеннің сол және оң жағалауларына байланыс сымын жүргізген. 1950 жылы Әскери-байланыс академиясын бітірді. 1972 жылы запасқа шықты. == Марапаттары == Днепрден өтуде көрсеткен ерлігі үшін КСРО Жоғары Кеңесі Төралкасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (29.10.1943). Ленин, 1-дәрежелі Отан соғысы, рет «Қызыл Жұлдыз» ордендерімен, медальдармен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:Кеңес Одағының батырлары +Ұлы Отан Соғысы жылдарында (1941 45 жылдары) Павлодар Ертіс өңірінен әскер қатарына облыстан 40486 адам жөнелтілді. Ең көп жөнелтілу 1941 жылдың екінші жартысында (15 144 адам) және 1942 жылы (12404 адам) болды. Майдандағы адам шығыны 21830 адам, 47,2% құрады. Ең ауыр кезеңдер 1942 мен 1943 жылына тиесілі (59% жуық). Павлодарлықтар соғыстың ең ауыр майдандарында қатысты. Олардың 10 мыңдайы соғыс наградаларына ие болды. 23 павлодарлықтар Кеңес Одағының Батыры атағын алды, адам Даңқ орденінің толық Кавалері атанды. ==Әскери оқулар== КСРО ГКО қаулысына сәйкес облыста 16-50 жас аралығындағы еркектерді жалпы әскери оқыту жүргізілді, қыздар телфонистер, телеграфистер, радисттер, медбиеклер, саннұсқаушылар курсын оқыды. Әскери оқытуға халықтың көпшілігі тартылды (мыс., "Шакат" совхозы 75%). Павлодар облысында 2448 (Павлодар) пен 3604 (Шарбақты) болды. Оларда қызмет көрсететін павлодарлықтар жарақат алғандар мен сырқаттардан көпшілігі сауығып кетуі үшін бар күш-жігерлерін аямады. Облыстың өндіріс саны артты, әсіресе 41 цех пен өндіріс ұйымдастырылған 1942 жылы көбейе бастады. Жаңа кәсіпорындардың көп бөлігі тұрмыстық бағыттағыхалық тұтынатын тауарларды жергілікті өнеркәсіп кәсіпорындары еді. Сабаннан қағаз, ағаш тағанды аяқ-киім, саз балшық ыдыс және т.б. өндірісі калпына келтірілді. Тұрмыстық бұйымдар түрі 100 атауға дейін өсті. Республикалық және одақтық маңызы бар кәсіпорындарда елеулі өзгерістер болды. Кеме жөндеу шеберханалары 2-разрядтағы кеме жөндеу Жоғарғы Ертіс бассейнінде көлемі бойынша екінші өндіріс болды. Облыстың жетекші кәсіпорны соғыс қажеттіліктері үшін салынған «Октябрь» зауыты еді, алайда 1944 жылдың өзінде негізгі профиль өнімі ауылшаруашылық машиналарына арналған қосалқы бөлшектер шығара бастады. 1941 ж. Павлодарға 1941 ж. Қысының соңында және 1942 жылы өнім бере бастаған пшеберханалары, жүн фабрикасының жабдыңы әкелінді. Кен кәсіпорындары да дамыды: «Павлодарсоль» тресті, Шөптікөл көмір шахтасы, Екібастұз және Жамантұз көмір орындары. "Майкаинзолото" комбинаты елде үшінші орынға шықты. 1945 ж. Облыста одақтық және республикалық маңызы бар 80 кәсіпорын мен 700 облысы және жергілікті деңгейдегі кәсіпорындар істеп тұрды. Кәсіпорындарға әйелдер, жасөспірімдер келді, олар тапсырмаларды асыра орындап отырды. Әлеуметтік жарыстың жаңа түрлері пайда болды: майдан бригадарының қозғалысы, «екі-жүздік», «үшжүздік», «төртжүздік» және т.б. Соғыс жылдары ауылдар жұмыскерлердің негізгі бөлігінен айырылды. Соғысқа дейінгі ауылшаруашылық деңгейін қалпына келтіру үшін жас ауылдықтар тартылды, еңбек күндері көбейді; Павлодар кәсіпорындары ауылшаруашылық техникасын жөндеуге, жұмыстарға қала тұрғындары жұмылдырылды. (Мысалы, 1942 ж. 17 мыңнан астам адам, 1944 ж. 15,3 адам). Егіннің азаюына қарсы күрес жүргізілді; Қызыл Әскер нан қоры қалыптасты (1942 жылдың алғ.айында жеке қордан 440 ет, 24,4 мың л. сүт, 580 бидай, 325 картофель және т.б.). Гере облысы 1941 ж. Жеткізу жоспарын іске асыра алмаса, 1942 ж. Жақсы көрсеткіш көрсетті. 194243 ж. қатал қысы мал басының 13,6% азаюына әкеп соқты.1944 ж. мал басы тағы да азайды. Бірақ астық мол болды, жеткізу жоспары орындалды, ал 1945 ж. артығымен орындалды. Павлодарлықтар босатылған аудандарға 235 комбайн, 45 трактор, 40 автомобиль, 1235 жұсы жылқыларын және т.б. жіберді. ==Депортация== Соғыс жылдары Павлодар Ертіс өңірі Кавказдың көшіп келген тұрғындарымен (шешендер, ингуштар және т.б.), Поволжья немістерімен толықты. Қиындыққа қарамастан, көшіп келген адамдар облысы өз орнын тапты, жергілікті тұрғындармен тіл табысып кеті. Соғыс техникасын құру үшін мемлекеттік берешекке облыс тұрғындары соғыс жылдары ішінде 202 млн. руб енгізді. Павлодарлықтар майданға жылы киімдері бар 104 вагон жөнелтті, жауынгерлер, қаза болғандар отбасына көмек көрсетті. Ауыр соғыс жылдарында облыс тұрғындары елжандылық пен қайсарлық, адамгершілік пен төзімділік таныты.. == Дереккөздер == Санат:Павлодар облысы +'''Иван Алексеевич Шепетков ''' (1910, Алматы қаласы 16.11. 1941, Ресей, Мәскеу облысы Волоколам ауданы Дубосеково туған жылы айырмасы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, қатардағы жауынгер, атқыш. Орыс. == Өмірбаяны == Мектептің 7-сыныбын бітірген соң Түрксіб темір жолында құрылысшы, кейіннен Сталинград трактор зауытында жұмысшы, соғыс алдындағы жылдарда Алматы қаласындағы циркте артист болды. Кеңес әскері қатарына 1941 жылдың маусымында шақырылды. Майдандағы әскерге 1941 жылдың қыркүйек айында барды. Ол Алматы қаласында құрылған 316-атқыштар дивизиясы 1075-атқыштар полкі 2- батальонының 4-ротасында ұрыстарға қатысты. 1941 жылдың 16 қарашасында саяси жетекші В.Клочков басқарған танкіні жойғыш топ құрамында Дубосеково айырмасы жанында жау танкілерімен бетпе-бет шайқасты. == Марапаттары == Ұлы Отан соғысы кезінде Мәскеу қаласы түбінде тарихта 28 гвардияшы- панфиловшылар атымен белгілі топта болған Шепетковқа КСРО Жоғары Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (21.07. 1942). == Есте қалдыру == Волоколам ауданының Нелидово селосында бауырластар зиратында монумент, Алматы қаласында 28 мұражай салынып, мемориал орнатылған. Қаланың бір көшесіне Шепетков есімі берілген. == Дереккөздер == Санат:Кеңес Одағының батырлары Санат:1910 жылы туғандар Санат:1941 жылы қайтыс болғандар +–КЕҢЕС ОДАҒЫНЫҢ БАТЫРЛАРЫ''', Павлодар облысында туған және майдан қатарына аттанғандар. Облыс тарихымен 23 Кеңес Одағының Батыры есімдері байланысты. Облыста туылып, шақыртылған Батырлар: И.В.Бабин, А.Н.Елгин, С.А.Елистратов, М.Қ.Қайырбаев, М.М.Катаев, А.С.Квитков, И.И.Корнев, И.И.Кривенко, И.В.Кутурга, И.Г.Ледовский, М.И.Милевский, С. Муткенов, К. М. Сураганов, Н.И.Кремениш Облыста туған, бірақ басқа қала мен облыстардан шақыртылған Батырлар: А.Ф.Горобец (Одесса облысы), К.Камзин (Алматы қ.), С.И.Маковский (Запорожье қ.), И.А.Скляров (Донецк облысы), В.В.Степаненко (Қырғызстан), С.К.Токарев (Магнитогорск), К.Ф. Шувалов (Соликамск қ., Пермск облысы). Өзге облыстарда туылып, Павлодар облысынан шақыртылған Батырлар: И.Н.Кудин (Павлодар қ.), К.А.Семенченко (Павлодар облысы, Успен ауданы). Павлодар мен Павлодар облысында тұрған және жерленгендер: А.А.Бердников (Аксу ауд, Қазаннның 60-жылдығы ат. совхоз), Д.Н.Потапов (Павлодар қ.), И.И.Суптель (Қалқаман кенті, Ақсу ауд). Әр түрлі кезеңде Павлодар қ. аумағында тұрған, кейін көшіп кеткен Кеңес Одағы Батырлары. Бұл екі рет Кеңес Одағы Батыры атағын алған И.А.Воробьев (Павлодар қ., 1956-60 Н.В.Сухов (Павлодар қ. авиаучилищесі 1957-60 ж.ж.), И.Л.Сиренко (Павлодар қ., 50-жылдар), (Павлодар қ. 1956-65 ж.ж.), В.И.Нортенко (Екібастұз қ., 1958-61 ж.ж.). Тереңкөл ауданымен Г.П.Кравченко есімі байланысты, ол Пахомовкада 1914-24 ж. тұрған, 1938-39 ж.ж. екі рет Кеңес Одағының Батыры атағына ие болған, 1943 ж. қаза болды, Кремль қабырғасында Мәскеуде жерленген.. == Ескерту == == Әдибиет == Павлодар. Павлодарская область. Энциклопедия, Павлодар., 2003; Казахстан, А-А., 1969 (Павлодарское Прииртышье) Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Тимофей Карпович Щербанов''' (1922 жылы туған, Ақтөбе облысы Қарғалы ауданы Херсон селосы) 2- дүниежүзілік соғысқа қатысушы, кіші лейтенант, танк-десант ротасы батальонының командирі. Орыс. 1941 жылы Астрахан училищесін бітірген. Кіші лейтенант Щербанов 1941 жылдың желтоқсан айында Батыс майданда гитлершілермен соғысты. Брянск, 4-Украина, 1- және 2-Прибал- тика майдандарында батальонының командирі болды. Төрт рет жараланған. Щербанов Орел Курск ұрыстарына және жаудың Никополь қаласы түбіндегі (Украина) топтамасын жою операцияларына қатысты. Қырымды және Джанкой қаласын азат етуде көрсеткен ерлігі үшін Щербановқа КСРО Жоғары Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (24.3.1945). Щербанов Ленин, Қызыл Ту, рет «Қызыл Жұлдыз» ордендерімен және медальдармен марапатталды. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Щурихин Александр Автаномович''' (1923, Батыс Қазақстан облысы Ақжайық ауданы Коловертный селосы 12.9.1944, Румыния, Трансильвания) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, барлаушы, бөлімше командирі. Орыс. Кеңес әскері қатарына 1942 жылы шақырылып, сол жылдың тамызынан 2-Украина майданы 40-армия 42-гвардиялық атқыштар дивизиясы 127-гвардиялық атқыштар полкі құрамында Ұлы Отан соғысына қатыскан. 1944 жылдың наурыз сәуір айларында болған шабуылдарда Щурихин барлаушылармен Оңтүстік Буг (Украина, Винница облысы Ладыжин кентінің маңы), Днестр (Украина, маңы) және Прут (Молдова, Липканы кентінің маңы) өзендерінен өтіп, басқармаға мәліметтер жеткізіп отырды. КСРО Жоғары Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Щурихинге көрсеткен ерлігі үшін Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (13.9.1944). Орал қаласындағы бір көшеге Щурихин есімі беріліп, №11 мектеп ғимаратына мемориалдық тақта орнатылған. Ленин, 3-дәрежелі Даңқ ордендерімен, медальдармен марапатталған. ==Дереккөздер== Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Әйткеш Абайұлы Ыбраев''' (1924, Семей қаласы 27.10.1944, Беларусь) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, қатардағы жауынгер, зеңбірек командирі. Қазақ. Жеті жылдық мектепті бітірген соң «Қызылқұйған» ауыл шаруашылығы артелінде жұмыс істеді. Кеңес әскері қатарына 1942 жылы шақырылып, 380-атқыштар дивизиясы 1264-полкі құрамында болды. Ол Калинин, Брянск, 2-Беларусь майдандарында ұрыстарға қатысты. 1944 жылдың тамыз айында Беларусь жерін азат етуде Ыбраев асқан ерлік корсетті. Зеңбірегімен дәлдеп атып, жаудың 200-ге жуық әскері мен офицерін жойды, қару-жарақ тиелген 19 автокөлігі мен 55 зат-арбасын өртеп жіберді, танкіге қарсы ататын зеңбірегі мен 12 пулемет ұясын жойып жіберді. Неміс- фашист басқыншыларына қарсы күресте корсеткен қаһармандық ерлігі үшін Ыбраевқа КСРО Жоғары Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (24.3. 1945). Сондай-ақ ол Ленин, «Қызыл Жұлдыз», 2-дәрежелі Отан соғысы ордендерімен марапатталған. ==Дереккөздер== Санат:Қазақ батырлары Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Ысқақ Ыбыраев ''' (10.5.1911, Солтүстік Қазақстан облысы Қызылжар ауданы Қаратал ауылы 13.7.1965, Солтүстік Қазақстан облысы Шал ақын ауданы Ыбыраев ауылы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, взвод командирі. Қазақ. Петропавл қаласындағы педагогикалық училищені (1930) бітіргеннен кейін Есіл ауданындағы Орталық, Бірлік, Жарқайың ауандарында 12 жыл мүғалім болды. 1942 жылдьщ шілдесінде Кеңес әскері қатарына шақырылып, Горький (қазіргі Нижний Новгород қаласы) қаласындағы әскери-саяси қызметкерлер курсын тәмамдады. Сол жылдың қазан айында Прибалтика майданына жіберіліп, 50-полктің рота командирінің саяси бөлімі жөніндегі орынбасары қызметін атқарды. Могилев жаяу әскер училищесін бітіргеннен кейін (1944) 1-Беларусь майданының 5-екпінді армиясына қарасты 60-гвардиялық атқыштар дивизиясы 177-гвардиялық атқыштар полкінің взводын басқарды. 1945 жылдың қаңтарында Висланың батыс жағалауы плацдармдарынан 1-Беларусь және 1-Украина майдандары, ал оңтүстікке таяу 4-Украина майданының оң жақ қанатының құрамалары шабуылға көшіп, тарихқа Висла Одер операциясы атымен енген ұрыс жолдары басталды. Осы операция барысында Ыбыраевтың взводы жаудың берік ірі қорғаныс тірегін басып алып, ерлік көрсетті. Ыбыраевқа КСРО Жоғары Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (27.2.1945). Соғыстан кейін туған жеріне оралды. Жоғары партия мектебін бітіріп (1948), ұзақ жылдар осы салада қызмет етті. Ленин, «Қызыл Жұлдыз», «1941-45 жылы Ұлы Отан соғысында Германияны жеңгені үшін», «Варшаваны азат еткені үшін», «Құрмет Белгісі» ордендерімен, көптеген медальдармен марапатталған. ==Дереккөздер== Санат:Қазақ батырлары Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Қапай Ысқақов ''' (1906, Шығыс Қазақстан облысы Жарма ауданы Қалбатау ауылы 26.9.1973, Жарма ауданы Васильковка ауылы) 2- дүниежүзілік соғысқа қатысушы, сержант, бөлімше командирі. 1941 жылдың маусымынан бастап 52-армия 294-атқыштар дивизиясы 861-атқыштар полкінде ұрыстарға қатысты. 1944 жылдың 26 наурызында КСРО-ның мемлекеттік шекарасы жатқан Яссы қаласынан (Румыния) солтүстікке қарай Прут өзеніне шықты. Осы ұрыстарда мыңдаған әскерлер мен офицерлер ерекше көзге түсті. 1944 жылдың 28 наурызында Ысқақов жауынгерлермен Петрешты ауылы маңында (Молдова Республикасы, Унген ауданы) жаудың бірнеше шабуылына тойтарыс Ысқақовқа КСРО Жоғары Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (13.9.1944). Соғыстан кейін Ысқақов өзінің туып-өскен ауылына оралып, жұмыс істеді. Қайтыс болғаннан кейін Жарма ауданындағы Васильковка ауылында жерленді. Қалбатау ауылында батырға обелиск орнатылған, ауылдағы көшенің бірі Ысқақов есімімен аталды. ==Дереккөздер== Санат:Қазақ батырлары Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Теледидар''' телехабар бейне мен дыбыстық сүйемелдеудің, радио сигналдарын күшейту мен түрлендіруге арналған теле, радиоқабылдағыш теледидар түрлі түсті, ақаласықара кескінді, стационарлы және тасымалды болып ажыратылады. Теледидардың негізгі ерекшелігі бейне мен сүйемелдеуші дыбыс бір уақытта күшейту және түрлендіруезі теледидар әдетте сұлба бойынша құрастырылады. Оның нұсқалары сүйемелдеуші дыбыс сигналдарын күшейту және бөлу әдістері бойынша бөлінеді. 20 ғасырдың соңында ертеден қолданылып келген кинескопты теледидарлардың орнын сұйық кристалды, плазмалы теледидарлар басты. Сұйық кристалды теледидарлар кескін айқындылығының, сапасының жоғарылығы бойынша қолданыстағы теледидарлардың ең озық түрі болып саналады. ==Кинескоп== ''Кинескоп''' телевизиялық қабылдағыш түтік телевизиялық кескін көрсетуге арналған түтік. Ақ-қара түсті кинескоп та электронды сәуле экранға түсіп, оны беріліп жатқан кескін сигналына байланысты жолма-жол және кадр бойынша жарықтандырады. Түрлі түсті Кинескопта бұл мақсат үшін электронды сәулені пайдаланады. Олар мозаикалық немесе штрихтық экранның люминофорын бір түспен қызыл, жасыл немесе көк түспен жарықтандырады. Біртүсті кескінді беттестіру нәтижесінде қорытынды түрлі түс алынады. Тұрмыстағы теледидарларда әдетте, экранының диогональ өлшемі 16-дан 72 см-ге дейінгі Кинескоп қолданылады (Кинескоп тереңдігі диогональ өлшемімен шамалас). 20 ғ-дың 80-жылдарынан бастап тереңдігі аз, беті жалпақ кинескоп құрастыру қолға алынды. ==Телевизорды жөндеу== Телевизорға ондаған электрондық лампалар және жартылай өткізгіш приборлар, жүздеген резисторлар, конденсаторлар, контурлар, панелдер т. б. орнатылған. Сондықтан телевизорларды жөндеу, әсіресе ақауларды іздеп табу тек арнайы маман адамның немесе жеткілікті дайындығы бар ғана қолынан келеді. Бірақ негізінен телевизорлардың кейбір электрондық лампаларының қорғағыштарының немесе басқадай детальдарының істен шығып қалуының салдарынан болатын қарапайым ақауларды телевизор иелерінің өздері-ақ телевизор нұсқауы мен көпшілік оқырмандарға арналған брошюралардың кеңестері бойынша өндеп алуларына болады. Ақауы бар кинескоп тек кепілдік талоны (телевизор паспортының ішінде болады) болған жағдайда және онда көрсетілген кепілдік мерзім аралығында ғана тегін түрде жаңасымен алмастырылады. Телевизордан бөлек түрде жеке сатып алынған кинескоп істен шыққан жағдайда, кепілдік мерзім ішінде оны сатқан магазин тегін алмастырып береді. Кейбір қалаларда істен шығып қалған кинескоптарды қайта қалпына келтіру шеберханалары бар. Телеателье немесе радиошеберхана тек телевизиалық орталықтың немесе ретрансляциялық станцияның хабарларын сенімді түрде қабылдау аймағында орналасқан телевизорларға ғана қызмет көрсетеді. Телевизорларды жергілікті ерекшеліктерге сәйкес пайдалануға байланысты ауық-ауық жүргізілетін жөндеулер мен басқа да жұмыстарды телеательеден несиеге алатын талондар бойынша іске асыру қызмет көрсетудің қолайлы түрі болып табылады. Егер сіз өзіңіздің бұрыннан пайдаланылып келе жатқан телевизорыңызды осы заманғы жаңа модельді телевизормен ауыстырғыңыз келсе, ескі телевизорыңызды белгіленген баға бойынша жаңа телевизордың құны есебінде тапсыруыңызға болады. Бұлайша алмастырудың тәртібін жақын жердегі радиомагазиннен білуге болады. Телевизорды пайдалану. Ток желісіне қосылып жұмыс істеп тұрған телевизорды бақылаусыз қалдыруға болмайды, себебі бұдан лампалар, кинескоп т. б. детальдар мерзімінен бұрын тозады және уақытысында байқалмаған ақаулық кейіннен елеулі ақауларды тудыруы ықтимал. Қолдан жасалған токқағарды пайдалануға болмайды және ток кернеуі номиналь кернеуден 5%-тен артық болған жағдайда телевизорды желіге қоспау керек. Бұдан детальдардың изоляциясы бүлінеді, лампалар әдеттегіден ертерек тозады. Телевизордың ішіндегі шаң-тозаңдарды тазартқанда ылғал шүберекпен сүртуге болмайды бұл электрлік изоляцияның және детальдардың бүлінуіне әкеп соқтыруы мүмкін. Шаң-тозаңды жылына 1—2 рет шаңсорғышпен және жұмсақ қыл щеткамен, құс қауырсынымен немесе бензинге матырылған жұмсақ шүберекпен тазарту қажет. Күйге келтіру тұтқаларын күштен бұрамау керек, дұрыс тұтқалар жеңіл әрі бірқалыпты бұралуға тиіс. Күйге келтіру винттерін және де контур катушкаларының өзегін бұрауға болмайды, себебі бұларды бұрағаннан телевизор бұзылуы және бүлінуі мүмкін. Жұмыс істеп тұрған телевизордың артқы қақпағын салфеткамен, жапқышпен жауып қоюға болмайды, себебі бұдан оның детальдары қызып бүлінуі мүмкін. Найзағай жарқылда ған кездері телевизорды жұмыс істетпеген жөн; ол кезде сыртқы антеннаны жермен қосып тастау қажет. Хабар біткен соң тек телевизорды ғана емес, кернеу да немесе кернеу реттеуішті де (егер бұлар пайдаланылған болса) ток желісінен ажыратып тастау LCD телевизор. ==Телевизордан нені және қалай көру керек== '''КСРО Орталық телевизиясы''' Мәскеуден 10 программа бойынша хабар таратады, мұның алтауы еліміздің шалғай аудандарына арналған (тәуліктік орташа көлемі 80 сағат). КСРО Орталық телевизиясы «Интервизия» және «Евровизия» жүйелері арқылы Еуропаның көптеген елдерімен телехабарлар алмасады және осы елдерден тікелей телерепортаждар ұйымдастырады. КСРО Орталық телевизиясының хабарлары советтік «Марс» ретрансляциялық космостық байланыс станциялары және «Молния—2» байланыс спутниктері арқылы Америка және Азия құрылықтарына тікелей таратылады. КСРО-тың ұлт республикалары мен облыстары халықтарына қолайлы болу үшін бірқатар телевизиялық орталықтар телехабарларды екі тілде бірдей таратады. Телекөрермендер қосымша арнайы құрылғы арқылы хабарлы өзі қалаған тілде тыңдай алады. Телевизиялық хабардарлық арнайы (информацияның жан-жақтылығы, және көрнекілігі, кез келген шалғай қашықтан хабар көрсетуі, уақиғаға «араласып кетуі» әсерінің және көріністің өзгеруі) болуы әсіресе организмі мен жеке басы әлі қалыптасып бітпеген жасөспірімдерге және балаларға сезімдік және психологиялық үлкен әсер етеді. Егер телевизиялық хабарларды талғамастан немесе бәрін түгелдей (кейбіреулер көп жағдайда осылай істейді), отбасы мүшелерінің құрамын, жас ерекшеліктерін, білім дәрежесін, денсаулық жағдайын, сонымен бірге отбасыныңның пәтер жағдайын еекермей көре бергеннің пайдасынан гөрі зияны көп, оқуға және өз бетінше кітап оқуға кедергі жасайды, спортпен шұғылдану және таза ауада болу уақытын азайтады, тынығу уақытын кемітеді және адамның нерв жүйесіне өте көп күш түсіреді. Балаларға ерекше «телевизиялық режим» орнату керек. Дәрігерлердің жүргізген арнайы зерттеулері''' 14 жасқа толмаған оқушылардың''' күніне көретін телевизиалық хабарларының ұзақтығы '''1 сағаттан аспауы керек''' екенін көрсетеді. Ересек оқушылар хабарларды үзіліссіз '''2 сағаттан артық''' көрмегені жөн. Телевизорды жұмыс және демалыс режимдерін бұзбай, отбасы мүшелерінің ұнататын және талап-тілегіне сай келетін, олардың барлығына пайдасы бар хабарларды алдын-ала таңдап алып, дұрыс пайдалану қажет. Апталық бюллетендерде, орталық және жергілікті газеттерде жарияланатын телевизиалық хабардар программасын пайдалана отырып өз отбасыңыздың көретін телевизиялық жоспарларын жоспарлап, белгілен қойғандарыңыз жөн. Телевизиялық хабарларды ала көлеңке жарақта көрген дұрыс, себебі кескіннің айқындылығы мен бөлменің қараңғылығының арасындағы айырмашылық алшақ болғанда көз тез талады. Экраны үлкен телевизорды 2—3 метрдей қашықтықта отырып көрген дұрыс, себебі бұдан жақын отырған кезде экраннан көрінетін кескіннің айқындылығы нашарлап, көз талады. Телевизор экран��ның ортасы отырған адамның көз деңгейінің биіктігіндей болуы қажет. Телевизорды жатып көруге болмайды. ==Дереккөздер== Санат:Үй тұрмысы Санат:Тұрмыс Санат:Техника +'''Нағи Ілиясов ''' (6.11.1920, Қызылорда облысы Тереңөзек ауданы (Сырдария ауданы) "Қызыл коммуна" ауылы 6.5.1987, 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, барлаушылар бөлімшесінің командирі, ефрейтор. Қазақ. 1929-36 жылы Арыс және Ташкенттегі балалар үйінде тәрбиеленген. 1936-39 жылы Орта Азия Мемлекеттік университетінде (Ташкент) оқыды. 1939-41 жылы Ташкент маңы Жоғары Шыршық ауданындағы мектепте мұғалім болды. 1941 жылы туған еліне оралып, 37-Жәдігер мектебінде неміс тілі мен тарих пәнінен сабақ берді. Кеңес әскері қатарына 1942 жылдың қаңтарында шақырылып, 2- Украина майданына қарасты 46-армия 99-атқыштар дивизиясының 473-артиллерия полкі 2-дивизионы құрамында Ұлы Отан соғысына қатысқан. Элиста, Ростов, Донбасс, Киев, Житомир қалаларын азат етуге катысты. Будапешт қаласын (Венгрия) азат етуде корсеткен ерлігі үшін Ілиясовқа КСРО Жоғары Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы беріліп, Ленин ордені мен «Алтын Жұлдыз» медалі коса тапсырылды (24. 3.1945). 1945 жылы Мәскеуде Кызыл Алаңда өткен Жеңіс шеруіне қатысты. 1945 жылы әскер қатарынан босады. 1946-50 жылы Қызылорда облысы комитеттерінде хатшы, 1950-52 жылы Алматыдағы Жоғары партия мектебінде оқыды. 1952-56 жылы Шымкент облысы (қазіргі Түркістан облысы) Түлкібас ауданы партия комитетінің хатшысы, облыстық партия комитетінің білім меңгерушісі, 1956-60 жылы Тереңөзек ауданындағы «Қараөзек» кеңшарының директоры, 1960-62 жылы облыстық мал дайындау бірлестігінің бас директоры, 1962- 66 жылы Жалағаш ауданы атқару комитеті төрағасының орынбасары, Сырдария ауданы ауыл шаруашылығы мекемесі бастығының орынбасары қызметтерін атқарды. 1966-72 жылы туған ауылында ашылған 1- күріш кеңшарының алғашқы директорлығына тағайындалды. 1972-76 жылы Сырдария ауданы «Комсомол» кеңшарының директоры, 1976-81 жылы облыстық еңбекке орналастыру және жұмыспен қамтамасыз ету мекемесінде басқарушы болып істеді. Өзі басқарған шаруашылыққа 1992 жылы оның есімі берілді. Ленин, 1-дәрежелі Отан соғысы, рет Еңбек Кызыл Ту, 3-дәрежелі Даңқ ордендерімен, көптеген медальдармен марапатталған. ==Дереккөздер== Санат:Қазақ батырлары Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Стенд көздеу''', ату спортының түрі, лақтыратын құрылғылар мен лақтырылатын нысана- тарелкелерге тегіс ұңғылы мылтықтан арнайы алаңдарда ату. Стендік ату отаны Англия, кейін ол Францияда, Германияда, Италияда да, АҚШ-та кеңінен тарай бастады. 1900 ж. бастап жыл сайын үлкен америкалық гандикап жасанды ұшатын нысаналарға (тарелкаларға) ату өткізіле бастады. Қазақстандағы Стенд көздеу 1934 ж. тарала басталады (В.Леонтьевтің бастамасымен Алматы), 50 ж. аяғынан бастап, республика астанасында екі стенд алаңы салынғаннан кейін қарқынды дамыды. Қазір Алматыда спорттың кешенді түрлері бойынша Республикалық жоғары спорт шеберлері мектебінде бір стенд бар. Республикада көздеудің дамуына Х.Мұхамеджанов, Ж.Рысбеков үлкен үлес қосты. Қазақстандық стендшісі Ә., Еуропа A. Асанов чемпионы (1977), Еуропа кубогінің иегері (1983), елдің бірнеше мәрте (1979, 1983, 1984,1985,) және КСРО халықтары чемпионы (1983,1979), "Достық-84" халықаралық жарысының жеңімпазы; B. Серов командалық есепте Әлем чемпионы (1971); С.Колос Одақтық және ХТ-де жоғары нәтижелерге ағайынды Владимир және Виктор Скоробогатовтер (1971- 80) А.Мұхамеджанов (1972-78), Л.Иванов (1972-79), А.Шахворостов (1978-83) жетті А.Горун, С.Шахворостов, И.Стручаев, С.Якшин, С.Колос үлкен үлес қосты 1969 ж. Алматы аңшыларының бүкілодақтың әскери қоғамы ұйымдастырылды, онда стенд көздеушілер командасы құрылды. 1979 ж. құрамында СШ-і А.Титенко, В.Скоробогатов, В.Бердов бар қоғамның әскери мергендері траншеялық стенд жаттығуларынан КСРО-ның рекордын (Киевте 600 мүмкіндіктен 582 ұпай) жартылай. Сол жылы құрамында А.Горун, В.Бердов, А.Тритенко, В.Скоробогатов бар КазКСР-ның құрама командасы КСРО чемпионатының күміс медалін иеленді. С.к. жаттығуларында С.Шахворостов, Г.Савулиди (Одесса қ.) құрамы 1980 ж. КСРО-ның рекордын 600 мүмкіндіктен 584 ұпай жинап жаңартты. 1981 ж. траншеялық стендте В.Бердов, В.Скоробогатов, А.Тиртенко құрамы 600 мүмкіндіктен 588 ұпай жинап КСРО-ның (ресми емес әлемдік) және КСРО-нің, өздерінің рекордтарын жаңартты (Свердловск), құрамында А.Асанов, В.Бердов, А.Горун, В.Скоробогатов бар республиканың командасы КСРОкубогін жеңіп алды (1976, 1980, 1982,). 1979 ж. ҚазКСР құрама командасы жалпы командалық есепте КСРО халықтарының спартакияда және кубогінде жеңіске жетті (А.Асанов, А.Тритенко, В.Бердов, В.Зубов, Н.Апимских, В.Серов, Г.Саввулди, С.Шахворостов). == Дереккөздер == Санат:Стенд көздеу +'''Владимир Георгиевич Бердов''' (21.05.1952, Алматы). Траншеялық стендтен ХДСШ. Қазақстанның бірнеше мәрте чемпионы және жүлдегері, чемпионы (1979). ҚазКСР-і кубогінің жеңімпазы, КСРО чемпионатының күміс жүлдегері (1981), "Алтын қырғауыл" Бүкілодактық турнирінің қола жүлдегері, КСРО-ның чемпионы және рекордшы (командалық есепте 600 мүмкіндіктен 588 ұпай (А.Титиренко, В.Скоробогатов, В.Чепутусов, В.Бердов). Әлемнің ресми емес рекордшысы. == Дереккөздер == Санат:21 мамырда туғандар Санат:1952 жылы туғандар Санат:Алматыда туғандар халықаралық дәрежедегі спорт шеберлері стенд бойынша Қазақстан чемпиондары стенд бойынша КСРО чемпиондары стенд бойынша КСРО біріншілігінің күміс жүлдегерлері +'''Сергей Роальдевич Колос''' (1959, Алматы) ЕССШ-і (1994). ҚР- ның бірнеше мәрте чемпионы және жүлдегері, Азия (1994, Бангкок, Таиланд), командалық есепте С.Шахворстов, А.Понамарев, С.Колос; 2000, Лангкави қаласы, Малайзия, (А.Понамарев, С.Якшин, С.Колос), Азия ойындарыының чемпионы (1994, Хиросима, Жапоония), XVII Азия ойындарының қола жүлдегері (1998, Бангкок, Таиланд). == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша н��сана көздеушілер Санат:Қазақстан нысана көздеушілері +'''Нысана көздеу стенд ICS''' (ағылшын ''stand'' шеп, орын), стендтік ату үшін спорт алаңы. Атыс стендісі траншеялық және дөңгелек деп бөледі. Траншеялықта 25 24 м, ату шеберінде ататын орын, 15 лақтыратын машинка бар жертөле және оларды басқарып отыратын пульт болады. Дөңгелек стенді айналасы доғамен (радиусы 19,6 м.) және хордамен (36,8 м.) шектелген алаң, доғада атыс орыны және хорданың ортасында бір орын, лақтыратын машинкалары (сол жақта 3,05 м. биіктікте, оң жақта жерден 1,07 м. биіктікте) болады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Валерий Леонидович Серов''' (9.10.1946, Алматы) СШ-і. (1967), ХДСШ (1971). Қазақстандық бірнеше мәрте чемпионы. Дөңгелек стенд бойынша, "дуплетпен" ату бойынша КСРО чемпионы (1970, Каунас, Эстония), КСРО чемпионатының кола жүлдегері (1971), Әлем чемпионатына қатысушы (1970, Фенкес, АҚШ, 12-орын) Әлем чемпионы (1971, Болония, Италия, командалық есепте). "Мәскеудің үлкен жүлдесі" халықаралық турнирінің қола жүлдегері (1972). КСРО чемпионатында 5-орын (1974, дөңгелек стенд). == Дереккөздер == Санат:9 қазанда туғандар Санат:1946 жылы туғандар Санат:Алматыда туғандар Санат:Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген спорт шеберлері халықаралық дәрежедегі спорт шеберлері Санат:Дөңгелек стенд бойынша Қазақстан чемпиондары Санат:Дөңгелек стенд бойынша КСРО чемпиондары Санат:Дөңгелек стенд бойынша КСРО біріншілігінің қола жүлдегерлері Санат:Дөңгелек стенд бойынша әлем чемпиондары +'''Виктор Алексеевич Скоробогатов''' (12.08.1934. Қаскелең қаласы. Алматы облысы- 21.04. 1993, Алматы), СШ-І (1962), КазКСР-інің ЕСЖ-сы (1978). Траншеялық және дөңгелек стенд бойынша Қазақстанның бірнеше мәрте чемпионы. Траншеялық стенд "мүлт кеткенге дейінгі" атудан КСРО чемпионатының күміс жүлдегері (1969). КСРО кубогінің дүркін жеңімпазы (1970-72). КСРО Қазақстан кубогінің иегері (1975) КСРО халықтары VI күміс жүлдегері (1975). Командалық есепте ел чемпионы (1976, Борно қаласы, Чехословакия). Командалық есепте КСРО чемпионы (1980, ҚазКСР-інің командасы: А.Асанов, А.Горун, В.Скоробогатов, А.Тритенко. Ауылшаруашылығы институтын бітірген. "Халық шаруашылығына қосқан үлесі үшін" күміс. "Ерлігі үшін" (1965), КСРО- ның 50 жылдыгы медальдарымен (1978) марапатталған. == Дереккөздер == Санат:12 тамызда туғандар Санат:1934 жылы туғандар туғандар Санат:21 сәуірде қайтыс болғандар Санат:1993 жылы қайтыс болғандар Санат:Алматыда қайтыс болғандар Санат:Қазақстан спорт шеберлері еңбек сіңірген және дөңгелек стенд бойынша Қазақстан чемпиондары +'''Владимир Борисович Стародубцев''' (9.04.1952, Алматы). Қазіргі бессайыспен шұғылданды. Семсерлесуден СШ (1972), ҚазКСР-інің ЕСЖ-сы (1978). 1980-87 ж. Спорт комитетінің спорттың атыс түрлерінен мемлекеттік жаттықтырушысы. 1991-93 ҚР ҰОК-і экономикалық даму басқармасының бастығы. 1993-97- Қазақстан Қытай бірлескен "Олимпик" кәсіпорын бас директорының орынбасары. 1997-98 "Жастар" ЕСҚ-ның басқарма бастығы. 1998 ж. қазіргі бес��айыс бірлестігінің атқарушы директоры. == Дереккөздер == Санат:9 сәуірде туғандар Санат:1952 жылы туғандар Санат:Алматыда туғандар Қазақстан спорт шеберлері еңбек сіңірген +'''Сергей Владимирович Шахворостов''' (1958, Алматы), стенд атудан ХДСШ-І (1980) командалық есепте (1981, 1984), ҚК-дің құрама командасы сапында Казақстанның бірнеше мәрте чемпионы, КСРО халықтары IX КСРО кубогінің (1985) күміс жүлдегері (1986). Әлем чемпионы (1981, Apгентина 1982, Италия 1983, Канада), Еуропа кубогінің иегері (1985), Азия (1994, Таиланд), XII Азия ойындарының чемпионы (1994, Жапония). == Дереккөздер == Санат:КСРО нысана көздеушілері Санат:Қазақстан нысана көздеушілері Санат:Алфавит бойынша нысана көздеушілер +'''Сергей Александрович Яшкин''' (9 мамыр1968, Целиноград) Дөңгелек стенд көздеуде бірнеше мәрте чемпионы және жүлдегері. XII Азия ойындарының қола жүлдегері (1998, Бангкок, Таиланд, жеке есепте). Жекелей есепте Азия Азияның және Азия ойындарының чемпионы әрі рекордшысы (150 мүмкіндіктен 149 ұпай). Әлем кубогінің күміс жүлдегері (1999, Кушамото, Жапония), Сиднейдегі Олимпиялық ойындарга қатысушы (2000)-7-орын, 125 мүмкіндіктен 122 ұпай. Жекелей есепте Әлем кубогі ақтық сайысының қола жүлдегері (1999, Кувейт). == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша стенд атушылар Санат:Қазақстан стенд атушылары +''Торонто телемұнарасы Канада''. '''Теледидар мұнарасы''', телемұнара әдетте металдан, темір-бетоннан немесе аралас материалдардан тұрғызылған, ұшар басына телехабар, радиохабарларды таратушы стансалардың, жылжымалы нысандары мен радиорелелі, радиотелефондық байланыс жасау антенналары, кейде метеорологиялық бақылауға арналған аспаптар орнатылатын ғимарат. Теледидар мұнарасы неғұрлым биік болған сайын, теледидар бағдарламаларын қабылдау радиусы да ұлғая түседі. Теледидар мұнарасының биіктігі теледидар станция қуатының әсер ететін радиусымен, таратушы антенналардың өлшемдерімен және санымен анықталады. Дүние жүзіндегі ең биік Теледидар мұнарасы биіктігі 536 болатын Останкино (Мәскеу) және биіктігі 550 болатын Торонто (Канада) мұнаралары. Қазақстандағы ең биік телемұнара Алматы қаласында орналасқан. ұшар басына теледидар, радиохабар тарату, радиотелеграф пен радиореле байланыстарының антенналары орнатылған биік мұнара. Телемұнарада жоғары көтергіш, радиотаратқыш т.б. электрондық жабдықтар болады. Дүниежүзіндегі ең биік телемұнара Мәскеудегі Останкино телемұнарасы. Ол КСРО тұсында Бүкілодақтық телеорталықтың мұнарасы болып тұрды. Оның биіктігі 533 метр. Алматы қаласынан 1080 биіктікте орналасқан Көктөбе жотасында биіктігі 360 метр болатын телемұнара орналасқан. Тұрсын Қ., Нұсқабайұлы Ж. Теледидар сөздігі тележурналист анықтамалығы. Оқу құралы. –Алматы, «Білім», 2001. 380 бет. ISBN 9965-09-033-5 == Тағы қараңыз == *Әлемдегі телемұнаралар ==Сілтемелер== Санат:Теледидар мұнарасы +'''Файзулла Юлдашев ''' (15.9. 1912, Оңтүстік Қазақстан облысы Түркістан ��аласы өлген жылы белгісіз) 2- дүниежүзілік соғысқа қатысушы, лейтенант. Өзбек. Самарқанд педагогикалық техникумын және Ташкент муғалімдер институтын бітіріп, Бұхара облысында мұғалім, мектеп директоры қызметтерін атқарған. Кеңес әскері қатарына 1942 жылдың маусымында шақырылып, сол жылдың қазан айынан Воронеж майданына қарасты 38-армия 180-атқыштар дивизиясы 42- атқыштар полкі құрамында Ұлы Отан соғысына қатысқан. 1943 жылы 27 қыркүйекте аға сержант Юлдашев алғашқы десантшылар құрамында Киев облысы Вышгород ауданы Новые Петровцы селосы маңында Днепрдің оң жағалауына өтіп, қолма-қол ұрыста басып алған плацдармды ұстап қалу үшін өз бөлімшесімен бірге қаһармандықпен шайқасты. Осы шайқастағы ерлігі үшін Юлдашевқа КСРО Жоғары Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (29.10.1943). 1944 жылы кіші лейтенанттар курсын бітірді. 1945 жылы запасқа шығып, 1948 жылы Өзбекстан Коммунистік партиясының жоғары мектебін бітірді. 1980-90 жылы Өзбекстанның Наманган облысы Наманган ауданы Ирвадан ауылында тұрды. Құрметті демалысқа шыққанға дейін орта мектептің директоры қызметінде болды. Ирвадан ауылында жерленген. Ленин, -дәрежелі Отан соғысы, «Қызыл Жулдыз» ордендерімен, медальдармен марапатталған. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Арбалеттен нысана көздеу''', XIII-XIV ғасырларда Еуропа елдерінде пайда болған нысана көздеу құралын Арбалет деп атайды. Мұнда жарыстың екі түрі бар: 1. Матчтық кездесу; 2. Далада ату. Арбалет спортының дамуы мен одан жарыстың өткізумен нысана көздеушілердің халықаралық одағы өткізеді. Матчтық кездесулер арнайы жабық залда, ал далада ату таза ауада далада өтеді. Сондықтан да ҚР-да садақ тартушылар мен арбалет атушылардың бірлестігі біреу ғана, олар бірігіп жұмыс жасайды. Арбалет атуда нысаналар (далада) 65, 50, 30 м. қашықтыққа қойылады, оны әр спортшы 30 реттен көздей алады. Жүлдегерлер мен жеңімпаздар ұпай арқылы анықталады. Ұпай санының жоғары шегі 900. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Ежелгі Олимпияда ойындары''' (), Олимпиялық ойындардың тарихи тамыры діни дәстүрлерге, грек құдайларына табынуға тым алысқа алып кетеді. Байырғы Элладада жарысқа қатысушылар тек қана жалаңаштанып түседі екен. Жеңімпаздар зәйтүн ағашының жапырақтарынан өрілген алқамен марапатталыпты. Ерте дүниедегі спорт жарыстары, олимпиялық ойында б.э. бұрын 776 жылдан өтеді деп есептелінсе де жарыстар бұдан әлдеқайда ертерек басталған. Ресми түрде ойындар Олимпия қаласында өткізілген және кене грек жұрты үшін ең маңызды оқиға болған. Онда өз уақытындағы ең үздік атлетикалық нәтижелер көрсетілген, сол сияқты оның бағдарламасына күймемен жарысу, жұдырықтасу, күрес, диск лақтыру, жүгіру, секіру түрлері енген. Христиандар заманы басталғанда Олимпиялық ойындар өзінің бұрынғы бағасын жоғалтып жаңа эраның 393 жылы Рим императоры Феодосей 1-дің ��мірімен тоқтатылған. == Дереккөздер == Санат:Ежелгі Грекия мәдениеті +'''Ядролық қарусыз әлем жөніндегі декларация''' 2011 жылы 12 қазанда ҚР-ның Елордасы Астана қаласында қабылданды. Бұдан бұрын Елбасы Н.Назарбаевтың бастамасымен БҰҰ шеңберінде белгіленген ядролық сынақтарға қарсы іс-қимылдың халықаралық күніне арналған шаралар аясында Астана мен Семей қалаларында ядросыз әлем құру мәселесіне арналған екі күндік халықаралық форум өтті. 2011 жылы 12 қазанда Астанадағы Тәуелсіздік сарайында өткен «Ядросыз элем үшін» атты форумға БҰҰ, МАГАТЭ, ЕҚЫ¥, ЯСЖТК¥, ШЫ¥, АӨСШК, ЮНЕСКО, ЕурАзЭҚ сияқты халықаралық және аймақтық ұйым басшылары, өкілдері, АҚШ, Жапония, Норвегия, Бельгия, ¥лыбритания, Франция, РФ, Словакия, Швейцария, Пәкстан, Ирак, Түркия, Корея, Моңғолия, Вьетнам, т.б. елдер депутаттары, мемлекет және қоғам қайраткерлері катысты. Қазақстаннан Президент әкімшілігінің жауапты қызметкерлері, Үкімет мүшелері, депутаттар, қоғам қайраткерлері, саясаткерлер, журналистер болды. Қазақстан Президенті форумда ядросыз әлем жөнінде сөз сөйледі. Елбасы сөзін қорытындылай келе, «Ертең бұрынғы Семей полигонына барасыздар, сынақ жасалған орынды көресіздер», деді. Сондағы мұражайда сынақ сойқанының ізі сайрап тұр. Тіпті үшінші ұрпақтың өзі кемтар болып тууда. Елімізде қатерлі ісіктен ең көп ауырғандар мен өлгендер нақ осы өңірде. Біздің халқымыз ядролық қаруға қарсы қалай көтерілсе, біз бүкіл әлем халықтарын адамзатты ядролық қатер апокалипсисінен құтқару жолындағы күреске дәл солай көтеруге тиіспіз. Жалпыға ортақ декларация кабылдануымен біз XXI ғасырда БҰҰ- ның қатаң бақылауына сүйеніп, жаһандық ядролық қауіпсіздіктің біртұтас жүйесін құруды Ядросыз әлемге жол салу планетаның дұрыс ойлайтын барлық адамдарының күш-жігерін біріктірмей мүмкін емес. Бүгінде мен жоғарыда айтып кеткен беделді де қуатты жаһандық антиядролық қозғалыс құру маңызды. Осы форум аяқталысымен оны планетаның барлық кұрлықтарында ұйымдастыруға кіріссек, ұтарымыз анық, деді. Қазақстан Президенті қозғалыстың басты мақсаты ядролық қатерлермен күресу ғана емес екенін атап өтті. Адам баласының санасында ядроның қандай түріне болса да жиіркеніш сезімін қалыптастыру аса маңызды. Және мен біздің елордамызда өтіп отырған осы форумға үлкен үміт артамын. Ядролық полигонды алғаш жапқан мемлекеттің Президенті ретінде жеке өз басым үшін ядросыз әлем бұл абсолютті саяси аксиома. Кейде тарихи оқиғалар мен жекелеген адам басындағы оқиғалар қайшыласатын сәттер болады. Мен үшін және менің халқым үшін қол жеткізіп, ядролық полигонды жапқан 1991 жыл сондай жыл болды. Тарихтың сабақтары олар болашаққа бағдарланғанда ғана қандай да бір мазмұн иеленеді. Сондықтан өткенді еске ала отырып біз болашақтағы туралы, балаларымыз бен немерелеріміз үшін XXI ғасырдағы ядролық қауіпсіздік туралы ойлауға тиіспіз, деді Елбасы. Сөзінің соңында Нұрсұлтан Назарбаев осы жүзжылдықта біздің планетамыздың ядролық өзін өзі жою қатерінен толықтай арылатынына сенетінін білдірді. Залға жиналған төрткүл дүниедегі өзінің барлық ниеттестері мен пікірлестеріне осы бағытта жемісті еңбек тіледі. Президент сөзінен кейін баяндама жасағандар: Б¥¥ Бас хатшысы Пан Ги Мунның «Ядролық әлем үшін» халықаралық форумына қатысушыларға Жолдауында, АҚШ Президенті Б.Обаманың «Ядролық әлем үшін» атты Астана форумына қатысушыларға Жолдауын оқып берген АҚШ Энергетика министрінің бірінші орынбасары Д.Понеман, МАГАТЭ-нің Бас директоры Ю.Амона, Ядролық сынақтарға жаппай тыйым салу туралы шарт ұйымының (ЯСЖТШ¥) Атқарушы хатшысы Тибор Тот, АҚШ Конгресінің мүшесі Э.Фалеомаваеға, Германияныц экс-канцлері Г.-Д.Геншер Елбасына, сондай-ақ форумға қатысушыларға құттықтау жедел- хатында, негізгі баяндамалардан кейін ядролық қарудан ада бейбітшілікке қол жеткізу тақырыбындағы сессияда ТМД Атқару комитеті төрағасының бірінші орынбасары В.Гаркун, ¥лыбритания Парламенті Лордтар палатасының мүшесі Л.Уэйверли, Ресей саяси зертгеулер орталығының президенті В.Орлов, жаһандық қауіпсіздік институтының Президенті Д.Гранофф (АҚШ), АҚШ-тағы Канзас штатының губернаторы С.Браунбек, ЯҚТЖШ-ның атқарушы хатшысы Т.Тот, АҚШ мемлекеттік хатшысының көмекшісі Р.Готтемеллер, Норвегия Парламентінің депутаты М.Хоглунд, Жапония Парламентінің депутаты Х.Каваути, Жапония Парламентінің тағы бір депутаты Н.Такэмотон, ГФР Үкіметінің қарусыздану мәселелері жөніндегі өкілі К.Айххорн, Франция Сенатының мүшесі Амери де Монтескью, Ипр (Бельгия) қаласы мэрінің орынбасары Ян Брейн, АҚШ өкілі Пол Уокер, Таратпау проблемаларын талдау жөніндегі орталықтың директоры Уильям С.Поттер, Б¥¥-ның Орталық Азия бойынша өңірлік орталығының жетекшісі М.Енча, АӨСШК-нің атқарушы директоры Ч.Алдемир, АҚШ-тың Қазақстандағы бұрынғы елшісі Уильям Х.Кортни, Б¥¥-ның каруды таратпау және карусыздану жөніндегі орталықтың экс-директоры Ц.Исигури, Жапония халықаралық қатынастар институтындагғ орталық директоры Но-буясу Абэ және сессияға қатысушы модераторлар С.Лодгард, Т.Тот және О.Поттер Астана декларациясы жобасымен танысып, құжатты бірауыздан қабылдады. ==Дереккөздер== +'''Максим Якубович Якубов''' (10.3.1914, Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданы Тастықара ауылы 8.7.1974, Алматы облысы Қарасай ауданы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, старшина, 836-атқыштар полкінің атқышы. Ұйғыр. Орта мектепті бітірген соң 1941 жылы қаңтарда Кеңес әскері қатарына шақырылып, 240-атқыштар дивизиясының құрамында шайқасқа катысты. 1943 жылы қыркүйекте Якубов қызмет ететін дивизия Днепрге шықты. Өзеннен өтіп, плаццармды басып алу міндетін орындау үшін 27 қыркүйекке қараған түнде атқыштар полктерінің алдыңғы қатардағы бөлімшелері өздері жасаған салдарға және кішігірім қайықтарға отырып өзеннен өтуге кірісті. Днепрден бүкіл батальон өтіп шыққанға дейін олар бір тәулік бойы жаудың қысымына төтеп берді. Днепрдің оң жағалауында берік плацдарм жасалынған. Жаудың 12 қазандағы қарсы шабуылы жойқын болды. Якубовтың ротасы ауыр ұрыстарды бастан кешіруіне тура келді. Бұл күні дивизия 200-ден астам ұшақ қатысқан жау 18 шабуылына төтеп берді. Жасаған ерліктері үшін Якубовқа КСРО Жоғары Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (13.11.1943). Ленин орденімен, көптеген медальдармен марапатталған. Алматы қаласында Якубов атында көше және мектеп бар. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Яроцкий Иван Михайлович''' (18.06.1916, Шығыс Қазақстан облысы Көкпекті ауданы Подгорное ауылы 25.7.1980, Ресей, Татарстан, Қазан қаласы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, аға лейтенант. Орыс. 8-сыныпты бітірген соң тракторшылар курсын оқып, ұжымшарда 15 жылы жұмыс істеді. 1937 жылы Кеңес әскері қатарына шақырылып, 1938 жылы Хасан көлі маңындағы болған қақтығысқа қатысты. 1939 жылы әскери училищені бітірді. 1940 жылы кіші лейтенант Яроцкий Тынық мұхит флотының 13-ротасында болды. 1945 жылдың 13 тамызында жаудың Тынық мұхит флотының торпедо катерлері Кореяның Сейсин портына басып кірді. Теңіз жол әскерлерінің Яроцкий бастаған автоматшылар ротасы шайқасқа араласып кетті. Жау Кеңес теңізшілеріне қарсы оқ жаудырды. Жапондықтар орасан зор құрбандықтармен Яроцкийдің ротасына тойтарыс берді. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары +Социалистік еңбек ері''' Өнеркәсіп салалары, көлік, ауылшаруашылық пен мәдениет өкілдері, республика мен облысың шаруашылық пен мәдениет саласында жоғары көрсеткіш көрсеткен, Ленин Ордені мен «Орақ пен Балға» Алтын медалін алған үздіктер. Павлодар мен облыста осы жоғары мәртебеге 69 адам ие болды, оның ішінде 34 адам облыста туған. Осы мәртебеге ие болғандар ауыл шаруашылық жұмыскерлері, соғыстан кейінгі бес жылдықтың ерлері (1946-50): 1948 С. Әбішев (шопан, Баянауыл ауданы), Ж. Әбілқайыров (жылқышы, Тереңкөл ауданы), Н. Әлжанов (жылқышы, Тереңкөл ауданы.), Қ. Жінгілбаев (колхох төрағасы, Баянауыл ауданы), М. Жүсіпов (жылқышы, Баянауыл ауданы), Т.И. Кирпиченко (диханшы, Павлодар ауданы), Е. Қонақов (жылқышы, Баянауыл ауданы), Е.Я. Пожарская (бұзаушы, Павлодар ауданы), М.И. Рудько (диханшы, Успен ауданы); 1949 Е. В. Дроздов (қойшы, Шарбақты ауданы), Қ. Ермағамбетов (жылқышы, Павлодар ауданы), П. Л. Кравец (ферма басқармасы, Ертіс ауданы), М. Шажанқанов (жылқышы, Ертіс ауд), П. А. Шмидт (бригадир, Шарбақты ауданы); 'Тың жерлерді игеру кезеңінде еңбек ерлерінің екінші тобы пайда болды: 1957 П. Т. Антонов (Партия райкомының –хатшысы, Шарбақты ауданы), М. Ф. Ввозный (экскаватор машинист, Екібастұз қ.), Д. С. Козолуп (тракторист, Тереңкөл ауданы), Т. С. Кновалов (совхоз директоры, Ертіс ауданы), М. А. Корзюк (колхоз төрағасы, Шарбақты ауданы), П. Ф. Муз��ка (комбайншы, Успен ауданы), И. П. Перов (совхоз директоры, Ертіс ауданы), П. Н. Раденко (совхоз директоры, Ертіс ауданы), И. Т. Рахманин (совхоз директоры, Тереңкөл ауданы), К.И. Семерчанский (МТС директоры, Успен ауданы), В. В. Титирко (тракторист, Ертіс ауданы); 1958 Ж. Сыздықов (аға шопан қойшы, Аққулы ауданы); өнеркәсіп айма,ы мен даму барысында еңбек ерлірінің үшінші тобы пайда болды: 1960 З. Ф. Ильюшкина (құрылысшы, Екібастұз қ.); 1964 Б. Оспанов (шопан-қойшы, Аққулы ауданы); 1966 Я. Г. Геринг (колхоз төрағасы, Успен ауданы), Г. С. Гридин (комбинат директоры, Екібастұз қ.), Ж.Жанғожин (шопан-қойшы, Аққулы ауданы), К. Каленов. (жылқышы, Баянауыл ауданы), В. И. Ладыгин (совхоз инженері, Май ауданы), М. Омаров (совхоз директоры, Ақсу ауданы), П. С. Рябова (сауыншы, Тереңкөл ауданы); 1967- И.И, Бекмухамет (комбайншы, Шарбақты ауданы), Т. В. Волкова (трактористер бригадирі, Ертіс ауданы), Т. Жүсіпов (комбайншы, Железинка ауданы); 1971 Ш. Арғынбаев (аға щопан, Ақсу ауд), А. В. Бакланов (алюминий зауытының аға құюшысы, Павлодар қ.), А. Жылқыбаев (аға шопан, Ертіс ауданы), М. Қабылбеков (ұстаз, Ақсу ауданы), С. Қадыров (экскаватор машинисті, Екібастұз қ.); 1972 В. В. Леонов ауданы), И. И. Степьюк Павлодар қ.); 1973 Н. М. Соколов (комбайншы тракторист, Тереңкөл ауданы), Б. Қызғарин (шопан-қойшы, Екібастұз ауданы); 1974 Г. Ф. Есин (құрылысшы, Павлодар қ.), В. К. Литвинов (теміржолшы, Павлодар станциясы); 1976 А. И. Витт (экскаватор машинисті, Екібастұз қ.); 1978 З. А. Жукова (техбілім ұстазы, Тереңкөл ауданы); 1980 А. Ахмединов (механизатор, Актоғай ауданы), К. Жапабаев (авиатехник, Павлодар қ.), С. П. Куржей (бас директор, Екібастұз қ.), Б. Сүтжанов (құбыр қоюшылардың бригадирі, Екібастұз қ.); 1981 А. И. Баранов (механизатор, Ертіс ауданы), С.Ысқақов (механизатор, Баянаулыл ауданы), В. Н. Поздняков Павлодар қ.), М.И. Трусов (бас агроном, Железинка ауданы), К. Шарбақпаев (шопан, Аққулы ауданы); 1984 М. Жунісбеков (аға шопан, Баянауыл ауданы); 1986 Н. Т. Пешков бригадирі, Екібастұз қ.), Н. С. Софьин (құюшы, Павлодар қ.). Павлодар облысында туғандардың ішінде мәртебені Қазақстанның өзге облыстарында алған Социлалистік Еңбек Ерлері де бар: Айдарханов Б. Аққулы ауданының тумасы (Қарағанды облысы, 1961); Баймурзинов К. Г. Ақсу ауданының тумасы (Қарағанды, 1961); Беисов Ж. Ақтоғай ауданының тумасы (Балқаш қ., 1960); Корабицын И. В. Железинка ауданының тумасы (Семей қаласы, 1966); Нуртазина Р. Б. Павлодар ауданының тумасы (Алматы қ., 1968); Омаров К. Баянауыл ауданының тумасы (Қарағанды, 1966); Баймурзинов Х. Г. Май ауданының тумасы (Теміртау қаласы, 1966); Сагинов А. Баянауылдың тумасы (Қарағанды, 1971); Шегебаев Б. Баянаулыл ауданының тумасы (Қарағанды облысы, 1948); Яненко И. Г. Тереңкөл ауданының тумасы облысы, 1966). Біздің облыспен облыс тарихына елеулі үлес қосқан Социалистік Еңбек Ерлерінің есімдері байланысты. Оның ішінде: Бердыгулов Н. —Баянаулыл ауданында 1936-45 ж.ж. (1948), Жалдыба А. А. 1961 жылдан Май ауданында (1949), Инюшин М. В. Ертіс-Қарағанды каналының құрылыснда 1961-65ж.ж. (1958), Клешня М. А. —Павлодар облысында 1914-42 ж.ж. (1957), Мырзашев Р. М. Павлодар облисполкомның төрағасы 1982 −87 ж.ж.(1972), Сергазин Ш. Павлодарда «Білім» қала ұймында 1949 53 ж.ж.(1957); Шулепова М. Я. Тереңкөл ауданының орманшысы 1963 70 ж.ж. (1948); Энгель А. Н. Ақтоғай ауданында бас инженер 1962 86 (1957).. == Ескерту == ==Әдибиет == Павлодар. Павлодарская область. Энциклопедия, Павлодар., 2003; Казахстан, А-А., 1969 (Павлодарскаое Прииртышье) еңбек ерлері +'''Николай Иванович Ященко''' (31.10.1919, Ресей, Новосібір қаласы 8.1.2001, Ресей, Челябі қаласы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, генерал, полк командирі. Орыс. 1941 жылы Қазақтау-кен металлургия институтын (қазіргі Қазақ ұлттық техникалық университеті) бітірген. Кеңес әскері қатарына Алматы әскери комиссариатынан шақырылған. Алматы жаяу әскер училищесін бітіргеннен кейін (1942) 3-Украина майданы 57-армия 73-гвардиялық атқыштар дивизиясы 214-гвардиялық атқыштар полкі құрамында Ұлы Отан соғысына қатысқан. Сталинград, Курск доғасы, Днепр, Дунай өзендері бойындағы ірі шайқастарға, сонымен қатар Румыния, Болгария, Венгрия, Югославия және Австрия жерлерін азат ету жорық жолдарынан өтті. 1944 жылы 12 қарашада Дунай өзенінен өтуде Я-ның полкі жаудьщ 12 қарсы шабуылын тойтарды. 13 күнге созылған қиян-кескі соғыста жаудьщ 13 танкісі, 20 мен автокөлігі, 1,5 мыңдай әскері жойылды. Ященкоға Дунайдан өтуде көрсеткен ерлігі үшін КСРО Жоғары Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (24.3.1945). 1948 жылы Мәскеу Әскери академиясын бітірді. 1980 жылы запасқа шыққан. рет Ленин, Қызыл Ту, 1- және 2- дәрежелі Отан соғысы, рет «Қызыл Жұлдыз» ордендерімен, медальдармен марапатталған. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары +КСРО МЕМЛЕКЕТТІК СЫЙЛЫҒЫНЫҢ ИЕГЕРЛЕРІ .''' Ғылым мен техника, әдебиет, мәдениет пен сәулет саласындағы көрнекті жетістіктері, Бүкілодақтық социалистік жарыстағы ерен еңбегі үшін азаматтарға берілетін сыйақы түрі. Жыл сайын Қазақ төңкерісі мерекесінде беріліп отырды. 1966 ж. бекітілді, 1969 ж. қайта бекітілді. Наградаға ие болғандарға дәреже, диплом беріліп, құрмет белгісі тағылды. Құрмет белгісі туралы ереже 1967 ж. бекітілді. Павлодар мен Павлодар облысындағы КСРО Мемлекеттік сыйлығына ие болғандар: 1978 ж. Белик Н. М., өндіріс бойынша директор, техника ғылымдарының кандидаты; Гаврюшин В. Ф., «Центр» разрезінің роторлы эксковатор машинисті; Гусев А. П., аға өндіруші, трестінің Павлодар басқармасының Екібастұз участогының директоры; Шешембеков С., қосудың бас механигі за күрделі құрылымдық тас көмірді аса ірі қуатты роторлық техника арқылы өнім алуды жоғары тиімділікте дамытқаны үшін; 1980 ж. Алыков Ф. А.-Б., зауыттың бас инженері; Берекетов С. С., зауыт директорының орынбасары; Беспавлов Е. Н., зауыттың бұрынғы директоры; Исаве А. И., өндіріс бөлімінің бастығы; Лопатин Б. И., өндіріс бөлімінің бұрынғы бастығы; Прокопов И. В., зауыт директоры; Узких Ю. Ф., цех директоры, техникалық ғылымдардың сапалы глинозем алуға мүмкіндік беретін төмен сортты бокситті қайта өндіру жоғары тиімді сызбасын дайындағаны үшін; 1981 ж. Воловик П. Н., Тыңайту теміржолының Екібастұз поезд елеулі жетістіктері үшін, Бүкілодақтық социалистік жарыста теміржолды пайдалану кезінде тиімділікті арттыруда үлес қосқаны үшін; 1982 ж. Шишлов А. А., «Богатырь» көмір разрезінің экскаватор машинисті еңбектегі елеулі жетістіктері, өндірістің жоғарғы тиімділігі мен жұмыс сапасы, Бүкілодақтық жарыс барысында көмір алу мен қайта өндіру көлемін арттырудағы үлесі үшін; 1983 ж. Котляр И. П., 14 жүнколоннасының Павлодар қ.) экскаватор бригадасының бригадирі— еңбектегі елеулі жетістіктері, өндірістің жоғарғы тиімділігі мен жұмыс сапасы, Бүкілодақтық жарыс барысында тура ағылмалы подряд енгізудегі жеке үлесі үшін; 1984 ж. Курманов С., «Май» совхозының шопаны жамуындағы және еңбек жарысындағы жетістіктері үшін; 1985 ж.— Зеленков А. В., ПО «Северный» көмір разрезінің эксковатор машинисті— еңбектегі елеулі жетістігі, Бүкілодақтық социалистік жарыс барысында көмір өндіру қарқынын жоғарылатуда қосқан үлесі үшін; Абатуров П. Е., Павлодар алюминий зауытының бас инженер орынбасары; Дмитриев Е. Н. Павлодар алюминий зауытының бас механигі балқытып біріктірілген ірі құрал-жабдықтар мен жарылыс арқылы өндірудің жаңа технологиясын енгізгені үшін; 1986 ж.— Проценко Е. А., Екібастұз қ. Жилстрой СУ-1 сыршылар бригадирі Бүкілодақтық социалистік жарыс барысында көрсеткен елеулі жетістіктері үшін; 1987 ж. Иванов В. А., Ақсу ферроспав зауытының қорытушысы мен партгруппоргы; Ввозный В. М., Екібастұз қаласы эксковатор бригадасының бригадирі— Бүкілодақтық социалистік жарыс барысында көрсеткен елеулі жетістіктері үшін; 1989 ж. Оверков В. А., трестінің Павлодар ПМК кешенді бригаданың бригадирі; Карсакпаева Ж. С., 8-Наурыз Павлодар тігін фабрикасының тігіншісі Еңбектегі елеулі жетістіктері және құрылыс нысандарының салу мерзімін қысқартқаны мен халық ттынатын тауарлар сапасын жақсартқаны үшін; 1990 ж.— Колосов А. Ф., СМП-530 тресті жолдарының монтерлар бригадирі; Дудников С. И., Ақсу ГРЭС аға шебері— еңбектегі елеулі жетістіктері үшін. ==Ескерту == == Әдибиет == Павлодар. Павлодарская область. Энциклопедия, Павлодар., 2003; Казахстан, А-А., 1969 (Павлодарскаое Прииртышье) +'''Бисопанов Болат Мақұлы''' (20.02.1934. Қарағанды облысы Нұра ауданы Кызылту селосы) спорт журналисі. Журналисттік қызметін 1959 жылы "Спорт" газеті шыққан күннен бастады. Газеттің тілшісі, бөлім меңгерушісі және офис редакциясы бас редакторының орынбасары болып істеді. 1962 жылы КСРО Журналистер одағының мүшесі. Белсенді еңбек үшін ДОСААФ ОК-ның және Спорт комитетінің көптеген Құрмет грамоталарымен марапатталған. Бисопанов Болат Мақұлы творчествосына жоғары кәсібилікпен болып жатқан оқиғаларға сын көзбен қарау тән. == Дереккөздер == Санат:Спорт журналистері +және граф) 1) телеграф байланысының жалпы қабылданған қысқартылған атауы; 2) қабылдау нүктесінде міндетті түрде жазылатын әріпті-цифрлы хабарларды (телеграмманы) тарату, қабылдау және жеткізуді іске асыратын байланыс кәсіпорны. Қазақстанда телеграф байланысы 20 ғасырдың бас кезінде пайда болып, Морзенің телеграф аппараты қолданылды. Телеграф байланысы сым, оптикалық талшық және эфир (радио арнасы) сияқты байланыс жолын құрушы орта арқылы іске асырылады. Телеграф негізінен ірі қалаларда, облыс орталықтары мен мемлекет астанасында Барлық қалалық бөлімшелермен, ауданы байланыс тораптарымен, мемлекеттегі басқа телеграфтармен тікелей байланысады. Телеграф телеграмма жіберушілерге қызмет көрсететін операция залынан, телеграммаларды беретін техникалық жабдықтардан (телеграф аппараты, телеграф коммутаторы, т.б.), энергетикалық қондырғылардан (аккумулятор батареялары, түзеткіштер, генераторлар, т.б.), сондай-ақ көлік құралдарынан, диспетчерлік қызметтен, т.б. тұрады. 20 ғасырдың 50 60-жылдарынан бастап Т. байланыс құралдары дерек тарату үшін де қолданыла бастады. 20 ғасырдың бас кезінен қолданысқа енген телеграфтың маңызды саласы телеграф желісі қазіргі дерек тарату желісінің негізі. Қазіргі кезде телеграфтың барлық қызметін компьютерлік желі атқарады. Компьютерлік желіні дерек таратушы желі, есептеуші немесе ақпараттық желі деп те атайды. Бұлар компьютер және байланыс технологиялары эволюциясы нәтижесінің туындысы болып саналады. Санат:Байланыс Санат:Ескірген технологиялар +'''Борис Наумович Болдырев''' (16.02.1952, Алматы қаласы). Спорт ойындары бойынша бапкер 1973 жылы КазКСР Министрлер Кеңесі жанындағы дене тәрбиесі және спорт комитетінде, Қазақ ҰПУ-де, "Қайрат" футбол клубында, "Караван" АҚ-да істеді. Өзінің қызметін спорттық журналистикамен қоса атқарды. Қазақстандық даңқты спортшылар туралы "Мельбурннен Мәскеуге дейін" деректі кітабын бірі. 2001 жылдан бері ҚазСТА факультеті деканы. Дене тәрбиесі және спорт журналисі мамандығының қалыптасуымен шұғылданады. == Дереккөздер == Санат:16 ақпанда туғандар Санат:1952 жылы туғандар Санат:Алматыда туғандар Санат:Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті тұлғалары Санат:Қазақстан спорт журналистері +'''"Дене тәрбиесінің жаршысы Вестник физической культуры"''' Қазақстан Республикасының Білім және ғылым минстрлігінің, Дене тәрбиесінің ұлттық орталығының журналы (2001 жылы). Журналдың міндеті салауатты өмір салтының қағидаларын қорғауды орнықтыру мен дене тәрбиесі және спортпен үнемі айналысуға тұрғындардың көпшілігін тарту: балалар -жасөспірімдер спортын дамыту, денешынықтыру мен спорт саласындағы ғылыми білімдерді насихаттау. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Дендербай Қажығалиұлы Егізов''' (6.06.1939 Индербор, Атырау облысы 20.02.2007 Алматы) белгілі спорт фотожурнал иесі. Мәскеудегі (1980), Сеулдегі (1988), Барселонадағы (1992), Лиллехаммердегі (1992) және Атлантадағы (1996) О.о-да Қазақстан құрама командасы мүшелерінің көрсеткен енерін жариялап отырды. Еуропа және Әлемнің көптеген чемпионатында, Азия ойындарында тіркелді. "Спорт бейбітшілік елшісі" (1975) фестивалінің лау¬реаты, "Советский спорт" газетінің (1980) Бүкілодақтық конкурсының (1981) лауреаты. КСРО дене тәрбиесінің үздігі (1991). == Дереккөздер == Санат:Спорт журналистері Санат:Индер ауданында туғандар Санат:КСРО журналистері Санат:Алфавит бойынша журналистер +'''Жәнібеков Рабат Әлібекұлы''' (, Түркістан облысы, Қазығұрт ауданы Рабат ауылы) ҚазТВ-де редактор (1970-2000), ҚР Білім және ғылым министрлігінің орталығында баспасөз хатшысы (2004 жылдан) қызмет істеді. 1968 жылдан 2003 жылға дейін қазақ телевизиясында қызмет етті. 1973 жылдан бастап спорт бөліміне ауысып, бастаған. Алғаш жүргізген матчы Футболдан КСРО Чемпионатындағы "Қайрат" "Торпедо" (Мәскеу) кездесуі. == Дереккөздер == Санат:Спорт журналистері Санат:Алфавит бойынша журналистер +'''Қайрат Мифтахұлы Жантикин''' (29.10.1961, Алматы қаласы.), 1983 жылдан. ҚазТВ-ның әскери-спорттық бағдарламасы Бас редакцияның комментаторы. Спорт журналисі есебінде ірі Бүкілодақ және халықаралық жарыстардан хабар береді. 1990 жылдан бастап ҚазКСР Мемлекеттік спорт ко¬митеті төрағасының көмекшісі, кейін жастар ісі, туризм және спорт министрінің көмекшісі. "Пас от Озерова" футболдан тележурналистер арасындағы ХТ- дің жеңімпазы (1992, М.).1993 жылы бастап хаттама қызметінің жетекшісі, ҚР ҰОК-нің атқарушы директоры О.о-дағы ҚР-сы спорт делегациясының (1996, Атланта, 1994, Лиллехаммер, 1998, Нагано, XXV Азия ойындарының (Хиросима, Жап. Олимпиядалық атташесі 1999 жылдан ҚР-дағы қор жобасының жетекшісі. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Азамат келбеті''' очерктер жинағы. «Қазақстан» баспасынан 1967 жылы қазақ тілінде жарық көрген. Авторы С.Хайдаров. Жинақта еңбеккерлердің тұлғасы берілген. Очерктер егінші мен сауыншының, шопан мен жылқышының, ақын мен ғалымның жан дүниесін ашады. Автор Баянауыл баурайының, Қорғалжын және Ереймен атырабының тамаша табиғатын суреттейді. Академик Қаныш Сәтбаевтың жаркын бейнесі, сондай-ақ Социалдық Еңбек Ерлері Қ.Жәниевтің, А.И.Киреевтің тұлғасы, аудандық партия комитетінің хатшысы А.Төлеубаевтың қызметі орамды тілмен жазылған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет Санат:Кітаптар +'''Азия геологиясының мәселелері''' Мәскеудегі КСРО Ғылым академиясының баспасынан 1955 жылы орыс тілінде жарық көрген ғылыми еңбек. Құрастырушы Н.Н.Долгополов. Кітаптың 2-томы академик В.А.Обручевтің туғанына 90 жыл толуына және оның ғылым қызметінің 65 жылдығына арналған. 73 ғалымның мақаласы енгізіліп, әр мақала соңында Дереккөздер көрсетілген. Ірі бөлімге бөлінген: жалпы және аймақтық тектоника, кентасты кен орындары, төрттік кезеңді зерттеу мәселелері, мәңгі тоң және жер асты сулары, петрография және минералогия, фауна, флора қазбалары және палентология мен жалпы мәселелері. «Кентасты кен орындары» бөлімінде академик Қаныш Сәтбаевтың кендердің қалыптасу теориясының әдістемелік мәселелері, кен орындарының генезисі, Жезқазған рудогенезінің негізгі спецификалық ерекшеліктері, мыс кен орындарының шөгінділері жайындағы тұжырымдамалары берілген. Көлемі 74,3 бет. Таралымы 3500 дана. == Дереккөздер == Санат:Геология Санат:Кітаптар +'''Өмірзақ Шеріпбайұлы Жолымбетов ''' (25 қараша 1939, Қызылорда облысы Арал ауданы Сексеуіл станциясы) ҚР ЕСЖ-сы (1999), профессор (2003), жазушы, спорт журналисі. == Өмірбаяны == === Спорттық === "Б" ЕСҚ РҚ- ның (1962) Қазақстанның атлетикадан құрама командасының мүшесі (1961- 64), Бүкілодақтық студенттер ойынына қатысушы (1962, Тбилиси). ХТ-дің жеңімпазы (1963, Ұланбатыр, МХР). КСРО халықтары III Спартакиадасына қатысушы (1963). Қазақ ДТИ-ның спорт факультеті (1962) мен ҚазМУ-дің журналистика факультетін (1974) бітірген. КЛКЖО Көкшетау және Қызылорда облыстық комитеттерінің спорт және бөлімдерінің меңгерушісі, Қызылорда облыстық спорт комитетінің терағасы, Әлем чемпионатының күміс жүлдегері В.Моджеиконың және Әлемнің мәрте рекордшысы А.Колдоковтың алғашқы жаттықтырушысы, СШ-ін дайындады. === Журналистика === Республикалық жастар газеті "Лениншіл жаста" (1967-71) ҚазКСР Мемлекеттік телерадио комитетінде спорт редакциясын басқарды (1971- 96), ҚР қаржы министрлігінің аударма бөлімінің бастығы, республикалық қаржы-валюта бақылау комитетінің, жастар ісі, туризм және спорт министрлігінің баспасез хатшысы, Алматы облысы әкімшілігінің спорт жөніндегі бас маманы. Телерадио журналистерінің "Алтын Жүлдыз" республикалық конкурсының Гран-При жүлдегері (1995), "Қазақстан Республикасының таңдаулы спорт журналшысы" (1995), ЮНЕСКО (1995), С.Бердіқұлов атындағы сыйлықтың (2001) лауреаты. == Дереккөздер == Санат:Спорт журналистері Санат:Алфавит бойынша журналистер Санат:Қазақстан журналистері +'''"Қазақстан спорты"''' 25.02. 2000 жылы құрылған ақпараттық агенттік. Бірінші президенті Оразбекова Күләш Айтмолдақызы, профессор ҚР Журналистер одағының мүшесі. Бас директор Оразбеков Ануарбек Айтмолдаұлы. Агенттік 15.04.2000 жылы бастап "Pro Sport KAZAKSTAN" журналды және 13.09.2000 жылдан бастап "Pro Sport KZ" спорт газетін шығарады. Материалдардың негізгі тақырыптық бағыты әлемдік және Қазақстан спортының жетістіктерін, салауатты өмір салтын насихаттау. Журнал Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстанға таралды. "Pro Sport KZ" журналы ай сайын, "Pro Sport KZ" газеті аптасына екі рет шығады. Республика бойынша Агенттіктің меншікті тілшілерінің жеткілікті желісі құрылған. Қазақстан Республикасы мен әлемдегі спорттық оқиғалар жөніндегі ең жедел ақпараттар осы екі басылымының тақырыбы. Қазақстан спорттағы жағдайларға ерекше көңіл бөлінеді. Футболдан ұлттық біріншілік, әлемдік аренада Қазақстан спортшыларының өнер көрсетуі жөнінде белгілі жаттықтырушылар мен Әлем спортының жұлдыздарымен арнайы сұхбаттар, жедел материалдар жүйелі жарияланды. "Pro Sport KZ" газеті мен түрлі түсті "Pro Sport KZ" журналының басылымы кәсіби спортшылардың да, сондай спорт әуесқойларының да сұранысына ие. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Орал Гималұлы Қаймирасов ''' (7.05.1927- 15.05. 2009 Алматы РФ, Башкирия, Салават ауданы) белгілі спорт журналисі, ТААС, ҚазТАГ тілшісі (1963-98). Жас кезінен спортпен шұғылданды, коньки спорты, альпинизм, футболдан түрлі жарыстарда ойдағыдай өнер көрсетті, "С" ҚР-ның жастар құрама командасыныц құрамында ойнады. Тянь-Шань- ның, Памирдің, Кавказдың көптеген шыңдарына шығудың, халықаралық олимпиадалардың қатынасушысы, БД төрешісі. Кептеген очерктердің, келелі мақалалардың, репортаждардың авторы. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша журналистер Санат:КСРО журналистері +ғылым мен техниканың қашықтан басқару мақсатындағы ақпаратты (сигналдарды) техникалық құралдары мен әдістерін жасаумен айналысатын саласы. Телемеханика ақпаратты қашықтыққа жеткізумен тікелей байланысты техниканың басқа салаларынан (телефон байланысы, теледидар, т.б.) мынандай ерекшеліктері бар: өлшенетін шамаларды жеткізіп берудің жоғарғы дәлдігінің қажеттілігі; сигналдардың кешігуіне жол берілмеуі; басқару командаларын берудің жоғарғы сенімділігі; ақпаратты жинау мен қайта өңдеу процестерін автоматтандыру дәрежесінің жоғары болуы; Телемеханизация жекелеген немесе аумақта таратылып, басқарылатын нысандарды (мысалы, газ және мұнай құбырларын, энергетика жүйесін, басқаруда) біртұтас өндірістік кешенге біріктірудің қажеттігі, сондай-ақ адамның басқарылатын нысанда болуының қажетсіздігі (нысанда жұмыс істеудің денсаулыққа зиян келтіруі, мысалы, химиялық зауыттарда) немесе адамның онда болу мүмкіндігі жоқ жағдайда (нысанға қатынау мүмкіндігінің болмауы, мысалы, ұшқышсыз ғарыш аппаратын басқару кезінде) қолданылады. Телемеханика құралдары көмегімен басқару мен бақылауды оператор басқару пунктінен жүзеге асырады. Басқару нысандары бір орында немесе үлкен аумақта бір-бірден және топтасып орналасуы мүмкін. Бақылау пункті мен басқару пункті бірнеше метрден (мысалы, құрылыс кранын басқару кезінде) бірнеше мың км-ге (мысалы, автоматтық планетааралық стансаны басқару кезінде) дейін жетуі мүмкін. Телемеханикалық ақпаратты жеткізу үшін байланыс желілерін (сымдық және кабельдік), радиоарналарды, оптикалық және акустик. арналарды, т.б. пайдаланады. Телемеханикалық ақпарат телефон арналарымен де беріледі. Оператордың нысандарды басқаруда және олардың күйін қашықтықтан бақылауда пайдаланылатын құрылғылардың жиынтығы телемеханикалық жүйе деп аталады. Күрделі нысандарды басқару кезінде телемеханикалық сигналдардың үлкен ағындарын жедел өңдеу үшін “кеңесші” режимінде қызмет көрсететін ЭЕМ-дерді қолданады. Мұндай жүйелер телеақпараттық жүйелер деп аталады. Қашықтыққа берілетін сигналдары автоматты түрде (оператордың қатысуынсыз) шығарылатын жүйелер телеавтоматтық басқару жүйелері деп аталады (қаласы Автоматты басқару). Телемеханикалық бақылау кезінде ақпарат нысаннан операторға беріледі. Нысанның күйі туралы ақпарат оның параметрлерінің өзгерісін сезетін өлшеуіш келіп түседі. Мұнда ақпаратты беруді ыңғайлы ету үшін кодтау мен модуляциялауды пайдаланады. Қабылданған ақпарат кейін немесе декодталғаннан кейін оператор қабылдауға ыңғайлы түрде экрандық пульттерде, әр түрлі индикаторлық құрылғыларда бейнеленеді немесе ақпаратты жазу жүйелерінде автоматты түрде тіркеледі. Телемеханикалық жүйе аппаратурасы күрделі техникалық кешен болып табылады. Телемеханиканың бастапқы даму кезеңінде телемеханикалық жүйе аппаратурасы ең алдымен құрылғылар негізінде орындалады. Электрондық аспаптардың даму барысында аппаратура 20 ғасырдың 50-жылдары магниттік және шалаөткізгіш аспаптар негізінде жасалған сенімді, түйіспесіз құрылғылармен ығыстырылды. 20 ғасырдың 70-жылдары микроэлектронды элементтерге және телемеханикалық жүйені агрегаттық құру әдісіне көшу жүзеге асырылды; 20 ғасырдың соңғы жылдары компьютерлік техника мен қарқынды дамуына орай телемеханикалық жүйелерді компьютерлік және телекоммуникац. технологияларға көшіру басталды. Телемеханика жүйелері электр және қосалқы стансаларда, мұнай мен газ құбырларында, тасымалдау химия, металлургия, тау-кен өнеркәсібі ирригация, сумен жабдықтау жүйелерінде, байланыс желілерінде, т.б. кеңінен қолданылады. Телемеханикалық аппаратура көмегімен ғарыш кемелерінің ұшырылуы мен орбитаға шығуы бақыланады, борттық жүйелердің жұмысын сипаттайтын параметрлері өлшенеді, ғарышкерлердің денсаулықтарын үздіксіз бақылау жүргізіледі. Авиация мен ғарышта қолданылатын телемеханикалық басқару жүйелері радиобасқару және радиометрия деп аталады. Қазіргі кезде компьютерлік, қарқынды дамуы Телемеханиканың өзгеруіне ықпал етті; мысалы, соның бірі энергия (электр энегриясы, газ, мұнай, жылу энергиясы, т.б.) тасушыларды бақылау мен есепке алудың жүйесі (ЭБЕАЖ) кеңінен қолданылуда. Алматы энергетика және байланыс ин-тының қызметкерлері осындай жүйелерді кеден саласына, Шардара СЭСіне, Алматы 3-ЖЭО-сына енгізді, олар табысты жұмыс істеуде. ==Сілтемелер== Санат:Техника +'''Лифинцев Юрий (1.04.1952, Түрікменстан, Мары қаласы. Алматыға 1956 жылы көшіп келді 1975 жылы ҚазМУ- дің журналистика факультетін бітірді. "Дружные ребя¬та", "Спорт", "Казахстанская правда" газеттерінде істеді "Азия-спорт" халықаралық газетінің құрылтайшысы және редакторы болды. Әлемнің, Еуропаның, Азияның, Кеңестер Одағының О.о-дан (Сидней) хабарлар берді. С.Бердіқұлов атындағы сыйлықтың лауреаты (1996-97). == Дереккөздер == Санат:��лфавит бойынша журналистер Санат:КСРО журналистері Санат:Қазақстан журналистері +'''Әміре Дүрманұлы Айтбакин, Дүрмұхаммед''' (1861, Семей губерниясы, Павлодар уезі, Ақбеттау болысының 2-ауылында туған 1919 жылы Шығыс Қазақстан облысы Өскемен қаласында қайтыс болды) орысша білім алған қазақ дәрігері. Айтбакин Омбының оқытушылар семинариясын 1882 жылы тәмамдаған соң әскери прогимназияға оқытушы болған. Бір жылдан кейін кеңсесінің тілмашы қызметіне тағайындалады. Одан соң әскери губернатордың бұйрығымен Семейдегі облыс басқармада қазақ және татар тілдерінің тілмашы міндетін атқарады. Мемлекет жұмысын ыждағатпен атқарған азамат уезд бастығының аға көмекшісі болып, Қарқаралыға ауысады. 1888 жылы 20 мамырда Семейге шақырылып, губернатор кеңсесінде жыл аяғына дейін еңбек етеді. 1889 жылы Томск университетінің медицина факультетіне оқуға түседі. Айтбакин университетті күміс медальмен аяқтап, 1894 жылы Қарқаралы уезіне дәрігер болып тағайындалады. Қарқаралыда 1896 жылға дейін істеп, сол күзде Павлодар уезінің 3-теліміне дәрігер болып барады. 1898 жылдың 11 мамырында Өскемен уезінің 3-теліміне ауысады. Сол жылдары ол айналасы 500 шақырым аймақта, яғни қазіргі Қатонқарағай, Үлкен Нарын, Марқакөл, Күршім, Зайсан және Тарбағатай аудандарында мекендеген жергілікті халыққа қызмет көрсеткен. Дәрігерлік міндетін атқарумен бірге білімпаз зиялы қазақ уездеріне тарайтын орыс тіліндегі басылымдарға, «Дала уалаяты» және «Қазақ» газетіне әр түрлі емдеу тәсілдерін, жұқпалы аурулардан сақтану жайында мақалалар жазған. Айтбакин 1918 жылы Өскемен қаласындағы дәрігерлік қосынға ауысады. Уезд орталығына келген соң да ол әлеуметтік жұмыстарға белсене қатысады. Алайда 1919 жылдың күзінде осы өңірде айрықша өршіген жұқпалы індет сүзектен опат болып, Ертістің сол жағалауындағы Ахмер елді мекеніндегі мұсылмандар моласына жерленеді. Қаныш Имантайұлы жас күнінен үздік оқуымен, үлгі боларлық дәрігерлік қызметімен өз қатарынан дараланып алға шыққан Айтбакиннің өзін де, еңбегін де өнеге тұтқаны ауызекі естеліктер арқылы мәлім (мысалы, Халық жазушысы, баянауылдық Дихан Әбілевтің естелігінде бұл жайында кеңірек сөз болған). == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +'''Михаил Юрьевич Маркин''' (31.07.1972, Қызылорда облысы Байқоңыр қаласы). 1997- Қазақстан-1 теле арнасында "Футбол әлемі" бағдарламасының редакторы 1998-99 жылы "Гол" газетінің тілшісі. газетінің бөлім меңгерушісі. 2000 жылдан бас¬тап "Pro-Sport Kazakhstan" журналының тілшісі, "Овертайм" агенттігінің шолушысы, "Қайрат" командасының (2002) баспасөз атташесі футбол шолушысы және статист. "Қазақстан футболы: 1913-2003" анықтама серіктес авторы. == Дереккөздер == Санат:Спорт журналистері +'''Олимпиялық ант''', 1920 жылдан басталатын міндетті дәстүрдің бірі. Олимпиялық ойындардың салтанатты ашылуы кезінде ұйымдастырушы мемлекеттің ең атақты спортшыларының бірі мінберге көтері��іп, сол қолымен олимпиялық тудың бір шетінен ұстап тұрып салтанатты түрде: "Осы олимпиялық ойындарға қатысушылардың атынан осы Олимпиялық ойындардың таза спорттық рухта оның барлық талаптарына сәйкес өтөтіндігіне ант беремін" дейді. == Дереккөздер == Санат:Олимпиада ойындары +'''Академик В.Л.Комаров кеңес ғылымының ұйымдастырушысы және басшысы''' Сәтбаевтың мақаласы. Ғалымның 1989 жылы «Ғылым» баспасынан шыққан «Ғылым мен мәдениет туралы таңдамалы мақалалары» жинағына, 2007 жылы «Оңтүстік полиграфия» баспа үйінен шықкан шығармалар жинағының 1-томына енген. Бұл мақаласында Сәтбаев екі рет Сталиндік сыйлық алған, КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты, Кеңестер Одағы Fылым академиясының президенті академик Владимир Леонтьевич Комаров жайында жазады. Оның алдыңғы қатарлы кеңес ғылымының жалпы жұрт таныған ұйымдастырушысы және басшысы екендігі жайлы айта отырып, шын мәнінде ғылым ордасы болып отырған КСРО Ғылым Академиясысын құру, оның жұмысын белгіленген бағыт бойынша жүргізіп отыру міндеті B.Л.Комаровқа жүктелгенін айтады. Ғылым Академиясы: ''«1934 жылы үкімет қарары бойынша Ғылым Академиясы еліміздің астанасы Москваға көшіп келді. 1936 жылы, академик А.П.Карпинский қайтыс болғаннан кейін, В.Л.Комаров бір ауыздан академияның президенттігіне сайланды. КСРО Ғылым Академиясы президенті қызметінде В.Л.Комаров дүние жүзіне атағы шыққан білімпаз, кеңес ғылымының басшысы және сол сияқты көрнекті мемлекет қайраткері екенін айқын көрсетіп, өзінің зор талантын кең өрістетті»'' дей келіп, академик В.Л.Комаровтың «Кеңестер Одағындағы ұлттық республикаларда алдыңғы қатарлы кеңес ғылымының ордаларын құру, өркендету ісіндегі жетекшілігі зор орын алады» деп, оның ғылым саласында атқарған ерен еңбегін жоғары бағалайды. == Дереккөздер == Санат:Ғылым Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары‎ +Спортсшы Пааво Нурми алау ойындар ойынның дәстүрінің бірі. Ерте дүниеде Эллада жерінде Олимпиялық ойындар өткен Олимпия қаласының жүртында күн сәул есінен тұтанады. Содан кейін Олимпиядан кезекті олимпиялық ойындар отетін қаладағы стадионға қолдан-қолға ауысып алаулы эстафета өтеді. Бұл эстафетада ұшақтар, кемелер, машиналар, мотоциклдер және т.б. келіктер пайдаланылып, езінің жолын Олимпиялық ойындар ашылатын стадиондағы салтанатта аяқтайды, арнайы жасалған шарада қашан ойындар жабылғанша жанып тұрады. == Дереккөздер == Санат:Олимпиада ойындары +'''Академик Қаныш Сәтбаев''' Алматыда 1999 жылы қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жарық көрген суретті альбом. Басылымның демеушісі «Шеврон Мұнайгаз» ИНК. Бас редакторы В.С.Школьник. Қаныш Сәтбаевтың ғұмырнамасы суреттер мен құжаттар негізінде баяндалған. Республиканың мемлекеттік мұрағатындағы, Ғылым Қаныш Сәтбаев атындағы мұражайдағы, оның туыскандарының, шәкірттерінің жеке барлық деректер толық қамтылған, бұл мұрағаттар ғалым ғұмырнамас��н бұрын белгісіз болып келген жайттармен толықтырып, байыта түседі. Сәтбаевтың суреттерде бейнеленген қас-қағым сәттері, ол бағалаған, оқыған, өзгертулер енгізген, ескертпелер жасаған, қарарлар жазған құжаттардың фотокөшірмелері арқылы оқырман қауым оның шынайы бейнесін көре алады. Альбом түрлі түсті суреттермен әсем безендірілген. Көлемі 160 бет. Таралымы 1500 дана. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Олимпиялық әдебиет''', Қазақстанда Э. Жолымбетовтың Мәскеу XX Олимпиялық ойындарды шақырады" (1979), "Бес шығыршық" (1993 кітаптарымен басталады. Содан кейін П. Матущактың "Казахстанские спортсмены на Олимпийских играх" (1998), Н. Жүнісбаевтың "Олимпийский маршрут" (1999), "Олимпийский маршрут продолжается" (2002), П. Матущак, Д. Тұрлыханов, Қ. Закарьяновтың "Олимпийская гордость Казахстана" (2004), (Олимпиялық алау Алматыда 2007), Э. Жолымбетов, А. Құлназаровтың "от древный Эллады до Афины" (2004), О. Епубаевтың және т.б. авторлардың еңбектері жарық керді. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Академик Қаныш Сәтбаев''' ғалымды еске түсіруге арналған жинақ. 1965 жылы «Ғылым» баспасынан орыс тілінде жарық көрген. Кітапқа Қаныш Сәтбаевпен бірге қызмет атқарған көрнекті ғалымдардың, оның шәкірттері мен өмірінің әр кезеңінде ғылыми, өндірістік және қоғамдық қызметте болған адамдардың мақалалары енгізілген. Бұл ұлы ғалымның өсу жолы, Қазақстан ғылымының жетекші салаларының басты-басты өркендеу сатылары және оны қалыптастыру ісіндегі Сәтбаевтың рөлі жан-жақты баяндалған. Ғалымның республиканың аса бай минералдық қорларын зерттеу, металлогендік ғылымының күрделі мәселелерін талдау барысындағы жемісті қызметі әр қырынан ашылады. Әсіресе оның аса қымбат Жезқазған мыс кен орындарын ашу, Жезқазған мыс қорыту комбинаты құрылысын салу және Қазақстан Ұлттық Ғылым Академиясының Геологиялық институтын ашып, қалыптастыру жолындағы белсенді еңбегі ерекше атап көрсетілген. Кітапта Сәтбаевтың Жезқазған мыс кен орнын зерттеу мен игерудегі және Жезказған мыс қорыту комбинатының, Қазақ КСР Ғылым Академиясы Геологиялық ғылымдар институтының құрылысын жүргізудегі қызметіне елеулі орын берілген. Жинаққа Ш.Шокин, Ш.Есенов, П.Антропов, П.Тәжібаева, И.Бок, С.Бәйішев, И.Галузо, тағы басқалары көрнекті ғылымдардың мақалалары мен естеліктері енген. Жинақ Сәтбаевтың фотосуретімен ашылып, ғалым өмірінің әр кезеңінен елес беретін суреттермен, деректі құжаттармен, қолжазба көшірмелерімен көркемделген. Көлемі 19,3 баспа табақ, таралымы 5000 дана. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Александр Владимирович Стрельников''' (18.06.1957, Гудермес, Шешенстан) халықаралық спорт шебері, Қазақстанның еңбек сіңірген жатықтырушысы,, Ұлттық бокс құрама командасының жатықтырушысы, екі дүркін әлем чемпионы, Ұлттық бокс құрама команданың капитаны Серік Сәпиевтің жеке жатықтырушысы. Александр Стре��ьников бокспен 1969 1980 жылдар аралығында шұғылданған. КСРО-ның бокс бойынша спорт шебері, халықаралық турнирлердің жеңімпазы, КСРО чемпионатының қола жүлдегері (1977, Бішкек) 1980 жылдан бері Абай қаласындағы жасөспірімдер спорт мектебінде жатықтырушы. ==Атақты шәкірттері== Александр Стрельниковтің атақты шәкіртерінің бірі, боксшы, халықаралық спорт шебері, Қазақстанның бокс бойынша еңбек сіңірген спорт шебері, Парасат орденінің кавалері (2008 жыл) Серік Сәпиев. Серік Сәпиевтің бірінші жатықтырушысы, әрі бүгінгі күнге дейін танымал спортшыған тәлім-тәрбие беріп келе жатқан Александр Стрельников: Серік менің алдыма кел­генде 11 жаста еді. Өзі нәзіктеу, тұйық болатын. Бірақ көзіне қарап-ақ тегін бала еместігін аңғардым. Жанарында бір ұш­қын бар. Уақыт оза байқасам, өнері аздап ағасына келіңкірейді. Бақтай да техникалық арсеналы өте бай, жылдам боксшы бола­тын. Сондай қасиеттер Серіктің де бойынан табылды. Сол кезде мен бұл жігіттің шабысы ширақ болатынын байқадым, дейді. == Дереккөздер == == Сыртқы сілтемелер == Санат:Бокс жатықтырушылары Санат:1957 жылы туғандар Санат:Қарағанды облысының құрметті азаматтары +Телескоп '''Телескоп''' туралы, ол сыңардүрбі (теле және грекше skopeo қараймын) аспан шырақтарын сәуле арқылы бақылауға арналған астрономиялық құрал. Телескоп гаммалық телескоп, рентген, ультракүлгін, оптикалық, инфрақызыл және радиотелескоп; оптикалық сұлбасы бойынша айналы (рефлектор), линзалы (рефрактор) және айналы-линзалы телескоп болып бөлінеді. Телескоптардың көмегімен фотографиялық, теледидарлық, т.б. сәуле қабылдағыштарды пайдалану арқылы фотографиялық, спектрлік, т.б. бақылаулар жүргізіледі. Телескоптар пайдалану ретіне қарай: астрофизикалық (жұлдыздарды, планеталарды, тұмандықтарды зерттейтін) телескоп, Күн телескопы, астрометрикалық телескоп, серіктік фотокамералар (Жердің жасанды серіктерін бақылайтын), сондай-ақ метеорларды бақылайтын метеор патрульдері мен кометаларды бақылайтын телескоп, т.б. болып бөлінеді. Күн телескопының трубасы қозғалмай не горизонталь не верткаль тұрады. Телескоптың (оптикалық рефрактордың) көмегімен алғашқы астрономиялық бақылауды Г.Галилей жүргізді. == Түрлері == Радиотелескоп *Радиотелескоп жер атмосферасының мөлдірлік терезесі диапазонында космостық обьектілердің кабылдауға және тіркеуге арналған кұрылғы. Күн телескопы *Күн телескопы арнайы күнді және күндегі дақтарды көруге арналған телескоп == Дереккөздер == Қазақ Энциклопедиясы, 8-том Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Физика Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д,, профессор Е. Арын Павлодар: С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті, 2006. ISBN 9965-808-88-0 +'''Академик Қаныш Сәтбаев атындағы Екібастұз институты (ЕИТИ)''' 1994 жылдың мамыр айында қаладағы ірі өндірістер «Екібастұз көмір» МАҚ, «Екібастұз энергоқұрылыс» ӨЭҰ, АҚ, ОЭҰ, АҚ-ның өтініштерімен және солардың ұйымдастырылған жоғары оқу орны. Негізгі мақсаты жергілікті жерде жоғары білімді инженер мамандарын дайындау. ғылым доктары, профессор М.П.Марденов. Институт ашылған уақытта күндізгі бөлімге 140 студент, сырттай оқу бөліміне 100 студент қабылданған, сонымен қатар Павлодар индустриялды институтының 2-6-курстарынан Екібастұз бөлімшесінде оқитын 188 студент осы оқу орнына ауысты. Сол кезде институтта ғылым доктары, 15 ғылым кандидаты қызмет етті. Қазіргі кезде институтта 120 жоғары білікті мамандар мен оқытушылар қызмет атқарады. Олардың ішінде ғылым доктарлары Екібастұз институты, профессорлар: М.П.Марденов, Б.Б.Бекетов, А.Кебина, Ө.Р.Жұмашев, С.Қ. Молдабаев, Е.В.Максимов, Б.Ж.Оңайбаев, Д.С.Ахметбаев, ғылым кандидаттары Ж.Қ.Қамбаров, С.И.Иманғожин, тағы басқалары ұстаздық етеді. Оқу үрдісіне Қазақстанның ірі ЖОО ғалымдары: ҰЕА академик, техника ғылым доктары Б.Р.Рақышев, ғылым доктары Т.Қ. Досымбетов, техника ғылым доктары А.Х.Тілеуов, С.Н.Асамбаев, қаладағы кәсіп- орындардың, мекемелердің, банктердің ең білікті мамандары тартылған. Институтта төрт академик жұмыс атқарады (М.П.Марденов, Е.В.Максимов, Б.Ж.Оңайбаев, 2009-10 оқу жылдарында институттың оқытушысы мен қызметкерлері кандидаты және доктары диссиртация қорғады. Қазіргі кезде күндізгі оқу бөлімінде 645 студент, сырттай оқу бөлімінде 1712 студент білім алуда. Мемлекеттік грант бойынша 249 студент оқиды. Институтта мемлекеттік тапсырыспен мамандар дайындалады және грант жыл сайын техника мамандықтарға көп бөлінеді. Соңғы 12 жылда институт 2400 маман дайындап шығарды, қазір олар республикалық әр саласында қызмет атқаруда. Институттың кейбір түлектері Канада, АҚШ, Германияда жұмыс істеуде. 2004 жылдан бастап 14 мамандық бойынша кәсіби мамандар дайындалуда (экономика, менеджмент, автоматтандыру және басқару, ақпараттық жүйе, тау-кен ісі, металлургия, көлік, көлік техникасы мен технологиясы, жылу энергетикасы, электр энергетикасы, технологиялық машиналар мен жабдықтандыру, құрылыс, тасымалдауды, қозғалысты ұйымдастыру және көлікті пайдалану, информатика, кәсіби оқыту). *1998 жылы институтта инженер-техника колледж (ЕКИТИ) ашылды. Колледжде құрылысшы, сонымен қатар бухгалтерлер мен менеджерлерді дайындайды. *1999 жылдан бастап ЕИТИ ҚР-ның Білім мекемесі қауымдастығының мүшесі. *2001 жылы ҚР Білім және ғылым министрінің шешімімен онда аймақтық тестілеу Орталық ұйымдастырылды. Осы Орталық Екібастұз жастарының Республика көлеміндегі ЖОО-ға оқуға түсуіне жол ашты. *Институтта 2001 жылдан бастап дәстүрлі халықаралық ғылым-практика, конференция «Сәтбаев оқулары» өткізіледі. Осы конференцияға Қазақстанның, жақын және алыс шет елдердің ғалымдары қатысып, өз мақалаларын жариялап келеді. Институт ғалымдары Максимов, Оңайбаев Қазақстанның 10 патентін ұтып алды. Марденов, Кебина, Оңайбаев, тағы басқалары ғалымдардың монографиялары басылымға шықты. Институтта жас ғалымдар мен мамандардың кеңесі жұмыс істейді. Студенттер жоғары оқу орындары арасында өткізілетін конференциялар мен олимпиадаларға қатысып, жүлдегерлік сыйлықтармен оралуда. ЕИТИ-дің ғылым-зерттеу жұмысының негізгі бағыты Павлодар мен Екібастұз аймағындағы кен байлықтары мен минералдық шикізаттарын энергетикада, құрылыс саласында, жылу көлікте, металлургияда кешенді түрде пайдалану. Осы аталған ғылым-зерттеу жұмыстарын жүзеге асыру барысында институтта кеңес ережесі» және «Ғылыми-зерттеу жұмысының ережесі» тиімді қолданылуда. Оқу, әдебиеттерге бай (187000 дана кітап) кітапханасы бар. Барлық оқулықтардың электрондық түрлерін алып, қазіргі заманға сай оқу залында пайдалануға мүмкіндік жасалған. Қаланың көптеген мамандары осы кітапханада білімдерін жетілдіреді. Институт жыл сайын оқу зертханасын кеңейтіп, жаңа толықтырып Зертханалық жұмыстар мамандықтар бойынша зертханаларда және өндіріс алаңдарында өткізіледі. Институтта 159 компьютермен жабдықталған компьютерлік сыныптар жұмыс істейді. Барлық пәндерден сабақтар, дипломдық, курстық жұмыстар осы сыныптарда өткізіледі, жазылады, интернетті еркін пайдалануға болады. Институттың жеке сайты бар. Студенттер арасында жыл сайын дәстүрлі мерекелік іс-шаралар өткізіледі. Олар қала, республика деңгейінде өткізілетін және спорттық ойындарға белсенді қатысады. ЕИТИ студенттерінің мамандық бойынша практиканы қаланың ірі өндірістерінде («Богатырь Көмір» ЖШС, «Евразия энергетикалық ассоциациясы», ЖАҚ, тағы басқалары) өткізулеріне мүмкіндіктер жасалған. ЕИТИ Ресей, Германия, Дания мемлекеттерімен серіктестік қатынастар жүргізеді және Еуро Союз «TACIS» грантын алу бағдарламасы байқауына қатысады. ЕИТИ екі деңгейлік жоғары білім беру жүйесінде жұмыс атқарады (бакалавриат, магистратура), мамандарды мемлекеттік және халықаралық стандартен дайындайды. 2004-05 оқу жылында институт несиелік білім беру жүйесіне көшті, бүгінгі күні барлық күндізгі және сырттай оқитын студенттер мамандық бойынша осы жүйемен білім алуда. Техникалық материалдық базалар қазіргі заманға сай жаңа технология материалдармен жабдықталған. 2010 жылы институт Оксфорд (Ұлыбритания) Еуропалық білім беру сапасының белгісіне ие болды. 2011 жылы институт Президенті Марденов Ұлыбританиядағы «ЕВА» әлем ғалымдарының реестріне кіргізілді. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев Санат:Жоғарғы оқу орындары +'''Қаныш Сәтбаев атындағы оқу тәрбие кешені''' алғаш рет Ақкелін болысында 1903 жылы бастауыш орыс-қазақ мектебі ашылды. Әліппе ұстатып, әріп танытқан мұғалімдері: Г.В.Терентьев, Б.Уәлиханов, С.Жуанышбаев. Мектеп табалдырығын алғаш аттаған оқушылары: Ғазиза Имантайқызы Сәтбаева, Ғариф Зәркешұлы, Кәрім Зындаұлы, Ғабдұлғазиз Имантайұлы Сәтбаев, тағы басқалары Қаныш Сәтбаев онда 1905-11 жылы оқыған. *1933 жылы «Теңдік бастауыш мектебі», *1938— 39 жылы Жеті жылдық мектеп құрылды. Осы жылдары мектеп-интернат атанды. *1989 жылы 27 мамырда мектепте Қаныш Сәтбаев мұражайы ашылды. Мұражай ғалымның өмір деректері бойынша құжаттар, заттар, кітаптармен жабдықталған. Онда ғалымның қызы Шәмшиябану Қанышқызының пайдаланған заттары, құжаттары, кітаптары бар бұрыш *2008-09 оқу жылында мектепте 172 оқушы білім алды. Мектепте «Қаныштану» факультативтік сабағы жүргізіледі. Әр жылда дәстүрлі «Сәтбаев оқулары» жинағы шығарылып отырады. Сәтбаев оқыған қарашаңырақ түлектері сан салалы мамандық бойынша еңбек етеді. Қазірде осы мектептен нәр алып, сусындаған түлектердің 24-і ғылым саласында, 215-і мұғалімдік қызмет атқарады. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев Санат:Білім мекемелері +'''Қаныш Сәтбаев атындағы орта мектеп''' Павлодар облысы Баянауыл аудандық Теңдік ауылында 1992 жылға дейін негізгі орта мектеп ретінде қызмет етіп келді. *1991 жылы академик Қ.Сәтбаев аты берілді. Өз тарихын төңкеріске дейін Ақкелін болысында 1903 жылы ашылған орыс-қазақ мектебінен бастайды. *1933-38 жылы Сарықамыс бастауыш мектебі, *1938-62 жылы Теңдік жетіжылдық мектебі, *1962 жылдан сегізжылдық, кейіннен орта мектеп деп аталды. *2001 жылы жаңа ғимаратка көшіріліп, техника құралдармен және жиһаздармен қамтамасыз етілді. Мектепте компьютерлік сыныптар, мәжіліс және спорт залдары, 60 орындық асхана, еңбек-техника және қызмет көрсету кабинеттері, оргтехника түрлері және спорттық, ауыл шаруашылық жабдықтары бар. Осы мектеп түлектерінің ішінде еліне танымал болған мектеп бітірушілер қатарында Қ.Сәтбаев, Ж.Жандосов, ғалымдары Ақышев, Х.Оспанов, Г.Садықова, Е.Көкенов, тағы басқалары бар. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Қаныш Сәтбаев және Қазақстан ғылымы''' Алматыдағы «Ғылым» баспасынан 1999 жылы орыс тілінде жарық көрген кітап. Қ.Сәтбаевтың туғанына 100 жыл толуына жариаланған. Бас редакторы академик А.А.Абдулин. бөлімнен тұрады. Кітапта жарияланған мақала, очерк, естеліктердің авторлары академик Сәтбаевтың замандастары, Қазақстан, Ресей, Украина ғылымы мен мәдениетінің қайраткерлері, белгілі адамдар, тұңғыш Қазақ КСР Ғылым Академиясының президентін, академигін жақсы білген, оны ұлы геолог, гуманист деп атаған ғалымдар, оның сан қырлы және қызықты өмірі мен шығармашылық қызметінен сыр шертеді. Сондай-ақ еңбекке академиктің бүгінгі Қазақстан ғылымы мен өндірісі үшін маңызын жоймаған негізгі іргелі мақалалары енгізілген. фотосурет берілген. Көлемі 18,3 баспа табақ. Таралымы 500 дана. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Қаныш Сәтбаев жерлестері жадында''' Алматыдағы «Жібек жолы» баспа үйінде 1999 жылы қазақ тілінде жарық көрген жинақ. Құрастырушы Қаныш Сәтбаев атындағы Халықаралық қордың Павлодар бөлімшесінің директоры О.Қожанов. Қазақ КСР Ғылым Академиясының тұңғыш президенті Қаныш Сәтбаевтың 100 жылдық мерейтойына орай жарық көрген естелік кітапта Қаныштың жерлестері, замандастары Ә.Маргұлан, Ш.Шөкин, Ә.Сағынов, Қ.Мақатов, А.Қайыпов, З.Ақышев, Қ.Cабаев, Қ. Жәмінов, Ғ.Бекжанов, О.Қожанов, К.Салықов тағы басқалары оның ғибратты өмірі, азаматтық келбеті, кісілік қадір- қасиеті жайында сыр шертіп, ой бөліседі. Алғы сөзін жазған Сәтбаевтанушы жазушы М.Сәрсеке. фотосурет берілген. Көлемі 6,3 баспа табақ. Таралымы 1000 дана. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Қаныш Сәтбаевтың қоғамдық ғылымдар жөніндегі мұрасы''' -1997 жылы «Ғылым» баспасынан орыс тілінде жарық көрген зерттеу еңбек. Авторы тарих ғылым кандидаты. Ғ.О.Батырбеков. Жауапты редакторы ҚР Ғылым Академиясының академик М.Қ.Қозыбаев, пікір жазғандар: Ғылым Академиясының мүшесі К.Нүрпейісов, тарих ғылым кандидаты. Х.Әбжанов. Бұл ұлы ғалымның қоғамдық ғылымдар саласындағы ғылым қызметінің энциклопедиясын сипатын ашуға талпыныс жасаған тұңғыш ғылыми-зерттеу болып табылады. Кітап «Қ.Сәтбаевтың өмірбаянын зерттеудің жайы», «Қ.Сәтбаев және Қазақстанның Ғылым академиясы. Ғалымның қоғамдық қызметі», «Қ.Сәтбаев еңбектеріндегі Қазақстан экономикасы мәселелері», «Қ.Сәтбаевтың Орталық Қазақстандағы біздің заманымызға дейінгі ескерткіштерге байланысты зерттеулері», «Қ.Сәтбаев фольклор мен әдебиет туралы», «Қаныш Сәтбаев өнер туралы», «Академик Қаныш Сәтбаевтың есімін мәңгі есте сақтау тарихы» деген тараулардан тұрады. Зерттеуші осы аталған өзекті тақырыптар бойынша ұлы ғалымның қызметін нақты деректер мен құжаттарға сүйене отырып, жан-жақты ашуға күш салған. Кітапта ғалым өмірі мен қызметінің әр кезеңдеріне қатысты фото және құжаттық материалдар берілген. Еңбектің көлемі 12,75 бет. Таралымы 500 дана. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Академиктің жастық шағы''' мақала. Авторы Н.Анов. 1965 жылы «Қазақстан» баспасынан «Өмір операциясы» атты очерктер жинағы орыс тілінде жарық көрді. Құрастырушы Жинақта 17 жазушы, журналистің мақалалары топтастырылған. Кітапта Қазақстан ғалымдарының еңбектері, олардың батыл ізденістері тартымды жазылған. Ановтың мақаласы осы жинаққа енген. Оқырман қауым бұл мақаладан Қазақстандағы ғылымның дамуы, Кеңес өкіметі кезіндегі ғалымдардың табыстары жайында мол мағлұмат алады. Мақалада, сондай-ақ Қаныш Сәтбаевтың жастық шағы, студенттік кезеңі, ұстазы М.А.Усов және ауданында атқарған жұмыстары жайлы баяндалады. Жинақ көпшілікке арналған. Көлемі 15,92 бет. Таралымы 50 мың дана. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Қаныш Сәтбаев: хаттар мен Алматыдағы «Атамұра» баспасынан 1998 жылы орыс және қазақ тілдерінде жарық көрген жинақ. Құрастырушы тарих ғылым кандидаты Ғ.О.Батырбеков. Академик Қ.Сәтбаевтың 1920- 60 жылы жазған барлық хаттары, анықтамалары, жазбалары, ескертпелері хронологиялық тәртіппен берілген. Онда ғалымның бай өмір жолы мен қайраткерлік қызметі, қиын кезеңдердегі Қазақстан ғылымының қалыптасуы мен дамуы көрсетілген. Жинаққа Қазақстан Орталық мемлекеттік мұрағатынан алынған құжаттар мен бұрын жарияланбаған материалдар енгізілген. 31 фотосурет қамтылған. Көлемі 10,9 баспа табақ. Таралымы мың дана. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Қаныш Сәтбаевтың мұражай-үйі''' Қарсақбай қаласында орналасқан. 1926 жылы институтты жаңа бітірген жас инженер- геолог Қаныш Сәтбаев «Атбасцветмет» тресіне жұмысқа орналасады. Бұл Жезқазған аймағының болашағы, әсіресе, барланған мыс кенінің болжамдары дүдәмал жағдайда тұрған кезең еді. Ол Қазақстан Халық Шаруашылық кеңесінің өкілі ретінде трестің геологиялық тобын басқаруға Қарсақбайға келгенде бұл өлке қазынасын қойнына бүгіп жатқан табиғаты қатал аймақ болатын. *1929 жылы Қарсақбай мыс зауыты мен «Атбасцветмет» тресі біріктіріліп, Қарсақбай мемлекеттік мыс комбинаты құрылды. Сәтбаев жаңа өндірістің бас геологы және геология бөлімінің бастығы қызметіне тағайындалды. Қарсақбайға келген үш жылдың ішінде ол Жезқазғанның болашақ мыс қоры кем дегенде миллион тоннадан астам екендігін дәлелдеді. «Жезқазған мүмкіндігі жағынан дүние жүзінің бай мыс аймақтарына жатады және болашақта Американың белгілі мыс орындарын басып озады» деп жазды жас геолог ең алғашқы мақалаларының бірінде. («Қарсақбай ауданы және оның 1928 жылы «Народное хозяйство» журналы, №1). *Шын мәнінде 1938 жылдың өзінде бұл өлкенің барланған мыс миллион тоннадан асты. Ғұлама ғалымның артында қалған ұлы істердің іргетасы Қазақстан түсті қарашаңырағы Қарсақбайда 1926—41 жылы Сәтбаев үй ішімен тұрған қарапайым да қасиетті шаңырақта қаланды. Алғашында ағылшын басқарушысы Бельдонға арнап салынған үй Сәтбаевтар әулетінің құтты ұясы болды. Осы үйде ғалымның балалары дүниеге келіп, ер жетті. Екі пәтерлі үйдің бір басындағы шағын үш бөлмеде сол жылдары Қарсақбай мыс комбинатының бас геологы басқарған геологиялық барлау кеңсесі орналасты. Сөйтіп, бұл шаңырақ Сәтбаев іргесін қалаған геология ғылымының ең алғашқы құтханасы болды. *1930 жылы болашақ Үлкен Жезқазғанның, *1942 жылы Жезді марганец кенішінің тағдырын шешкен еңбек Қазақстанның металлогендік болжам картасының алғашқы жоспар-жобалары осы үйдегі ғалымның жұмыс кабинетінде, бүгінде жәдігерге айналған жазу үстелінде шешілді. Табиғатынан көпшіл, ізгі мәдениетті, ғылымның сан саласынан ұшан- теңіз білімді Имантайұлының шаңырағында жасөспірім баладан ауыл ақсақалдарына дейін небір ғұламалар бас қосқан. Ғалым- инженердің үйінде үнемі бос кереуеттер тұрған. Экспедиясиясы геологтары, зертхана қызметкерлері, бұрғышылар, таяу ауылдардың тұрғындарына дейін осы үйде қона жатып, ұлы тұлғаның шапағатымен шаруаларын бітіріп кетіп жататын. *Қазақ әдебиетінің классигі С.Мұқанов 1928 жылы Қаныштың жанында бір айдай болып, ел аралады. Кейін «Есею жылдары» кітабында «Қоштасарда Қазақстанның жер астындағы бар байлығы осы кісінің басында сияқты көрініп кетті. Расында да солай еді» деп еске алады. *1969 жылы сәуірде Қаныш Сәтбаевтың туғанына 70 жыл толуына орай ұлы ғалым 15 жыл тұрған үй мен бұрынғы кеңсесінің қабырғасы қосылып, мемориалдық мұражай болып ашылды. Осылайша бүкіл қарсақбайлықтар үлкен шаңырақ санайтын киелі орын мәдениет ошағына айналды. Сәтбаевтың жеке мұрағатынан алынған, оның ұрпақтары жинақтап өткізген жәдігерлер мұражай қорының басты құндылығы. Мұражай экспозициясын құруға ғалымның қыздары Ханиса, Шәмшиябану, Мейіз көп еңбек сіңірген. Көрмелерде Сәтбаевтың өмірі мен қызметін жан-жақты көрсететін, өлкенің өндірістік тарихын сипаттайтын деректер, қолжазба құжаттар, минералдар үлгілері, ғалымның еңбектері, ол жайлы әдебиеттер мен әр жылдардағы баспа материалдары жинақталған. Кішігірім залды қамтитын мұражай экспонаттары құндылығы мен мазмұны жағынан ерекше бағалы. Ұлы ғалымның киім- кешектері, күнделікті қолданған, тұтынған заттарына дейін қаз-қалпында сақталған. Ғалымның зайыбы Таисия Алексеевна (Кош-кина) Сәтбаева қысылған сәтте тақтай ретінде геологтың сызба үстеліне қамыр жаяды екен. Үйдің ауласына Қаныш отырғызған көшеттер бәйтерекке айналған. Негізгі қорды құрайтын мыңға жуық жәдігерлердің барлығы дерлік түпнұсқа ретінде бағаланады. Ғалымның мұражай-үйін қатарында алғашкы директоры, қарт ұстаз Ахмет Жұмабаевтың есімі құрметпен аталады. *1983-95 жылы Қаныш Сәтбаевтың мұражай-үйі (қазіргі «Қазақмыс») бірлестігі мұражайының бөлімшесі болып келді. *1995 жылы Жездідегі тау-кен және балқыту ісі тарихы мұражайы мәдени-тарихи кешенінің құрамына енгізілді. Бүгінде ол кенді өңірдің халқы кие тұтатын, саяхатшылар арнайы іздеп келетін тарихи-танымдық орын. == Дереккөздер == Санат:Қарағанды облысы мұражайлары Санат:Қаныш Сәтбаев +Ресейдің Сібірлік әкімдері 1833 жылы Баянауыл округін құрар қарсаңында, яғни 1829 жылы Павлодармен аралықта Қалқаман Жамантұз Қайдауыл Жалғызқұдық Қарасор бекеттерін ашады. Павлодардан Қалқаман 40 шақырым ол кезде бір күндік жер. Баянауылға барғандар да, Баянауылдан қайткандар да Қалқаман бекетіне түнемей өте алмайды. Екібастұзды алғаш игере бастаған кепес Артемий Деров Омбыға (Транссібір жолына) көмір жеткізу үшін 1893-95 жылы Ертіске дейін темір жол салғанда Қалқаман бекет міндетін атқарады. Алтай түрлі түсті металдар тресі бұл темір жолды 1924 жылы бұзып, рельстерін Өскемен Ридцер темір жолын салуға пайдаланады да, Қалқаман қайтадан бұрынғы бекеттік міндетін атқарып қала береді. Қазақтар оны Ақбарақ деп атады. Өйткені жазықта ақ шағала жалғыз үй көзге алыстан ұшырасатын. «Ақбарақ көрінгенде болдырып келе жатқан атқа да жан бітеді» деген сөз сол уақытган қалған. Қаныш Ақбарақ табалдырығын тұңғыш рет 1911 жылы аттады. Содан кейін Павлодар Баянауыл, Баянауыл Павлодар аралығына сапар шеккен сайын мұнда екі реттен қонып жүрді. Қаныш Сәтбаев дала күзетшісі Ақбарақ-бекетті соңғы рет 1959 жылы көрген. Машинадан түсіп, төңірегін айналып көп жүріпті. Бүгінде Павлодар Баянауыл аралығында елді мекен жетерлік. Баска бекеттердің іргесі де қалмаған. Ал Ақбарақ-бекет сайын далада, күре жолдардан жырақта әлі түр. == Дереккөздер == Санат:Көлік және коммуникация +'''Телефильм''' теледидарлық хабар желісінде көрсету үшін (теледидардың техникалық мүмкіндігін және теледидар экранынан қабылдау ерекшелігін ескере отырып) дайындалған арнаулы фильм. Телефильм ұғымына көбіне кино түсіру аппараты мен кинопленкаға түсірілген фильмдер жатқызылады. Қазіргі кезде бұл ұғыммен магниттік видеофонограмма да Мұнда кескін мен дыбыс көмегімен магниттік лентаға жазылады. Телефильм жасау кезінде теледидар экранының бұрыштық өлшемі киноэкранға қарағанда кішірек болатындағыығы ескеріледі. Сондықтан телефильм кинофильмдерден өзінің көркемдігі жөнінен ерекшелеу (ұсақ детальдарының аз болуы, т.б.) болып келеді. Телефильм көбіне көп сериялы және толық метражды фильмдер болып дайындалады. Телефильм 35 мм және 16 мм-лік кинопленкаға түсіріледі. Телефильм түсіруде кескінді магниттік лентадан кинопленкаға көшіру тәсілі де (не керісінше) қолданылады. ==Сілтемелер== Санат:Техника +'''Анай Теліұлы''' (17 ғасырда өмір сүрген) Қаныш Сәтбаевтың жетінші атасы. Арғын Қаржастың. Құлықе бұтағынан тараған Телі (Телі тентек атанған) әкесінің інісі Бегім ерте өлген соң оның жесірін әмеңгерлік жолмен алып, содан Анай туған. Телінің Анайынан Мырзагүл, Құл, Жәдігер, Нияз, Тоқсан және Құдайқұл туады. ''«Анайдың қалмақ әйелінен Жәдігер, қазақ әйелінен Нияз, ал сарттан алған әйелінен Құл мен Қозған...»'' дейді Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы (Көпейұлының шежіресі, 60 6ет). Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы Мұса Шормановты жоқтаған (1885 жылы) аза жырында: ''«Арғы атасы сұралса ізгі өткен мырза Анайды, Қаржастың қасқа-жайсаңы Анайдан өріп тарайды...»'', дейді. Анай Бұқар жыраудың әкесі Қалқаман батыр Жолымбетұлымен заманы бір әрі үшінші атасында туысады. Ол қазақтың жоңғар жұртымен екі жарым ғасырға созылған азаттық соғысы дәуірінде өмір сүріп, атамекенін жаудан қорғау үшін ғұмырын ат үстінде өткізген ірі тұлға. Өткен ғасырда Мұса Шорманов, Имантай Сәтбаев сияқты көзі қарақты адамдар жазып қалдырған шежірелерінде Қаржас ауылдары Қаратаудың түстік бөктерінен Бұхар хандығының иелігіндегі Елібай деген жерге босып барғанда (жоңғар қонтайшысы Қалдан-Бошоқтың 1681-85 жылы аралығында қазақ қоныстарына тұтқиылдан басып кірген жойқын шабуылынан кейін болса керек) көш бастаушы Қалқаман батырға серік болған рубасы Анай мырза екендігі айтылған. Анайдың үш әйелінен туған алты ұлынан әлденеше әулет өрбіген. Үлкені Мырзағұлдан қаржас руын Баянауылға бастап келген Сәти ер, одан да алты ауыл тарайды, біреуінен Шорман би Күшікұлы (Ш.Уәлихановтың нағашысы). Ортаншысы Жәдігер, оның төрт ауыл қонған ұрпағының бірі Сатай мырза, одан Сәхбаевтар әулеті тарайды. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Олимпиялық қалашық''', ойындарға қатысушылар, ресми өкілдер, қызмет көрсетушілер орналасатын кешенді қалашық. Ол ХОК-тың атқару комитеті бекіткен және Олимпиялық хартияның талаптарына сай болуға тиісті. Алғашқы Олимпиялық ойындар өткен кезде әрбір ұлттық Олимпиялық комитет өздерінің құрама командаларының мүшелерін өздері орналастыратын. Ал 1924 жылы Париждегі IX Олимпиялық ойындар өткен кезде спортшылар ағаштан жасалынған шағын үйлерге жайғасты, соған байланысты осындай мекенжайлар кейін" олимпиялық қалашық" деп аталды. == Дереккөздер == Санат:Олимпиада ойындары +'''Олимпиялық қозғалыс''', әрбір жылда өтетін ойындардың арасында ХОК және ҰОК-ттер үнемі жұмыс істейді. Олар Олимпиялық ойынды насихаттайды. Оның қаһармандары туралы кітаптар, деректі фильмдер, жарнамалар шығарады. Спорт мектептерінде, секцияларында лекциялар оқылады. ҚР-да Олимпиялық қозғалысты насихаттап, оны ел арасында дәріптеуге күш салып жүрген адамдар бар. Атап айтқанда спорт қайраткері Қ. Әшляев, журналист Н.Жүнісбаев т.б. солардың қатарына жатқызуға болады. == Дереккөздер == Санат:Олимпиада ойындары +Олимпиялық ту '''Олимпиялық ту''', жиектері әдіптелмеген ортасына бес түсті олимпиялық белгі (эмблема) салынған үлкен ақ орамал. Оның сәні мен көлемі 1914 жылы Прагада өткен ҰОК-тің конгресінде Пьер Де Кубертен сыйлаған туға сәйкес келуге тиіс. 1920 жылдан бастап барлық Олимпиялық ойындардың салтанатты ашылуларында флагштотқа кетеріліп келеді. == Дереккөздер == Санат:Олимпиада ойындары +'''Олимпиялық филателия''', 1-ші Олимпиялық ойындар ашылғаннан кейінгі екінші күні 1896 жылы сәуірде алғашқы почта маркасы айналымға түсті. Ерте дүниедегі Эллин атлеттерінің жарыстарын; жұдырықтасу, диск лақтыру, күймемен жарысу, олимпиядағы стадион, Амфора, Гермес, Ника, Акрополь бейнеленген бұл маркалар тек Олимпиялық ойындар ғана емес, күллі спорттық филателияның бастауы болып саналады. Қазақстанда Ғ. Қосановтың, Б. Артаев, О. Шишигина және т.б. олимпиялық чемпиондар мен жүлдегерлердің құрметіне почта маркалары шығарылды. == Дереккөздер == Санат:Олимпиада ойындары Санат:Пошта +'''Олимпиялық хартия''' Олимпиялық ойындардың жарғысы осылай деп аталады. Хартияның негізгі қағидалары 1894 жылы Парижде өткен Халықаралық спорт конгресінде бекітілген. Кейін оған түзетулер мен толықтырулар енгізілді. Бірақ жарғының нөгізгі бағыттары сақталды. Хартия ХОК-тың, ҰОК-тың және халықаралық спорт өзара қатынастарын, ХОК-тың мүшелерін сайлаудың атқару комитеттері мүшелерінің сайлану тәртібін, төрағаның міндеттерін, Олимпиялық ойынға құрама командаларды жіберу қағидаларын, жарыстардың бағдарламасын, мәдени шаралардың өткізу ретін, ойындарға қатысушылардың, ресми өкілдерінің санын, ойындардың ашылу және жабылу салтанатын өткізу, марапаттау рәсімдерін белгілейді. Олимпиялық хартия бойынша ойындар мемлекеттердің арасындағы жарыс емес, жеке адамдардың арасындағы жарыстар болып есептелінеді. Бірақ 1908 жылдан бастап, ХОК ойындар туралы мәліметтерде, есептерде, әртүрлі кітаптарда ресми емес командалық есептер шығарылып жүр. == Дереккөздер == Санат:Олимпиада ойындары +Олимпиялық (белгі) эмблема '''Олимпиялық (белгі) эмблема''', ХОК бекіткен, өзара айқастырылған түрлі-түсті бес шығыршықтан тұрады. Жоғарғы жағында көк, қара, қызыл үш, төменгі жағында сары, жасыл, екі шығыршық. Олимпиялық белгіге SITIUS, ALTUS, FORTUS! "Тезірек, биігірек, күштірек деген ұран да енді. әрбір ойындардың өзіне тән белгісі болады. Мұнда міндетті түрде белгіленетін бес шығыршықтан басқа ойындардың өтетін жылы, ойындар өтетін қаланың белгісі көрсетіледі. Мысалы, Рим олимпиадасында қаншық қасқырдың емшегін еміп тұрған Ромул мен Рем, Мехико олимпиадасында ацтектердің күнтізбесі бейнеленген. == Дереккөздер == Санат:Олимпиада ойындары +Азия мемлекеттерінің спорттық ойындары''' бұл спорт шаралары Қытай, Жапония, Оңтүстік Корея, Индонезия, Үндістан сияқты құрлық бойынша спорт әжептәуір жақсы дамыған елдермен бәсекеге түспей спорт жағынан кейіндеп қалған елдердің халықтары арасында дене тәрбиесін көтеруге байланысты ұйымдастырылған болатын. Мұның тағы да бір басты сылтауларының дамымаған осы мемлекеттердің көбісінің қаржы тапшылығына байланысты спортшыларының Олимпиялық ойындар, тіпті АО-ына да қатыса алмаулары еді. Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттерінің спорттық ойындары алғаш рет 1959 жылы Таиландтың Бангкок қаласында етті. 1961 жылы Рангун қаласында еткен II ойындарға Бирма, Камбоджа, Лаос, Малайзия, Сингапур, Таиланд, Вьетнам мемлекеттерінің құрама командалары қатысты. Бұл ойындар экономикалық даму жағынан кейіндеп қалған Азия құрлығының елдерінде дене тәрбиесі мен спорттық дамуына, осы мемлекеттер құрама командаларының АО-ына, Олимпиялық ойынға қатысуына әжептәуір ықпал жасады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Орталық азия мемлекеттерінің спорттық ойындары''', 1991 жылы КСРО мемлекетінің ыдырауына байланысты бұрын империяның құрамында болған Қазақстан, Өзбекстан, Кырғызстан, Тәжікстан, Түрікмен елдері спортшы- ларының арасында осы елдердің ұлттық Олимпиялық комитеттерінің (ҰОК) үсынысымен Халықаралық Олимпиялық Комитеті (ХОК) бекіткен кешенді спорт жарыстары. Бірінші ойындар 1995 жылы Ташкентте, екінші ойындар 1997 жылы Алматыда, 3-ші ойындар 1999 жылы Бішкекте етті. 4-ші ойындар 2001 жылы Ашхабад қаласында етуге тиісті болатын. Бірақ бұл ұсынысты Түрікмен үкіметінің басшылары қабылдамады да, кезекті ойындар өтпей қалды. 2003 жылы Орта Азия мемлекеттерінің құрама командаларын Душанбе қабылдады. 1997 және 1999 жылдардағы ойындарда��ыдай 2003 жылгы ойындарда да ҚР-ның құрама 48 алтын, 31 күміс, 31 қола медальдарға ие болып, жалпыкомандалық бірінші орынға ие болды. Душанбеден кейін бұл ойындар өткізілген жоқ. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Марат Өтеғалиұлы''' (10.10. 1960, Махамбет пос. Атырау облысы) ҚР-ның ЕСЖ-сы (2004), Ұлттық Олимпиялық комитетінің мүшесі. 1998-2001 жылдардың арасында облыстық спорт бас- қармасының төрағасы, "ҚР-ның спортына еңбек сіңірген қайраткері". Ол Суворов атындағы (1982-1985) әскери училищесін және Қазақ спорт және туризм академиясын, Атырау мұнай мен газ институтын экономист мамандығы бойынша бітірген. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +солға '''Теллур''' (латын. ''Tellurіum''; '''Te''') элементтердің периодтық жүйесінің VI тобындағы химиялық элемент, атомдық нөмірі 52, атомдық массасы 127,60. Табиғатта орнықты және массалық саны 107-ден 134-ке дейінгі 14 жасанды изотопы бар. Теллурды мажар геологы Ф.Мюллер (1740 1825) ашқан (1782). 1798 жылы неміс ғалымы М.Г. Клапрот (1743 1817) осы жаңалықты бекітіп, (латынша tellurіs Жер) элементке “теллур” атын берді. Жер қыртысындағы салмақ мөлшері 110–7%. Басты минералдары: алтаит, теллурвисмутит, тетрадимит, калаверит, креннерит, гессит, теллурит. Ерітінділері аморфты қоңырқай ұнтақ түрінде тұнады, кристалдық торы элемент химиялық тұрғыда өте маңызды болып табылады. Теллур күмістей сұр түсті, металдық жылтыры бар элемент, тығыздығы 6,24 г/см3, балқу 449,8С, қайнау 990С, Тотығу дәрежесі 2, +4, +6 сирек +2. Галогендермен, концентрлі HNO3, H2SO4-пен, қыздырғанда О2-мен әрекеттеседі. Теллурдың бірнеше әлсіз қышқылдары (H2Te, H2TeO3, H6TeO6) белгілі. Теллурды көбінесе мыс электролитті қоқырлардан алады. Оны шалаөткізгіш ретінде, қорғасынның механикалық қасиетін жақсарту, шойынды ағарту үшін, шыны-керамика өнеркәсібінде, т.б. қолданатыны белгілі. == Физикалық қасиеті == Теллур металл жылтырлығы бар нәзік күмістей ақ зат. Жұқа қабаттарда, жарықта қызыл-қоңыр, жұпта алтын-сары. Қыздырған кезде ол пластикке айналады. Кристалл торы алтыбұрышты. Жылулық кеңею коэффициенті 1,68 10−5 1. Диамагнетик. 0,34 эВ жолақ аралық жартылай өткізгіш, өткізгіштік түрі қалыпты жағдайда және жоғары температурада p, төмен температурада (өту шекарасы тазалығына байланысты -80 C-тан -100 C-қа дейін). Санат:Химиялық элементтер +'''Талғат Әбенұлы Өмірәлиев''' (13.11.1961, Талғар қаласы), ауыл спортының жанашыры, облыстық волейбол, футбол мүшесі. Сарқант, Талғар аудандарында әкім болды. Облыста мектеп оқушыларының "мың бала" спартакиадасын, футбол чемпионаттарын ұйымдастыруға, жоғары топтағы "Жетісу" әйелдер командасын құруға белсене атсалысты. Әкімнің қолдауымен Нұра, Гүлдала, Панфилов, Тұздыбастау ауылдарындағы мектептерде спорт залдары ашылды. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар Санат:Қазақстан аудандарының әкімдері +'''Поуэрлифтинг (күш үшсайысы)''', жеке спорт түрі ретінде 1970 жылдан дами бастады. Оған күш жаттығуларының үш түрі белтемірді иыққа салып зілтемірмен отырып-тұру, ұзынынан жайылған тақтай төсеніштен зілтемірді екі қолмен сығымдай көтеру, бел жазылғанша зілтемірді жерден жоғары тарту. Мұның алдыңғы екеуінен Әлем жарыстары жеке өтеді. Көпсайыс бойынша жеңімпаз үшсайыстың қорытындысымен анықталады. Арқасының немесе баска бір бұлшық еттерінің созылуына (жарақат алуына) байланысты кейде чемпиондар жеке жаттығулар бойынша анықталады. Поуэрлифтингтен жарыста салмақ дәрежелері бойынша сынға түседі. Ер кісілер 52,56,60,67, 5,75, 82, 5, 90, 100,- 125,+125 кг; әйелдер 44, 48, кг салмақ дәрежелеріне белінеді, республикалық, құрлықтық, әлемдік рекордтар есепке алынады. ==Қазақстандағы поуэрлифтинг == поуэрлифтинг''' 1988 жылдан бастап дамыды. Осы жылы желтоқсан айында Алматыда республикалық -чемпионаты өтті. Поуэрлифтинг секциялары Алматыда, Қарағандыда, Павлодар, Қостанай, Қызылорда қалаларында ашылды. Алғаш рет қарағандылықтар В. Боханов пен Ф.Тосуниди КСРОчемпиондары атанды. 1992 ж. Үндістанның Ожамшетлуря қаласында Азия чемпионаты өтіп осында республиканың құрамасы жалпыкомандалық бірінші орынды жеңіп алды. Өз салмақ дәрежелері бойынша Ф.Тосуниди, С.Шевченко, B. Шкирман, С.Рубцовтар Азия чемпионы атанды. Ал абсолютті чемпион атағына теміртаулық А. Сивоконь ие болды. 1993 ж. Швейцарияда өткен Әлем чемпионатында Қазақстанның тек алдарына АҚШ пен Финляндияның командаларын ғана салып үшінші орынға ие болды. Осы жылдары ҚР-ның ECШ- сы атағына C. Коржов (Алматы), К.Жүкенов, М. Кудрявцев, Б.Шейко, А.Никитин (барлықтары да Қарағанды облысынан) К.Жанпейісов (Алматы) ие болды. == Дереккөздер == Санат:Спорт Санат:Тұлғалар +'''Галина Анатольевна Муленкова''' (31.05.1958, Алматы қаласы), альпинизмнен, семсерлесуден, мәнерлеп сырғанаудан СШ-іне кандидат, Іле Алатауына шығушылардың бірі. Памирге (1986- 87), Орталық Тянь-Шаньға (1988 -90,1989-96), Алтайға (2002) жасалған экспедицияларға қатысты. "Хан Тәңірі" фестивалінің және Әлемнің ең жоғарғы биігіне алғашқы көтерілудің 50 жылдығына арналған Эверестке жақын треккингке қатысушысы. Шығармашылығы: "Альпинизм школа мужества" (1987), "Намаете, Эферест!" (1998), "Фестиваль это люди, горы песни" (2000) деректі фильмдерді, "Антрактида" (2002), "Гора сердце Евразий" (2002). Қазақстанның табиғаты туралы "Каньон Чарына", "Изумруды Небесных гор" (2003) фильмдері сценарийлердің ав¬торы. "Хабар Агенттігі" АК-ының тілшісі, спорт комментаторы. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша мәнерлеп сырғанаушылар Санат:КСРО мәнерлеп сырғанаушылары Санат:Алфавит бойынша альпинистер Санат:Спорт журналистері +'''Ғазиз Ақмұрзаұлы Нағыметов''' (21.12.1967, Қарағанды қаласы.), спорт журналисі. ҚазМУ-дің филология факультетін 1994 жылы бітірді. "Новое поколение" газетінде (1995-97), "Хабар-спорт" (1997), "Қазақстан (1998-99), "Қазақстан спорты" ақпараттық агенттігінде (2000) жұмыс жасады. тақырыбы сан алуан спорт әлеміндегі мәселелерден хабардар ету, талдау мақалалары, проектілер, сұхбат және репортаждар. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша журналистер Санат:Қазақстан журналистері +'''Әуетаяқ''' ертеде балалар қой жаюға шыққанда көктем, күз мезгілдерінде ойнайтын ұлттық ойын түрі. Ойын кең, үлкен алаңда ойналады, оған адамнан 10- 12 адамға дейін қатысуға болады және ойыншылар жұптасып бөлінеді. Жүргізуші бірінші жұпты шақырып, оларға жұмыр таяқ ұстатады, таяқтың ұзындығы 80 см, диаметрі 2-З см. Бірінші ойыншы 3-4 метр жерге ұзақтап, таяқты жоғарылата алға қарай лақтырады. Ал екінші ойыншы іле-шала қолындағы таяғын дәлдеп, ауадағы таяқты нысанаға ала лақтырады. Таяқ лақтыруды және оны көздеуді жеребе бойынша жүргізеді. Екі топқа бөлініп ойнаған ойыншылардың қайсысында дәл тигізгендері көп болса, соған ұпай беріледі де, жеңімпаз болып саналады. Жеңілген топ белгіленген жерге дейін жүгіреді немесе бірнеше өлең айтып, айыбын өтейді. Кейде жеңген топ жеңілгендерді таяқпен ұру арқылы да айып өтеу тәсілін қолданады. Жазық далада, таза ауада ойналатын әуетаяқ ойыны балаларды дәлдік пен шапшаңдыққа, жылдамдыққа баулиды және дене бітімін шыңдайды. Бұл ойын түрі қазақтар арасында кеңінен таралған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Әулие ағаш''' мола, бұлақ басына немесе айдалада жалғыз өскен, діңі ерекше үлкен, жуан ағаш. Ондай ағашты киелі санап, басына барып сыйынып, ырымдап ақтық (шүберек, әлем) байлайды. Мұндай ғұрыптық жосын әулие ағаш мифтік үш әлемді аспан әлемін, жерді, жер астын жалғастырып тұратын дәнекер функциясын атқарады деген көне наным-сенімнен бастау алады. Қазақ даласында әулие ағаштар көптеп кездеседі. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Әмин''' дұға оқып, бата қылу үстінде қол жайғанда айтылатын, қабыл болсын дегенді білдіретін діни ғұрыптық сөз. Қазақы ортада ас келгенде үлкен атадан немесе жасы үлкен қариядан бата алу мақсатында жас бала немесе бата тілеген адам қолын жайып ал әмин деп айтады, осы кезде ақсақал асқа, дастарқанға бата жасайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Әуіт''' кішігірім өзен, бұлақ, сай, жылға аңғарларында бөгет салу жолымен жасалған, көлемі бір шаршыдан аспайтын суқойма, яғни, су жиналатын шұңқыр. Қазақ егіншілері егістік жерлерін сумен қарапайым тәсіл арқылы қамтамасыз ететін. Мұнда су көтеретін құрал қолмен жұмыс істеп, жақын жатқан бір арықтан екінші арыққа тасымалданатын, тек өздігінен ағып бара алмайтын жағдайда, осыдан су өз ағысымен егістікке баратын. Осындай жолмен қолмен суару ландшафтық аймағына байланысты бірнеше түрге бөлінді. Торғай өңірінде өзен, көлдерден арық арқылы тартылған су егіске жақын орналасқан әуітке жиналатын. Мұндағы су егістікке қарапайым су көтергіш құрал құлқауғаның көмегімен жеткізілетін. Онда жіп ұзын сырықтың екінші ұшына байланатын, ал салмақ екінші басында болады. Сырық мынадай жұмыс істеу тәсілімен орналастырылды: төмен түсіргенде шұқырдағы суды іліп, жоғары көтергенде дайындалған саз астауға құйылады, су егістіктен жоғары орналасқан соң, егіс даласын суғаруга қолайлы атыздарға бөліп су жібереді. Егіншілікті ұйымдастырудың әдіс-тәсілдері, іс-тәжірибелері қандай деген сұрауға жауап ретінде әртүрлі тарихи, археологиялық деректер табуға болады. Бірақ қазылған арық, тартылған тоғандардың іздері көп жағдайда белгі-бедерсіз жоғалып кетіп жатады. Атыз, жап, ыза суы, топырақ суы, қарық суы, орақ суы тәрізді кәсіптік атаулардың қатарында егіншілік ұйымдастыру әдісіне қатысты сөздердің бірі әуіт бұл көне атау жергілікті тілде сақталып қалды. Байырғы Талас өңірінде Шұқырәуіт, Қызыләуіт тәрізді елді мекен атгары бар. Көктемде жиналған қар, жаңбыр, бұлақ суларын үлкен қазан шұңқырға, ойпаңға бөгеп, оны егіндікті, жайылым жер мен шабындықты қолдан суару үшін пайдаланып отырған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Полевая Галина Павловна''' (3.09.1958, Алматы қаласы), көркем гимнастика СШ-І (1974). Қазақстанның бірнеше дүркін командалық есепте Әлемнің КСРО құрама командасының мүшесі. КСРО халықтары Спартакиадасына қатысушысы (1979). "ЕР" ЕСҚ- ның бас жаттықтырушысы (1981- 84). 1992 жылдан "Қазақстан" телеарнасының спорт жаңалықтарын жургізушісі. 1997 жылдан "Хабар" агенттігінің спорт комментаторы. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша гимнасттар Санат:КСРО гимнастары Санат:Спорт журналистері +'''Қадырбек Рысбеков''' (16.06. 1962, Ақмола облысы Теңіз ауданы Жанбебек ауылы) спорт журналисі, Республикалық "Жас апаш", "Егемен Қазақстан" газеттерінің спорт шолушысы, "Ер Дәулет" агентігінің директоры (1984-99). 1999 жылы ҚР Туризм және спорт агенттігінің баспасөз хатшысы, республикалық спорт комитетінің орынбасары (2009) Шығармалары: Дәулет (1994), "Сұр- мерген Фервард" (1999), "Қазақ балуандар" (1998), "Казак боксшылары" (2000) жинақтарын құрастырушысы. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша журналистер Санат:Қазақстан журналистері +'''Темір ауданы''' Ақтөбе облысының батыс бөлігіндегі бөлініс. Орталығы Шұбарқұдық кенті. == Географиялық орны == Темір ауданы Мұғалжар, Байғанин, Ойыл, Қобда аудандарымен шектеседі. Аудан Ақтөбе облысының батысында, Мұғалжар тауының оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан. Ең биік жері 355 (Бадамша ауылының тұсында). Оңтүстік-батысы сай-жыралармен тілімделген жазық болып келеді. == Тарихы == Ауданның іргесі 1869 жылы құрамында 17 болысы бар уезд орталығы болып қаланған. Ол қазіргі Мұғалжар, Темір, Ойыл, Байғанин, Қобда аудандарының оңтүстігін қамтыған. 1921 жылы 27 болыс болды және Ақтөбе губерниясындағы аудан орталығы, 1923 жылы Ақтөбе губерниясының іріленуіне байланысты Темір уезі (14 болыс) аталған. 1928 жылы уез таратылып, 1930 жылы ауданға айналды. 1935 жылы одан Жұрын ауданы бөлініп шықты. Қазіргі Темір ауданы 1972 жылы құрылған. == Пайдалы қазбалары == Жер қойнауынан мұнай, тас темір, құрылыс материалдары барланған. 1967 жылы алғаш рет Жаңажол мұнай-газ конденсат кен о��ны табылып, 3000 тереңдіктен алғаш рет жоғары дебитті мұнай ағымы алынды. Бұл кен орны 1983 жылдан бері игерілуде. == Климаты, топырағы, өсімдігі мен жануарлар дүниесі == Климаты тым континенттік, қысы суық, жазы ыстық, қуаң. Ауаның орташа жылдық температурасы қаңтар айында –15 17°C, шілдеде 22 24°С. Аудан жерімен Ойыл, Темір, Шилі, Құмды, Бабатай, Шығырлықұмды, т.б. өзендер ағып өтеді. Жер қыртысында негізінен қызғылт қоңыр, бозғылт қоңыр және сортаңды сұр топырақ басым. Оларда боз, бетеге, жусан, изен, сұлыбас, қамыс, құрақ өседі. Аңдардан қасқыр, қарсақ, борсық, жабайы шошқа, ақбөкен, ондатр, сарышұнақ, аламан тышқаны кездеседі. == Халқы == Тұрғынадар саны 37740 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар (95,82%), орыстар (2,55%), украиндар (0,25%), немістер (0,05%), татарлар (0,08%), басқалары (0,53%). Тұрғын халықтың басым бөлігі автомобиль және темір жол және ірі өзен бойларында, мұнай өндіретін өңірлерде біршама тығыз қоныстанған. == Ауылдық округтер == Ауданда 25 елді мекен қалалық әкімдік пен ауылдық округке біріктірілген: Ауылдық округ/қала Халқы (2009) Елді мекендері Ақсай ауылдық округі 940 Ақсай, Бірлік, Шығырлы, Ащысай ауылдары Алтықарасу ауылдық округі 584 Алтықарасу, Еңбекші, Сарытоғай ауылдары Жақсымай ауылдық округі 984 Шұбарқұдық кәсіпшілігі, Жақсымай ауылдары Кеңесту ауылдық округі 526 Қопа, Қалмаққырған, Шитүбек ауылдары Кеңқияқ ауылдық округі 165 Кеңқияқ, Бәшенкөл ауылдары Қайыңды ауылдық округі 284 Құмқұдық, Бабатай, Шибұлақ ауылдары Сарыкөл ауылдық округі 571 Шұбарши кенті, Сарыкөл, Құмсай, Қопа ауылдары Тасқопа ауылдық округі 994 Тасқопа ауылы Темір қалалық әкімдігі 985 Темір қаласы, Жамбыл ауылы Шұбарқұдық ауылдық округі 11 199 Шұбарқұдық кенті == Ауыл шаруашылығы == Ауданда 1996 жылға дейін астық, оған қосымша биязы жүнді қой, етті-сүтті мал, жылқы, көкөніс, бақша өсіруге маманданған кеңшар, мал бордақылау бірлестігі болған. Нарықтық экономикаға өтуге байланысты олар түгелімен дерлік Нәтижесінде ауданның ауыл шаруашылығы саласында ЖШС және 384 шаруа қожалығы ұйымдастырылды (2005). Ауыл шаруашылығына жарамды жердің аумағы 1,261 миллион га, шабандығы 36,1 мың га, жайылымы 1,131 миллион га. Ауданда қой мен ешкінің саны 94,7 мың бас, жылқы 5,5 мың бас, түйе 0,45 мың бас болды (2005). == Өнеркәсібі, инфрақұрылымы == Өнеркәсіп саласында аудан аумағында бірнеше ірі кәсіпорындар бар. Олардың ішіндегі ірілері: “Қарақамыс”, ЖШС, “Көлік” АҚ, “Әлия жолдары”, “Шанс-1”, “Манас”, “Айқап”, “Сагор”, “Тасқұдық”, “Толғанай” ЖШС-лары, т.б. Білім беру, мәдениет мекемелерін жалпы білім беретін 32 мектеп, мәдениет үйі, 14 кітапхана құрайды. аурухана, ауданы аурухана, санэпидстанса, 17 пункт ел денсаулығын сақтауға қызмет етеді. Аудан аумағында археологиялық және табиғат жалпы саны 41. Аудан жерімен Атырау Қандыағаш темір жолы, Ақтөбе автомобиль жолы өтеді. == Дереккөздер == Санат:Темір ауданы +'''Баған өрнек''' киіз үй есігінің жақтауларына, ағаштан жасалған үй жиһаздарына, қақпаларға, адалбақанға, піспектің сабына, кебеже мен асадалдың аяқтары сияқты шаруашылық және тұрмыстық бұйымдарға ойылып салынады. Бір-біріне тізбектеле жалғасқан біртекті немесе әртүрлі (аралас) мотивтерден тұрады. Яғни бұйымның қолданыстық ерекшелігіне байланысты баған өрнек зооморфтық немесе көгерістік (біртекті), сондай-ақ, әртүрлі болуы мүмкін. Баған өрнек көбінесе бұйымға бойлата салынады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет Санат:Киіз үй +'''Бағана'''- тұрақты баспананың төбеге жабылған ағашын берік ұстап тұратын ұстын, тіреу (ағаш) діңгек. Қазақ түсінігінде үй тіреусіз, бақансыз болмауы керек. Яғни бағана ғұрыптық функция да аткарады. «Тіреусіз үй көр» деген тұрақты сөз тіркесі осыған байланысты қалыптасса керек. Сондықтан қыстық тұрақты баспана салған қазақтар үйдің төбе жабынына қарай арқалықтың бір жерінен ағаштан тіреу қойған және оны бақанға ұқсатып «бағана» алтыннан, күмістен жасалған бұйымның оймышталған бетіне жалатып, өрнектеп әшекейлейді. Қорытпаны пайдаланып, зергерлік бұйымдарды әшекейлеп безендіру тәсілін бағдар жүргізу, бағдарлау, қарала жүргізу, кавказдау деп атайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бағар көбейсін''' мал басы көбейіп, өсе берсін, бағатын мал мол болсын деген мағынада малшыларға қарата айтылатын тілек. Қазақы салт бойынша өрісте мал бағып жүрген малшымен кездескен кезде бағар көбейсін деп амандасу, сонымен қатар бата беруде бағар көбейсін деп айту игі тілектен туған. Диқанмен амандасқанда Қырман тасысын! Қыдыр дарысын! дейтіні сияқты бұл да малшымен амандасу салтында орныққан тілекті сөз басы. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Николай Дмитриевич Сафьянов''' (18.07. 1937) журналист, спорт фото тілшісі. 12 жастан бастап бокспен шұғылданды. ҚазДТИ-ді (1963), ҚазМУ-ді бітірген. "Ленинская смена" республикалық жастар газетінің фототілшісі болып істеді. Республикалық баспасез беттерінде боксты белсенді насихаттады. Бокс федерациясының президиумына сайланды халықаралық және қазақстандық фотокөрмелерге қатынасушы, суреттері 40-тан астам спорт түрлеріне арналған. Шығармашылығы: "Звезды Казахстанского ринга" (1998). == Дереккөздер == Санат:Спорт журналистері Санат:Алфавит бойынша журналистер +'''Бағзама''' жуылған кір суының атауы. Кір суы кез келген жерге төгілмейді. Ол үшін үйден аулағырақ жерден су төгуге арналған шұңқыр қазылады. Бұл кір суы төгілген жер лас және ондай жерге жын-шайтан үйір болады деген түсінікпен байланысты. Сондықтан кір суы төгілген шұңқырдың маңайында бала-шағаның ойнауына және кешқұрым әйел адамға қайталай кір суын төгуге тыйым салынған. Дәстүрлі орта ұғымында әйел адам кешқұрым кір суын төксе және түн мезгілінде кір жайса, оған күл-қоқыс, лас жерлерде жүретін жын-перінің салқыны тиеді-мыс. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бағымшы''' той күтушісі, той қызметшісі. Үлкен той өткізу үшін бірер күн бұрын ауыл адамдары шақырылып, мәслихат өткізілген. Сол мәслихатта тойдың басталар, аяқталар уақыты, қонақтарды күтудің тәртібі, тойға сойылар мал саны, қонаққа қанша үй шақырушылар, хабаршылар, соның ішінде бағымшы тағайындау сияқты мәселелер егжей-тегжейіне дейін ойластырылып белгіленеді. Бағымшылар күтіп алушылар, қонақ көліктерін күтушілер, ошақ қазушылар, отыншылар, табақ тасушылар, қолға су құюшылар деген категорияларға бөлінеді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Баданаз''' жаңғақ жемісті өсімдіктерге жататын жеміс ағашы, бұта және сол ағаштың жемісі. Баданаз тау беткейлерінде өседі. Баданазның жемісі ірі, етті, ішінде сүйегі болады. Шыбық күйінде отырғызылган баданазның күтімі жақсы болса, 5-6 жылда биіктігі м-ге дейін жететін ағаш болып жетіледі. Баданазның жемісін жеуге болады, ал тамырынан бұрынғы кезде бояу алған. Баданаз жемісінің үлкендігіне байланысты дөңгелек үлкен көзді адамды баданаз көз, үлкен «көзді» (қасты) жүзікті баданаз көз жүзік, ал кейбір тұрмыстық тұтыныс заттардың көлеміне байланысты оларды баданаздай деген анықтауыш арқылы сипаттаған. Мысалы, баданадай бұршақ, баданадай жүгері деген сияқты. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Базарлық''' алыс сапарға, сауда жолына шыққан адамдардың үйіне, көрші-қолаң, сыйлас адамдарына, жас балаларға, жерлестеріне әкелетін ірілі-ұсақты сыйлықтары, Базарлық әдетте өз елінде сирек кездесетін таңсық зат, бұйым түрінде болады. Дәстүрлі ортада базардан келе жатқан кісіден базарлық сұрау салты болған. Ескеріп базарлық әкелу жақсы көрудің, сыйластықтың белгісі, қауым мүшелерінің арасында дәнекер, әлеуметтік, моральдық қатынастарды жүзеге асырудың бір тетігі ретінде де бағамдауға болады. == Дереккөздер == Санат:Қазақ салт-дәстүрлері +'''Базаршы''' базардан керек-жарағын алушы, яғни базарға сауда жасауға келген адам. Көшпелі тіршілік салтын ұстанған қазақтар әредік қалалар мен уақытша ашылатын базар, жәрмеңкелерге келіп, тұтынуға қажетті керек-жарағын сатып алып тұрған. Мұны дәстүрлі ортада базарлай келу, ал базарлаушы адамды базаршы деп атаған. Базаршы сауда-саттық жасауды кәсіп етпейді, пайда табуды көздемейді. Өзінің және ауылдастарының өндірген шаруашылық өнімдерін керекті бұйымдарға айырбастап, қажетін өтейді. Қазақта базаршыдан базарлық алу салты бар. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Аманкелді Муатқанұлы Сейітханов''' (11 мамыр 1969, Мақаншы селосы, Шығыс Қазақстан облысы 16 тамыз 2021) қазақстандық тележүргізуші, == Өмірбаяны == 1991-1994 жылдары «Спорт» газетінде істеп, 1994 жылы «Қазақстан» «Тұғыр» атты бағдарлама ашып, жүргізушісі болған. Ол телеарнадағы спорт бөлімінде бас редактордың орынбасары қызметін де қатар атқарды. Кейін «Құмсағат» бағдарламасының спорттық ақпараттар бойынша продюсері атанды. 1997 жылы «Хабар» арнасына ауысып, осы күнге дейін аталған агенттікте ��ұмыс істеп келді. Футболдан 1998 жылы Франциядағы Әлем чемпионатында қазақ тілінде комментатор болды. Одан кейін 1999 жылы Бангкоктегі Азия ойындарын, 2000 жылы Сиднейдегі Олимпия ойындарын, 2002 жылғы ақ Олимпиаданы «Хабар» арнасының эфирінде қазақша сөйлетті. 2019 жылы түсірілген "Бекзат" фильмінде өз-өзін сомдады. 2021 жылы 16 тамызда ауырып көз жұмды. == Марапатттары == 2000 жылы еліміздегі спорт журналистеріне берілетін Сейдахмет Бердіқұлов атындағы сыйлықтың лауреаты атанды. == Дереккөздер == == Сілтемелер == Фейсбуктегі профилі Санат:Қазақстан Санат:Спорт журналистері +'''Сәуірдің 17''' Григориан күнтізбесінде жылдың 107-ші күні (кібісе жылдарда 108-ші). Жылдың аяғына 258 күн қалады. == Мерекелер == Дүниежүзілік гемофилия күні. «Ту күні». Өртке қырсы қызмет күні. қарсы жеңіс күні (1961 жылдан). Тәуелсіздік күні (1946 жылдан). Балаларды қорғау күні. == Оқиғалар == == Туғандар == 1894 жыл Никита Сергеевич Хрущёв, КОКП ОК бірінші хатшы, 1958—64 жж. КСРО Министрлер Кеңесі төрағасы, Кеңес Одағы ері, үш рет Социалистік еңбек ері. == Қайтыс болғандар == 1892 жыл Макензи Александр, шотландиядан шыққан канадалық мемлекеттік қайраткер, Либералды партиядан шыққан Канаданың бірінші 1993 жыл Тұрғыт Озал, Түркияның саяси қайраткері == Сыртқы сілтемелер == == Дереккөздер == Санат:17 сәуір +Қарағанды вокзалы '''Қарағанды темір жол вокзалы''' Қарағанды темір жол стансасының вокзалы. Алдында вокзал алаңы орналасқан. Жолаушыларды қабылдап жөнелтеді және оларға қызмет көрсетеді. Ғимараттың жобасын «Ленгипротранс» институтты жасаған (авторы 1956 жылында вокзалда жолаушылардың күту залы, уақытша тоқтағандар мен балалы әйелдер дем алатын бөлмелері, байланыс бөлімшесі және телефонмен сөйлесетін пункті, анықтама бюросы,Темір жолы билеттерін сататын кассалары, дәрігерлік пункті, кол жүгін сақтайтын қоймалары, шаштаразы, азық-түлік сататын, дәріхана және газет-журнал киоскілері бар. Жолаушыларға арналған зал ішінде қала төңірегіңде қатынайтын поездарға билет сататын АБ-6,теңгелерді ұсактайтын автоматтар орнатылған. Вокзалдың іші және күту залдары мүсінші, ҚазКСР-інің еңбек сіңірген суретшісі барельефтерімен әшекейленген. Жыл сайын вокзал орта есептен 1,5 млн-ға жуық жолаушыға қызмет көрсетеді. ==Дереккөздер== Санат:Қарағанды +'''"Спорт"''', Республикалық спорт газеті 1959 жылдан бастап қазақ және орыс тілдерінде Алматыдан шығады. Мерзімдігі аптасына рет. 1991 жылға дейін көлемі жарты баспа табақ болып жарыққа шықты да, 1992 жылы көлемі екі есе ұлғайды. Тәуелсіздік жылдары бірнеше жылдай жарық көрді де, жабылып қалды. == Дереккөздер == Санат:КСРО газеттері Санат:Қазақстан газеттері Санат:Спорттық басылымдар +'''Талапбек Сұлтанбекұлы Сұлтанбеков''' (1.09.1930, Алматы облысы Ақсу селосы) Тоғызқұмалақ ұлттық ойыны бойынша, орыс және халықаралық дойбы бойынша СШ-і, КСРО Журналистер одағының мүшесі, тоғызқұмалақ пен дойбыдан Республика б��рлестігінің президенті (1994-75), республикалық спорттық журналистиканың негізін салушылардың бірі. Мәскеудегі бірінші Бүкілодақтық шеруіне қатысушы (1964). Республикалық ғылыми- көпшілік жастар журналы "Білім және еңбекте" бас редакторының орынбасары (1959-62), бас редакторы (1962-69) болып қызмет істеді. Дене тәрбиесі мен спортты белсенді насихаттады. Р.Ақмамбетов секілді тоғызқұмалақтың тамаша ойыншыларының, Абайдың немерелерінің ойын партияларын жазып қалдырды. Халықаралық дойбыдан (1984,1951), тоғызқұмалақтан (1961, Қарағанды) командалық есептегі (Алматы қаласының командасының құрамында Ш.Ибраев, Т.Сұлтанбеков, Р.Кәрімбаев) командалық есепте республиканың қаламын ғылыми фантастика саласында ұштады. Шығармашылығы: "Көшпеліалтын", "Лұқпан Хакім". Спорттық тақырыптағы "Дойбы ойыны" (1954), "Шахмат ойнай білесің бе?" (1959), "Шах¬мат, дойбы, тоғызқұмалақ" (1967) кітаптардың авторы. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша Санат:Қазақстан Санат:Алфавит бойынша журналистер Санат:КСРО журналистері Санат:Қазақстан журналистері +'''Бахтияр 1962, Жамбыл облысы Сарысу ауданы Байқадам селосы) спорт журналисі, 1996 жылы бері республикалық жастар газеті "Жас Алашта" бөлім меңгерушісі. Спортшылар туралы көптеген көркем деректер мен келелі мақалалардың авторы. "Қазақ балуандары" және "Қазақ боксшылары" жинағын құрастыруға қатысты ("Ер Даулет" агенттігі). С.Бердіқұлов атындағы сыйлықтың лауреаты 1991 және 1997). == Дереккөздер == Санат:Спорт журналистері +'''Сүгірәлі Тайжанов''' (15.11. 1939, Ақтөбе облысы Байғанин ауданы Кептабан ауылы) дене тәрбиесінің жоғары санатты мұғалімі, ҰД төреші. 5-11 сыныптардың дене тәрбиесі оқулықтарының, олардың әдістемелік, дидактикалық құралдарының, Мемлекеттік стандарт пен оқу бағдарламасының авторы (1998-2008). "Қаз КСР білім ісінің үздігі", "ҚР білім беру ісінің құрметті қызметкері", "ҚР спортының құрметті қайраткері", Ы.Алтынсарин белгісімен марапатталған. 2001 жылдан бері ДТҰҒПО-ның аға ғылыми қызметкері. Шығармашылығы: Бастауыш сыныптардағы дене тәрбиесі (2004), Өмір қауіпсіздігі негіздері (2004), "Мектеп жасына дейін және кіші мектеп жасындағы балалардың дене тәрбиесі" (2008), "Дене тәрбиесін үйрету әдістері" (2008) және басқалар. == Дереккөздер == +'''Мұратхан Тәнекеев''' (1.01. 1928, Жамбыл облысы Қордай ауданы Талапты ауылы 28.12.2000) педагогика ғылыми докторы, профессор, дене тәрбиесі мен спорт тарихы Бүкіл дүниежүзілік комитетінің корреспондент мүшесі 200-ден астам ғылыми еңбектердің, оның ішінде 28 кітап пен монографияның авторы. Оның жекелеген еңбектері ағылшын, француз, неміс және моңғол тілдерінде жарияланды. Ұзақ жылдар бойы отандық спорт ғылымының ірі өкілі ретінде халықаралық симпозиумдарда, дүниежүзілік конгрестерде өкілі болды. Шығармашылығы: "Қажымұқан", "Бәйгеден Олимпиадаға дейін", "Дене тәрбиесі мен спорт тарихы" және т.б. == Дереккөздер == Санат:Ғылым докторлары +'''Ғазизбек Тәшімбаев''' (10.05. 1938, Жамбыл облысы Талас ауданы Майтөбе ауылы). 1964- 2001 ж.ж. республикалық "Спорт" газетінің әдеби қызметкері, бөлім меңгерушісі, "Қазақстан" баспасы бас редакторының орынбасары, ҚазТАГ редакциясының меңгерушісі. Президент аппаратының кеңесшісі, Үкімет аппаратының баспасөз секторының меңгерушісі. Шығармашылығы: "Топжарғандар" (очерктер жинағы, 1968), "Күш атасы (1979) және атақты балуан Кажымұқан жөнінде естелік әңгімелердің үш жинағын шығарды", "Тамаша адамдардың өмірі" топтамасынан Сальвадор Алвенде және Геваре туралы деректі повестерді қазақ тіліне аударды. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша журналистер Санат:Қазақстан журналистері Санат:КСРО журналистері Санат:Алфавит бойынша тұлғалар +'''Виктор Сергеевич Ким''' (1963, Шымкент қаласы) ХДСШ-і. Ауыр атлетикадан және поуэрлифтингтен республиканың (1993-1996) чемпионы. Штангыны екі қолмен көтеруден Азия және Әлем чемпионатының (1996) күміс жүлдегері. == Дереккөздер == Санат:1963 жылы туғандар Санат:Шымкентте туғандар халықаралық дәрежедегі спорт шеберлері Санат:Ауыр атлетикадан Қазақстан чемпиондары Қазақстан чемпиондары Санат:Штанга көтеруден Азия біріншілігінің күміс жүлдегерлері Санат:Штанга көтеруден Әлем біріншілігінің күміс жүлдегерлері +2012 жылғы '''Жазғы Олимпиада және Паралимпиада ойындарына арналған спорттық нысандардың''' басым көпшілігі Лондон қаласында орналасқан. Бірақ та кейбір спорттық шаралар қаладан тыс жерлерде өтеді. Ойындар өткізіліп болғаннан кейін, белгілі бір нысандар қайта бұзылады, ал қалғандары күрделі жөндеуден өткізіледі. == Нысандар және инфрақұрылым == Сурет:Olympic Stadium, London, 16 April стадионы (Лондон) аренасы Сурет:Wembley Stadium стадионы Желкенді спорт түрінен сайысуға арналған айлақ 2012 жылы Олимпиадалық және Паралимпиадалық ойындар жаңа орындарда, әлдеқашан бар және тарихи нысандардарда, сонымен қатар заманауи құрылыстарда өткізілетін болады, соның ішіндегі ең танымалы Гайд Парк пен Атты Гвардия. Үлкен Лондонның маңында үш аймаққа бөлінген алып спорттық нысандар орналасады: #Олимпиадалық аймақ Олимпиадалық қалашық орналасқан жер; #Өзендік аймақ қала шығысындағы Темза өзінінің айналасы; #Орталық аймақ қаланың орталығы мен батыс аймағы. === Олимпиадалық аймақ === Олимпиада стадионы жеңіл атлетика, ашылу және жабылу салтанаты. Сулы орталық ашық суда жүзуден басқа барлық суға қатыстқы спорт түрлері. Лондондық велопарк велотрек және BMX. Ривербанк арена көгалдағы хоккей. Баскетболдық арена баскетбол, гандбол. Коппер бокс гандбол, қазіргі бессайыс. Олимпиада қалашығы (Лондон) === Өзендік аймақ === Көрме орталығы (Лондон) бокс, семсерлесу, дзюдо, үстел теннисі, таэквондо, ауыр атлетика мен күрес. O2 аренасы мен Гринвич аренасы бадминтон, баскетбол, гимнастиканың барлық түрі. Гринвичтік парк ат спорты және қазіргі бессайыстың кейбір бөліктері. Казармы королевской артиллерии нысана көздеу === Орталық аймақ === Уэмбли футбол. Уэмбли аренасы бадминтон, көркем гимнастика. Лаун-теннис пен крокеттің Бүкілағылшындық клубы теннис. Лордс крикет граунд садақ ату. Риджентс-парк велошоссе. Хорс Гардс Пэред жағажай волейболы. Гайд-парк триатлон мен ашық суда жүзу. Эрлс Корт волейбол. === Лондоннан тыс аймақтар === Қаладан тыс аймақтарда бірнеше спорттық стадиондар орналасады. Ұлыбританияның бес қаласында футбол бойынша іріктеу сындары өткізіледі: Хэмпден Парк, Глазго; Миллениум, Кардифф; Олд Траффорд, Манчестер; Сент-Джеймс Парк, Ньюкасл; Ковентри қаласының стадионы, Ковентри. Сонымен қатар Лондонның сыртында мынадай нысандар орналасады: Броксбурнның ескекпен кедергілер арқылы өту орталығы, Уэлтэм Кросс; Дорни Лейк, Дорни академиялық есу мен байдаркада және каноэде есу; Уэймут пен Портлендтың желкенді спорттының Ұлттық академиясы, Портленд аралы; Хадли қала сыртындағы паркі, Хадли қамалынан алыс емес маунтин-байк. == Дереккөздер == == Сыртқы сілтемелер == Olympic Park venues London 2012 сайтында View the Olympic Park Google Maps арнайы картасында Olympic And Paralympic Venues in London accessibility ''Inclusive London'' сайтында Санат:2012 жылғы Жазғы Олимпиада ойындары +'''Ғани Қазбекұлы Төлегенов''' (1.05.1962, Қостанай қаласы) КСРО және қазақстандық футболшы, жартылай қорғаушы, спорт журналисі. == Өмірбаяны == ҚазМУ-дің журналистика факультетін бітірді. === Футболшы === "СКИФ", "Монтажник", "Жетісу", "Намыс" шеберлер командасының ойнаған. СҚО "С" құрама командасының қатарында кәсіподақтардың ЕСҚ-да арасындағы КСРО біріншілігінің жеңімпазы (1981). Футболдан журналистердің "Пас от Озерова" халықаралық турнирінің жеңімпазы (1992, Мое.). === Журналистика === 1997 жылдан бастап Қазақ радиосы мен теледидарында "Спорт полюс Планета", "Планета футбол" бағдарламасын бірі, 2000 жылдан бері "Pro Спорт" газеті мен журналының тілшісі, халықаралық футбол бірлестігі (ФИФА) мақұлдаған "Айла- піарғылар" банкін құрудың авторы. == Дереккөздер == == Сілтемелер == Профилі Санат:Алфавит бойынша журналистер Санат:КСРО журналистері Санат:Қазақстан журналистері Санат:Алфавит бойынша тұлғалар Санат:Алфавит бойынша футболшылар Санат:Қазақстан футболшылары Санат:Намыс ФК ойыншылары Санат:Жетісу ФК ойыншылары Санат:Яссы ФК ойыншылары Санат:СКИФ Алматы ФК ойыншылары +'''Сайын Сүлейменұлы Тұрсынов''' (25.01.1936, Алматы облысы Жамбыл ауданы Қарғалы селосы) ҚазМУ- дің журналистика факультетін бітірді (1959). 1959 жылдан республикалық "Спорт" газетінде тілші, әдеби қызметкер, бөлім меңгерушісі, жауапты хатшы, бас редактордың бірінші орынбасары. "ҚазКСР дене тәрбиесінің еңбек сіңірген қайраткері" (1992). С.Бердіқұлов атындағы сыйлықтың лауреаты (1999). == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша журналистер Санат:КСРО журналистері Санат:Қазақстан журналистері +Сурет:Osaka Station 2010 темір жол стансасы '''Темір жол стансасы''' темір жол көлігі аялдайтын, темір жол көлігіне және жолаушыларға түрлі қызмет��ер: жүктерді қабылдайтын, жүк тиеу-түсіру, сақтау және жеткізу жұмыстары жүргізілетін, локомотивтер мен вагондар құрастырылатын, тағы басқа техникалық қызмет көрсетілетін, тасымал үдерісін басқаратын кәсіпорын. Ол жұмыс сипатына қарай тораптық, аралық, бөліктік, сұрыптау, жүк және жолаушыларға арналған темір жол стансасына, атқарылатын жұмыстың көлемі мен сипатына қарай жоғары және сыныпты темір жол стансасынана бөлінеді. Қазақстандағы ірі темір жол стансасыналары Арыс, Шымкент, Тараз, Шу, Алматы-1, Семей, Защита, тағы басқа. ==Дереккөздер== *«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия Бас редактор Ә. Нысанбаев Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том Санат:Транспорт Санат:Темір жол +'''Борис Константинович Цыбин''' (11 наурыз 1935 жыл, Саратов, РСФСР, КСРО) КСРО-лық волейболшы, футболшы, спорт журналисі. == Өмірбаяны == Волейболдан "Динамо" (Алмаы) командасында ойнаған, республикалық чемпионатының бірнеше дүркін күміс жүлдегері. Саратов университетінің физика жене геофизика факультетін бітірген, Туланың көмір кен орындарында жұмысшы, бұрғылау шебері болып істеді. Волейболдан КСРО жасөспірімдер командасының мүшесі (1954), "Сокол" (Саратов) футбол командасының қақпашысы, "Б" класы командалары арасындағы КСРО чемпионатына қатысушы. КСРО Журналистер одағының мүшесі. Спорт тақырыбы бойынша 12 деректі кинофильмдердің авторы. 1974- 90 жылдары Қазақстан бойынша "Советский спорт" газетінің меншікті тілшісі, Қазақстан халықтары Ассамблеясы кеңесінің мүшесі. ҚР-дағы славян қозғалысының жетекшісі, "Достық" орденінің, "Астана" медалінің иегері. ҚР Ішкі істер министрлігі үздігі, Ішкі істер қызметінің полковнигі. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша волейболшылар Санат:КСРО волейболшылары Санат:Спорт журналистері Санат:Алфавит бойынша футболшылар Санат:КСРО футболшылары Санат:Сокол Саратов ФК ойыншылары Санат:Алфавит бойынша журналистер +'''Павел Валерьевич Цыбулин''' (8.07.1976, Алматы қаласы) Футболдан СШ-і (1993). ҚазМУ-дің журналистика факультетін бітірген (1997). 1997 жылдан бері теледидардың 31 арнасының спорт шолушысы. Қазақстан Журналистер одағы С.Бердіқұлов атындағы сыйлықтың лауреаты (1994-97). == Дереккөздер == Санат:8 шілдеде туғандар Санат:1976 жылы туғандар Санат:Футболдан спорт шеберлері Санат:Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті түлектері Санат:31 арна журналистері Санат:Қазақстан журналистер одағы сыйлығының иегерлері +'''Михаил Григорьевич Чекуров''' (27.07.1947, Алматы қаласы.), спорт журналисі ALPS мүшесі (1994). "Вечерний Спорт KZ", "С понедельника", "Немецкая волна", "Футбол", "Советский спорт", "Спортивные игры" газеттері және журналдарында қызмет атқарды. Өз мақалаларында спорт статистикасына көп көңіл аударды. Допты және кегалдағы хоккей, волейбол, баскетбол және регби бойынша спорттық бағдарламаны 1996 жылы спорт бөлімдерінің телевизиялық конкурсын жеңіп алы��, Атлантадағы жазғы О.о-ға берілген жалғыз жолдаманың иесі болды. С.Бердіқұлов атындағы сыйлықтың лауреаты. == Дереккөздер == Санат:Спорт журналистері Санат:Қазақстан журналистері Санат:Алфавит бойынша журналистер +'''Совет Оспанқалиұлы Шманбаев''' (28.12.1938, Карағанды облысы Ақтоғай поселкесі 12.03.2000, Алматы қаласы), спорт журналисі. "Социалистік Қазақстан" (1992 жылдан бері "Егемен Қазақстан") республикалық газетінде қырық жыл шамасындай спорт шолушысы болып істеді. Газет беттерінде Қазақстан спортының көкейтесті мәселелерін жиі көтерді, спортшылар туралы очерктердің, суреттемелердің үлкен шебері, Әлемнің түрлі елдеріндегі спорттық жарыстардан жазылған жедел суреттемелері оқырмандардың арасында зор қызығушылығын тудырды "Олимпиада оттары" (Алматы 1978, Т.Жанузақовтың серіктес авторлығымен). == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша журналистер Санат:КСРО журналистері Санат:Қазақстан журналистері +'''"KZ және спорт айдыны"''', аптасына бір рет шығатын республикалық газет. Алғашқы нөмірі Алматыда 1959 жылы желтоқсанда жарық керді. "С." еңбекшілердің денсаулығын жақсарту женіндегі құжаттарды, дене тәрбиесі және спорт мәселелерін насихаттайтын мақалалар әлемі, Азия, Еуропалық чемпионаттар, біріншіліктер, жарыстардан мақалалар жариялайды. спартакиадаға, республикамызда өткізілетін сайыстар мен бәсекелерге газет бетінен кең орын беріледі. Қазақстанда дене тәрбиесі саласындағы көпшілік- ұйымдастыру туралы жазылады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Спорттық бәсеке''', жекпе- жек түрінде (күрестің әртүрінде грек-рим, ерікті, дзюдо және бокс, семсерлесу т.б.) спортшылардың. Оның ішінде спорттық Снарядтарды (теннистен, стол теннисінен, бадминтоннан жекелей кездесу) пайдаланып, сондай-ақ шахмат пен дойбыдан (тақтадағы жүрістер жүйесінде байқалатын идеялардың қарсылығы есебінде) жарысу. С.с.баскетбол, волейбол, қол добы, секілді командалық спорттық жарыстардағы ең негізгі бөліктердің бірі болып табылады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Спорттық биоритм''', қоршаған ортаның өзгеруіне байлаысты адамның мінез-құлқында кездесетін жағдай. Спортшының биоритмі бірқалыпты болған жағдайда оның нәтижелері де біркелкі тұрақты болады. Биоритмнің көтерілу деңгейі әр спорт түрлерінде әрқилы. Шеберлік деңгейі жоғары спортшылар ерлер арасында екінші жылдан үшінші жылға өткенде, әйелдер арасында екінші жылға өткенде бірқалыпқа түседі. Қысқа қашықтыққа жүгіруде 16- 22 жастың теміршар серпу мен балға лақтырудан 22 жастан кейін, тіпті 30-дан аса, жүзуде 13-14, гимнастикада 17-20 жаста биоритм күшті болады және жоғары көрсеткіштерге жетуге ықпал жасайды. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Спорт ерікті, қоғамдық спорт ұйымдары. Спорт бірлестіктер елімізде жеке спорт түрлерін дамытып, басқарады. Мысалы, республикалық бірлестік өзінің спорт түрі бойынша аудандық, облыстық, өлкелік секцияларын бірік��іреді. Біздің елімізде спорттық медицина және баспасөз бен радио және спорттық кино, телевизия, спорт журналистерінің дене тәрбиесі мен спортты насихаттау жөніндегі республикалық бірлестіктері бар. Бірлестікте пленумдар, семинарлар, кеңестер өткізіліп тұрады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Ұпай есептегіш''', ойынның кейбір түрлері (баскетбол, волейбол, теннис және т.б.) бо¬йынша командалық немесе жеке қатысушылық ұтқан ұпай санын керсететін аспап. Ұпай есептегіш механикалық және электрлік болады. Соңғысы, әдетте арақашықтықтан басқарылатын болып шығарылады. Ұпайларды есептейді әдетте керсеткіш қалқандарға орнатады. Сандардың көлемі олардың 100 метрге дейінгі қашықтықтан көрінуін қамтамасыз етеді. Механикалық есептегіштерден ең көп тарағандары теннис пен үстел теннисіне арналған есептегіштер. Электрлі көрсеткіш тақтадағы керсеткіштері терешілер апқасының үстелінде болатын тетік (пульт) арқылы төрешілерді өзгертеді. Есептегіштер 1-ден және 0-ге дейінгі сандардың тиісті үйлесімділігін бейнелейтін электр шамдарының жиынтығы бар, тік бұрышты бірнеше жарық желісінен тұрады. Осындай бірнеше жарық желісі кез келген есепті құрастыруға мүмкіндік береді. Гимнастика, суға секіру және мәнерлеп сырғанау бойынша жарыстардың есебін керсету күрделі болып келеді. Мұнда бірнеше т-ші беретін ұпайларды бір мезгіле көрсету қажет. Бұл жағдайда төрешілер өз сандарын жинақтайды. Бас тілшінің пәрмені бойынша сандар бірнеше жарық желілерінде бір мезгілде жарқырап көрінеді. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Спорт жарыстары''', дене тәрбиесі жүйесіндегі педагогикалық процестің дене дамуының жан-жақтылығы мен еркі күшті шыныққан адамдарды тәрбиелеуге бағытталған шара. Алдына қойған мақсаты мен жеңімпаздарды анықтауға байланысты Спорт жарыстары былайша жіктеледі: жекелей есеп бойынша Спорт жарыстары қорытындысында қатысқан барлық спортшылардың орындары; есеп бойынша Спорт жарыстары жекелей нәтижелермен қатар, барлық командалардың алған орындары анықталады, командалық есеп бойынша тек қана командалардың алған орындары анықталады. Комплексті Спорт жарыстары бағдарламасына спорттың көптеген түрлері енген спартакиадалар, ойындар, универсиадалар да жатады. Олар: ресми чемпионаттар мен біріншіліктерде ауданның, қаланың, облыстың, республиканың, құрлықтыңжәне Әлемнің чемпионы мен жеңімпаздарының (жас¬тар, жасөспірімдер арасында), жүлдегерлерінің атақтары сарапқа салынады; дәстүрлі Спорт жарыстары, мұнда тағайындалған жүлделер сарапқа салынады. Жолдастық немесе матчтық Спорт жарыстары алдын ала шақырылған командалар мен ұйымдардың құрамалары катысады, Спорт жарыстарына қатысушылардың спорттық дәрежелерін анықтау мақсатында өтеді. == Дереккөздер == Санат:Спорт +Қазақ темір жолы басқармасы мен жолдық кәсіподақ комитетінің газеті. Алғашқы саны Алматы қ-н��а 1934 ж. қыркүйекте Түрксіб деген атпен жарық көрді. 1935 ж. деп аталды. Екі рет үзілістен кейін (1963 69, 1970 73) 1974 ж. қаңтарынан қайта шыға бастады. == Дереккөздер == Санат:Қазақстан темір жолы Санат:Қазақстан газеттері Санат:Қазақ тілді газеттер +'''Картингпен жарысу''', қорабы жоқ ашық кішкентай машиналармен жарысу техниканың дамуына байланысты шыққан спорт түрлерінің бірі. Мұнымен көбінесе балалар мен жасөспірімдер, жастар айналысады. Картингтің құрылысы, басқарылуы автобильге ұқсас, бензиннің жеңу күшімен жүреді, шапшаңдығы баяу. Жарыстар арнайы салынған тректерде, тректе, уақытша тректе және машиналар жүрмейтін асфальт төселген кең алаңдарда өтеді. Картингтің өз алдына жеке бірлестігі (федерация) жоқ, автоспорт бірлестіктеріне немесе техникалық спорт клубтарына бағынады. Жарысқа қатысушыларға сынға түсер алдында бәсеке ететін жолмен танысуға уақыт берілген. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Кептер жарыстыру''', спорттың бұл түрі көптеген елдерде кептер өсіруші әуесқойлардың әсіресе балалар мен арасында тараған. Әр адам өзі бағып отырған кептерді төрешілер белгілеген жерге алып келеді де барлықтары бір мезетте қолдарындағы құстарын ұшырады. Ұшқан кептер иесінің үйін табуға тиісті. Ең аз уақытта өз ұясын тапқан кептер жеңіске жетті деп есептелінеді. Кептерді күтіп алушы оның ұшып келгендігі туралы төрешілер орталығына телефонмен хабарлайды. Дәл осындай ережемен кең далада иесін тез табатын, бүркіт, сұңқар және тағы басқа жарыстарды өткізуге болады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Жарысқа дайындық''', мұқият жоспарланады. Оның барысында спортшы күн тәртібін қатаң сақтайды. Жарысқа катысу қарсаңында әр адам өзінің мүмкіндігін байқап көреді. Жарыс қарсаңында қатты қобалжымау керек, оның алдында бір күн демалу, салмағын үйреншікті жағдайда бірқалыпты ұстау керек. Ұйқы қанық болуға тиіс. Жарысқа дайындық күндері күн ге қыздырынуға болмайды, тамақтану режимін дұрыс ұстаған жөн. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Жарыстық әдіс''', біріншілік немесе жоғары жетістікке жету үшін күрес, жарыс жағдайларында дене жаттығуларын орындау. Жарыс талаптар қояды, кейде дене және рухани күштің қиын да, қатаң сынағы болып табылады. Жарыстың барысында ерік қасиеттері мен сезім айқын көрініс береді. Жарыс өтетін күні, спортшы өзін сергек, қандай қиындық болса да оны жеңуге дайын сезінуге тиіс. Жарыс өтетін жерге барар алдында спорт құрал- жабдықтарын, киімдерін мұқият тексереді, сосын асықпай жарыс басталудан сағат бұрын келеді. Асықпай жеткілікті дәрежеде қыздырынып бәсекеге түседі. Қатты қобалжыған жағдайда психологпен ақылдасады, ауырыңқырып тұрса дәрігерден көмек сұрайды. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Спорт жабдықтары''', спорт түрлерін жабдықтау үшін құрылғылар: қақпалар, торлар, қалқандар, бағандар, тосқауыл, кедергілер және басқалар. Боксшылардың шаршы алаңы, гимнастикалық және күрес кілемдері, тұғырлар және с.с.; жаттығу сабақтары мен спорт жарыстарына қызмет ететін арнайы техника (мәреде суретке түсіру аспабы, ақпараттық тақтасы, түрліше тренажерлер және т.б. Олимпиялық жарыстар үшін спорттық снарядтар мен жабдықтар ХСФ-ры ережелер мен талаптарға сәйкес дайындалады, оны ХСФ-на сәйкес келетін спорт түрлері бо¬йынша, ресми халықаралық жарыстар үшін, өнімдері мақұлданған фирмалар жасайды. Жеке пайдаланатын спорттық снарядтарды (Мысалы, жеңіл атлетикалық, шаңғылар, қайықтар және т.б.) спортшылар өзінің жеке мүлкі есебінде О.о-ға әкелуге құқылы және төрешілер алқасынан өткізіледі, егер халықаралық стандарттарға сәйкес келсе рұқсат белгісін алады. О.о-дың ұйымдастыру комитеті (ХСФ-мен алдын ала келісім бойынша). Спорттық снарядтар мен жабдықтарды шығаратын белгілі бір фирмаларды бекітіп, осы фирмаларға арнайы жабдықтаушы атағын береді. О.о-ды арнайы арасына төмендегідей ірі шетелдік фирмалар бар: '''"L.F. Adoltt AC"''' көгалдағы хоккей алаңы үшін "Полиграс" синтетикалық жамылғыны; '''"AMPRO Corportlon"''' (АҚШ сырықпен биіктікке секірудегі жерге түсу үшін орынды; '''"Anti Manutactuing СО"''' (АҚШ жүзу үшін толқынды бөлетін жапсарды; '''"Asics Corporation"''' (Жап.) антенналары бар волейбол торларын; '''"ВАТ Taratlex"''' (фр.) волейбол және гандбол алаңдары үшін "тарафлекс" синтетикалық жамылғысын; '''"Ernst Spicth"''' (Герм.) стенд ату үшін жабдықтарды; (Венг.) электронды ақпараттық көрсеткіш тақтаны; ''' Cantabrain eta"''' (Ұлыб.) жеңіл атлетикалық снарядтар мен жабдықтарды; '''"Hans Raj Mahajan Sone PVT, ltd"''' (Үндістан) көгалдағы хоккей үшін доптарды; '''"Carmilli S.P.A."''' (Ит.) өсушілер үшін тренажерлерді; эргометрлерді; '''"The Cooper Group tnc"''' (Канада) өлшейтін рулетка; балуандарды '''"Misuno sporting guds"''' (Жап.) желкенді регата мен олимпиялық алау эстафетасы үшін спорт формасын; '''"Mono Rubber S.P.A."''' (Ит.) мұнара жамылғысын (суға секіру) '''"Motokov"''' (Чехия) газондарды күту үшін машиналарды; '''"Myojyo Rubber Lndastry Co, Ltd"''' (Жап.) волейбол доптарын '''"Wavimor"''' (Польша) көмекші яхталарды, '''"Торнадо"''' катомаранын; (Фр.); гимнастикасы төсеніштерді; '''"Schelde (Нндер.); волейбол мен баскетбол үшін жабдықтарды; '''"Swiss timin Ltd"''' (Швеция); хронометражды '''"Tachikara Со, Ltd"''' (Жап.); баскетбол доптарын; '''"3M Company"''' (АҚШ- Швейцария) жеңіл атлетикалық стадиондар үшін "тартан" синтетикалық жамылғысын. '''"VEB Lehrgerate und Reparturwerk Mittenwalde"''' (Германия); == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Спортқа жаттығу''', спортшылардың шеберліктерін шыңдап, бапқа енгізу үшін алдына койған мақсаты, межесі бар күнделікті жүргізілетін спорттық- педагогикалық жұмыс. Ол жеке тұлғаны қалыптастыру оған қажетті білім мен тәжірибе беру өзі таңдаған спорт түрінен жоғары нәтижелер көрсету үшін елімізді жаттығу жасаудың жүйесі Көптеген жаттығушылар ғалымдармен бірлесе отырып спорттың ілімін, тәсілдерін іске асырып қазақстандык жаттығу жүйесін жасаған. Жаттығулар нәтижелі болу үшін жаттығушылар қауымы, педагогтермен, медицина мамандарымен бірлесіп жұмыс істейді. Халықаралық деңгейде жоғары нәтижелерге жетудің жолдары өте күрделі. == Дереккөздер == Санат:Спорт +Футболдан австралиялық жаттықтырушы спорт түрлерінің қыр-сырына мақыштандыратын спорт маманы. Бұрын дене тәрбиесі жоғары оқу орындарындағы спорт жоғары жаттықтырушылар мектептерінде дайындалды. Мұндай факультет Қазақ дене тәрбиесі институтында 1958 жылы ашылды, Мәскеу, Киев, Ленинград қалаларында жоғары жаттықтырушылар мектептері болды. Шеберлік деңгейі жоғары (Ә., Азия О.о- дардың чемпиондарын) тәрбиелеу ұстаздан асқан білімдарлықты, жан-жақтылықты қажет ететін күрделі жұмыстардың бірі. Сондықтан спорт өнеріне үйреткендердің бәрін жаттықтырушы деп атауға болады. Оларды былай жіктеуге болар еді: үйретуші, тәрбиелеуші және жаттықтырушы. Нағыз кемелденген жаттықтырушының адам анатомиясынан, патологиялық физиологиядан, генетикадан, биофизикадан, биохимиядан, психологиядан, дене тәрбиесі мен спорттық ілімнен мол хабары болуы керек. Сонымен қатар ол тәрбиелі, парасатты, білімі жан-жақты, ұлтжанды, тәрбиелі, өз шәкірттерінің арасында, қоғамда беделді де адам болуға тиісті. Кез келген қоғам, мемлекет, үкімет басшылары жас ұрпақтың, саңлақ спортшылардың ұстазы "КСРО-ның еңбек сіңірген "ҚазКСР-інің еңбек сіңірген "Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген жаттықтырушысы" құрмет атақтарды тағайындаған. Атақты чемпиондары мен спорт жұлдыздарын тәрбиелеген көптеген жаттықтырушылар өз мемлекеттерінің жоғары наградаларымен, ордендерімен, медальдарымен басқа да құрметті атақтармен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:Спорт +Жаттығулардың максаттары орындалу үшін алдымен мынадай мәселелер шешілуге тиісті: 1. Өзі таңдаған спорт түрінің әдістері мен жаттығу тәсілдерін үйрену. 2. адам ағзасының мүмкіншілігін жетілдіру жолында алға қойған мақсаттарды орындау. 3. психиканы кемелдендіру, дұрыс тәрбие алу, спорт саласындағы озық жетістіктерді үнемі пайдаланып отыру. 4. ілімге сүйене отырып жаттығуларды пайдалы ұйымдастыра білу. 5. жаттығулардың тиімділігін арттыру үнемі жақсы бапта болу. Осы мәселелердің жиынтығы жаттығулардың мазмұнын байытады, жоғары көрсеткіштерген жол ашады. === Жаттығулардың жүйелері=== Жаттығулардың жүйелері, осы жүйелер арқылы әдістік, тәсілдік психологиялық дайындықты дамытуға болады. Оның салалық жүйелері бір- бірлерімен тығыз байланысты. Бұлар былайша жіктеледі: 1. Жарыста өнер көрсететін жаттығуларға, мысалы ауыр атлетикада зілтемірді жұлқи және серпи көтеру, қайық есуде, байдарка, каноэ, академиялық қайық есу, атлетикада секіру, жүгіру түрлері және т.б. Мұны спорттық жаттығулардың яки айналысатын "түрі" деп атауға болады. 2. Арнайы дайындық жаттығулары, мұны белгілі спорт түрлерінен нәтижелерге жетуге дайындық жаттығулары деп атауға болады. 3. Жалпы дайындық жаттығулары, мұны белгілі ��порт түрлерінде нәтижелерді жақсартуға көмектесетін жан-жақты жаттығулар тобы. жүйе== жүйе, бұл жүйені пайдаланбай спортта үздік нәтижелерге жетуге болмайды. Олар: спортшының күнделікті режимді сақтауы, жеке басының гигиенасы, спорттық жаттығу орындарының гигиенасы және оларға қойылатын талаптар, тамақтану, биологиялық заттарды, пайдалану, таза ауа (оттегі, иондалған ауа), су процедуралары, физиотерапия, сылау (массаждар, пневмомассаж, гидромассаж, вабомассаж) және т.б. ==Психологиялық әсер ету жүйесі== Психологиялық әсер ету жүйесі, мұның түрлері кептеген идеимоторлық жаттығулар қиялдау арқылы ойда бекіту), бұлшық еттердің реалекциясы), ұйқы, бұлшық еттерде аутогендік жаттығулармен әсер ету, музыка таңдау, көркем және арнайы әдебиеттерден оқу, психоги- гиенаның талаптарын орындау. ==Педагогикалық тәрбие жүйесі== Педагогикалық тәрбие жүйесі, ең алдында спортшының бойында елжандылықты, Отанды сүюге тәрбиелеу. Қазақстан Республикасының Әнұранын жатқа білу, айту, халықтың сақтау, орындау, мемлекеттік мерекелерді, заңдарды қастерлеу, республикада тұратын басқа ұлттар өкілдерін де құрметтеу. жүйе== жүйе, бұған жаттығатын жарыстар ететін спорт құрылыстары, тренажерлер, ақпарат құралдары, киім-кешектер эстетикасы, техникалық, байланыс аппараттары жатады. Кұрылыстар мен құралдардың заман талабына сай, сапасының жоғары болуы, жоғары спорттық нәтижелерге жақсы әсер етеді. Спортшы киген киімдердің, пайдаланатын ыңғайлы, әдемі, жазда терлетпейтін, қыста тоңдырмайтын болуы шарт. Сонымен қатар спортшы өзінің өнерін қайталап көріп, қарсыластарының нәтижелері туралы мәліметтер алып отыруға тиіс. Олардың өнер көрсетуі теледидардан көрсетіліп, газеттерге жарияланып, олардың спорттық жолдары туралы кітаптар жазылып, фотоальбомдар шыгарылып отырса құба-құп. Соңғы уақытта барлық елдерде компьютерлік диагностика кеңінен пайдалана бастады. Бұл арқылы спортшы ішкі дене мүшелерінің қайсысына күш түскенін, спорттық бабының деңгейін біле алады. Сонымен қатар спортшы жасайтын қимылдардың дағдысын қалыптастыруда тренажерлердін де маңызы зор. Мысалы, жүзгіштердің, ауыр атлеттердің, ескекшілердің, жеңіл атлеттердің қимылдарында бұлшық еттерге нағыз жаттығу кезіндегідей күш түсіретін изокенетикалық тренажерлер қазіргі жаттығуларда кеңінен қолданыла бастады. Жаттығу жүйелерін жақсы білу спортшы үшін уақыттың да негізгі талабы. ===Жаттығу қағидалары=== Жаттығу қағидалары, бұл қағидалар спорт саласында бұрыннан қалыптасқан барлық спорт түрлерімен айналысушылар үнемі орындап отыруға тиісті заңдылықтар. Бұл қағидалар талай рет тәжірибеден өткен, олар жаттығуларды өткізудің негізі, талабы, заңдылықтары болып табылады. Бұл қағидалар белгілі педагогикалық қағидалармен бірлесіп, қабысып жатады. Осы негізгі талаптарды өзінің бұлжытпай орындаған жаттығушы ғана үлкен табыстарға жетеді. Бұл қағидаларға мыналар жатады: ==Біртіндеп үйрену қағидасы== Біртіндеп үйрену қағидасы, педагогикада "қарапайымнан күрделіге" деген қағида бар. Бұл спорт жаттығуларында үнемі қолданылады. алғашқы қарапайым түрі бірте-бірте күрделеніп үлкен шеберлікке ұласады. Бұған айлап, жылдап уақыт кетеді, тамшылап талай тер төгеді. Содан барып спортшы Олимп биігіне кетеріледі. ==Жан-жактылық қағидасы== Жан-жактылық қағидасы, адам ағзасы дамуының физиологиялық ерекшеліктеріне сүйене отырып дене және жан дамуының ең жоғары сатысына кетерілу, бұл арада ми мен жүйке тығыз байланысты болады. ==Жекешілдік қағидасы== Жекешілдік қағидасы, үйреткен жаттығуларды спортшылардың барлықтары бірдей қағып алып сол бойда орындап кетеді деп ойлау қате. Бұл әр спортшының бейімділігіне, қабілетіне, дене мүшелерінің ерекшеліктеріне байланысты нәрсе. Жаттығушы үйреткен кезде осы ескеріп әр спортшыға оны бейімдеу керек. Шын мәнінде осы негізгі қағидалардың барлығы өзара байланысып жатады. ==Көзбен көру қағидасы== Көзбені көру қағидасы, ұстаз қандай жаттығулар үйрететінін шәкірттеріне көзбен көрсетуі керек. Мұнда алдымен қажет қимылды өзі орындайды, басқаларға орындатқызады, суреттер, сызбалар, кинопленка арқылы көрсетеді, оның санасында бекуіне жағдай туғызады. ==Қайталау қағидасы== Қайталау қағидасы, бір рет орындағын жаттығу сол күйінде жатталып қатып қалмайды. Әрбір жаттығу санада әбден бекігенше сан мәрте қайталанады. Орындалатын жаттығу неғүрлым жеңіл болса, ол соғүрлым жиі кайталанады, сосын барып әбден бекіп дағдыланғаннан кейін барып басқа одан да күрделірек көшу керек. Қайталаулардың жиілігі мен олардың арасындағы уақыт кеңістігі (демалу) бір- бірлеріне тығыз байланысты. Шеберлік ескен сайын қайталаулар да жиілеп жаттығулар арасындағы уақыт та азая түседі. ==Саналылық қағидасы== Саналылық қағидасы, жаттықтырушы мен спортшылар өздерінің алдарына қойған мақсаттарын айқындай білуге тиіс. Әрбір жаттығуға саналы түрде қарап оны спорттың ілімі мен тәсілдеріне тығыз байланыстыра білген ұстаз жақсы нәтижелерге жетіп езінің тәжірибесін басқаларға үйрете алады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Жаттығу жоспарлары''', әрбір ұстаз езінің шәкірттерінің жаттығулары жоспарлай білуге тиіс. Алдымен ең үлкен жоспар жылға жасалады. Бұл Олимпиялық аралық (Олимпиялық цикл) деп аталады. Бұл бір Олимпиядалық ойындар аяқталғаннан кейінгі екінші ойындар басталғанға дейінгі уақыт. Мұнда негізгі мақсат айқындалып оған жетудің жолдары белгіленеді. Осы негізгі жоспарға сәйкес жылдық жоспар жасалынады, одан барып әр тоқсанға, айға, аптаға, әрбір жаттығуға жоспар құрылады. Осы жоспарларда белгіленген межелерді спортшы өзінің жаттығу күнделігіне толтырып отырады. Жаттықтырушы алға қойған мақсаттары мен жоспарларды спортшымен бірігіп отырып жасайды. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Жаттығу кезеңдері''', әрбір үлкен жарыстардан (ел, Олимпиядалық ойындардан) кейін жаттығушы қайтадан жоспар жасайды, онда спортшының қолы жеткен табыстары есепке алынып соның негізде алдағы уақытта шығатын жаңа биіктер белгіленеді. Әр сынның спортшы үшін үлкен куш пен қуатты талап ететіні белгілі. Әрине қалыпқа келу үшін жүйке мен бұлшық еттерді демалдыру қажет. Демалған соң жаттығу кезеңдері басталады. Оның алғашқысы дайындық кезеңі, екіншісі, жарыстарға катысу, үшіншісі ауыспалы кезең. ==Дайындық кезеңі== '''Дайындық кезеңінде''', спортшы үлкен жүктемелерді орындауға бейімделе бастайды, айналысатын спорт түрлерінің әдістері мен тәсілдерін дұрыс орындауды жетілдіреді. Бұл кезең екі жалпы дайындық және арнайы дайындық бөліктерден тұрады. Әр бөліктегі мерзім шамамен 2-2,5 ай. Жарыстарға қатысу айдан 4,5 айға созылады. Осы уақыттар спорт¬шы "спорттық бапқа" бірте-бірте жақындап, жауапты жарыстарға қатысады. Осы кезеңде спорт түрлерінің әдістері мен тәсілдерін үйрену тереңдеп, жаттығулар күрделене түседі. Бұл кезеңдегі жарыстар әр спорт түрі үшін әртүрлі. Мысалы, футболшылар, көгалдағы хоккейшілер үшін негізгі ойындар жаз, күз айларында өтеді. Шаңғы, конькишілер, хоккейшілер жарыстары негізінен қыс айларында. Гимнасттар, ауыр атлеттер, ұзақ қашықтықтарға жүгірушілерге жарыстар жиі қатысу тиімсіз. Осыған байланысты жаттығу кезеңдері толқын тәрізді бірде жоғары көтеріліп, бірде төмен түсіп өзгеріп отырады. ==Ауыспалы кезең== Ауыспалы кезең, бір жылдық жоспарда 1,5 айға, жарты жылдық жоспарды 3-4 аптаға созылады. Бұл негізінен жауапты жарыстардан кейін маусымды аяқтап жаңа жоспарларға көшу уақыты. Мұнда футболдан чемпионат, баскетболдан, волейболдан, гандболдан турлар, спорттың жаздық түрлерінен жаз, қыстық түрлері үшін маусымдар аяқталады. Бұл кезеңде жүктелердің көлемі азаяды, спортшы негізінен белсенді түрде демалуға ауысады. Қайткен жағдайда да спортшы негізінен белсенді түрде демалуға ауысады. Белсенді демалу таза ауада, табиғат аясында етсе өте дұрыс. Жаттығу кезеңдерін дұрыс ұйымдастыру, бірінен екіншісіне дұрыс ауысып жоғары көрсеткіштер мен үздік нәтижелерге жетуге мүмкіндік туғызады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +Темірқазық (Alpha Ursae Minoris) Хаббл ғарыштық телескопты көрген. Жетіқарақшы мен Темірқазық Солтүстік жартышардағы жұлдыздар ағыны, ортада Темірқазық Кіші аю шоқжұлдызындағы 2-ші жұлдыздық шамада көрінетін жарық жұлдыз. Ол дүниенің солтүстік полюс нүктесіне өте жақын орналасқан және солтүстік жарты шардан көрінеді. Темірқазық үш жұлдыздан тұрады. Оның ең жарығы айнымалы жұлдыз деп есептеледі. Қазіргі Темірқазық Кіші аю жұлдызы есептеледі. Әдетте ауырлық күштің әсерінде ғаламшардың өз өсінде айналуы кеңістікте өзгеріс туғызады, оны әдетте өстік прецессия (axial precession) деп атайды. Жершарының айналу өсінің өзгеруіне ілесіп оның "темірдей қазығы" (полюс нүктесі) да тарихта түрліше болған, болашақта да түрліше болады. Шамамен 4800 жылдың алдында, Полюс нүктесі жұлдызы Айдаһар жұлдызы болған. Ежелгі грекиялық жазбалар бойынша "темірдей қазық" Кіші аю жұлдызы болғаны анықталған. 2100 жыл өткенде қазіргі Кіші аю мен темірқазық бағытының бұрышы ең кішкене болды (27'38"). Яғни, кезекте осы Кіші аю жұлдызы жер үшін қозғалмайтын полюс жұлдызы есебінде жер шарының "темірдей қазығы" есептеледі, әрі ресми түрде ''Темірқазық жұлдызы'' деп аталады. 31 ғасырдан кейін Цефей жұлдызы жер шарының "темірдей қазығы" болады. 14000 жыл шамасында уақыт өткен соң Лира жұлдызы жер шарының "темірдей қазығы" болады. == Темірқазық жұлдызының маңызы == Темірқазық жұлдызы ежелден тартып ғарыштық жетектеуіш (аспан денелерін күзету арқылы бағытты ажырату) жолбелгісі есептеледі. Онымен алыс сапарға шығушылар, теңізшілер жақсы таныс болған. Қазақта "Темірқазықты білсең жолыңнан адаспайсың" деген мәтел бар. "Компас" секілді бағыт айыру құралдары болмаған замандарда солтүстік жарты шардың адамдары ашық түнде көбінесе Темірқазыққа қарап барар бағытын тапқан. == Қазақ әдебиетінде кездесетін Темірқазық тақырыбы == Темірқазықтың навигациялық жұлдыздар санатына жатуы ғана емес, оның қашанда бір тұстан тұрақты көрінуі де көптеген халықтардың мәдениетінде өзіндік маңызға ие символ белгіге, мәдени білім-тәрбиенің маңызды мазмұнына айналған. Темірқазық жұлдызы төңірегіндегі қозғалыс Қазақ мифологиясында Темірқазық пен жетіқарақшы туралы ертегі айтылады. Аңыз бойынша Темірқазық Тәңірінің құдіретімен аспанға қағылған ат байлайтын алтын қазық болып, ол дүниенің кіндігі есептеледі. Оған Ақбозат пен Көкбозат арқандаулы тұрады, олар түнімен Темірқазықты айнала оттап жүреді. Ал, шөміш пішінді Жетіқарақшы болса олардың соңынан аңдиды да жүреді. Негізі Темірқазықты төңіректеп әр түні бір айналып шығатын Жетіқарақшы (Үлкен Аю, ондағы жеті жұлдыз Үлкен аю α、β、γ、δ、ε、ζ және жұлдыздары) және Қара құрт (Кассиопея шоқжұлдызы, әрібіне ұқсайтын, Темірқазықтың бір шетінде Жетіқарақшыға қарсы орналасқан бес жұлдыз) шоқжұлдыздары орналасқан. Темірқазық төңірегіндегі жұлдыздардың әр түн сайынғы Темірқазықты өзек өс етіп айналуы Жер шарының өз өсінен айналуынан екені белгілі. Ал, сол жұлдыздардың өзіндегі өзгерістер мен қозғалыстар аралықтың тым алыс болуына байланысты жай көзге көрінетіндей шамада емес. Қазақтың жауынгер ақыны Махамбет Өтемісұлының «Ерлердің ісі бітер ме!» деген өлеңінде «Темірқазық жастанбай, қу толағай бастанбай» деген өлең жолдары кездеседі. Мұндағы «Темірқазық жастану» сол жұлдызы самсыған түнде батырлардың далаға түнеуі мағынасын береді. Ондайда адам басы бейне қу толағай секілді қатып қалады дегенді айтса керек. == Физикалық құрылымы == Темірқазық және оның серік жұлдызы, Хаббл ғарыш телескопы түсі��ген сурет Темірқазық (α Кіші аю жұлдызы) үш жұлдыздың бірлігі. Олардың негізгісі (Кіші аю жұлдызы) болса сары түсті Цефеид жұлдызы, ал келесі Темірқазық жұлдызы сары түсті Ергежейлі болып, ол 2400 AU қашықтықтан орағыта айналып жатыр. Темірқазық жұлдызын 1780 жылы Уильям Гершель байқаған болып, қазіргі кішкентай телескоптармен де көруге болады. 1929 жылы Темірқазық жұлдызының спектрлі қосары бар екені белгілі болды, ол ергежейлі серік есептеледі және Кіші аю Pα, немесе Кіші аю aα жұлдызы деп аталады. 2006 жылы қаңтарда NASA жариялаған Хаббл ғарыш телескопының суретеріне негізделгенде, Темірқазық (Кіші аю жұлдызы) жұлдызындағы осы үш жұлдызды анық ажыратуға болады. Темірқазық жұлдызы Ергежейліге 18.5 AU шамасында жақын орналасқан, бұл шамамен күн мен Уран ғаламшарының арасындағы қашықтық. Осы арқылы Темірқазық жұлдызының жарығы қалай жасырылатынын аңғаруға болады. Темірқазықтың үш жұлдызы Hipparcos спутниктік өлшеуіне негізделгенде, Темірқазық пен Жер шарының шынайы арақашықтығы 434 жарық жылы. Басқа да деректерге негізделгенде, Темірқазық жұлдызы F7 күйіндегі Аса алып жұлдыз （Ib）, немесе жарқыраған алып жұлдыз （II） есептеледі. Екі кішкентай серік жұлдыздары: Темірқазық жұлдызы болса F3V Негізгі тізбекті жұлдызы болып 2,400 AU қашықтықтан өз өсінде орағытып айналады. Таяудағы зерттеу мен күзетулер бойынша Темірқазық және түріндегі тұрақты жұлдыздардан құралған, әлдеқашан күйреп жемірілген галактиканың бөлігі есептеледі. Темірқазық Бірінші Цефеид жұлдызына тән. Цефейд жұлдыздарының жарығы айырықша жойқын болғандықтан, жұлдызара қашықтықты өлшеудің таптырмас орайы есептеледі. Темірқазық бізге жақынырақ ол туралы зерттеу де көбірек қолға алынды. 1900 жылдары оның жарық шамасының өзгеріс периоды 3.97 күн болып, жарық өзгерісі орта есеппен %（шамамен 0.15 магнитуда） болған. Бірақ XX ғасырда оның амплитудасы шұғыл құлдырап, 1990 жылда өзгеріс мөлшері түсті және осы маржаны сақтауда. Дегемнен, осы аралықта жарқырауы 15% артты, периоды да жыл сайын секундқа артты. Таяуда хабарлауынша, Темірқазықтың жарық шамасы Птолемей күзеткен кездегіден 2.5 есе артты (Қазір деңгейлі жұлдыз, ал ол заманда Темірқазық (Кіші аю жұлдызы) деңгейлі жұлдыз болған. Астроном Edward Guinan-ның айтуынша бұл өзгеріс нәтижесі шынында таңғаларлық, "Егер бұл рас болса, бұл ставка жылдамдығының өзгерісі теорияда мөлшерленген жұлдыздар өзгерісінен 100 есе артық болуы мүмкін." == Темірқазықтың солтүстік полюсті көрсетуі == өс етіп Аспанның айналуы Темірқазық (Кіші аю жұлдызы) негізінен жердің өз өсінде айналуының қиыр солтүстік полюсінің аспанында тұрғандығы себепті ол жер бетінен қарағандағы аспанда қозғалмайтын нүкте есептеледі. Ал солтүстік жартышардағы тұрақты жұлдыздар түгелдей оны төңіректеп айналып жүреді. Демек ол Астрономиялық жетектеуіш жұлдыз, және Аспан денелерін өлшеудің таптырмас тұғыр нүктесі есептеледі. Бұған ең ежелгі жазбалардан бері қарай нақты дәлел келтіруге болады. Қазір Темірқазық жұлдызы (Кіші аю жұлдызы) солтүстік полюс нүктесінен бар болғаны 0.7° (ай диаметрінің 1.4 есесіндей) ауытқиды. Ол өз кезегінде екі рет солтүстік полюсті дәл көрсеткен. Қалған уақыттарда ол негізінен солтүстік полюсті меңзейді. Әрине, жер шары полюсінің өзгерісіне орай Кіші аю жұлдызы мәңгі-бақи солтүстік полюсті көрсетіп, Темірқазық болып тұра бермейді. ӨЗ өсінде домалаған Жер шары түмен жылдар бойындағы тербелу мен ауытқу шамасының артуына ілесіп, оның полюс орбитасы бір шеңберді сызады. Осы шеңберге тұспа-тұс келген тұрақты жұлдыздар, мысалы Тубан, Лира секілділер өткенде және болашақта жер шары полюсі бағытталатын Темірқазық бола алады. Болашақта, қазіргі Темірқазық тіпті де полюске туралана түседі, 2100 жылдары шамасында ол полюсті көрсетуі ең төменгі ауытқуға (0.5°-тан кіші) жетеді. Темірқазықтың жаз кешіндегі айналу бағыты Солтүстік жарты шарда Темірқазықты әйгілі Жетіқарақшы арқылы және онымен қарсы жақта параллел жатқан Кассиопея (Қара құрт) шоқжұлдызының пішіні арқылы бірден байқауға болады. Эквадор сызығының оңтүстік бөлігінде негізінен Темірқазық көрінбейді. Кіші аю жұлдызы Темірқазық ретінде кейде аспандағы ең жарық жұлдыз деп те сипаттайтындар болған. Өйткені оның төңірегінде жарық жұлдыздар жоқ болған соң қарағанда біршама жарық есептеледі. Дегенмен оның жарқырау шамасы аспанда 48 орында (өзінен артық 47 жарық жұлдыз бар) тұрады, демек ол соншылық жарық жұлдыз есептелмейді. Аспанда ең жарық жұлдыз (Күнді айтпағанда) әрине әйгілі Сүмбіле жұлдызы екені бастан белгілі. Оңтүстік жарты шардың, Оңтүстік полюстің дәл осылай айырықша бағаланған темірқазық жұлдызы жоқ. Дегенмен бұлдыраңқы Сигма Октанта (σ Octantis) жұлдызын оңтүстік полюс нүктесі бағытына ең жақындеп есептеп, оны оңтүстік жарты шардың Темірқазығы деп атауды ұсынушылар бар. Бірақ оған салыстырғанда Оңтүстік Крест жұлдызы оңтүстік жарты шардың полюс нүктесін тіпті де дәлрек көрсетеді. == Арақашықтық == Темірқазық қашықтығын есептеудің ұқсамаған нәтижесі жыл қашықтықly（pc） түсіндіру 433 ly（133 pc） Hipparcos спутингі 2006 330 ly（101 pc） Тurner 2008 359 ly（110 pc） Usenko Klochkova 2012 323 ly（99 pc） Тurner қатарлылар Көптеген есептеулерді өзара біріктіргенде, Темірқазықтың бізден арақашықтығы 434 жарық жыл (133 секундтық парық) екен. Ол жер шарына ең жақын Цефеид жұлдызы. Цефеид жұлдызы дегеніміз жарқырауы өте күшті, жарық жарқырауының ауытқуы мен пульсациялық циклі арасындағы байланысы айқын жұлдыз болып, ол Құс жолындағы және Құсжолы сыртындағы жұлдыздардың қашықтығын есептеуге қолайлы және сенімді жұлдыз. Темірқазық жұлдызы жерге ең жақын цефеид жұлдызы ретінде тұрақты санасу көрсеткіші етіп, басқа әлемдік қашықтықтарды есептеуге тіке пайдалануға болады. Hipparcos спутингінің 1989-1993 жылдар аралығындағы өлшеуі мен есептеуіне негізделгенде арақашықтықтың дұрыс есептелу дәлдігі 0.97 Milliarcsecond -ке жеткізілді. Бірақ кейбір зерттеулер арақашықтық шамасына күдік туғызады, өйткені аталған жұлдыз Цефеид жұлдызы ғана емес, ол және Қосаржұлдыз есептеледі. == Мәдениет саласында == Мың жылдық астрология картасы *Жұлдызнамада (астрология), балгерлікте Темірқазық жұлдызы 15 Behenian бұлжымас жұлдыздарының (Behenian fixed stars) бірі болып, оның сырлы таңбасы 30px болды. *Үнді мифологиясы бойынша Дхрува ханзада мәңгі өмір сүретін және жарқырай беретін Темірқазыққа айналған. Дхруваның өмірі кешірмелері туралы мифтерге сүйеніп үнділер балаларын қайтпас-қайсар болуға, көңілді де жайдары болуға, істі табандылықпен істеуге, жүректі болуға үйретеді. («The Bhāgavata Purāṇa» 4-ші тарау) Демек бұл қасиеттер өз кезегінде Темірқазықтың дарытатын қасиеті дегенді де білдіреді. == Дереккөздер == Санат:Кіші Аю шоқжұлдызының жұлдыздары +'''Жаттығу мазмұны''', дайындық кезеңдері күнделікті жаттығулардан құралады. Әрбір жаттығу үш бөлімнен тұрады: қорытынды бөлім. Бойжазбада бұлшық еттерді қыздырып, буындарды созып спортшы негізгі бөлімге дайындалады. Мұнда негізінен жүктеме кезінде жасалатын жаттығулар өтеді. Спортпен жаңадан айналысушылар үшін бұл ұзағырақ жасалады. Себебі мұнда жан-жақты дайындайтын жаттығулардың саны көп болады. Негізгі бөлімде жаттығудың мазмұны ашылып, алға қойған міндет орындалады, спорт түрінің басты әдістері мен тәсілдері үйретіледі, қажыр-қайрат, күш пен шапшаңдыққа, шыдамдылық, ептілікті дамытуға көңіл белінеді. Қорытынды бөлімде жаттығу барысында қозған организм бірте-бірте бірқалыпқа, жайбарақат жағдайға түсуге тиіс. Содан кейін барып спортшы жуынып, жаттығу киімдерін ауыстырып үйіне қайтады. Жаттығу бөлімдеріне кететін уақыт мынадай: Дайындық бөлімі 20-30 минут Негізгі бөлім 70-80 мин Қорытынды бөлім 10-20 минут Барлығы сағат. == Дереккөздер == Санат:Спорт +Хан ван Мегерен (1945) ''Меегерен Хан ван''' (шын аты Хенрикус Антониус ван Меегeрен) (Meegeren, Han van Henricus Antonius van Meegeren) (10 қазан 1889 жыл, Девентер, Нидерландия 30 желтоқсан 1947 жыл, Амстердам), голландиялық өнер бұрмалаушысы Кем дегенде бұрынғы 14 шебердің танымал туындыларына көшірме жасап, оларды сату арқылы табыс тапқан; сыншылар оның «Христос ученики Эммаусе» картинасын Ян Вермеердің өнер туындысы ретінде қабылдаған. Екінші Дүниежүзілік Соғыстан кейін нацистік басшылар ұрлап әкеткен өнер туындыларын иелеріне қайтару жөніндегі комиссия құрылған кезде оның қызметі әшкереленді. Г.Геринг жинаған суреттердің ішінен Вермеердің жұмысын тауып алған комиссия Меегреннің ізіне түседі. Оған деген айып тағылып, ол туындыларға көшірме жасағанын мойындады. Меегерен үкім шығарылғанға дейін жүрек талмасынан қайтыс болады. 1889 жылы 10 қазанда католиктер отбасында дүниеге келген. Ол бала күнінен картиналарға әуестенген. Әкесі ұлының коркем онерге махаббаты бар екенін біле тұра, Ханды Дельфтский атындағы техникалық университетке сәулетші мамандығы бойынша оқуға жіберді. Ван Меегерен бейнелеу өнеріне деген махаббаты бар екенін көрсетіп және білімін жетілдірді.Ван Меегеран білімін жетілдіргеніне байланысты көркемөнер және сәулетші бөлімшесіндегі оқытушының көмекшісі болып орналасты. Ол шіркеудің суретін акварельмен салғаны үшін Алтын медальмен марапатталды. == Отбасы жайлы == Меегерен Анне де Вогтқа үйленді. Көп ұзамай екі баланың әкесі атанды: Жак және Паулин.Меегерен өзінің шығармаларын көркем әдебиет көрмелеріне қоя бастады. Содан кейін суретшінің отбасында қиындықтар басталды. Осыған байланысты ол ішімдікке салынды. Ол 1925 жылы ай бойы Италияда саяхаттап жүрді және Итальяндық шеберлердің суреттерін зерттеді. 1922 жылы Библия тақырыбында көрме өткізді және барлығы сатылып кетті. Ол 1923 жылы ресми түрде Анна мен ажырасты. == Дереккөздер == Санат:1889 жылы туғандар Санат:1947 жылы қайтыс болғандар Санат:Голландия суретшілері +'''Жаттығу гигиенасы''', ішкі, сыртқы ортаның, күнделікті күн тәртібін ұстаудың адам организміне тигізетін әсерін әрбір спортшы жақсы білуге тиісті. Ac қабылдау, үй шаруасымен, оқу, қызмет, демалу, ұйықтау уақыты спортшыда барлығы да белгіленген мезгілде орындалуға тиіс. Күн тәртібін ұстамау, бұзу күшті қалпына келтіруге кері әсерін тигізеді. Сондықтан жаттығу мен демалудың арақатынасын ретке келтіріп отыру спортшы үшін өте пайдалы, оның уақытын қалыпқа түсіріп отырады. Оның әрбір күні гигиеналық процедуралардан таңертеңгілік бойжазбадан, сібізгі (душ) қабылдаудан басталады. Күн сайын әр мезгілде ас ішуге -1,5 сағат уақыт кетеді. Жаттығудың дәл қарсаңында ас қабылдаудың пайдасы жоқ, жаттығу кезінде спортшы өзін ауыр сезінеді. Таңертеңгі ас пен жұмыстың басталуының арасы 30-50 мин. түскі ас пен сәл демалуға 1-1,5 сағат уақыт кетеді. Жаттығу өткізу үшін қолайлы уақыт түске дейін 10-14 сағаттың, кешкісін 18-21 сағаттың арасы. Жаттығу жиындары кезінде спортшылардың көңілін аударып жүйкеге демалыс беру үшін мәдени қызметтерге күн сайын 2-3 сағат бөлу қажет. Спортшыға темекі шегу, құрамында алкоголь бар ішімдіктерді ішуге болмайды. Бұлшық еттердегі қан айналымын жақсарту үшін спортшы үлкен жүктемелерден кейін денесін сылатып (массаж жасатып) өзін өзі сылаумен айналысып отырғаны жөн. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Спортшының өзін-өзі бақылауы''', спортшының дене тәрбиесі және спортпен шұғылдануына байланысты өзінің дене жағдайын бақылауы. Спортшының өзін-өзі бақылаудың маңызды толықтырылуы, онымен қатар жүргізіледі. Спортшы түрлі жаттығулар мен жарыстардан кейін өзінің шаршау дәрежесін, спорттық жұмыс қабілетін, тәбетін, ұйқысын, көңіл-күйін қадағалайды. Сондай-ақ дене жағдайының нақты көрсеткіштерін: дене салмағын кезеңдік өзгерістерін, тамыр соғысының жиілігін және өкпенің ауа сыйымдылығының өзгері��терін, қол басының күшін өлшеуді жүйелі анықтап отыру да пайдаланылады. Спортшы қыздар бұдан басқа жаттығу сабақтары және жарыстармен байла-нысты гинекологиялық саладағы өзгерістерді де белгілейді. Тыныштық жағдайда да, сондай-ақ жаттығудан кейін де (қыздырыну, машықтану және басқа) мүмкіндігінше бір жағдайда (бір сағаттарда бір ғана құрамы дене жүктемелерінен кейін бірдей уақыт аралығында өлшеу жүргізіледі. Спортшының өзін-өзі бақылауы мәліметтері өзін-өзі бақылау күнделігінде белгіленеді оны әр спортшы жүйелі және уақытты жүргізуге тиіс. Күнделікте сондай-ақ өткізген жарыстары мен жаттығулары, спорттық нәтижелері, демалудың сипаты мен ұзақтығы туралы жазылуы керек. Спортшының өзін-өзі бақылауы күнделігінде дәрігер белгіленген емдеу-сауықтыру шаралары, оны спортшының орындауы мен нәтижелері де белгіленеді. Спортшының өзін-өзі бақылауы спортшыны өз денсаулығы қадағалауға, жеке гигиена ережелері режимді қатаң сақтауға, шамадан тыс жаттығу мен артық қиналуды болдырмау үшін дене жаттығуларын реттеуге үйретеді, оның мәліметтері дәрігерге спортшының жағдайын толықтай бағдарлауға, ал оның дайындықтың әр сатысындағы жаттығу жүктемесін дұрыс белгілеуге көмектеседі. Қыздыруда, спорттық жеке сабақтарды өткізуде жаяу, шаңғымен серуендеуде де спортшының өзін-өзі бақылауы пайдалы. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Спорт спортшының керсеткіштеріне қарай разрядтар және атақтар беру жүйесі. Қазақстанда спорттың 58 түрінен жасөспірімдер мен ересектер үшін 3, 2, 1-разрядтары, спорт шеберлігіне кандидат, спорт шебері, халықаралық дәрежедегі және еңбек сіңірген спорт шебері, дойбы мен шахматтан гроссмейстер атақтары беріледі. Сонымен қатар Президенттік кепсайысынан спорт шебері және кейбір ұлттық спорт түрлерінен разрядтар мен республикалық спорт шебері атағы беріледі. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Спорттық клубтар''', олардың қайсыбір спорт қоғамына қатыстылығы немесе спорттық қызығушылығы, жас топтары бойынша спортты сүйетіндерді біріктіретін қоғамдық ұжымдар. Қазақстан Республикасы Қорғаныс Министрлігінің спорт комитеті 1997 жылы құрылды. Әскери қызметшілердің дене дайындығы, жоғары дәрежелі спортшылардың дайындығы, жоғары дәрежелі спортшылардың дайындығын жеделдіру, жоғары жетістіктер спортын дамыту мәселелерімен айналысады. Барлық кезде де ЦСКА-ның негізгі міндеттері халықаралық жоғары дәрежедегі спортшыларды дайындаудың ілімі мен тәжірибесі болады, кейінгі уақытта таулы-шөлді далалық жерлердің күрделі жағдайларында міндеттерін шешуге қабілетті ҚР Қарулы Күштерінің бүкіл адам құрамы дене дайындығының күн сайынғы жауапты міндеттері де қосылады. Әскердің дене жоғары дәрежедегі спортшыларды дайындау жөніндегі Спорттық клубтар жұмысының сан-салалы, ерекше, өзгеше бөлігі. Қарулы Күштердің дене дайындығын нығайту мен әскер спортшы��арының спорттағы табыстарына әртүрлі уақыттарда: А. Красенко, Г. Брушко, М. Бычков, М. Оленин, Н. Попов, Г. Александров, В. Мокроносов, Н. Пуч- канев, В. Гаенко, А. Глухов, Рыбников және өзге де көптеген спортшылар елеулі үлес қосты. Қорғаныс Министрлігінің ЦСКА спорт комитетінде АДК-нің оқу спорттық базасы, тау шаңғы базасы мен қала маңындағы шаңғымен түғырдан секіру кешендері бар, Тамаровский кеңшарында, Баянкөл шатқалында, Атырау қаласы мен Ыстықкөлдегі Тамға поселкесінде де оқу-жаттығу орталықтары бар. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Спорт спорттың әр түрінен жаттығуларды, жарыстарды ұйымдастырып, өткізу үшін қажетті жағдайларды қамтамасыз ететін бұйымдар. Спорттық жабдықтар мен жататындар спорт снарядтары, спорт киімдері, аяқкиімдері, төрешілердің ақпараттар беретін, аппараттар және басқалар. Спорттық снарядтар спорттың кейбір түрлерінің негізгі заттары: доптар, имек таяқтар, спорт ойындары үшін қалақшалар; нысананы көздеп ататын спорттық құралдар (винтовкалар, пистолеттер, мылтықтар), садақтар, семсерлесу (шаншитын, семсерлесетін қылыштар) құралдары, және атлетикалық найза, диск, балға, сырық; гимнастикалық қоссырық, шығыршық, бөрене, белтемір; ауыр атлетикалык штанга, коньки (жүгіретін, мәнерлеп сырғанайтын, хоккей ойнайтын), шаңғылар (жүгіретін, тау спорты, секіру үшін) және басқалар. ерекше топты құрайды: су (академиялық, байдаркалар, каноэлар) және желкенді қайықтар, шаналар (оның ішінде шана-бобслей), велосипедтер және т.б. == Дереккөздер == Санат:Спорт +Әйелдер '''Әйел заты''' адам баласының ұрғашыға ортақ атауы. Отбасындағы және жалпы қоғамдағы орнының өзіндік байланысты Әйел затының әлеуметтік жағдайы мен жасына, қандастық, некелік туыстыққа қатысты этикалық мәнді әлеуметтік қарым-қатынасты білдіретін ғұрыптық атаулар халық тілінде аса мол кездеседі: әже, ана, шеше, ене, (қайын ене), қыз, абысын, шешей, жеңге, aпa, қарындас, сіңлі, қайын сіңлі, балдыз, бөле, келін, келіншек, нағашы әже, нағашы aпa, нағашы жеңге, нағашы қарындас, жиен aпa, жиен қарындас, құдағи, өкіл шеше, өгей шеше, кіндік шеше, бойжеткен, қалыңдық, бәйбіше, тоқал, жар, жұбай, зайып, жесір, қатын, тамыр, көңілдес, күндес, кемпір, кейуана, т.б. Әйел ғұмыры == Отбасындағы әйел орны == Ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрыпқа байланысты қазақ әйелі әдепті, мейірімді, қамқоршы болуы тиіс, күйеуін әр кез сыйлап, оған қарсы сөйлемеуі керек. Сондай-ақ, ол тек қана күйеуін емес, жалпы қайын жұртындағы адамдарға құрмет көрсетіп, қабақ шытпай, иіліп тұруы керек. Белгілі бір қауымның мүшесіне айналған әйел күйеуінің жақындарымен, яғни, қайын жұртына туысқандық жақын адам ретінде экономикалық, күнделікті қатынаста қат-қабат байланыста болады және оның көшпелі ортада қалыптасқан ұстанымдары мен өзіндік этикалық нормаларын сақтауға міндеттеледі. Атап айтқанда: қайын ата күйеуінің әкесі; қайын ене күйеуінің шешесі, қайын аға күйеуінің ағасы (жақын ағалары); қайын бике күйеуінің әпкесі (жақын әпкелері); қайын інісі күйеуінің інісі (жақын інілері); қайын сіңлі күйеуінің қарындасы (жақын қарындастары); абысын қайын ағасы мен қайын інісінің әйелдері; жезде аға қайынбикесінің күйеуі; күйеу қайынсіңлісінің күйеуі сияқты күйеуінің етене жақын туысқандарымен бірге сол ауылға, әрісі сол төңіректегі қауымға келін болып саналады. Дәстүрлі ортада қалыптасқан нормаларға сай келін жасы мен жолы үлкен көзі тірі туысқандарын ғана емес, дүниеден озған аталарының (кейде әжелерінің) атын атамауға тиіс, олардың атын тергеп, ат қояды. Қазақ әйелдері ертеде күйеулерінің атын тура айтпай мырза, отағасы, үлкен кісі деп атаған. == Әйелге қатысты қазақ ырымдары == Қазақтар ырым-тыйымға қатты мән берген және оған қатысты ғұрыптық наным-сенімдер ел арасында кеңінен орын алған. Мысалы, қазақ әйеліне қатысты төмендегідей ырымдарды кездестіруге болады. Қазақ халқы үш әйел тастаған еркекті жақтырмайды. Оның қолынан балаларына дәм татырмайды. Жамандығы бастарына келеді деп ырымдайды. Сондай-ақ, өлген ер адамның сүйегіне ерлер, әйел адамның сүйегіне әйелдер түседі. Өлген адамды жоқтап жылағанда, әйел адамдар шашын жайып жіберіп жыласа ішіндегі шері тарқайды деп сенеді. Әйел еш уақытта еріне қол жұмсамауы кeрек, күш көрсетіп, таяқ ала жүгірмейді және сес көрсетпеуі тиіс. Ұрысқанда тілдеп, бетке түкірмейді. Бұлай істеген әйелдің ақ некесі бұзылады, өзінен-өзі талақ болады деп есептейді. Жайшылықта ер кісілердің жүресінен отыруын жаман ырымға балайды. Бұл қаралы жағдайды, өлім-жітімді еске түсіреді. Қайғы үстіндегі ерлер, серігінен айырылған кісілер осылай қара тұтып отырады. Сондықтан ер адамдар құйрығын жерге басып отыруға тиіс. Ал әйел адамдардың жүрелеп отыруы жақсы ырым. Әйелдердің биязы түрімен ибалы бейнеде жүрелеп отыруы ерлерге, үлкен кісілерге көрсеткен құрметі болып саналады. Қазақ танымында ер адам жүрелесе ауылға қатер төнеді, әйелдер жүрелесе ауылға ибалық орнайды деп біледі. Әйел еркектің алдында төсін ашып, жарқыратып отырмайды. Бұлай істесе, сұқ көз қадалады, тіл тиеді. Соның салдарынан төсі қарайып, омырауы іседі. Тас емшек болып, омырауынан сүт қашады. Сүт болмаған соң, құт та болмайды, құшағы суық, бауыры тас болады деп жориды. Сондықтан да бала емізгенде де бөгде адамға көрсетпей, етегін жауып отырып емізетін болған. Қазақ әйелдері өзінің басына салып жүрген жаулығын басқаларға бермейді. Олай етсе, басымдағы бақ басқаға көшеді деп ырымдайды. Сонымен қатар, әйел адам кешке, қараңғы түскеннен кейін сыртқа жалаңбас шықпайды, өйткені қараңғы түскен кезде жын-шайтандар әйел адамның шашына жабысып, үйге бірге келеді деп ырымдаған. Жерік болған әйел жерік асын жеуі керек. Жерігі қанбаған әйелдің баласы су ауыз болып туылады, ондай бала суайт болады деген ырым бар. Жаңа босанған әйел ��йге кірген итке "шық!" демейді. Бұлай істесе әйелдің тісі түсіп қалады, бойынан қайраты кетеді деп біледі. == Дереккөздер == Санат:Әйел +'''Спорттық құрылыстар''', спорттың әр түрінен жарыстарды және оқу-жаттығу сабақтарын өткізуді қамтамасыз ететін, әдейі салынып, жабдықтаған құрылыстар. Алғашқы спорттық құрылыстар деп ежелгі грек стадиондарын, палестраларды, стадиодромдары есептелінеді, олар Олимпия, Милет, Афины және өзге де қалаларда б.д.д. VIII гасырда салынған. Таң-ғажайып спорттық құрылыстар. Ежелгі Римде (Колизей, Ипподром және т.б.) өткеннің бұл сәулет ескерткіштерді және қазіргі уақытта да өзінің көлемі мен және әдемілігімен таңдандырады. Мысалы, Колизейдегі тастан жасалған трибуналарға 50 мың шамасындағы адам сыйып келеді, ал екі доңғалақты күймемен жарысуға арналған Ипподромның трибуналары 250 мың адамды сыйғызуы мүмкін. Колизей трибуналарының сопақша болып келуі қазіргі Еуропа стадиондары трибуналарының түп бейнесі секілді. Орта ғасырда католик шіркеуі Олимпиядалық ойындардың өткізілуіне рұқсат бермеді. Спорттық құрылыстар қиратылып және ұзақ уақыт бойы олардың құрылысы тоқтап қалды. Еуропаның әртүрлі елдерінде спорт құрылыстарын салуды қолға алу ісі, халықаралық спорттық байланыстардың дамуымен, қоғамдар мен спорттық құрылыстардың пайда болуымен байланысты, тек XIX ғасырдың аяғында ғана басталды. Спорттық құрылыстардың көбеюі мен жетілдіруі бәрінен бұрын олимпиядалық спорт ғимараттарын салуға әсер етті. Спорт құрылысын спорттың бір ғана түрімен шүғылданып және жарыс өткізу үшін жекелеген түріне және бірнеше спорт түрімен жаттығып және жарыс өткізу үшін қарастырылды. Көлемін жоспарлау құрылымы бойынша ашық және жабық деп бөлінді. Спорттық құрылыстың табиғи және жасанды жарық беру, оңтайлы микроклиматты, тиімді желдету үшін қажетті жабдықтарды болуы тиіс, жаттығу ететін орын мен өзге де бөлме, ғимараттардың санитарлық жағдайда ұсталуы, сондай-ақ құрал- жабдықтарға қойылатын талаптардың сақталуын қарау да қажет. Жүзу үшін судың айналуы, тазаруы және сондай-ақ бөлменің бойынша шаралардың орындалуы ерекше маңызға ие. Бұдан бөтен де дене тәрбиесі және спортпен қызмет көрсететін адамдардың да, жеке гигиенаның ережелерін сақтауы бақылауға алынады. ==Қазіргі спорт стадиондары== Қазіргі спорт стадиондары, сұрыпталуына сәйкес: а) негізгі; ә)қосалқы; б) көрермендер үшін орынға бөлінеді. Негізгі құрылыстарына: 1. Ашық (кешенді және жеке). 2. жабық (кешенді және жеке) стадиондар жатады. -------------- 1. Ашық кешенді спорт құрылысына стадиондар (үлкен, орташа және кіші), спорт алаңдары және жүзу-есу стансалары жатады. Ашық жеке спорт құрылысына футбол алаңы, регби, қашақ,бейсбол, гандбол, ат поласы, допты хоккей, лақтырулар, гольф үшін, дене тәрбиесі шерулері, гимнастикалық өнер керсету және басқалар үшін алаңдар; волейбол, баскетбол, акробатика, бокс, күрес, ауыл атлетика, семсерлесу, атпен шабу, конькимен мәнерлеп сырғанау үшін, шайбалы хоккей, лапта, крикет, бадминтон, медицинбол, теннис және басқалар үшін алаңдар; жеңіл атлетикалық жүгіру жолдары, секірулер мен лақтыру үшін орындар, жүзу үшін жазғы бассейндер (табиғи және жасанды), өсу стансалары яхт-клубтар, жел- кенді және буэр, моторлы су стансалары, велотректер, велостансалар, мотоцикл тректері, автодромдар, атыс орындары, қалқандар, нысананы көздеп атуға арнайы жабдықталған орындар, шаңғы (жаттығу және спорттық), шаңғы базаларын, альпинистік, туристік лагерлер, таудағы паналар, құтқару стансалары, мұз айдындары, коньки тебу жолда¬ры, шанамен сырғанау (скелтон және бобслей) жолы, көпшіліктің конькимен тебу үшін мұз айдын¬дары, шаңғы жолдарын, шаңгышылар үшін таудағы аспалы жолдар жатады. --------- 2. Жабық кешенді спорт құрылыстарына спорт сарайлары мен залдары жатады. Қосалқы құрылыстар мен ғимараттарда дене тәрбиесі мен спорт бойынша жаттығулар, сондай-ақ спортшылар мен көрермендерді қамтамасыз ету жөніндегі шаралар өткізіледі. Сондай ғимараттар мен бөлмелерге жататындар: вестюбильдер, гардеробтар, спортшылар мен нұсқаушылар үшін бөлмелер, спортшылар мен бапкерлер үшін душ бөлмесі мен әжетхана, жалпы көпшілік пайдаланатын, сылап-сипайтын, дәрігерлік кабинеттер, бапкерлер мен нұсқаушылар бөлмесі, төрешілер белмесі, буфеті бар демалу белме¬лері, көрермендер ушін буфеттер мен мейрамханалар, жабдықтарды, снарядтар мен спорттық құралдарды сақтайтын қоймалар, спорт жалға беретін, әкімшілік- шаруашылық ғимараттары, ди¬рекция, комендатура, полиция, кассалар, күзет, шеберханалар, гараждар, қазандықтар, сорғылар, телефон стансасы, радио торабы, тарату үшін ғарышпен байланыс жасау арнасы, монтаждау бөлмесімен байланысқан комментаторлар кабиналары, трансфор¬матор орналасқан, шаруашылық жабдықтарын сақтау үшін бөл¬мелер (жабық жене жартылай жабық) жабдықтар сақталатын қоймалар және басқалар (хлораторлық, фильтрлер, кондиционерлер және т.б.), көрермендер үшін орын (трибуна). Барлық спорт ғимараттары пайдалануы бойынша олар негізгі төмендегідей топтарға бөлінеді: 1. мектеп жасына дейінгі балалар үшін дене тәрбиесі ғимараттары; 2. мектеп спорт құрылысы; 3. жоғары оқу орындарының, колледждердің, гимназиялардың, мектептердің, оқу орындарының; 4. өндірістік гимнастика үшін спорт құрылыстары; 5. 6. жалпы қалалық және муниципальдық; 7. фирмалардың; 8. ар¬найы спорт ғимараттары; 9. емдеу-дене тәрбиесі ғимараттары (жағажайлар, санаторийлер, курорттар, демалыс үйлері және т.б.). Жаңа қаланы жобалап, құрылысын салғанда және ескі қалаларды жаңартқанда жалпы қалалық маңыздағы спорт құрылысын салу қарастырылуға тиіс. Бұрыннан бар және жаңадан салынатын жекелеген барлық адамдарда қарапайым дене шынықтыру және ойын алаңдарын, тұрғынға 0,5 м. келетін есеппен мектепке д��йінгі бала¬лар үшін алаңдарды орналастыруды қарастыру талап етіледі. 25-30 мың халық тұратын түрғын аудандарда клубтар мен іргелес етіп стадион, сондай-ақ жүзу үшін ашық жүзу әуездерін салу керек. Әрбір қалалық ауданда, саябақпен көршілес етіп аудандық стадионның, ал ірі аудан¬дарда жүзу үшін жабық жүзу әуезі қарастырылуға тиіс. Балалардың спорт алаңдарын әрбір мектеп пен колледждер немесе аудандық саябақтарда, бауларда және балалар саябақтарында орналастыру қажет. Мектептер жанындағы тиісті мектеп алаңын жасау арнайы нұсқаулармен реттеледі. Осы нұсқауға сәйкес кез келген мектептің жер телімі осы телімнің көлемі мен шамасына байланысты 0,7-га дейін мектеп спорт алаңын оқушылардың өздерінің күшімен жасады. Әрбір осындай мектеп спорт алаңында ұзындығы 175 м-ден 333,33 м-ге дейінгі жеңіл атлетикалық жүгіру жолымен қоршалады доп ойнау үшін (волейбол, бас¬кетбол, футбол, лапта) орын бо¬лады. Осында секіретін және лақтыратын орындар, сондай-ақ гимнастикалық қалашық орналасады. Қыста спорт алаңына су құйылып, мұз айдыны қатырылады, мұздан кішігірім тау тұрғызылып мектептің спортзалы жаңа мектептің ғимаратында тұрғызылады Спорт құрылысын салу үшін орынды таңдауға санитарлық- гигиеналық талаптарды сақтау және олардың дұрыс орналасуы өте маңызды. Әсіресе ашық түрдегі спорт құрылысы үшін ылғалды бойына жеткілікті сіңіре алатын жене қақ тұрмайтын, өзге ғимараттардың көлеңкесінде қалмайтындай, спорт құрылысы шаңнан, түтіннен, өндірістік кәсіпорындардың зиянды көздерінен және атмосфераның өзге де зиянды әсерлерінен қорғай алатын, қажетті санитарлық- қорғаныс аймағы бар телімдерден тұрақты жер таңдалып алынады. Спорт құрылысын салу үшін көгалы, жас көшеттері көп жерлердің артықшылығы бар. Ашық спорт құрылысы шекаралары ағаштардың және бұталардың алап стадион алып жатқан барлық аумақтың 30 -дан кем болмайды. Спорт құрылыстың бағытталуы экваторлық (құрылыстың ұзын белдегі осі батыстан шығысқа қарай өтеді) және меридианға солтүстіктен оңтүстікке қарай өтеді. Жабық спорт құрылысын экваторлық етіп бағыттау ұсынылады. Бұл шұғылданатын негізгі ғимаратқа күн сәулесінің тура түсуіне кедергі келтіреді, көзді қарықтыратын жарықтан, сондай-ақ ауаның шамадан тыс қыздыруынан сақтайды. Бұл ретте солтүстік ендіктен 50° солтүстікке қарай орналасқан ғимараттың жаттығуға арналған негізгі бөлмелерінің терезесін оңтүстікке қарай, солтүстік ендіктен оңтүстікке қарай 50° солтүстікке қарай бағытта орналастырған тиімді, ашық спорт құрылысының (стадиондар, алаңдар) үлкен осі меридианға бағыттаған жөн. Бұл кешкі уақытта шұғылдану мен жарыс өткізуге жақсы жағдай туғызады. Тұрақты жел соғатын жерлерде ашық спорт құрылысы, олардың ұзын осі жел соғатын бағытқа қарай перпендикулярлы болатындай етіп орналастырған тиімді. Спорт құрылысының жарығы организмнің жоғары жұмыс қабілеттілігін қамтамасыз ететін және зақымданып, жарақат алудан сақтандыратын маңызды фактор. Жабық спорт құрылысқа табиғи жарық түсуі тиіс. Бұл ретте жаттығуға арналған негізгі бөлмелер терезелерінің әйнектелген жалпы жоғарғы беті еден аумағының бөлігінен кем болмауы тиіс. Спорт құрылысының жылыту, бәрінен бұрын, оларда шұғылданатын спортшыларды қалыпты температурамен қамтамасыз ететіндей микроклимат туғызу үшін, бөлмені бірқалыпты жене жеткілікті қыздыратындай болуы керек. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Алматыдағы ипподром''', 1930 жылы ашылған. Ат спорты жарыстарын және мейрамдарды ұйымдастырады, желісті және міністі жылқылар сыналады. Аумағы 40 гектардан астам. Міністі және желісті аттар ушін жүрделі және жүріс жолы, түрлі ойындар мен ат спорты жарыстарын өткізу үшін алаң, мың орындық трибунасы бар. Желісті жылқылар үшін жолдардың жасанды жамылғылары бар, бұл жаттығуды жыл бойы жүргізуге мүмкіндік туғызады. Ипподромда аумағындағы 500 орындық атқора, малдәрігерлік емдеу орталығы, аттарды шомылдыратын бассейн, ұстахана, аттарды жалдайтын пункт, "Тұлпар", қонақүйі, жылқы шаруашылығы мұражайы орналасқан. Ипподромда ат спортынан ойындар, Ауыл шаруашылығы министрлігінің жүлдесі үшін ат спортынан дәстүрлі жарыстар мен мерекелер өткізіледі. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Тентексор мұнай кен орны''' Атырау облысының Мақат ауданындағы Оңтүстік Ембі мұнайлы-газды ауданына жатады. 1945 жылдан пайдаланылады. == Геологиялық құрылымы == Кен орнының геологиялық қимасының табанын төменгі пермьның кунгур ярусының тас тұзы құрайды, оны саз, малтатас, құмтастан тұратын жоғарғы пермь мен триас шөгінділері, құмтас, малтатастан құралған төменгі юра, құм мен сазды орталық юра жыныстары жапқан. == Сипаты, құрамы == Кен қарай созылған тұз күмбезін байланыса келеді. Өндіруге тұрарлық мұнай ортаңғы юраның құмды-сазды свитасының солтүстік-батыс қанатындағы готерив пен төменгі апт шөгінділерінде. Юра мұнайының шайыры аз (5,5%), тығыздығы 840-850кг/м3, жеңіл фракциялар шығымы 200°С-қа дейінгі температурада 3,5-9,0%. Қоры жөнінен шағын кен саналады. Санат:Атырау облысы кен орындары Санат:Қазақстан мұнай кен орындары +'''Алматы үй құрылысы комбинатының спорт комбинаты''', спорт кешенінің негізінде 1987жылы құрылды, АДК спорт клубының орталығы болып табылады. Аумағы 4,8 га. бола-тын стадионда 10 мың орындық трибуна футбол, баскетбол, волейбол, гандбол алаңдары, теннис корты (7), жеңіл атлетикалық, ядро серпу секторлары, ату тирі, спорт ойындары үшін спорт залдар, гимнастика, ауыр атлетика, дзюдо күресінің залдары, шахмат-дойбы клубы, жүзу бассейні (ұзындығы 25 м.) бар. Мұнда күн сайын 30 денсаулық сақтау тобы шұғылданады, спорттың 21 түрі бойынша секцияларда мыңнан астам адам жаттығады. Жарыстар, қысқы және жазғы спартакиадалар, спорт мерекелері өткізіледі. Стадион -3 БЖСМ-ның спорт гимнастикада�� және волейболдан әйелдер олимпиялық ізбасарлар мектебі, кешенді (аралас) базасы болып келеді. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Атырау спорт комплексі''' Атырау қаласында 1997-1999 жылдар арасында салынған төрт қабатты спорт ғимараты. Жалпы 6160 шаршы м., ғимараттың көлемі 3200 шаршы м. Ғимаратта ойын залы, бассейн, басқа да спорт түрлеріне арналған зал бар. Барлық залдар ERXARD sport каталогына сәйкес еуропалық қамтамасыз етілген. Ғимаратта ауа тазартқыш, су жылыту, өз алдына АТС, VIP-ложа, телестанциямен, радио байланыс жүйесі, кафе, төрешілерге, спортшыларға арнал¬ған бөлмелер, пресс-клуб жұмыс істейді. Мұнда бокстан Азия чемпионаты, волейболдан президент кубогы үшін халықаралық турнир, шағын футболдан, баскетболдан, таэквандодан, күрес түрлерінен республикалық чемпионаттары өтіп келеді. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Гому Қошанұлы Бәсенов''' (12.09.1909, Ақтөбе облысы Шалқар ауданы 4.05. 1996 Алматы қаласы.) сәулетші, ҚазКСР-інің еңбек сіңірген құрылысшысы (1966), КСРО Сәулет академиясының (1950). Алматы қаласындағы ірі спорт құрылыстарының Балуан Шолақ атындағы спорт сарайы, "Медеу" спорт кешені архитектурасын дайындауға белсенді түрде атсалысқан. Орталық бассейнде, жүзу айдыны, 1967 жылы салынған кешенді қысқы жүзу бассейні (50 21 метрлік, жолды), жүзу үйретуге арналған балалар бассейні (3,5 м.), секіру трамплині сүңгитін ванна (20 х20 м), қыздырыну залы, ашық ойын алаңы бар, Орталық бассейн жүзуден, суға секіруден, су полосынан, су астына жүзуден, қазіргі бессайыстан республикалық құрама командасын дайындайтын негізгі база. Мұнда халықаралық, республикалық, жарыстар өткізіледі. == Дереккөздер == +'''Нұрлан Сәкенұлы Ақүрпеков''' (25.11.1966, Тараз қаласы, Жамбыл облысы) бокстан спорт шебері, Қазақстанның еңбек сіңірген жаттықтырушысы, халықаралық Д. Шопоков турнирінің жеңімпазы (1994 ж.), КСРО-ның қарулы күштерінің біріншілігінің жеңімпазы (1986 ж.). Нұрлан Ақүрпеков бокспен 1983–1994 жылдар аралығында шұғылданған. 1992 жылдан бері Тараз қаласындағы институтында айналысады. ==Атақты шәкірттері== ===Бақтияр Артаев=== Нұрлан Ақүрпеков Афинада өткен Олимпиада чемпионы, Баркер кубогының иегері, Қазақстанның жеті дүркін чемпионы Бақтияр Артаевтың жеке бапкері. Нұрлан Ақүрпеков Бақтияр Артаевты 11 жасынан бастап (1995) бастап жатықтырған. ===Олжас Сәттібаев=== ===Ғани Жайлауов=== == Дереккөздер == Санат:Бокс жатықтырушылары +'''Тамара Владьевна Падерова''' () ХДСШ-і. Апдымен 15 жасында ауыр атллетикамен, кейін пауэрлифтингпен айналысты. Республиканың, Азияның, зілтемірмен отырып-тұрудан Әлемнің чемпионы (1996-183 кг.) Шсивоконь Пауэрлифтинг маэстросы, жасөспірімдер арасындағы Әлем біріншілігінің екі дүркін (1993- 1994) жеңімпаз. Республиканың, Азияның, Әлемнің чемпионы әрі зілтемірді сығымдап көтерудегі рекордыысы (1993- Джеколинг, Швеция 1994- Финляндия, 1997-Прага, 1998-Черкаск, Украина; Васса,Финн; 1998- Амберг, Германия; 1999-200р Актио, Жапони��). Өзінің спорттық жолында Әлем рекордтарын 25 рет жаңартты. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша Санат:Алфавит бойынша ауыр атлеттер Санат:Қазақстан ауыр атлеттері Санат:Қазақстан Санат:Ауыр атлетикадан әлем чемпиондары Санат:Ауыр атлетикадан Азия чемпионаты +'''"Динамо"''', Алматы қаласындағы ашық жүзу бассейні. "Динамо" спорт кешенінің құрамына кіреді. 1963 жылы салынған 25x12,5 метрлік негізгі ваннасын, жүзуге үйрететін (12 м.) балалар ваннасы, қыздырыну залы бар. "Динамо" бассейні су полосы мен жүзгіштер командаларын даярлау базасы болып табылады. 2008 жылы бұзылды "Динамо", Өскемен қаласындағы спорт кешені. Спорт залы 36x18 м. Салынып біткен уақыты 1972 жылы Барлық жас топтары бойынша оқу-жаттығу сабақтарын, спорт- көпшілік шараларын өткізу үшін салынған. Өткізілген жарыстар: rip көтеруден дүниежүзілік 11 чемпионат, көркем гимнастикадан, еркін, самбо, дзюдо күрестерінен, ка¬ратэ, дзюдодан, ҚР чемпионаты, көркем гимнастикадан "Шығыс сұлулары халықаралық және т.б. турнирлер өтті. == Дереккөздер == Санат:Алматы спорт кешендері +'''"Жасыбай", спорттық- сауықтыру кешені''', Жасыбай кешені Павлодар облысы Екібастүз қаласы.) 1988 жылы пайдалануға берілді. Жасыбай кешенінде электр таблоны 18 дм. балконды, 120 орындық жылжымалы орындар бар, бұдан бөтен де 33 балконы бар, 289 м2 күрес, 207 дзюдо, аумағы 47,3 м2 балконды 508 м2 гимна¬стика, 294 м2 бокс, 190 м2 ауыр атлетикалық залы; аумағы 30 м2 балконы, алты жүзу жолы бар 25 х14 көлеміндегі ваннасымен 516 м2 жүзу бассейні, аумағы 30 м2 балконы, 12,5 х5м көлемінде ваннасы бар 144 м2 балалардың жүзу бассейні бар. Жасыбай кешенінде: 1) Кешенді балалар және жасөспірімдер спорт мектебі (акробатика, бокс, жүзу, атлетика, самбо, дзюдо күрестері); 2) Еркін күрестің арнайы олимпиялық ізбасарлар мектебі; 3) "Этюд" шахмат-дойбы клубы; 4) авиа- техникалық мектеп жұмыс істейді. Спорт кешенінің негізгі міндеті қаланың ересек түрғындарын, жастарды, жеткіншектер мен балаларды дене тәрбиесі және спортпен шұғылдануға тарту және осы арқылы сауықтыру. Спорт кешенінің базасында спорттың әр түрі бойынша халықаралық, республикалық, облыстық және қалалық жарыстар өткізеді. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Пиндар''', (518 ж.ш., Беотия, 442 не 438 б.з.б.), көне грек ақыны. Ақсүйек семьясында туған. Пиндар мерекелерде айтылатын хор үшін лирикалық өлеңдер жазған. Александрия филологтары жинаған Пиндар шығармалары 17 том болған, қазір оның сақталғандары тек эпиникилер деп аталатын кітап көпшілігі грек халқының діни мерекелеріндегі түрлі жарыс жеңімпаздарына арналған. Сондай-ақ Пиндар шығармаларында құдайдың құдіреті, адамдарға оның рақымы негізгі орын алған. Пиндар ұлы істерді ұрпаққа жеткізуші деп ақын рөлін, поэзияны жоғары бағалады. Өлеңдерінің кепшілігі грек халқының мерекелеріндегі түрлі жарыс жеңімпаздарына арналған. Шығармалары: Оды, "Вестник древней истории", 1973, N2-4. == Дереккөздер == Санат:Ежелгі грек ақындары +кез келген спорт түрлерінің өздерінің тілеулестері, жанкүйерлері бар. Олар өздері қалаған спорт түрлеріндегі қаһармандарды, жұлдыздарды жақсы біледі, солардың өмірі мен өнерін әңгімелеріне өзек етеді. Мысалы, 2008 ж. ҚХР-дың Пекин қаласында өткен XXIX жазғы Олимпиялық ойындардың бәсекелерін жер шарын мекендеген миллиардқа жуық халықтың 3,5 миллиарды теледидар арқылы тамашалапты. Сол сияқты футболдан, хоккейден, бокстан Әлем чемпионатары мен ірі халықаралық жарыстар еткен кезде миллиондаған адамдар қай уақытта көрсетілсе де дидар- бейне алдына жиналады. Ал жарысты тікелей тамашалаған кезде оның жанкүйерлері стадиондар мен спорт залдарына жалпы жарыс өтетін құрылыстарға барып өзі тілеулес спортшыға қолдау көрсетеді. Мұндай қолдаудың спортшыға тигізетін әсері үлкен. Тіпті қазір Спорт жарыстарын өз командаларын жігерлендіру үшін арнайы топтар құрады. Мұны деп атайды. Жарысқа тікелей қатыспайтын, бірақ қолдау керсететін топтар бар олардың қатарына спортшының отбасы, туған-туыстар; достары мен таныстары; Сол спорт түрінің мен әртүрлі елдердегі жанкүйерлері жатады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Спортшыға қарсы көрермендер''' тобы да болады, олар сол спортшының өнер көрсетуіне айқайлап, шулап қарсы әрекеттер жасайды. Кейде ақпарат құралдарында мақалалар жазып оның психологиясына әсер етеді. Жарыс кездерінде көрермендердің ықыласы біржақты болмайды, кейде өзгеріп қарсы команда немесе спортшы жағына ауып кетіп отырады. Мұның себебі спортшының асқан шеберлік қажыр-қайрат көрсете білуіне байланысты. Команданың немесе спортшының тәсілі мен әдіс айласына сүйсінген жанкүйерлер өзі бұрын ниетін танытқан команданы немесе спортшыны емес енді оның қарсыласын жақтайды. == Дереккөздер == Санат:Спорт +Түркістан облысы '''Тентек жылы белгісіз) Оңтүстік қазақтарының Қоқан хандығына қарсы 1821 жылғы көтеріліс басшысының лақап есімі. Көтеріліс бүкіл Оңтүстік Қазақстанды қамтып, Шымкент, Сайрам, т. б. мықты бекіністерді басып алды. Қоқандықтар көтерілісті күшпен басты. Тентек төре қазақ сұлтаны; қысқаша Рүстем төре. ==Сілтемелер== Сейітов Сәтбаев Рүстем төре *Қоқан хандығы == Дереккөздер == Санат:Туған жылы белгісіздер Санат:Қайтыс болған жылы белгісіздер қозғалыстардың көсемдері Санат:Шыңғыс ханның ұрпақтары Санат:Төрелер +'''Қателіктерді түзету''', спортшы өзіне жүктелген тапсырманы бірден дұрыс орындап кете алмайды. Әуелі оның қарапайым бөліктері жасалады. Содан кейін 2,3 бөліктері бірте- бірте олардың бастары қосылып белгілі бір жаттығуға айналады. Спортшыны үйрету барысында сол бөліктердің мінсіз орындалып оның үйлесімді жалғасуын қадағалау керек. Дұрыс жасалмаған қимыл-қозғалыс сол бойда көрсетіліп ол әбден дұрыс орындалғанша қайталана береді. Сан мәрте қайталаулар дағдыны қалыптастырады. Мұндай жағдайда спортшыны тоқтатып қателіктерін көрсетіп, түсіндіріп оның дұрыс орындалу жолдарын айтып әбден түзелгенше қимыл- қозғалыстар жасапа береді. Шеберлік осылайша қалыптасады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Жеке бастың мінездемесі''', шәкіртін дұрыс үйрету үшін жаттықтырушы олардың әрқайсысының мінездерінің ерекшеліктерін жақсы білуге тиіс. Мұны түсінбей, зерттемей күшті шәкірт дайындаймын деуге болмайды. Ол өзінің жаттығу жоспарларын шәкірттерінің бейімделігіне, мүмкіншілігіне талап- тілегіне сәйкес құруға тиіс. Олардың мінез-құлықтары былайша бөлінеді: 1) Ыңғайлағыш адамдар олар өздерін, іс- әрекеттерін үнемі бақылап, сол жайлы қобалжып, жақсы орындауға тырысып асығып жүреді. 2) Ыңғайланғыш белсенді топ қолына алған іске белсене кіріседі. Оған өте көп қажыр-қайрат жұмсайды. Қандай қиын болса да өзінің дегенін орындауға тырысады. 3) Сақтанғыш топ алға қойған мақсатын жете зерттейді, соны орындау жолындағы іс-әрекеттерін қатаң бақылауға алады. 4) Бейжай топ жаны таза, көңілді, қолға алған ісін орындауға табандылық көрсетпейді, белсенділігі нашар, жан-жағында болып жатқан істерге адамдардың әрекеттеріне, кейде өзіне арнап айтқан сөздерге бейжай жайбарақат қарайды. 5) Ширыққыш топ оған кез келген жаңалық күшті әсер етеді. Басқалардан озық, алда түргысы келеді жүйкесіне күш түскен сәтте сабырсыздық танытып шыдамсыз болады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Рекордшы''', спорттың белгілі бір түрінен ең үздік нәтиже көрсеткен спортшы. Рекорд уақыт, салмақ, қашықтық өлшемімен және үпай санымен өлшенеді. Мысалы: коньки, жеңіл атлетиканың жеке қашықтарында уақыт, ал көпсайыста ұпай есептелінеді. Әлемдік, олимпиялық, аймақтық (жеке құрлықтардағы үздік нәтижелер), ұлттық жеке және командалық рекордтар болады. Қазақстанда аумақтық (аудан, облыс, республикалық) рекордтар тіркелген. Қазақстан спортшылары да көптеген құрлықтық, әлемдің рекордтар жасады. Мысалы, 2009 ж. Оңтүстік Кореяда өткен ауыр атлетикадан Әлем чемпионатында республиканың өкілі С.Подобедова бірден әлемдік рекордты жаңартты. 2012 жылы Лондон жазғы олипиадасында Илья Ильин, Зульфия Чиншанло, Светлана Подобедова әлемдік рекордты жаңартты. == Дереккөздер == Санат:Спорт +рекордтар''', жеке спортшылардың немесе командалардың арнайы жарыстардағы ең жоғары көрсеткіштері. Мысалы, С. Ульянов зілтемір көтеруден (1958-69) 14 рет дүниежүзілік рекордтарды (жеңіл және жартылай жеңіл салмақта), ал В. Дрекслер рет дүниежүзілік рекордтарды (жеңіл салмақта) жаңартты. Қазақстан спортшыларынан жеңіл атлетикадан А. Тұяқов, В. Герасимова, атқыш И. Серов, жүзуден В. Абоимов (командада), конькиден Г. Романова, В. Троицкий, В. Гейдерх, О. Шабаров, В. Барабаш, зілтемір көтеруден П. Ким, А. Колодков, И. Ильин т.б. дүниежүз. және КСРО рекордтарын жасады. Дискі мен ядро лақтырудан Л. Шейдина 26 рет республикалық рекордты жаңартты (1955-71). == Дереккөздер == Санат:Спорт +жоғарғы спорт мектептері''', ҚР- ның "Білім туралы", "Дене тәрбиесі және спорт туралы" заңдарына сәйкес құрылған спортқа (немесе спорттың белгілі бір түріне" жастардың тәрбие жұмысымен спорттық шеберлікті жетілдіруін қамтамасыз етіп, олардың бойында салауатты өмір салтын қалыптастыратын мектеп. Мектептертің негізгі мақсаты өздеріне бекітілген спорт түрлөрінен құрлықтық чемпионаттар мен Азия, олимпиялық ойындарға қатысып елдің намысын қорғайтын мемлекеттің құрама командалар дайындауы болып табылады. Мұндай мектептер спорттық жоғары шеберлікке қоса өзінде тіркелген жас спортшыларға медицина, психология, физиология, гигиена жайлы білім салаларынан түсініктемелер береді. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Сайыс''', ат үстіндегі Қазақтың байырғы әскери ойыны. Найзамен қаруланған, қорғанатын тері немесе киіз қалқандары бар екі салтатты шауып келіп бірін- бірі ер үстінен қағып түсіруге тырысады. Сайыс. (нем. тілінен ''fech- ten'' айысу, төбелесу, алысу), негізіне белгіленгөн тәртіп бойынша спорттық суық қарудың бір түрінен (рапира, қылыш, семсер) жекпе-жек өткізілетін спорт түрі. Сайыс спорттың түрі ретінде пайда болған уақыты 1925 ж. деп айтылып жүр. Бірақ оның тарихы тым әріге біздің дәуірімізден бұрынғы мыңжылдықтарға кетеді. Адамзат қауымдастығынан бері құнарлы жер, малы үшін жақсы жайылымдарды, сулы, нулы аймақтарды иеленгісі көлді. Бұл үшін күресу, таласу, керек болды, қақтығыстар, соғыстар шықты. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Қазақстанда сайыс''',1939 жылдан бастап дами бастады. Осы жылы алғашқы республикалық чемпионаты өтті. Чемпионаттық атаққа әйелдер арасында Л. Котова (рапира), ерлер арасында И. Столн (қылыш) ие болды. Республиканың II чемпионаты 1947 ж. өтті. Бұл жолы жеңіске В. Алешин (рапира), П. Жүрин (қылыш), В. Рамашков (семсер), Г. Исаков және Г. Кульковалар чемпион атанды. Ал 1950 жылдан бастап жасөспірімдер арасындағы жарыстар өте бастады. 1958 ж. республикалық "Е" спорт қоғамының командасы Болгарияның "Академик" командасымен кездесіп республиканың құрама командасы (А. Кудяков, И. және Г. Исаковтар, А. Күзеков, М. Хисаметдинов, Т. Әбубәкіров Ж. И. Ярмолкевич) төрт қару түрінің үшеуінде жеңіске жетті. 1961 ж. Польшада өткен халықаралық турнирде И. Исаков үш бағдарламада, Н. Рзаева рапирада жеңіске жетті, А. Күзеков қылыштасуда үшінші орынға шықты. 1971 ж. алматылық И. Валетов семсерлесудің Әлем чемпионы (1971), 1972 ж. Мюнхенде өткен XX Олимпиялық ойындарда қола жүлдегер атанды. Республиканың семсершілер командасы КСРО халықтарының VIII (1983) күміс медальға ие болды. ҚР-сы тәуелсіздік алғаннан кейін ұлттық бірлестік және Азия құрлығы сайысшылар қауымдастығына мүше болып ірі жарыстарға өз алдына қатыса бастады. 2002 ж. семсершілер командасы (С. Шабалин, А. Шипилев, А. Аксенов) Оңтүстік Кореяның Бусан қаласында өткен XIV Азия ойындарының чемпионы атанып бүдан жыл бұрынғы Жапонияның Хиросима қаласында 1994 ж. өткен табыстарын (А. Писцов, С. Шабалин, Ю. Цветов, Д. Димов) қайталады. 2003 ж. Азия чемпионатында (Таиланд) қазақ сайыскерлері алтын, күміс, қола медальға ие болды. Жекелей есепте өскемендіктер А.Аксенов және С. Шабалин даңқ тұғырына көтерілді, жігіттер командасы тағы да 3-ші жүлдегер атанды. Республиканың сайысшыларының қатары соңғы жылдары талантты сайыскерлермен толықты. Олардың Қазақстанның үлкен спортына қосар үлестері алда. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Қасым Рымбекұлы Иляшев''' (22.04.1 973, ШҚО. Өрлітөбе ауданы Железинка поселкесі), коньки спортынан халықаралық дәрежедегі төреші. ҚазМУ-ді (1961), Ленинград по¬литехникалық институтын бітірген. 1961- 71 жылы С.М.Киров атындағы ААМЗ-ның 1971-74 жылы КСРО Мемлекеттік жабдықтау комитетінің институтының бас инженері. 1974-86 жылы спорт кұрылыстары директорының орынбасары. 1986-2004 жылы спорт күрделі құрылыстарын салу мен пайдалану басқармасының бастығы. "Медеу", "Шымбұлақ" спорт кешендерін, Астанадағы Қажымұқан атындағы стадионды салуға, Алматыдағы және Байқоңырдағы, Қарағандыдағы, Оралдағы жүзу бассейндерін жаңғыртуға қатысты. 64 авторлық, оның ішіндегі лотореялық және ойын бизнесі бойынша кубоктың иегері. "Құрмет белгісі" орденімен (1981), медальдарымен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:Төрешілер +'''Марат Исағалиұлы Жәкиев''' (12.09.1968, Ақтау қаласы, Маңғыстау облысы) жақтықтырушы, Қазақстанның еңбек сіңірген бапкері, Astana Arlans командасының бас жаттықтырушысы. Марат Жәкиев бокспен 1981–1991 жылдар аралығында шұғылданған, жасөспірімдер арасындағы КСРО біріншілігінің жүлдегері (1984), КСРО кубогының жүлдегері (1988), КСРО Чемпионатының жүлдегері (1989), бірқатар халықаралық турнирлердің жеңімпазы. 1992 жылдан бері айналысып келеді.. 2014 жылдың 19 қараша күні Astana Arlans командасының бас жаттықтырушысы болып тағайындалды. ==Атақты шәкірттері== ===Ердос Жаңабергенов=== Марат Жәкиев Әуесқой бокстан әлем чемпионы (2005), халықаралық спорт шебері Ердос Жаңабергеновтың жеке бапкері. ===Әділбек Ниязымбетов=== Марат Жәкиев Олимпиада ойындарының күміс жүлдегері (2012), Әуесқой бокстан әлем чемпионатының күміс жүлдегері (2011) Әділбек Ниязымбетовтың жеке бапкері. == Дереккөздер == Санат:Бокс жатықтырушылары +'''Всеволод Андреевич Виноградов''' (1989, Алматы қаласы) CШ-i. Республиканың дүркін (1962 63), ВСЕС-тің чемпионы. КСРО Халықтарының I-III қатысушы. 2001 жылға дейін "Е" ерікті спорт қоғамында Қ. Сәтбаев атындағы техникалық университеттің дене тәрбиесі кафедрасында қызмет істеді. == Дереккөздер == Санат:1989 жылы туғандар Санат:Алматыда туғандар Санат:Қазақстан спорт шеберлері Санат:Қазақстан чемпиондары Санат:Қаныш Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті оқытушылары +немесе '''ТШО''' (, Қазақстандағы мұнай-газ өндіретін бірлескен кәсіпорын. 1993 ж. ҚР Үкіметі мен Шеврон корпорациясы арасында 40 жылға жасалған шарт бойынша құрылған және осы шарт бойынша Теңіз және Королев кен орындарын игеру жөнінде келісімге келген. Қазіргі кезде кәсіпорынға: Шеврон, ЭксонМобил, ҚазМұнайГаз, ЛукАрко компаниялары енеді. == «Теңізшевройл» ЖШС-нің құрылу тарихы. Ғасыр келісім шарты== 1993 жылғы сәуірде Нұрсұлтан Назарбаев пен Кеннет Дерр Алматы қаласында «Теңізшевройл» бірлескен кәсіпорнын құру туралы 40 жылдық келісімге қол қойды. Қазақстан үшін ғана емес, Шеврон корпорациясы үшін де бұл мәміле 1970-ші жылдардың басынан бергі ең ірі халықаралық мәміле еді. Осы мұнай келісім-шартына қол қойылуының бүкіл дүние жүзі үшін экономикалық қана емес, саяси маңызы болды. 1992 жылы Қазақстан, Ресей және Оман үкіметтері Каспий құбыр консорциумын (КҚК) құру туралы құжаттарға қол қойды, ол мұнай құбыры арқылы Теңіз мұнайының әлемдік нарықтарға экспортқа шығарылуын қамтамасыз етуге тиіс болды. Осылайша Қазақстанның орасан зор мұнай алыбының және жалпы ел экономикасы дамуының жаңа кезеңі басталды. == ТШО -ның өндірістік жобалары== «Теңізшевройл» ЖШС сан миллиардтап тартылған инвестицияларды тиімді игерудің арқасында ТШО өндірістің бүкіл инфрақұрылымын түбегейлі қайта құрып өндіріс базасын кеңейтті. 2007 жылдың аяғына қарай компанияның жалпы активтері 10.5 млрд. доллар құрады. 2008 жылда Екінші буын зауытының барлық өндірісінің пайдаланылуға берілуі қазіргі бес технологиялық желіде өндіріліп жатқан өнімді екі еселеуге мүмкіндік берді және шығарындылар көлемін азайтуда өндірістің жоғары тиімділігін қамтамасыз етті. Бүгіндері өндіріліп отырған көмірсутектер шикізатынан ТШО түпкі өнімнің бірнеше түрін шығарады. ТШО-ның тауарлы мұнайы өте «жеңіл», көмірсутектің жеңіл молекулаларынан тұрады. Екінші буын зауытын іске қосқаннан кейін, кәсіпорын тәулігіне мұнай мен газ өндіру көлемін сәйкесінше 540 мың барель және 765 млн текше фут деңгейіне дейін ұлғайтуға мүмкіндік алды. Бұдан басқа, көмірсутектер шикізатының қалған бөлігінен, ілеспе газдардан тауарлы газдар (құрғақ газ бен сұйытылған газдар пропан мен бутан), сондай-ақ Теңіз кен орнының шикі мұнайының құрамында жоғары шоғырланған күкіртсутектен өндірілетін күкірт шығарылады. 2007 жылы еуропалық сападағы пропан мен бутан өндіру көлемі 860 метрикалық тоннаны, ал құрғақ газ сату көлемі 3,7 миллиард текше метрді құрады. Сондай-ақ ТШО 2007 жылы күкірт сатудан жоғары көрсеткішке қол жеткізді, миллион тонна күкірт сатып, 2006 жылғы өзінің көрсеткішін 24 пайызға асыра орындады. 2013 жылы мұнай өндіру көлемі 27,1 миллион тоннаны (216 миллион баррель құрады. == Көлік мүмкіндіктері == 1993 жылдан 2001 жылға дейінгі кезеңде Теңіз кен орнының шикі мұнайы әр түрлі жолдармен, соның ішінде Атырау-Самара құбырымен, темір жолмен және баржалармен тасымалданды. ТШО үшін темір жол мұнай тасымалдаудың негізгі көлік түрі болды. Мұнайдың негізгі барар орындары Қара теңіздегі порттар Одесса, Феодосия (Украина) және Батуми еді. Бірақ ��ейін компанияның тасымал көлігі жөніндегі басымдықтары өзгерді. 2001 жылғы 25 наурызда КҚК аясын- дағы құбырына мұнайды бірінші сынамалы құю басталды, ұзындығы 1480 километр бұл құбыр кен орнын Ресейдегі Новороссийск қаласының қасындағы Южная Озерейка теңіз терминалымен байланыстырды. 2008 жылы ТШО ұлғайып келе жатқан мұнай көлемін «Оңтүстік бағыт жолы» арқылы экспорттауға мүмкіндік беретін коммерциялық шарттар жасасты. Ол Теңіз мұнайын Ақтау порты арқылы Каспий теңізімен Қазақстаннан Бакуге (Әзірбайжан) және одан әрі Батумиге (Грузия) жеткізіп, одан кейін Қара теңізбен халықаралық нарықтарға экспорттауға мүмкіндік берді. Бұл маршрутпен мұнай тасымалдау 2008 жылдың қазан айында басталды. Қара теңіз терминалдарынан Баку-Джейхан құбыры арқылы алғашқы мұнайды жөнелту 2008 жылдың қараша мен желтоқсан айларында басталды. Бұдан басқа, қазіргі уақытта ТШО өндірген құрғақ (табиғи) газды Қазақстанның газ құбырына тасымалдау үшін Теңіз-Құлсары газ құбырлары пайдаланылуда, 2004 жылы ТШО бұл газ құбырының екінші тармағының құрылысын салып, оны Орта Азия Орталық магистральды газ құбырына жалғады, бұл құбыр Орталық Азиядан, соның ішінде Қазақстаннан, Ресей арқылы батыс елдеріне қарай газ экспортын қамтамасыз етеді. == Күкіртті өндіру және сату == ТШО өндіретін мұнайдың құрамында күкіртті газ бар, оның 14 пайызы күкіртсутектен тұрады. Шикі мұнайдан алынып тасталған күкіртсутек технологиялық қондырғыға жіберіліп, ол жерде ауамен, жылумен және реакцияға түседі, осының нәтижесінде қарапайым сұйық күкірт пен су түзіледі. Күкірт 30 мыңнан астам басқа өнім түрлерін шығару кезінде пайдаланылатын құнды өнім болып табылады. 2006 жылы ТШО 1,570 млн тонна күкірт өндіріп, оны Қытай, Қазақстан, сондай-ақ Жерорта теңізі бассейні елдеріне сатудың көлемі 1,648 мың тоннаны құрады. 2007 жылдың қорытындысы бойынша ТШО миллион тонна күкірт сатты, яғни 2006 жылғымен салыстырғанда 24 пайызға артық. Соңғы жылдары ТШО күкіртке қатысты жобаларға 100 млн. доллар бөлді, және де алдағы үш жылға қосымша қуаттар үшін тағы да 1400 млн.доллар бөлуді жоспарлауда. ТШО күкіртті Қазақстанды қоса 25 елдегі 77 тұтынушыға сатуда. ТШО күкіртті ашық сақтаудың қоршаған ортаға және адам денсаулығына ықпалын, аталған мәселені зерттеуді жалғастырада. Атап айтқанда ауаға, суға, топыраққа күкірттің әсері туралы зерттеу түйіндерін тексеру мақсатында тұрақты түрде мониторинг жүргізуді жалғастыруда. == Әлеуметтік бағдарламалар == ТШО 1993 жылы «Атырау Бонус Қоры» деп аталатын бес жылға арналған бағдарламасын ендіруден бастады. Ол бойынша Атырау мен Теңіз кен орнына іргелес жатқан аудандарда әлеуметтік, мәдени және тұрмыстық сала нысандарын дамытуға 50 млн. доллар мөлшерінде қаржы құю көзделген болатын. Атырау қаласында жылыту қазандығы, нан зауыты мен клиника, сондай-ақ Құлсары кентінде су тасқынынан зардап шеккен адамдарға арналған 20 тұрғын үй және клиника салынды. 1999 жылы аяқталған «Атырау Бонус Қоры» бағдарламасының орнына «Игілік» деп аталатын әлеуметтік жобалар бағдарламасы келді. Жобаны іске асыруда Атырау қаласындағы Жайық өзенінен өтетін бас көпірді қайта жаңғыртты, Атырау университетінің жаңа ғимаратын салуға, қаладағы ғимараттарды жаңартуға және Жайық өзенінің жағасын бекітуге млн. доллар жұмсалды. 2007 жылы ТШО кәсіпорыны Сарықамыста тұрған 374 отбасына (1590 адам) арнап Атырау қаласындағы Лесхоз ықшамауданынан жеке кент тұрғызды. Қалған 377 отбасына (1889 адам) Жылыой ауданындағы Жаңа Қаратон кентінде осыған ұқсас жаңа тұрғын үй кешенін салды. Сонымен қатар, Атырау облысының, Жылыой ауданындағы және Атырау қаласындағы мәдениет мекемелеріне, балалар үйлеріне, интернаттарға, қарттар үйлеріне, ауруханалар мен клиникаларға, мүгедектер ұйымдарына және тұрмыс деңгейі төмен адамдарға демеушілік көмек көрсетуде. == Дереккөздер == == Сыртқы сілтемелер == Санат:Қазақстан компаниялары +'''"Модуль",''' Өскемен қаласының қысқы стадионы, спортзалының көлемі 32 18 м². ОІОБЖСМ-ның меншігінде. Спортзалдың жобасын Б.Мезенцев атындағы ЦНИИЭП дайындаған. Сәулетшілер: В.Давыденко, И.Михаилов, В.Колесник, Л.Грибова, Н.Розина, Инженерлер: М.Глинкин, В.Травун, Д.Леонтев, А.Усанов, Г.Коренцвет, В.Шишков. Денені жалпы дамыту және атлетикалық дайындық үшін, денсаулық тобының шұғылдануы, көркем және ырғақты гимнастика, воллейбол, теннис, бадминтон спорт ойындары үшін, бокстан, жеңіл атлетикадан, ауыр атлетикадан, күрестен және басқа спорт түрлері бойынша оқу-жаттығу жұмыстарын өткізуге арналған. Спорт кешені 1997 жылы қыркүйектен бастап жұмыс істейді. Осы уақыт ішінде: ауыр атлетикадан ҚР чемпионаты, еркін дзюдо, грек-рим күрестерінен жарыстар, бокстар, қала әкімінің жүлдесіне арналған II халықаралық спорт ойындарының бағдарламасы мен мүгедектер арасында жарыс өткізілді. == Дереккөздер == Санат:Қазақстан стадиондары +'''"Өркен"''', әмбебап спорттық кешен (Талдықорған). Сәулетшісі В.Карагин. 1993 ж. желтоқсанда пайдалануға берілген. Бүгінгі күні "Өркен" спорт кешені Алматы облысындағы таңдаулы спорт базаларының бірі, облыстық, қалалық БЖСМ-рі, Талдықорған қаласының спорт секциялары осында жаттығады. Бір күнде 1400 адам шұғылдана алады. Түрліше тартымды және спорттық шаралар тұрақты өткізіледі. Жылына 307 мың адам шұғылдануға мүмкіндігі бар, олардың 60 -ы мектеп жасындағы балалар мен жеткіншектер 40% -ы Ж.о.о-ры, колледждердің оқушылары және қаланың түрліше мекемелердегі денсаулық топтары. Спорт кешенінде: жан-жақты пайдаланылатын көлемі 36 18 метрлік зал, 18 18 м. арнайы бокс залы, 36 18 м. күрес залы; 25 14 м., 12 м. ванналармен жүзу бассейндері; дайындық жаттығуларын өткізу үшін 18 18 метрлік зал; 21 хб метрлік тренажерлік зал бар. == Дереккөздер == Санат:Қазақстан спорт кешендері +'''Дмитрий Валерьевич Димов''' (1969, Алматы) Шпагад��н ЕССШ-і. КСРО халықтары күміс жүлдегері (1991, Әлем кубогының финалисі (1997, Таллин), республиканың әлденеше дүркін, Азияның (Сеул, Оңтүстік Корея), Азия ойындарының (1994, Хиросима, Жапония; 2002, Бусан, Оңтүстік Корея). Жаттықтырушысы: В. Димов. == Дереккөздер == Санат:1969 жылы туғандар Санат:Алматыда туғандар Санат:Қазақстан еңбек сіңірген спорт шеберлері Санат:КСРО халықтары күміс жүлдегерлері Қазақстан чемпиондары +'''Геннадий Васильевич Исаков''' (16.01.1928, Щучинск қаласы, СҚО), СШ-і (1958), ҚазКСР-інің ЕСЖ-сы (1962). 1950 ж. Львов дене тәрбиесі институтын бітірді. 1951-78 ж. республикалық құрама командасының аға жаттықтырушысы, кейін Қажымұқан атындағы спорт интернатында қызмет істеді. 2001 жылдан Мәскеуде тұрады. 2002 ж. Брюссельде (Бельг.) ардагерлер арасында Әлемнің чемпионы атанды. == Дереккөздер == Санат:16 қаңтарда туғандар Санат:1928 жылы туғандар Санат:Щучинскде туғандар Санат:Қазақстан спорт шеберлері еңбек сіңірген Санат:Львов дене тәрбиесі институты түлектері арасындағы әлем чемпиондары +'''"Семей"''', мемлекеттік университетінің спорт ғимараттары, №1 спорт кешені. 1978 жылы пайдалануға берілді. Аумағы 5100 м2 үлкен ойын 36 18,3; гимнастикалық 12 18,2; тренажер залы 12 18,2; күрес залы 60 6. №2 спорт кешені (Семей қаласы) 1979 ж. пайдалануға берілді. Аумағы 3950 м2 Бассейні 25x14; кіші бассейні 12,5x6; ойын залы 30x18; кіші залы 18x12. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Александр Макарович Моисеенко''' (22.01. 1948, Ұлан ауданы ШҚО) семсерлесуден СШ-і, Қаз КСР-інің ЕСЖ-сы. 1967-83 жылдардың арасында КСРО халықтарының қатысушы. Өскемен қаласында жаттықтырушы болып қызмет істеп, езінің ұлы ТМД елдері чемпионы А. Моисеенкоға, КСРО чемпионы, КСРО халықтары VIII күміс жүлдегері В. Скорневскийге үлкен спортқа жолдама берді. Қазір Ресей федерациясы Омбы облысында №12 Олимпиада резервтері спорт мектебінің жоғарғы санаттағы шпагадан жаттықтырушы == Дереккөздер == Санат:КСРО Санат:Қазақстан спорт шеберлері Санат:Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген Санат:Өскемен тұлғалары Санат:Омбы облысы тұлғалары Санат:Алфавит бойынша семсершілер +'''Облыстық спорт және туризм басқармасының спорт залы''' (Орал қаласы) В.Иванов. 1995 самбо күресінен Азия чемпионаты; әйелдер арасында дзюдодан М.Мәметованы еске алу халықаралық турнирі; 1997 воллейболдан ерлер арасындағы Қазақстан кубогы; 1998 волейболдан ерлер арасындағы ҚР-ның чемпионаты; 2002 самбо күресінен чемпионаты; ҚР Президентінің кубогы үшін во¬лейболдан халықаралық турнир өтті. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Сайысу мерзімі''', минутқа созылады. Жекпе-жектің минуты өткеннен кейін төреші спортшыларға бәсекенің аяқталуына мин. уақыт қалды деп хабарлайды. Егер жекпе-жектің уақыты біткен кезде есеп тең болса, онда сайыскерлерге бірінші шаншуға дейін уақыт беріліп бәсеке жалғаса береді. Қосымша уақытта бірінші шаншып үлгерген спортшы жеңіске жетеді. Кейде қарсыласын бірінші болып 10 рет шаншып үлгерген спортшыға да жеңіс беріледі. Сайысу мерзімін есептеу қарсыласын шаншып өткен, ал қылыштасуда қаруының 2/3 бөлігімен қырынан тиген соққыға ұпай беріледі. Шанышқан немесе қылыштың жүзімен ұрған кезде сайыскер сайыс жолының ішінде болуға тиіс. Жолдан тыс жерде немесе бәсекені бастауға немесе тоқтатуға команда берілгеннен кейін жасалған тию ұпай әпермейді. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Орал қаласының спорттық корпусы''' баскетбол, теннис, волейбол мен гимнастикадан жаттығу мен жарыс өткізуге арналған типтік жобамен арнайы салынған. Спорт корпусының тиісті және спортшылар мен төрешілер үшін қажетті барлық жанама және қосымша бөлмелері бар. Спорттық корпусының залдарында волейболдан, баскетболдан, теннистен, гимнастикадан, бокстен, күрестен, жеңіл атлетикадан жаттығулар мен жарыстар өткізілді. == Дереккөздер == Санат:Спорттық ғимараттар Санат:Батыс Қазақстан облысы +'''Хамитжан Орманбайұлы Юнусбаев''' (23. 12.1956, Алматы қаласы.), СШ-і (1976). Жасөспірімдер арасындағы КСРО біріншілігінің жеке және командалық есептегі жеңімпазы. Республиканың және Бүкілодақтық студенттік ойындардың (1979 Баку) чемпионы, көптеген халықаралық турнирлердің жүлдегері, КСРО халықтарының VII спартакиадасына (1976) қатысушы. Жаттықтырушысы: Д. Тоқтаева. == Дереккөздер == Санат:1956 жылы туғандар Санат:Алматыда туғандар Санат:Қазақстан спорт шеберлері +'''Теология''' Құдай және ілім, сөз) Құдай жайлы дін ілімі. Теология ұғымын зерттеушілердің дені теистік діни ілімдермен байланыстырады. Теология ұғым ретінде христиан діні келгенге дейінгі Платон еңбектерінде де кездеседі. Платон бұл ұғымды өзінің Құдай жайлы ілімінде қолданбаса да, филос. тұрғыдан талданатын мифологияға байланысты қолданған. Кейіннен теология термині Гомер, Гесиод, Орфейдің поэмаларына қатысты қолданылып, оларды теолог деп атады. Аристотель теология терминімен «Бірінші философиясы» атап, оны Құдайлық мәңгілік заңдылықтарды зерттейтін жоғары дәрежедегі теориялық ілім деп таниды. Стоиктер теологияның үш тегін бөліп көрсетті: ақындықпен байланысты мифологиялық теология, философиямен байланысты физикалық теология, ресми дін өкілдері мен заңгерлерге қатысты саяси теология христиандықтың әртүрлі ағымдарының догматтарында да бұл терминді жиі қолданды. Бірқатар христиан апологеттері антик. философия мен теология арасында қарама-қайшылық жоқ деген пікірде болды. Теология жайлы аристотельдік түсінікті және нанымға негізделген діни сенімді үйлестіруге болады деп білді. Ал қайсыбір апологеттер бұған қарсы болып, осы тақырыптағы пікірталас ұзаққа созылды. XIII ғасырда теология Құдай және оған сенім жайлы жүйелі ілім деген ұғым қалыптаса бастады. Теологияның негізінде метафизикалық күшке, құдіретте сенім жатқандықтан ол априорилы, яғни тәжірибе жасамай сенетін мәселе. Жалпы монотеистік діни кағидалармен сәйкестігіне орай теология терминін қазіргі Исламтануда иллахиат ұғымының баламасы ретінде қолданады. Теология аянға яғни Құдай сөзіне (қалам) негізделіп, Жаратушы болмысын материалдық дүниедегі заттар мен кұбьшыстарды талдау арқылы дәлелдейтін физикалық теология, Құдайлық бұйрық және ерік тұрғысынан адамгершілік моральдық принциптерді таңдап, Аллаһтың болмысын дәлелдейтін догмат. теология, Аллаһтың барлығы мен сипаттарын таяуда адам мүмкіңдігінің шектеулілігін, қолданатын ұғымдарының шарттылығын дәлелдеу арқылы Құдайдан барлығы мен шексіз құдіретін дәлелдеуге тырысатын негативтік теология болып методол. тұрғыда жіктеледі. == Дереккөздер == Санат:Дін +'''Спорт орталығы''', жеңіл атлетикалық ойындар еткізілетін алаң. Типтік спорттық алаңы үш топқа: қалыпты, мектептік және оқу- жаттығуға арналған болып бөлінеді. Қалыпты үлгідегі спорттық ядро деп ұзындығы 400 метрлік жеңіл атлетикалық жүгіру жолымен қоршалған, оңтүстік және солтүстік жағында жеңіл атлетикалық секторлары бар, 104 69 м. футбол алаңы алады. Қалыпты спорттық ядро стадион аумағына енді және барлық стадиондар мен үлкен спорт алаңдарын салғанда міндетті болып табылады. Қалыпты спорттық ядро құрылымының барлық бөліктері типтік жоба бойынша жасалады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Мектептің Спорт Орталығының''' өзінің негізінде балаларға арналған футбол алаңы, ол жеңіл атлетикалық жүгіру жолдарымен қоршалады. Спорт орталығы жанында волейбол мен баскетбол алаңдары, сондай-ақ секіретін және лақтыратын орындар болады. Мектептің спорт орталығы қалыпты спорттық алаңынан айырмашылығы, оның үлкен осі меридиан бойынша емес, мектептің орналасқан жердің жергілікті жағдайларына бағыт ұстауы мүмкін. == Дереккөздер == Санат:Спорт +Саятшылықта жиі орын табатын бүркіттің түлкі ілуі '''Саят (саятшылық)''', жыртқыш құстарды аңға салу, қазақ халқындағы өте ерте замандардан келе жатқан спорттық өнер. Археологиялық қазба жұмыстары Ежелгі Тұранды мекендеген тайпалар құс салуды тіпті қола дәуірі кезінде-ақ меңгергендігін көрсетеді. Тарих пен мәдениет тұрғысынан қарағанда саятшылықтың дамуы өте қызғылықты. Қазақ саятшылары бүркіт, бидайық, сұңқар, қаршыға, бөктергі, ителгі, сапсаң тағы с.с. көптеген алушы құстарды баптап өздері алатын құстарға түсуді үйреткен. Мұндай өнер қырғыз, араб ішінара түркімендердің арасында да дамыған. өнер. Крестшілер жорығынан кейін араб мәдениетімен танысқан еуропалықтар сұңқар салуды үйренген. Саятшылықтың бұл түрі әсіресе XII-XIII ғасырда Еуропа елдерінде кең тараған. Қазақ халқы саятшылықты тұрмыстық пайдасы бар өнер ретінде де, көңіл көтеретін табиғатпен етене араласатын спорт ретінде де қараған. ==Қазақ халқындағы дәстүр== Қыран құстармен аңға шығады. Саятшылықта өнердің бір түрі. Құс салып аңға шығатын адам '''«құсбегі»''' -, деп аталады. Құсбегі де табиғаттан берілген сый. Ол қыран құсты т��рбиелеп, олардың табиғатын түсінеді, қай уақытта аңға шығу керек екендігін біледі. Мұндай адамдар қазір де бар, бірақ аз. Қолға үйрету үшін мына қыран құстар ыңғайлы: бүркіт, сұңқар, қаршыға. Негізінде аңшы адамдар құсбегілер бүркітті қолға үйретіп, аңға салған. Түріне, аңға түсу қабылетіне қарап мына түрлерге бөліп, атаған: т'''астүлек, мұзбұлақ, көк түбіт, май түбіт, барқын, баршын''', т.б. Аңшы құстарды өте жоғары бағалаған. Мұндай құстардың өз жабдықтары болады: '''құндақ, томаға, тұғыр, балақ бау, желі бау –байлауыш.''' Қыран құстарды қолға ұстап, тәрбиелеу үшін өзі бір үлкен ғылыми әдістерді меңгеру керек. Әбден дайын болған бүркітті қыс түскен соң қасқырға, түлкіге, қарсаққа, сайғаққа салған. Жазда, күзде –қазға, үйрекке, қырғауылға, т.б. құстарға салған. Аңшылардың көптен күткен аңға салу күні «сонар» деп аталған. Сонар желсіз, ашық күндері. Бұл күндері аңның ізі қарда анық көрінеді. Сонар үшке бөлінеді: ұзақ сонар, 2- келте сонар, қан сонар. Қан сонарда аңшының жолы болып олжалы қайтқан. Аңшының аңнан табыспен қайтуы ауылы үшін мереке болған. Олар өздерінің аңшыларын мақтанышпен қарсы алып, оларды мақтан тұтқан. Саятшылық тек қызық үшін уақыт өткізу үшін емес. Ол үлкен өнер. == Саят маусымы == Саят уақыты онда пайдаланылатын қыран түріне байланысты әртүрлі болып келеді. Шағын қырандарды құс ілдіруге жыл құстары балапандарын кейін басталып, жыл құстары қайтқанға дейін жалғасады. Әсіресе алғашқы аяз түсіп, құстар көлге топ-тобымен жиналған кезде олжаны молынан түсіруге болады. Ителгімен жыл бойы саят құрады: жазда қаз, үйрек, дуадаққа, күз бен қыста ұсақ аң мен қоянға салады. Қазақтар бүркітті, қарашада теріскей мен Сібірден суык жел соғып, құстар жылы жаққа ауып, жан-жануар қысқы дайындыққа кіріскен кезде бастайды. Бүркітпен саятқа шығу қар түскеннен басталып, қыс аяқталғанға дейін жалғасады. Тәулік ішінде қырандардың ең шабытты кезеңі таңертең ерте және кешқұрымғы уақыт. Саятқа қырандарды аштай алып шығады. == Саятқа дайындық == Саят атын суарып, егер күнұзақ жүретін немесе қонатындай жағдай болса, беретін жем (сұлы) ала шығады. Құрал-жабдық, арқан-жіп, қоржындары мен күнұзақ далада жүргенде талғажау ететін жолазық, ас-су дайындайтын ыдыс, оттықтарын қамдайды. == Саятшылықта қолданылатын құрал-жабдықтар == '''Томаға''' бүркіттің екі көзін саңылаусыз жауып тұратын бас киім. '''Жезтұяқ''' бүркіттің саусақ кемтарлығын толықтыру мақсатымен жезден жасалған тұяқ. '''Аяққап''' бүркітті саусақтарын түлкі шайнап тастаудан сақтау үшін әр саусаққа жеке-жеке кигізілетін теріден жасалған саусаққап. '''Балақ бау''' құстың аяқтарына тағылатын қайыс бау. '''Аяқ бау''' құстың балақ бауына жалғанатын ұзындау жіңішке жіп. '''Ірге бау''' аяқ бауды ұзартуға арналған тиегі бар қайыс. '''Тобаршық''' ірге баудың бір ұшындағы ағаш тиек. '''Шыжым''' құстың қашып кетпеуі үшін жасалған арқан. '''Биялай''' бүркітшінің оң қолына киетін қолғап. '''Балдақ''' құсты ат үстінде алып жүруге арналған тіреу. '''Тұғыр''' құсты қондырып қоятын орын. '''Жемаяқ''' бүркітке жем беретін ыдыс. '''Жемқалта''' аңға шыққанда құстың шақыру жемін салатын қалта. '''Түтік''' құстың ішіне су және басқа сұйық құюға арналып жасалған аспап. '''Ырғақ''' асау құсты көндіруге арналған орнықсыз, ырғақты тұғыр. == Дереккөздер == Санат:Саятшылық +alt=A.| бүркіттің екі санында бұрқыраған қалың мамық майда жүндер мен елібше талшықтары, өте жұмсақ әрі салалы, әрі тығыз біткен қауырсыншалар. Бұл жүндер құсқа арнайы кигізген шалбар сияқты оны ыстық-суықтан, жел-бораннан, жауын-шашыннан қорғайды. Отырғанда құстың аяғынан басына дейін түгел жабады. Бурют табиғатында балақ жүндер қысқа-ұзын, аз-мол, түстері де әртүрлі бола береді. Құсбегілер балақжүннің әрі ұзын, әрі салалы, әрі мол болғанын ұнатады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +стадиондар''' Қазақстанда алғаш Алматыда, "Динамо" қоғамы XX ғасырдың 30-жылдарында салынады. Содан соң Петропавлда, Семейде салынды. Түрксібті салу уақытында Шымкент, Жамбыл, Қазалы, Қызылорда қалаларында стадиондар тұрғызылды. Республикадағы ең үлкен стадион Алматыдағы Орталық стадион (30 мың орын). Қазір Шымкентте, Қарағандыда, Теміртауда, Павлодар да, Астанада, Ақтөбеде т.б. салынған үлкен стадиондар бар. Республикада 01.06.2003 жылы 155 стадион болды. == Дереккөздер == Санат:Спорт +Қажымұқан Мұңайтпасов атындағы стадион (Астана) '''Орналасуы''' '''Салынған''' 1936 жыл '''Ашылған''' 1963 жыл '''Қайта өңдеуден өткені''' 1998 жыл 12 250 '''Торбеті''' '''Иесі''' '''Командасы''' Астана-1964 == Тарихы == 1936 жылы бұл стадионның маңында жартылай қираған бекініс орнын 14-ші Кавалериялық полк әскери бөлімшесі тазалап, дене шынықтыру, дайындықтарын және футбол жаттығуларын жүргізе бастады. 1938 жылы алдымен «СТРЕЛА» спорттық қоғамы құрылды, көп кешікпей ол «ЛОКОМОТИВ» деп атын өзгертіп, темір жол торабы жұмысшыларын біріктірді. Теміржолшылар көп уақыт саланы дамытуға жауапты болған. Стадионның аумағы 10 мың шаршы метрге дейін ағаш шарбақпен қоршалып, мың орындықпен жабдықталған ағаштан батыс мінбе құрастырылып және футбол алаңы айналасында жүгіруге арналған жолдар пайда болған. 1951 1962 ж.ж. аралығында қалалық стадионның көптеген атаулары болды, нақтырақ айтқанда: «ИСКРА», «БУРЕВЕСТНИК», «ЕҢБЕК», «ТОРПЕДО». Өйткені стадион әр-түрлі спорттық кәсіподақ қарамағында болды, кейін «Казахсельмаш» зауыты балансына өтті. Сол жылдары стадионда хоккей ойнайтын корт, киім ауыстыратын орындар және шығыс мінбесі пайда болды (ағаш). Стадионда өткізілген алғашқы ресми ойын 1964 жылы 14 мамырда КСРО чемпионаты «Б» классының ойыны болды, стадионға өз командасына қолдау көрсету үшін 10 мыңнан астам жанкүйер келді. Бұл күні «Динамо» (Целиноград) «Локомотив» (Орынбор) командалары кездесіп, 2:0 есебімен біздің жерлестеріміз жеңіске жетті. 1975 жылы стадион футбол клубымен бірге «Целинэнерго» балансына өтті. Энергетиктер стадион атауын «Энергия» деп, ал футбол командасын «Целинник» деп өзгертті. Шығыс мінбесінің үстіне металдан жасалған күнқағар орнатылды және жеңіл атлетика спортшылары үшін арнайы синтетикалық төсеніштен жүгіруге арналған жолдар салынды. Жарық көзері жаңартылған, электронды көрсеткіш тақтасы орнатылды. 1986 жылы Облыстық атқару комитетінің сұрауы бойынша, Республиканың Советтік министрлігі стадионға атақты спортшы, грек-рим палуаны Қажымұқан Мұңайтпасовтың атын берді. 1998 жылы ай ішінде стадионда халықаралық деңгейдегі жарыстар өткізуге қажетті барлық жағдай жасалды. Жаңа оңтүстік мінбесі салынып, оның үстіне электрондық көрсеткіш тақтасы орнатылды. Барлық үш мінбеге жаңа дербес орындықтар орнатылды, көрермен сыйымдылығы 12 500 адамға дейін жеткізілді. 1998 жылғы маусымның 10 күні стадионда Қазақстан Республикасы астанасының ашылу салтанаты болды. 2000 жылы стадионда алғашқы рет футболдан Қазақстан Кубогының финалы өтті. Ол жылы Алматылық Қайрат пен Петропавлдық кездесіп, 5:0 есебімен Қайрат жеңіске жетті. 2001 жылы стадионда қайтадан футболдан Қазақстан Кубогының финалы болды. Бұл жолы жергілікті Жеңіс командасы мен павлодарлық Ертіс ойнады, нәтижесінде пенальти арқылы Жеңіс 5:4 есебімен ұтты. Стадионның базасында «Достық» Спорткомбинаты» Мемлекеттік коммуналдық қазыналық кәсіпорыны құрылды. Жыл сайын стадионда көптеген спорттық іс-шаралар, Президенттік көпсайыстар тапсыру, Астана күні мейрамын мерекелеу және УЕФА халықаралық футбол ойындары өткізіледі. Жазғы маусымда қала тұрғындары стадионға еркін кіріп, дене шынықтырумен шұғылдана алады. Қажымұқан Мұңайтпасов атындағы стадион өзінің 60 жылдық тарихымен, Қазақстан астанасының халықаралық стадионы мәртебесіне ие болды. == Сыртқы сілтемелер == «Достық» Спорткомбинаты» Мемлекеттік коммуналдық қазыналық кәсіпорыны == Қысқаша мәлімет == атындағы стадион''' (Астана қаласы). Қайта жаңартылған қалалық стадион. 15 мың орындық. Қызмет бөлмелері, спортзалдары, ойын алаңдары, тарату орталығы т.б. бар. Мұнда 2001 жылы ҚР халықтарының салтанатты ашылу рәсімі болды. == Дереккөздер == Санат:Қазақстан стадиондары Санат:Жеңіс ФК +'''Жембасар''', бұл саусақтың атқарар қызметі өзінің жембасар (жем басар) атынан-ақ айқын байқалады. Тегеуріннен кейінгі ең әлді, қарулы саусақ та осы. Қырандардың негізгі қорегі ет болғандықтан, кесек етті қылғи саларлықтай бөлшектеуге белгілі дәрежеде күш жұмсау керек. Құс қашан да өз жемін екі аяғына басып тұрып, тұмсығымен тістеп, тебе тартады да, жұлып- үзіп қылғиды. Сонда екі аяқтың ішкі жағына біткен екі саусақ жемнің үлкенінен ұсағына дейін өткір болат тұяқтарымен басып ұстап тұрады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Жем қалта''', аңға шыққанда құстың шақыру жемін салатын қалта. Тіленіп ұшқан құс кейде әр жағдаймен аңға түспей, бір қиырға барып қонып қалады. Кейде аңды өзі қағып, өзі аулауға үйретілген бүркіттің иесінен шалғайлап ұшатын кездері де кездесіп тұрады. Осындай жағдайда құсты дереу қолға шақыру керек болса, жем қалтада алып жүрген "қызылды" көрсету арқылы ғана шақырылады. Сондықтан жем қалтада қашан да қойдың толарсақты еті, қоянның бөксесі, кекілік, үйрек, әйтеуір, құсты шақыруға арналған қол басындай "қызыл" болғаны жөн. Құс аңшылығы көбіне қыс маусымында болатындықтан, аязда қызылдың қатпауын еске алып, жем қалта киізден жасалады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''"Өскемен", дене тәрбиесі- сауықтыру кешені''' (1969), бірінші 36x18 м, екінші-үшінші залдары 36x18 м. Қазақ түсті металдар өндірісінің жобасы бойынша салынған. Жалпы дене дайындығы топтарының, спорттың ойындар түрлері, көркем гимнастика бойынша оқу-жаттығу топтарының облыстық және республикалық жарыстар өткізуге арналған. Мұнда еркін күрестен, көркем гимнастикадан. "Шығыс сұлуы" халықаралық турнирлері, ауыл спортшылары арасында ауыр атлетикадан Бүкілодақтық біріншілік (1977), волейболдан, гандболдан, спорттық акробатикадан Қазақстан чемпионаттары өткізіледі. == Дереккөздер == Санат:Қазақстан спорт кешендері Санат:Өскемен +'''Құс аяқбаулары''', балақ (білезік), бау, шолақ аяқбау, ірге (ортақжелі) бау, шыжым деп жабдықтар қатарында өлшемі мен үлгісі айтылады. Ол жұмсақ қайыс, жарғақ, былғары, хром сияқты ұлпа заттардың бедерсіз, жылтыр өң жағын ішке қаратып астарласа, қозғалғанда аяқ түгін қажамайды (арасына жұқа киіз, жүн, не мақта қойса, тіптен жақсы), сырты мықты, жұмсақ қайыс, не былғары болумен бірге құстың жіліншігіне дәлме- дәл болуы да шарт. == Дереккөздер == Санат:Спорт +thumb '''Терек''' () талдар тұқымдасына жататын жапырақ тастайтын ағаштардың тегі. == Таралуы == Қазақстанның барлық аймағында кездеседі. Өзен жайылмасында, далалық жерлерде, тау етегінде, бұта арасында өсетін 15 түрі (ақ терек, көктерек, қара терек, бәйтерек, тораңғы, т.б.) бар. Бұтақ шоғыры пирамида пішіндес. Жапырағы жалпақ, сағақты келген, ромбыға не қандауырға ұқсайды. Гүлі қос үйлі, гүл сырғасы (ұзындығы 15 см), салбырап ілініп тұрады, онда аталығы не аналығы ғана болады, жел арқылы тозаңданады. Негізінен, жапырағы шыққанша гүлдейді. Тұқымынан және атпа тамырынан, шыбығынан көбейтіледі. Гүлінде шырынды дискісі (тор) болады. 150 жылдай тіршілік етеді. Жемісі қорапша, тұқымы ұсақ. Терек әсемдік өсімдік ретінде өсіріледі. Қазақстанда берікқара терегі мен тораңғы өте сирек кездесетін өсімдіктер қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген. == Ағаш туралы == Терек тез өсетін ағаш, биіктігі 45 метрге дейін барады. Көбінесе 60-80 жыл, тек кейбір түрлері 120-150 жыл өмір сүреді. Табиғатта 110-ға жуық түрі бар. Будандастыру арқылы теректің тез өсетін көп түрлері алынған. Тез өсетін қасиетіне байланысты көгалдандыруда кеңінен қолданылады. Аналық терек мамыр-маусым айларында мамық шығарып, жер-көкті ластайды, әрі терек мамығына аллергиясы бар адамдарға қиындық туғызады. Сондықтан көгалдандыруда мамық шығармайтын аталық теректерді пайдаланған жөн. Ерте көктемде жапырағы шықпай тұрып, сырға секілді ақ гүл жарады. Жапырағы жұмыртқа пішіндес, жиектері аратісті. == Қолданылуы == Терек ағашын құрылыста, жиһаз жасауда пайдаланады. Қағаз, сіріңке жасау өндірісінде терек ағашының діңі жұмсақтау, ақшыл түсті түрлері қолданылады. Көгалдандыруда көше бойларына, жол жиектеріне көбірек отырғызылады. Оны тез өсетіндігіне байланысты тұрмыстық мақсатта, отын үшін өсіреді. == Күтімі == Құнарлы топырақта, күн көзінде жақсы өседі. Жазда аптасына бір рет мол суғару керек. Көктем, күз мезгілдерінде көңмен қоректендірген жөн. == Көбейтілуі == Күз кезінде қалемшелеу жолымен оңай көбейтіледі. == Терек туралы тақпақ == Теректер биік өседі, Алатұғындай Ай ұстап. Діңдері жұмсақ бірақ та Сондықтан аздап майысқақ. Жел соққанда ән айтар Жапырақтары “дауыстап”. Дауыл тұрса тербеліп Теректің белі қайыспақ. == Сілтемелер == Остапьюк В.М. Перспективы использования ''Ginkgo biloba'' L. городском озеленении Украины Гүлстан сайты Қазақ энциклопедиясы == Дереккөздер == Санат:Талдар тұқымдасы +'''"Шымыр", Павлодар қаласының дене тәрбиесі сауықтыру бассейні.''' 1991 жылы қазанында пайдалануға берілді. Бассейннің ұзындығы 25 м, жүзу жолы бар. Әр жол ең аз дегенде (5x8 40 адам), көп болғанда 10 (10х 50 адам) спортшыны өткізуге мүмкіндік бар. Қала бюджетінен есебінен салынды. Атлетикалық гимнастика мен үстел теннисі үшін бейімделген. ДШСБ Шымырды" балалар үйлерінің аз қамтылған отбасыларының балалары, спорт ардагерлері, сондай-ақ жетекші спортшылар жалпы дене дайындығы үшін ақысыз пайдалана алады. 1998 жылы осы бассейнде Президенттік көпсайыс бағдарламасы бойынша чемпионат, қалалық және облыстық деңгейдегі жарыстар өткізілді. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Қара сұңқар''', қазақ топырағында мекен еткен, яғни осы жердің төл құсы. Осында ұялайды, осында өседі. Сыртқы түсі қою қара сүр. Екі қабағының үстінде аздаған ақ шулан жолағы бар. Кейбірінің көз айналасы сәл ақ сұр таңлақтау, алқымы аздап ақ сұр бөртелеу. Екі шекесінің артын ала және екі самайында қарасұр сағалды. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Сұңқарлар''' () отрядының жыртқыш құстар тұқымдасы. Тұқымдаста 11 тек пен 58 биологиялық түрі бар. Ең кішкентайы ергежейлі сұңқар, дене тұрқы 15-19 см. == Таралуы == Антарктидадан басқа жерлерде тундрадан тауға дейін (шөлді аймақтарда да) кең таралған. Қазақстанда (ителгі, бөктергі, тұрымтай, жағалтай, лашын, ақтырнақ, бөктергі, күйкентай) түрі бар. == Сипаттамасы == Жұптасып тірлік етеді. Мекиені үш-төрт жұмыртқа табады. Көбіне тасқа ұялайды. Жұмыртқасын бір ай мөлшерінде басып, балапан шығарады. Балапаны бір жарым ай мөлшерінде ұядан ұшады. Сұңқарлар өз ауын (жемін) күндіз аулайды, ұшқан құстың көбіне қожа. Сұңқар өз жемін көбіне аспанда теуіп түсіреді. Кішігірім құстарды жерге жеткізбей, қайта оралып, іліп әкететін кездері де болады. Қонақтаған құстарды өздері үркітіп барып, теуіп түсіретін сәттері де жиі, Қоян сияқтыларды қашып бара жатқанда-ақ тебеді. == Жіктелуі == Тұқымдаста 11 тек бар: ''Daptrius'' ''Ibycter'' ''Caracara'', бұрын ''Polyborus'' ''Milvago'' ''Micrastur'' ''Polihierax'' ''Microhierax'' ''Falco'' == Дереккөздер == Санат:Сұңқарлар +'''Мұзбалақ''', бұл жас емес. Мұның дәл түсінігі өзінің әлі жететінінің бәрін құтқармайтын, ертеден кешке дейін алысса да жалықпайтын, аңды көргенде өлермендене жанып түсетін, өжеттігі мен қайраты бойында, талабы мен бақыты маңдайына қатар біткен, қырып сал қыран. '''Мұзбалақ''' бес жасар бүркіт; қыран бүркіт, ақ иық алғыр құс == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''"Юбилейный", Өскемен қаласының спорт сарайы''', 1964- 1968 жылдары салынды Хоккейден, мәнерлеп сырғанаудан, бокстен, кикбоксингтен, күрестен спорт шараларын, концерттер мен көрмелер өткізуге арналған. Спорттық стадион жоғары лигадағы командалар арасында шайбалы хоккейден матчтар, КСРО кубогы, чемпионат, "Алтын шайба" турнирінің ақтық жарыстары, жасөспірімдер арасында хоккейден 1996 жылы Азия мұхиты елдерінің ойындары, кәсібилер арасында кикбоксингтен Әлем чемпионаты, Ресей және Қазақстан командалары арасында матчтар өткізілді. Балалар мен жасөспірімдер командасының біріншілігі, жоғары лигадағы шайбалы хоккейден Қазақстан Республикасы мен чемпионатының ойындары етеді. Спорттық стадионның негізінде "Алтай" спорттық кәсібилер клубы, (шайбалы хоккейден ОІДБЖСМ) жұмыс жасайды. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Спорт лотореялары''', спортқа қызығушылық түрліше спорт лотореясының әлемде пайда болуына әкеледі. Қазақстанда "Спортлото" спорттық сандық лоторея көбірек кең тарады. Оның алғашқы тиражы 1970 жылы қазанда ойналды. Бұл лотореяның ұраны: "Сіз де ұтасыз спорт та ұтады". Карточкаларды сатудан түскен қаражаттың жартысы ұтыстарды төлеуге, екінші жартысы спорттық, құрылыстарға жұмсалды. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Тау бүркіті, ой бүркіті''', жұрттың айтуына қарағанда, бүркіт атанған қырандар тау бүркіті, ой бүркіті болып екі топқа бөлінетін көрінеді. Немесе "ой құсы, қыр құсы, түз құсы" деп бөлінеді. Кейде оны "ой бүркіті, орта тау бүркіті, Ұлытау бүркіті" деп те айтушылар бар. Сонымен бірге құсбегілер аузында Алтайдың ақ иығы, Еренқабырғаның алып қарасы, Нарынның сарысы, Дересінің сарысы, Оралдың қара шолағы, Алатау бүркіті, Арқа бүркіті, Боғда бүркіті, Қаратау бүркіті, Хан-Тәңірі бүркіті, Құбыққұм, Қызылқұм, Қарақұм далаларының бүркіті, Бетпақдала бүркіті деп құсқа жер атын қосып айту да көп кезігеді. Осылай айтуларға қарағанда, бүркіт мекен сақтағыш, бір маңнан, бір төңіректен көп ұзамайтын құс көрінеді. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Спортқа мамандану,''' спортқа маманданудың мазмұны спорттың қайсыбір саласынан жоғары жетіс��іктерге жету үшін қажетті білімдерді, іскерліктерді, дағдыларды білу, сондай-ақ таңдап алынған спорттық түрлерінің талаптарына жауап беретін дене және рухани қасиеттерді, қабілеттерді дамыту болып табылады. Спорт мамандығын қолданылу жоғары спорт жетістіктердің міндетті шарты болып табылатын, спортпен шұғылдану тәсілі. Ол спорттың сан алуан түрлерін, жетілдіруге көп жағдайда басымдылық берілетін қайсыбір спорт түрін таңдап алудан тұрады. (спорттың өзге түрлерімен салыстырғанда); Спортшының уақыты мен күші спорттың таңдап алған түрінде көбірек жетістіктерге жетуге қажеттілердің біріне жаттығуға аударылады. Спорт мамандары спортшыны дайындау процесі, оны спорттық жаттығудың процесі есебінде сипаттайтын кейбір белгілерге ие болады: көптеген жылдар бойы үзбестен, таңдап алынған спорт түрінде, жаттығудың үздіксіз, жоғарылаған жүктемелерді қолдану және басқалар. Спорттық тәжірибеде спорт мамандықты меңгеруге ертерек ұмтылу мүмкіндігі де байқалады. Іс тәжірибесі сондай-ақ кейбір спорт түрлерінде балалық шақтан басталады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Топшы''', адамның иық буыны, құс қанатының топшысы, қамшы ұшындағы өткермелеп тастаған түйін, көген бүршағының бір жақ басындағы арқанның, жіптің, құс ірге бауының бір жақ ұшындағы еткермелеген түйін-түйме, ескі, тозығы жеткен киім-кешектің жыртық-тесігін жамап-жасқап, бүріп-бүріп қалпына жақындатып, лекерлеп тігу сияқты сөздерде де топшы атауы кезігеді. Қолға ұсталмаған, көзге шалынбаған, дәмін, иісін сезбеген, құлақ естіген істі ғана ойша түйіндеу, жорамалдау, ойша бір түйінге келу кездерінде де топшылау сөзі ұшырасады. Құс қанатындағы топшы-түйін, түйме, тобыршық, тоғыз тарау деген мағынада тұр. Құс топшысы құс саусақтарын құрамдап, біріктіріп тұратын буын. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Спорттық маусым''', спорттың әрбір кез келген түрі бойынша оқу-жаттығу сабақтары мен спорттық жарыстарды климаттық жағдайлары бойынша өткізуге ең көп қолайлы жыл кезеңі. Әдетте жыл биігінде жазғы және қысқы деп екі маусымды айырып қарастырады. Арнайы спорттық ғимараттар мен құрылыстардың (жабық су бассейндерінің, жазғы мұз айдындарының, ерекше сырғанау жамылғылары бар жазғы, шаңғы тұғырларының жене т.б.) саны үнемі өсуіне байланысты, спорттық кейбір түрлерінде Спорттық маусым түсінігі жойылуда, өйткені жаттығулар мен жарыстар бүкіл жыл бойы өткізеді. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Тереңөзек''' Қызылорда облысы Сырдария ауданындағы ауыл, аудан және Тереңөзек кенттік әкімдігі орталығы. == Географиялық орны == Облыс орталығы Қызылорда қаласынан қарай 52 км жерде, Сырдария өзенінің жағалауында орналасқан. == Халқы == 1999 жылы тұрғындар саны 9408 адам (4708 ер адам және 4700 әйел адам) болса, 2009 жылы 9132 адамды (4604 ер адам және 4528 әйел адам) құрады. == Тарихы, шаруашылықтары == Іргесі 1906 жылы Орынбор Ташкент темір жолының салынуына байланысты қаланған. Кент 1995 жылға дейін өзімен аттас мал бордақылайтын кеңшардың орталығы болған. Одан басқа Жаңадария орман шаруашылығы аудандық тұрмыстық қызмет көрсету комбинатының №10 мектебінің орталығы болды. Нарықтық экономикаға өтуге байланысты бұрынғы шаруашылықтар мен кәсіпорындар Олардың негізінде (заңды тұлғалар бойынша) Т-те 11 ЖШС, шаруа қожалығы, АҚ, өнеркәсіп бағытындағы кәсіпорындар құрылды. Сонымен қатар, аграрлық секторда А. ш. құрылымдары АҚ, 26 ЖШС, серіктестік, ӨК, 30-дан астам біріккен шаруашылықтар бар. == Инфрақұрылымы == Кентте орта, бастауыш, кәсіптік-техн. мектеп, кітапхана, музей, мәдениет үйі, стадион, спортзалы, аудандық аурухана, емхана, пункт, бар. Тереңөзекте қонақүй орналасқан. == Кәсіпорындары == Су құбырларының жалпы ұзындығы 14,5 км. 160-қа жуық шағын кәсіпкершілік нысандар жұмыс істейді. Ірі кәсіпорындарына «КРЭК» АҚ бөлімшесі, «Асар», «Гүл-Дастан» ЖШС-тері, «Тереңөзек мұнай өнімдері», «Тұмар» АҚ-тары, «Қазпошта», «Қазақтелеком», орман ш., су ш., «Қайнар» мемлекеттік коммуналды кәсіпорны, т.б. аудандық бюджеттік мекемелер жатады. Кенттегі темір жол стансасының ғимараты архитектуралық ескерткіштер тізіміне енгізілген. ==Тереңөзек халық театры== Тереңөзек халық театры кәсіпқой мекеме. Сырдария ауданы мәдениет үйі жанынан драма үйірмесі ретінде ашылған. 1988 жылы халық театры атағын алған. Театр ұжымы Ш. Құсайыновтың «Есірген ерке» үш актілі драмасын (1990), Ә.Әбішевтың «Мәди» спектаклін (1992), Абайдың 150 жылдығына және 2-дүниежүзілік соғыстағы жеңістің 50 жылдығына, 90 жылдығына (1995) арналған көріністерді, Т.Ахтановтың «Күшік күйеу» спектаклін (1999) сахналады. 1996 жылы Жаңақорған кентінде өткен облысы халық театрлары байқауында Қ. Мұхамеджановтың «Өзіме де сол керек» спектаклін қойып, жүлделі 2-орынды жеңіп алды. 1998 жылы Қызылорда қаласында өткен Сырдария ауданының мәдениеті мен өнері күндерінде Ә. Ақпанбетовтің «Түнгі көбелектер» спектаклін сахнаға шығарды. == Кент суреттері == Теренозек. Ж.д.станция IMG 20220625 жол стансасы Теренозек. Станция IMG 20220625 145018.jpg |Станса Теренозек. Вид села. IMG 20220625 Теренозек. Вид села. IMG 20220625 Теренозек. Вид села. IMG 20220625 == Дереккөздер == Санат:Сырдария ауданы (Қызылорда облысы) елді мекендері +''Тілерсек'', құсбегілер бүркіт аяғының кептеген мүшелерінің атауларына назар аударған. Солардың бірі бүркіттің тілерсегі (тобығы). Бүркіт тілерсегі сұқ саусақты бас бармақтың бірінші буынына жеткізіп ұстаған орамына толса немесе орамы одан да артылса, әлділікке, орамы бұдан кемдеу болса, әлсіздікке жатқызылады. Егер бүркіт тілерсегі түлкі тілерсегінің орамынан олқылау соқса, ондай бүркіттің түлкіге шамасы жетпейді деп бағаланады. Тілерсек сынға жататын мүшенің бірі болып саналады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Шәулі''', қытай тіліндегі шяудің қазақша аударма ұғымы бір мағынасы кішкене, ұсақ, уақ, титтей, тинамдай, биттей, битімдей, екінші бөбек, балғын, балдырған, балауса, жас бала, үшінші кенже, кенжелеу, кенжесымақ, шөже, шежелеу, теменгі саты, төменгі балдақ, төртінші төмендету, кішірейту, қораштату, шүмшиту, азайту, бағасын түсіру сияқты мағыналарды ұқтыру үшін де сөз арасында "шяу" сөзі қыстырылады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Шүйлеу''', құстың ұзақ уақыт ұшпай, ұшырылмай отырып қалуынан туған селқостық, бейжай, мең-зең, делсалдық, зауықсыздықты "шүйлеу" деп атайды. Шүйлеу дегеніміз ұшпады, ұшырылмады, көптен бері ат тебінінде алып жүрілмеді, аңға салынып арпалысқа түсірілмеді, еркін ұшып-қонып, денесінің қырыс-тырысын жазбады,қанатын қағып, самғап, өз еркімен қалықтап, жебей ұшпады. Көңіл- күйі марғау тартып, топастанып қалды, ұшуға зауқы жоқ, ұшып- қонудан қарайып қалды. Еріксіз омалып, топ қанат болып отыр деген мағыналарды ұқтырады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Салмақты арнай тәртіп бойынша немесе ас қабылдауды айрықша шектеу арқылы спортшы денесінің салмағын қолдан азайту. Салмақты қалыптастыру спортпен айналыса бастаған уақыттан спорттық өмір (спортшының өмірі емес) 15-20 жылға созылады. Бұл белсенді түрде жаттығулар өткізіп, үлкенді-кішілі жарыстарға қатысатын, тер төгіп, еңбек ететін, мүмкін болған үздік нәтижелерге қол жеткізетін уақыт. Спортшы бұған қоса ол өз денесінің салмағын да реттеп бір қалыпта ұстайды. Салмағы 70 кг. келетін 25 жастағы адамның денесінде су 60- 65%, бұлшық ет 25-40%, май 10- 20%. Семіріп кеткен адамда су 35% дейін төмендеп арықтарда дене салмағының 70% үлесін су алады. Спорттық жарыстарда су, ет, майдың арақатынастары біркелкі болуға тиісті. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Серіппе''' немесе '''Батут''' (, «соғу») үстінде секіру үшін арналған болат серіппелер және резеңкемен тартылып кермеге бекітілген серпілмелі тор. Гимнасттар, ғарышкерлер кеңістікте дененің тепе-теңдік қалпын ұстау үшін батутта арнайы жаттығулар өткізеді. Батутта секірушілер жарақат алып қалмас үшін негізгі тордың айналысына қосымша торлар жасалады, батуттің айналысына қосымша жұмсақ маталар төселеді. 1. Батутта секіру және слэмбол серіппелі тор үстінде ойналатын спорттың бір түрі. 2000 жылдан бастап Жазғы Олимпиада ойындарының тізіміне кірген. 2. Циркта акробатикалық нөмерлерінде қолданылады. 3. Жаттығулар снаряды ретінде гимнастикада, суға секіру т.б. спорт түрлерінде пайдаланады. Ғарышкерлерді дайындау орталықтарында 1960 жылдардан бастап қолданады. ==Батутта секіру== Батутта секіру немесе Серіппеден секіру, Қазақстанда керме тордың серпілмелі екпінімен биікке секіріп түрлі қимылдар, айналымдар жасау. Бұл секірістер жеке кейде жұптасып орындалады. Жұптасқан секірістерде екі спортшы орындайтын жаттығулар бір-бірлерінен айнымайтын ұқсас болуға тиіс. Батуттан секіру Қазақстанда 1960 жылдан бастап дами бастады. 1963 жылдан бастап акробатикалық секірістердің бағдарламасына енді, ал 1971 жылдан жеке спорт түрі ретінде дамып келеді. А.Мищенко 1971 жылы КСРО чемпионатында қола, 19 жылы күміс медальға ие болды. Қазақстандық Батут секірушілер КСРО кубогінде және көптеген халықаралық жарыстарда бірқатар табыстарға жетті. Секіру үшін жасалынған серіппелі тор батут деп аталады. Бұл адамның кеңістікте тепе-теңдік қалпын сақтауды дамытатын спорт түрі. Одан жарыс еркін және арнаулы бағдарламалар бойынша жекелей және командалық есепте ұзын саны 10 қимыл көрсетуден өтеді. Спортшының тоқтап, жығылып қалғаны, берілген тапсырманы орындай алмағаны, жеткіліксіздігі үшін терешілер ұпай санын кемітеді. Мұнда берілген ең жоғары ұпай 10. Батуттың серіппелі торы жұмсақ матамен қапталып секіретін аумақтың шаршысы қызыл сызықпен белгіленеді. Top қалыпқа мықтап тартылып оның жан-жағына қалың әрі жұмсақ төсеніш төселеді. Үйлесімді секірулер үшін екі батут қатар қойылады. Батуттан секірушілер арнайы жасалған аяқкиімдер және спорт костюмдерін киеді. Жеке жаттығулар бойынша іріктеу жарыстарынан кейін 10 спортшы анықталып олар финалдық сынға түседі. Ал командалық жарысқа әрқайсысының атқаратын міндеттері белгіленген 3-4 спортшы қатысып олар міндетті және еркін бағдарлама бойынша өнер көрсетеді. Үйлесімді секірісте екі батут үстінде екі спортшы бір уақытта бір-бірлеріне ұқсас біркелкі жаттығуларды орындайды. == Дереккөздер == Санат:Спорт түрлері +'''Спорттағы маркетинг''' (ағылшын "market" -сату), яғни шығарған заттарды және көрсеткен қызметтерді сату деген мағынаны білдіреді. Адам өзінің қажеттілігін өндірістен шыққан заттарды және адамдардың қызмет көрсетуі арқылы өтей алады. Демек, маркетинг қажеттілікті өтеудің қоғамдағы бір құбылысы болып табылады. Сондықтан да өмірде оның араласпайтын саласы жоқ. Соның бірі спорт. Спорттағы маркетинг, алғаш рет бұл атау 1978 жылы "Эдвертайзинг Эйдж" журналында пайда болды. Мұнда кез келген спорт түрін, олардан өтетін жарыстарды, спорт киімдерін, спорт қүрылыстарын, спорт арқылы кез келген кәсіпорынның шығарған өнімдерін насихаттау арқылы пайда табуға болады. Маркетинг арқылы балық спорт үлкен шоуға айналды. Сондықтан соңғы 20-30 жылда спорттағы Маркетинг жедел қарқынмен дамыды, оның негізгі бағдарлары анықталды. Олар: бұқарамен тығыз байланыс; ақпарат құралдарымен әсіресе теледидар каналдарымен бірлесе жұмыс істеу; спорт жарыстарын жарнамалау; сыбайластық, демеушілер іздеу. ==Демеушілік және маркетинг== Демеушілік және маркетинг, кез келген спорт түрі бұқаралануы, қызықты жарыс¬тар өткізу үшін олигархтардың, қоғамдық ұйымдардың демеушілігін қажет етеді. Мұның үш саласы бар: қаржылай, жарнамалау жене қолма-қол көмек керсету. Спорт арқылы демеушілік керсетушілер өзінің қызметі мен өнімдерін жан-жақты насихаттай алады. Мысалы, "Адидас", "Найк", "Рибок" және т.б. фирмалар спортқа демеушілік көрсету арқылы өздері шығарған өнімдерді дүниежүзіне тарата білді. Демеушілік көбіне өздерімен бақталас фирмаларды жеңіп шығу үшін де керек. ==Демеушілік және лицензия алу== Демеушілік және лицензия алу (лат. sentia), рұқсат алу, спорт киімдері, белгілері (эмблемалары клубтың, спортшының команданың есімдерін т.б. спорт түріне байланысты шыгарылган өнімдерді пайдаланғаны үшін өнім иесіне қаржы телейді. Мұндай рүқсаттың құқығын көбіне демеушілік керсеткен ұжымдар алып алады, Мысалы, АҚШ-тың бір фирмасы бейсбол баскиімдері мен футбол қуыршақтарын сату лицензиясын алып миллионер атанған. Соңғы уақытта Олимпиядалық ойындарға, Әлем чемпионаттарына қатысу үшін ХОҚ (халықар. Олимпидиялық комитет) кейбір спорт түрлері үшін Л. межені белгіледі. Олимпидиялық ойындарда тек осы межедегі талаптарды орындаған спортшылар ғана қатыса алатын болды. ==Маркетинг және жарнама== Маркетинг және жарнама(жарнама фр. Reclame), өнімдерді өткізудің, спортта оны насихаттатудың қозғаушы күші. Спорт ұжымдары, бірлестіктері, клубтар, командалар өз жұмыстарын насихаттату үшін қыруар қаржы жұмсайды. Мемлекет қаржысымен жұмыс істейтін мекемелер бюджет шығындарын жоспарлау кезінде жарнама жасауға арналған қаржыны қарастырады, оны жоспарға енгізеді. Спортта жарна- малардың мынадай түрлері бар: шыққан өнімдерге спортшының (команданың) есімін, белгісін пайдалану, спорт қүрылыстарына, көшелерге жарнамалар ілу, мақалалар, хабарландырулар беру, теледидардан, радиодан спортшыларды, мамандарды сөйлету, кітаптар, альбомдар шығару жәнет.б. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Сепак такрау''', спорттың түрі. Екі адамнан екі команда ойнайды. Алаңның көлемі мен тордың биіктігі бадминтондағы секілді, ал ережені волейболға ұқсас. Бірақ бұл ойында қарды пайдалануға болмайды, допты аяқпен тебеді, іске бас та, иық та, сан да кіресіп кете алады. Бір ойыншы допқа бір-ақ рет, ал команда ең кеп болғанда үш рет жанаса алады. Сепак такраудағы доп арнайы сабақтардың тоқылады, бірақ ойынға қатысушыларға пластикалық допты пайдалануға рұқсат етіледі. Ол көлемі жағынан қол добынан кіші, 170 гр- нан 190 гр.-ға дейін тартады. Кезеңнен тұратын ойында, 15 ұпайға дейін жинауға барады. Жеңімпаз ұпай санын анықтайды. 500 жыл бұрын бұл ойынды Малайзия патшасының отбасы мүшелері ғана ойнаған. Малайзияда пайда болған. Сепак такрау Оңтүстік Және Шығыс Азияда тараған. "Сепак" Малайзия тілінен аударғанда "соғуды", ал тай сөзі "такару" "допты" білдіреді. Жапонияда осыған ұқсас Кемари ұлттық ойыны бар. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Спорттық машықтану''', (ағыл. "training") жоғары нәтижеге жету мақсатында спорттық жаттығуларды қайталап орындау. Спорттық машықтану мазмұны біртіндеп кеңейе түсті және XX ғасырдың 30- жылдарынан бері қарай спорттық тәсілге, амалға үйретуді оларды жетілдіруді дене қасиеттерін дамыту, ерікті тәрбиелеуді біріктіретін жоспарланған процесс есебінде түс��ндіріліп келеді. Бұл ретте табыстарға жетуге ғана бағытталған. Жүйесі педагогикалық процесс есебінде дене дайындығының (жалпы, арнайы), әдістік және тәсілдік шеберлікті меңгерудің, моральдық және ерік қасиеттерін тәрбиелеудің білімін алудың органикалық үйлесімділігіне құрылады. Спорттық машықтанудың барысында осы негізгі компоненттер бірінен соң бірі, бірыңғай өзара байланысқан процесс есебінде бір мезгілде іске асырылады. Бұл ретте жынысына, жасына жекелеген спорт түрлерінің арнайы дене және спорттық дайындықтың деңгейіне және жаттығу кезеңдеріне байланысты қойылған міндеттерді шешу үшін құралдар мен жаттығулар іріктеп алудың арақатынасының өзгеруі мүмкін. Осы негізгі қағидаларды қолдануға ізденісті тұрғыдан келу бапкердің педагогикалық шеберлігінің негізін құрайды, жоғары шеберліктегі спортшыларды ойдағыдай дайындауды қамтамасыз етеді. Тәрбиелеудің, үйретудің және дене қасиеттерін дамытудың тұтас есебінде, Спорттық машықтануға тән кейбір қағидалар және жалпы педагогикалық принциптер негізінде жүзеге асады. Олардың қатарына жан- жақтылық, саналылық, реттілік, жекелілік сияқты т.б. қағидалар жатады. Спорттық дайындық дене және ерік қасиеттерін, шеберлікті дамытып, жетілдіру жатады. Спорттық машықтанудың басты құралы есебінде қарастырылатын, дене жаттығуларын тұрақты орындаудың арқасында жүріп жатады. Олар төмендегідей үш негізгі топтарға бөлінеді. 1. Спортшы маманданатын спорт түріндегі жаттығулар 2. Спортшының жалпы дене дайындығының мақсаттарында қызмет ететін жан-жақты дамытатын жаттығулар; Таңдап алған спорт түрінде қолдануға келетін дене қасиеттерін дамыту үшін, сондай-ақ әдістер мен тәсілді жақсы меңгеру мақсатындағы арнайы жаттығулар. Спорттық машықтанудың қазіргі жүйесінде арнайы жаттығулар жетекші спортшылардың жаттығу тәжірибесінде кеңірек қолданыла отырып, елеулі орынға ие болуда. Арнайы жаттығулардың жәрдемші "байланысуы" мен жекеле¬ген бөліктері үйретіліп, тұрақталады. Осымен бірге әдістерді қайталауда да дене қасиеттерінің дамуына себепші болады. Спорттық машықтанудың басты әдісі жаттығу, яғни қимылды немесе қозғалысты қайталап орындау моральдық, ерік және ілімдік секілді дайындықтың құралдары мен түрліше міндеттеріне қатысты одан әрі дами түседі. Спортшыны тәрбиелеу, Спорттық машықтану жүйесінде моральдық жене ерік дайындығына маңызды мән беріледі. Ол спортшының барлық жолында оның алғашқы қадамдарынан спорттық шеберліктің шыңын бағындырғанша іске асырылады. Спорттық машықтану жоспарлау бұл болашағы көпжылдық жоспарлау. Онда спорттық машықтану ғылыми негізделген жоспарлауға ерекше мән беріледі. Жас спортшылармен жүргізілетін жұмыстың келешегін жоспарлау өте маңызды, өйткені ол өсіп келе жатқан жас ұрпақтың дамуы мен өсу заңдылықтарын есептей отырып жаттығу барысын соларға ыңғайлап құ��уға мүмкіндік береді. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Скауттар''', ағылшын-бур соғысы кезінде, XIX, XX ғасырдың шебінде туындаған қол балалар ұйымының (барлаушысы балалардың) мүшелері. Ағылшын полковнигі Баден-Паулв бурларда барлау қызметін балалардың атқаратындығын байқап, ағыл- шынның окупациялық әскерінде де қолбалалар отрядын ұйым- дастыра бастады. Скауттарға отрядтар арасындағы байланысты сақтау мен ұрыс болатын жерлерді барлау тапсырылды. Кейінірек мұндай ұйымдар Англияда, шамамен 1907 ж. бастап өзге де елдерде құрыла бастады. Осы ұйымдардың басты мақсаты әскери қызметке жастарды дайындау, оларды ұлттық мақсат- мұраттар рухында тәрбиелеу. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Дене дайындығы''', спортшының жан-жақты және дене мүмкіншілігінің дамуы болып табылады. Осыған байланысты ол жалпы және арнайы деп бөлінеді. Жалпы спортшы өз денесін үйлесімді жетілдіруге ағзаның қозғайтын бұлшық еттерді дамытуға, организмнің барлық мүшелері мен жүйелерін нығайтуға, функционалды және үйлесімді қозғалыстарды жақсартуға, күшті, жылдамдықты, шыдамдылықты, икемділікті және иілгіштікті өсіруге бағытталған. Осы міндөттерді шешу көп жағдайда дененің жан-жақты дамуы мен денсаулық деңгейінің жоғарылауын қамтамасыз етеді. Арнайы дене дайындығы спорттың маманданып жатқан түрінің талаптарына сәйкес спортшы ағзасы барлық дене мүшелері мен жүйелерін жоғары деңгейде дамытуға бағытталған. Жалпы денені дамытатын және арнайы дайындықта пайдаланылатын сан-салалы жаттығулар түрлі тәсілдермен орындалады. Оның негізгі түрлері: қайталау, аралас, аралық, бірқалыпты, екпінді, бақылау, "барынша", өте жоғары қарқындылық, жеделдету, ойындық, жарыстық. Осы тәсілдердің әрқайсысы спорттың әр түрінің ерекшеліктері мен түрліше дене қасиеттерін дамытуға сәйкес көлетін тәртіптері бар. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Сәуірдің 18''' Григориан күнтізбесінде жылдың 108-ші күні (кібісе жылдарда 109-шы). Жылдың аяғына 257 күн қалады. == Мерекелер == Тәуелсіздік күні Халықаралық ескерткіштер мен тарихи орындар күні == Оқиғалар == == Туғандар == 1907 жыл Алфорс Ларс Валериан, Атақты финн және америкалық математик (1996.10.11 қ.б.) 1927 жыл Тадеуш саяси және мемлекеттік қайраткері. 1981 жыл Максим Иглинский, қазақстандық кәсіпқой велошабандоз. == Қайтыс болғандар == 1955 жыл Альберт Эйнштейн, физик-теоретик, қазіргі физиканың негізін салушылардың бірі == Сыртқы сілтемелер == Санат:18 сәуір +Сүтқоректілер аң және ілім) зоология ғылымының сүтқоректілер мәселесін зерттейтін саласы. таралуы, мекендейтін жерлері мен тіршілігі, ерекшелігі туралы алғашқы деректер 11–12 ғасырлардағы саяхатшылардың күнделіктерінде кездеседі. 15–16 ғасырларда сүтқоректілер туралы алғашқы ғылыми мәліметтер жинақталды. Қазақстан аңдары туралы алғашқы мәліметтерді 18 ғасырда Санкт-Петербург Ғылым академиясының экспедициясының құрамында Қазақстан фаунасын зерттеуге келген орыс ғалымдары ''П.С.Паллас'', ''И.Лепехин, И.Гмелиннің'' еңбектерінен кездестіруге болады. Кең-байтақ республика жеріндегі сүтқоректілер, бұлардың тіршілігі, таралуы, ғылымға беймәлім түрлерінің сипаттамасы жайлы алғашқы мағлұматтар 19 ғасырдағы орыс ғалымдары ''Эверсман, Г.С.Карелин, М.Н.Богданов, Н.А.Северцов, Н.А.Зарудный, Н.Ф.Кащенко, еңбектерінде баяндалған. 20 ғасырдың 20-жылдарында Мәскеу, Ленинград университеттері ұйымдастырған экспедициялар республиканың бірқатар жерлерінде болып, мұндағы түрлерін анықтады, санын есепке алып, таралуы мен шаруашылық мәнін сипаттады. Осы жылдары Қазақстан фаунасы және сүтқоректілер жүйеленімі туралы деректер қорытылды. Қазақстанда Териология саласындағы жүйелі зерттеулер 1932 ж. КСРО Ғылым академиясының Қазақстандық базасы құрамында Зоология бөлімі ашылған соң басталды. Териология саласындағы зерттеулер қорытындыланып, томдық «Қазақстан сүтқоректілері» басылымы жарық көрді (1969–85). Қазір Қазақстанда 180-нен астам түрі белгілі. +'''Скелетон''' (ағыл. Skeleton, дәлме-дәлі қаңқа, сүлде), арнайы шанамен таудан шапшаң түсу түрінің бірі. Скелетонның құрылымы өте қарапайым: қорғасынды салмақтармен ауырлатылған болаттан жасалған екі табан мен жақтаудан тұрады. Қолмен басқаратын тетік болмайды. Скелетон екі рет (1928, 1948 ж.) Олимпиялық ойындардың бағдарламасына кірді. ФИБТ, бобслей мен тобоганның халықаралық бірлестігі 1923 ж. Парижде құрылды. Бірлестіктің міндеті спорттың түрі есебінде (бобслейдің, тобоганның және Канада шаналарының) таудан түсу мен сырғанауды насихаттау бірыңғай ержені бекіту, спорттың осы түрлері әлі де тарала қоймаған елдерде жаңа ұлттық бірлестіктердің құрылуын қолдау, дүниежүзі мен Еуропаның чемпионатын ұйымдастырып өткізу жатады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Спарринг''' жұптасып жаттығу. Серіктестер, бәсекелестікке ынталануы үшін, шеберлігі мен күйі жөнінен тең болуы тиіс. Жүзудегі спаррингте мысалы, серіктестер қатар жолмен жүзе алады және олардың ондаған жаттығу км.- нің бірқалыптығы белгісіз болады. Соңғы уақытта спарринг серіктестің орнына немесе көшбастаушы қолданыла бастады. Спортшының алдында немесе онымен қатар жаттықтырушы белгіленген шапшаңдықпен электр тізбегімен берілетін жарық белгісі немесе ашық түсті жолауша жылжып отырады. Сөйтіп, спортшы жоспарлы түрде белгіленген нәтижеге жақындайды. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''КСРО халықтарының ірі, дәстүрлі, кешенді жарыс бұрынғы КСРО дене тәрбиесі қозғалысының жетістіктерін бүкілхалықтық байқауы болды. Спартакиада мектеп пен оқу орындағы, фабрикалар мен зауыттардағы, колхоздағы, совхоздағы денешынықтыру ұжымдарында басталатын. Сосын жарыстар аудандарда, қалаларда, облыстарда және одақтас республикаларда жалғасатын. С. ақтық жарыстармен аяқталатын. Одақтас құрама командалары үшін спартакиада халықтарды�� туысқандық достығы мен моральдық-саяси бірлігінің айқын көрінісіне айналды. 1-спартакиада 11.08. 1928 ж. Мәскеуде өтті. 1956 ж. бастап КСРО халықтарының жазғы, 1962 ж. бастап қысқы спартакиадасы өткізілді. КСРО халықтарының жазғы 9-спартакиадасы 1986 ж. шілдесінде Мәскеуде, Таллинде, Алматыда, Киевте, Вильнюсте, Ташкентте, Минскіде және басқа қалаларда өткізілді. Ақтық жарыстар алдындағы бұқаралық жарыстарға 40 млн.-нан астам адам қатысты. Қазақстан спортшылары 1956 ж. КСРО халықтарының -жазғы жалпы командалық 13-орын алған болса, соңғы төрт спартакиада (1975, 1979, 1983, 1986) жалпы командалық есепте 6-орынға ие болды. 1956-91 жылдар арасында КСРО халықтарының 10- смартакиадасы өткізілді. КСРО тарағаннан кейін спартакиадалар өткізілмеді. == Дереккөздер == Санат:КСРО халықтарының спартакиадасы +'''Қазақстан республикасы мектеп және колледж оқушыларының жазғы спартакиада 2002 ж. спорттың 34 түрінен, ақтық жарыстар 14 қалада өткізілді. Спартакиаданың барлық кезеңдеріне млн. шамасында адам қатысты. Ашылу салтанаты Қарағанды қаласында, жабылуы Павлодар қаласында болды. қысқы спартакиаданың бағдарламасына спорттың 12 түрі енді. Оның барлық кезеңдеріне 500 мыңдай адам қатысты. Спартакиаданың ашылу және жабылу салтанаты ШҚО-ның Риддер қаласында өтті. "Спорт есірткіге қарсы" ұранымен өткізілген II жазғы спартакиада 2004 ж. спорттың 45 түрінен, ақтық жарыстары 14 қалада өткізілді. Ашылу және жабылуы ОҚО-ның Шымкент қаласында болды. Спартакиаданың барлық кезеңдеріне млн.-нан астам оқушылар қатысты. Спартакиада қарсаңында "Спортшы ұлан", "Спортшы ізбасар" газеттері жарық көрді. Спартакиаданың ұйымдастырушысы ҚР Білім және ғылым министрлігінің Дене тәрбиесінің ұлттық орталығы. == Дереккөздер == Санат:Спорт +1896 жылғы Олимпиядалық медальдар '''Спорттық ойындарда, Әлем, Еуропа, Азия чемпионатында және ел чемпионатында 1- 3-орын алған спортшыларды марапаттау үшін үкіметтің, халықаралық ХОК-тің тағайындаған белгілері. Медаль жылтырағы алтынға ұқсас, вермейль ерітіндісінен дайындалады. Мұндай медалдың үстіңгі бөлігі алтынның жұқа қабатымен жабылады. Күміс медальды күмістен, қола медальды коладан жасайды. Спорттың бірнеше түрінен бір мезгілде өнер көрсеткен Норвегияның спортшы қызы Скоу-Нильсонның медальдары өзгелерден өте көп және әртүрлі. Стэнли кубогі Ол XX ғасырдың 30-жылдары Олипиядалық ойындардағы тау шаңғысы спортынан жарыстарда көзге түсті. Өз елінің конь¬ки спортынан, теннистен, қол добынан өнер керсетуден ол 101 рет алтын медальға ие болды. Қазақстанда Спорттық медальдармен марапаттаудың 1992 жылдан мынадай жүйесі енгізілді: Республикалық чемпионаттары мен әлемдік көрсеткіштерден асып түсетін рекорд жасағандарға, еліміздің чемпионы болғандарға, шыңға шығуда жыл бойы жақсы көрсеткішке жеткен альпинистерге 1-дәрежелі (алтынданған, күміс) медаль, 2-орындағыларға үлкен күміс, 3-орындағыларға үл��ен қола медаль беріледі. == Дереккөздер == Санат:Спорт +Швейцариядағы грек сөзі "Спелеон" үңгірді білдіреді. Спеология үңгірлерді бағындыру, зерттейтін ғылым. Су астындағы теңіздікті бағындыру, жер қайнауына терең байлау батылдық пен спорттық дайындықты талап етеді. Осы спортпен шұғылданғысы келгендер жорық алдында жалпы дене дайындығын, мұзбен және құзға өрмелеуден талаптарды орындауы, сондай-ақ үңгірдегі салқындықтағы мұзды сарқырама әсерінен ауырып қалмайтындай дәрежеде шынығуы тиіс. Спеологияны бағындыру XX ғасырдың 50- жылдарында Қырымдағы Қызыл үңгірге кіріп, оны аралаудан басталды. Өткен уақыт ішінде жерасты қараңғылығында біршама рекордтық ұмтылыстар жасалынды. Алайда күн сәулесі түспейтін бұл әлемдегі рекордтар тіпті өзгеше еді. Егер әдетте спортшылар оны көтеретін болса, енді Спеология үңгіршілер түсіреді. Мысалы, Кавказ жотасының Алек. біріндегі ең терең үңгірлердің бірі багындырылды және шабуылдаушы топ 400 м. шамасындағы рекордтық межеге жетті, ал дүниежүзілік рекорд бұдан анағұрлым төмен еді (Альпідегі Берже шыңырауындағы 1122 м.). Үңгірлерден соншама аңыз қылып айтып жүргендей ешқашан байлық табылған емес. Оның есесіне адамзаттың өткені женінде көп қызықты жәйттер табылды. Өйткені үңгірлер адамдардың алғашқы үйі, тұрағы. Ал үңгірді бағындырушылар өздерін жеңіске жету үшін көп нәрсеге шыдайтын, нағыз спортшылар деп есептеді. Кейде олардың қатты жерге қысыла ондаған метрді жер бауырлап жылжуына, ауаны сирек жұтуына, үңгірдің төбесі мен дәлізге дейін тек бірнеше см. қалатын жер астындағы су кедергілері арқылы жүруіне тура келеді. Үңгірге түсушілерге тайғанақ баураймен көтеріліп және темен түсуіне, баспалдақтар жасауына, бір-біріне кемектесіп, тура келеді. == Дереккөздер == Санат:Спорт nk FA|ast}} +'''Спидбол''', бірнеше спорт, командалық ойындарды, атап айтқанда, америкалық футбол мен баскетболды езіне біріктіреді. Ойыншылар допты лақтырып және ұстап алуына болады. Сондай-ақ оны аяқпен тебе алады, бірақ допты қолға ұстап жүре алмайды. Спидбол ойнаушылар үшін ойыннан тыс ереже болмайды. Ойыншылардың бір-біріне денесін тигізуіне рұқсат етілмейді. Ойынның ерлер және әйелдер командалары арасындағы нұсқасында шамалы ғана өзгешіліктер бар. == Дереккөздер == Санат:Спорт +Спидвей. '''Спидвей''' мұзда мотоциклмен жарыс түрі. 1989-90, 1992, 1994 жылдары "Медеу" мұз айдынында мотоциклмен жарысудан жекелей Әлем чемпионатының ақтық сайыстары өткізілді. 1989ж. 4-5 наурызындағы жарысқа Швецария, ГФР, КСРО, Финляндия, Австралия, Чехословакия командалары қатысты. Свенсон (Швец) жеңімпаз болды. 1990 ж. 24-25 ақпанда Финляндия, Швецария, Чехословакия, ГФР, КСРО командалары қатысты. Жекелей есепте Э. Акко (Финляндия) жеңімпаз болды, Спидвей жүлдыздары арасындағы мұзда мотоциклмен жарысудағы халықаралық бәсеке "Медеудің үлкен жүлдесіне" (1992 ж. 29 наурыз) ТМД, Германия, Австралия, Швецария, Финляндия, Италия, АҚШ- нан спортшылар қатысты. Г. Слепухин (ТМД) жеңімпаз болды. Мұзда мотоциклмен жарысудан XXIX Әлемнің жекелей чемпионы "Гран- При" Қазақстанға (1994 20 қпан), Россияның, Германия, Швецария, Финляндия, Нидерлады, Италия, Чехияның, Норвегия және Қазақстанның спортшылары қатысты. В. Фадеев жеңімпаз болды, қазақстандық В. Чербаков (Рудный қ.) 11- нәтиже көрсетті. Жолсыз жерлердегі жарыстар ретінде әйгілі Спидвей мотожарыстың бір түрі болып табылады. Қазіргі заманғы спидвей Австралияда 1920 жылдарындан бастап белгілі болды, ал бірінші әлем чемпионаты 1936 жылы өткізілді. Ашық аспан астында, кәдімгі тас жолдарда өткізілетін скремблирлеу немесе мотокросс сияқты мотожарыстардың басқа да түрлерінен айырмашылығы спидвейде мотоцикл жүргізушілер арнайы сопақша тіректерде жарысады. Төрт мотоцикл жүргізуші қатысатын әр жарыс төрт айналымға созылады.Олар сақтану үшін кейімдері сай болады.Мұзада немесе құрғақ жерде мотоциклмен жарсады. == Дереккөздер == Сұрақ және жауап. Энциклопедия Санат:Спорт +'''Спорттық медицина Қазақстанда''', дәрігерлік денешынықтыру бойынша ҚР денсаулық сақтау органдарының қызметі 1925 жылға дейін денсаулық сақтау жүйесінде дербес сақ тандыру саласы бола алған жоқ. 1926-27 жылдардан бастап спорттық медицина жеке тарау есебінде бөліне бастады және денсаулық сақтау тәннің жалпы бюджетіне енгізілді. Көрсетілген жылдары қалада (Қызылорда, Семей, Ақтөбе, Алматы, Орал) кабинеттер ашылды. 1927 жылы Қызылордада бірінші Бүкіл қазақстандық өлкелік мәжіліс болып, ол д/т бойынша тәжірибе алмасудың бастамасына айналды. "Дене тәрбиесі қозғалысының жағдайы және алдағы міндеттер" тақырыбындағы бағдарламалық баяндамада өсіп келе жатқан орга¬низм үшін д/т шұғылданудың үлкен маңызды екендігі атап көрсетілді және дәрігерлік денешынықтыру жұмыстарын күшейту, спорттық дәрігерлердің біліктілігін көтеру, губерниялық денсаулық басқармаларында ғана емес, сондай-ақ барлық үздік қалаларда, жұмысшы орталықтары мен ірі дәрігерлік ауруханалардың жанында дәрігерлік- бақылау кабинеттері желісін да¬мыту үшін денсаулық сақтау жүйесін қаржылауды көбейту туралы шешім қабылданды. 1932 жылы БКП(б) өлкелік комитеті д/т және спортпен дәрігерлік бақылаумен толық қамтуға, облыстық денсаулық бөлімдеріне дәрігерлер бөлуде, барлық ірі өндірістік аудандарда басталған бір қызметкер жене оларда жабдықталған дәрігерлік кабинет ұстауға денсаулық сақтау халық комиссариатын міндеттеді. 1933-34 жылы Алматы қалалық денсаулық сақтау бөлімінде балалар мен жеткіншектердің денсаулығын сақтау секторы ұйымдастырылды, оқушыларға дәрігерлік бақылау жүргізу және спорттық шараларды жағынан қамту міндеті жүктелді. Алматы қаласында алғашқы орталығы бірліктегі штамппен 1948 жылы ұйымдастырылды және Денсаулық сақтау Министрлігінің бөлімінің құрамына енді. Орталықтың бас дәрігері Галина Ивановна Акопян болды. Полина Романовна Ечина-Высоцкая Республикалық диспансерін ширек ғасыр (1949-74) басқарды. Оның жұмыс уақытына дәрігерлік бақылау қызметі мен ЕДШ, кейін республиканың облыс диспансердің қалыптасуының білікті кадрлар дайындаудың күрделі кезеңі тап келді. Барлық спортшылар мен диспансерлік есепке алу, кең көлемдегі және ағарту жұмыстары оның тікелей қызметінен байланысты. Тұрақты дәрігерлік бақылау барысында республикалық диспансер диагностикалық және емдеу жәрдемін керсетеді, оқу-әдістемелік материалдарды дайындап, оларды өмірге енгізеді, мамандардың біліктілігін көтеруді жузеге асыруды, дәрігерлік бақылау, допингті бақылау, спортшылардың арнаулы тамағы, оларды қалыпқа келтіру және т.б. мәселелер жөніндегі ғылыми зерттеулерді орындауға қатысады. Республикалық Диспансер 2002 жылы спорттық медицина мен қалыпқа келтірудің республикалық орталығы болып қайта құрылды. Орталық барлық ұлттық құрама командаларды, ішкі және сыртқы спорттық жарыстардың, арнайы олимпиадаларды (мүгедектер, ардагерлер) қоса, дәрігерлік қамтылуын қамтамасыз етеді. Ол спорттық медицинаның халықар. бірлестіктің құрамына енетін ҚР спорттық медицина бірлестігімен ҚР ҰОК медициналық комисиясының негізі мекемесі болып табылады. Орталық қазіргі аппаратуралар және құралдармен жабдықталған, барлық дәрігерлік салалар бойынша іс жүзіндегі арнайы кабинеттер жүйесіне емдеу-қалыпқа келтіру орталығына, тренажер- лык залдарға ие; жұмыста компьютерлік және ультрадыбысты диагностика, инерефлексті те¬рапия және магнитті терапия жене басқалар секілді алдыңғы қатарлы технология қолданылады. Оның құрамында дәрігерлік бақылау бөлімі мен "Медеу" спорт кешеніндегі ЕДШ бар. ҚР Үкіметінің қаулысына сейкес Респ. диспансер ҚР ғылым академиясының тамақтану институтымен бірлесе отырып Орталық Азия айлағында бірінші болып спортшыларды допингтік бақылау зертханасын ұйымдастырды. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Марат Әбдіұлы Артықов''' (1939, Алматы), Қазақ ДТИ-ін бітірді (1962), биология ғылымы кандидаты (1967, Мое.), профессор. 1968- 88 биология және биохимия кафедрасының доценті, Қазақ ДТИ-ның жекпе-жек және қысқы спорт түрлері факультетінің деканы. 1988 жылдан А. Байтұрсынов атындағы Қостанай университетінің физиология және морфология кафедрасының меңгерушісі, халық денсаулығын сақтау және қоршаған ортаны қорғау ҒЗИ-ның директоры. == Дереккөздер == Санат:КСРО профессорлары +Әйкен Ахатұлы (24 Желтоқсан 1920, Шығыс Қазақстан облысы Аягөз ауданы Сергиополь (қазіргі Мамырсу) ауылы 16 Тамыз 1984, Алматы қаласы) медицина ғылымының докторы (1972), профессор (1973). Қазақстанның еңбек сіңірген ғылыми қайраткері (1974), Қазақстанның еңбек сіңірген дәрігері (1962). Алматы мемлекеттік медицина институтын (1941, қазіргі Қазақ ұлттық медициналық университеті) бітірген. ''Туберкулез ауруының салдары''. Республикадағы емдеу мекемелерінде қызметкер (1944–1955), «Каменское плато» санаторийінде бас дәрігер (1955–1963), Қазақ туберкулез ғылыми-зерттеу институтының (1963–1982, қазіргі Туберкулез мәселелері ұлттық орталығы) директоры, Алматы мемлекеттік медицина институтында (1983–1984) профессор болды. Негізгі ғылыми еңбектері ''туберкулез клиникасы'' мен арналған. 180-нен астам ғылыми жарияланым мен монографияның авторы. әдістемелік ұсыныстың иегері. Еңбек Қызыл Ту, Қызыл Жұлдыз, «Құрмет Белгісі», Халықтар достығы ордендерімен марапатталған. +'''Спорттық атақтар мен белгілер''', ҚР-да мынадай спорттық атақтар мен белгілер бар: КСРО-ның (ҚазКСР-інің, ҚР-ның) еңбек сіңірген СШ-і, КСРО- ның (ҚазКСР-інің, ҚР-ның) ЕСЖ- сы "ҚР-ның спортына еңбек сіңірген қайраткер", "Дене тәрбиесінің озаты", "Құрметті спорт шебері", "Білім беру ісінің үздігі", "ҰОК-тің медалі", "ҚР-сы ҰОК-тің құрмет белгісі", "Халықаралық дәрежедегі төреші", "Ұлттық дәрежедегі төреші", "С. Бердіқұлов атындағы жүлденің иегері" (спорт журналистері үшін). == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Аптоллай Буркашев''' (20.01. 1945. Қызылорда облысы Қазалы ауданы К. Маркс селосы), спорт дәрігері, м.г.д. (1984). Ақтөбе медциналық институтын бітірген (1967). 1973-83 АММИ- ның ассистенті, емдеу, дене шынықтыру және спорт, медициналық кафедра меңгерушісі. 1984 жылдан 2000 жылға дейін Қазақ ФКИ- ның ғылым жөніндегі проректоры. Буркашев спортшылардың функционалдық жүйесінің жұмысының ерекшеліктерін зерттеді, олардың денсаулық жағдайын биохимиялық бақылау әдістерін дайындады. Екі жаңалықтың авторы. == Дереккөздер == Санат:КСРО ғалымдары Санат:Қазақстан ғалымдары Санат:Алфавит бойынша ғалымдар +'''Ақкелін болысы''' Сәтбай әулетінің өсіп-өнген жерінде патша үкіметі кезінде болған әкімшілік басқару органының атауы. 1833 жылы Баянауыл округі ашылғанда оған қараған халық 15 болысқа бөлінді. Бұл болыстар ру атымен аталды. Мысалы, Сәтбай мен Шорман ұрпақтары Күлік-Қаржас болысына енген. Ал болыс шекаралары белгіленбеді. 1868 жылғы «Жаңа мизам» (заң) бойынша округтер жойылып, Қазақ елінің Орта жүзі облыстарға (Ақмола, Семей), облыстар уездерге (Семей облысында Павлодар, Өскемен, Семей, Көкпекті, Қарқаралы, Зайсан), уездер болыстарға (Павлодар уезіне 14 болыс қараған), болыстар нөмірлермен белгіленген ауылдарға бөлінген. Болыстар бұрынғы ру атауларымен емес, жер атауларымен аталады. Павлодар уезіне қараған болыстардың біріне Ақкелін аты беріледі. Бұл жолы болыстардың шекарасы белгіленеді. Ақкелін болысына шығысында Ащысу өзенінің бас жағы, батысында Шідерті өзенінің бас жағы, оңтүстігінде бүгінгі Қарқаралы Баянауыл аудандарының шекарасы, солтүстігінде Баянауыл кентімен батысқа қарай тартылған параллель сызық арасы қамтылады. 1913 жылғы санақ бойынша осы жерді 1460 адам мекендеген. Болыс 12 ауылға бөлінген. Оның 1-ауылында Сәтбай әулеті өсіп-өнген. == Дереккөздер == Санат:Қ��ныш Сәтбаев Санат:Павлодар уезі болыстары +'''Ақкелін болысындағы орыс-қазақ мектебі''' Павлодар уезі (Семей облысы.) Ақкелін болысының орталығында 1903 жылы ашылған ауыл мектебі. Академик Қаныш Сәтбаев алғаш осы мектепте хат танып, 1905-11 жылдары аралығында оқыған. Оқу орыс тілінде жүреді. Арабша хат тани бастаған соң шәкірттер араб, парсы, түркі (шағатай) әдебиетінің үлгілерімен танысады. Сәтбаевқа бірінші рет орыс тілін үйретуші В.Терентьев болды. Қаныш сабақты өте жақсы оқыған. Онымен бірге оқығандар: ''«Қаныш жеті шақырым жердегі қыстауы Айырықтан салт атпен келіп оқыды. Кері ат мінген, шидем күпілі, саптама етікті, елтірі тымақты шәкірт Қаныштың сол бейнесі көз алдымызда»,'' дейді екен (Ә.Марғұлан. Халықұлы. «Қазақстан әйелдері». №4, 1969, 20-6). Сәтбаев 1905 жылы жасынан бастап, 1911 жылы 12 жасында ағасы Әбікей Керекуге (Павлодар қаласы) апарып, ондағы екі сыныптық орысша-қазақша мектепке орналастырғанға дейін осы Ақкелін болысындағы орыс-қазақ мектебінде оқыған. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Майра Мұсақызы Дайырбекова''' (15.07.1932 Ақтұма ауылы Қарабала ауданы Астрахань облысы РФ), м.ғ.к., профессор. 1952 жылы А.Н. Герцен атындағы педагогикалық институттың биология факультетін бітіргеннен кейін Қазақ ұлттық спорт және туризм академиясында аға оқытушы болып қызмет істеді. 1973 жылы "Спортпен айналысудың адамның жүрек-қан тамырлары жүйесіне әсері) деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады (1973), кейін профессор атанды (1979). Спортпен айналысудағы жүктемелердің көлемі мен мөлшері жөніндегі бірнеше әдістемелер мен жаңалықтардың ав-торы. Шығармашылығы: "Адам анатомиясының практикумы" оқу құралы, Алматы 1974 және 1984 ж. "Мектеп"; "Теоритический курс по анатомии физиологии человека" 1992, Алм., 2002. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша ғалымдар +'''Ақкелін шоқысы''' Қаныш Сәтбаев туып- өскен Баянауыл сілемінің батыс жағындағы жатаған адырлы қыраттардың бірі. Осылар қатарында Ащы (бұл тұстан Ащысу өзені өткендіктен осылай аталған) қорығына біткен шоқы бар. Халық оны Ақкелін шоқысы деп атапты. Шоқының бұлай аталуы жөнінде Шорман есімімен байланысты, жас биді осы жерге бір аққұба қыздың іздеп келгені жөнінде аңыз айтылады. Бірақ уақытына қарағанда аңыз шындықпен байланыспайды. Шорман 1837 жылы Сілеті бойындағы жайлауда қайтыс болады. Баянауыл сілеміндегі Қызылағаш деген орманды қыстайды. Аңыздағы оқиға Ақкеліндегі Шорман әулеті елді мекеніне (қазір мұнда Теңдік деген ауыл бар) меңзеп айтылған. Алайда Мұса бастаған Шорман әулеті бүл тұсқа Ресейдің Сібірлік әкімшілігінің рұқсатымен 1850 жылы ғана иелік етіп, үй-жай сала бастаған. Осыған қарағанда шоқы одан көп бұрын Ақкелін деп аталып келген. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев +Сурет:Adidas Conductor High Olympics 1988 re-edition Conductor аяқкиімдері''', спорттың әртүрімен шұғылда нуға қажетті аяқ киім. Спорттық аяқкиімді дайындайтын маталар барл��қ негізгі практикалық және гигиеналық төмендегі талаптарды қанағаттандыруы тиіс: жылуды сыртқа аз шығарады, қуысы мен ылғал тартқыштығы жеткілікті, терді буға айналдыруды қамтамасыз ететіндей және қажетті иілімділігі болуы керек. Спорттық аяқкиім арнайы қалыптарда тігіледі, оның түрі жаттығу уақытында аяқтың басын тығыз қамтуды қамтамасыз етеді. Спорттық аяқкиім жоғары бетін дайындау бөліктердің мүмкіндігінше аз болуы қарастырады, мұның өзі тігістерді азайтады. Ақпен тікелей жанасатын беліктерде тегістелмеген тігістер, кедір-бұдырлар, бедерлер, бүрме-бүгелер болмауы керек. Спорттық аяқкиім баулар, резеңке немесе т.б. көмегімен аяққа тығыз бекітіледі. Спорттық аяқкиімнің тірегіштері мен беліктері ірілері, ішкі диаметрі мм-ден жоғары; баулар әдеттегі аяқкиімге қарағанда қалыптың формасын іріктей алумен қол жеткізілетін, едәуір ұзын және берік болады.Спорттық аяқкиім үстінің аяқкиімнің кейбір түрлерінде ұзартылған ұшы мен қатты сірінің арқасында жоғары қалпын сақтаумен өзгешелөнеді. Табандағы бұдырлар былғарыдан, металдан және пластмассадан жасалуы мүмкін. Олар футболшыларды көгал бетінде, әсіресе дымқыл және жауынды ауа райы жағдайында сырғанап кетуден сақтайды, альпинистерге мұзды және қарлы құлама беткейлермен жүруге, өрмелеуге, ал жеңіл атлеттілерге арнайы жолдарда жүгіруге және т.с.с. мүмкіндік береді. Аяқты сақтау үшін спорт аяқкиім көптеген құрылымдарында теріден, металдан немесе жұмсақ резеңкеден дайындалған арнайы амортизаторлар (супинаторлар) қарастырылған. Спорттық аяқ- киімнің өзге де спорттық керек- жарақтармен: конькимен, шаңғымен және шаңғы бекіткіштермен және т.б. үйлестіре пайдаланса оның құрылымы табан ізінің тиісті сырт пішімі сақталуын қарастырды. Практикалық және гигиеналық түрғыдан алғанда спорт аяқкиімді күнбе-күн пайдалануға да болмайды. Спорт аяқкиімге тиісті күтім керек. Әр жаттығу мен жарыстан кейін оны шаңынан, лас заттардан тазартып, құрғату қажет (ауа райына қарамастан). Шаңғы және альпинистің аяқкиімі құрғатқаннан кейін арнайы матамен сүртіледі, майланады. Пайдалануға берілетін аяқкиімдер (шаңғы, конькидің) құрғақ және жақсы желдетілген белмедегі сөрелерде сақталады. Қазіргі уақытта спорт аяқкиімнің темендегідей түрлері кебірек таралған: Жеңіл атлетикалық туфлилердің екі түрі; Боксшылар мен балуандар бәтеңкелері Футбол бәтеңкелері; Велосипедшілер туфлиі Шайбалы хоккейшілердің бәтеңкелері Биік тауға шығатын альпинистердің бәтеңкелері; == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Дәрігерлік денешынықтыру кабинеті''', дәрігерлік денешынықтыру желісінің бір буыны. Емханалардың, бөлімдердің құрамына кіреді, оқу орындарда, стадиондарда, спорттық базада және т.б. ұйымдастырылуы мүмкін. Дәрігерлік денешынықтыру кабинетінің штатында әдетте 1-2 дәрігер болады. Дәрігерлік денешынықтыру кабинетінің міндетіне денешы- нықтыру және спортпен шұғылданушы, кабинетке бекітілген адамдардың денсаулық жағдайын және дене дамуын, жаттығу және жарыс өтетін орындардың жағдайына бақылау жасау, санитарлық- ағарту жұмыстарын жүргізу, денешынықтыру бойынша әдістемелік жұмыстарға қатынасу, кеңестер беру жатады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Жеңіл атлетикалық туфлилердің екі түрі''': ұлтанында металл тікенектері, ал кейде екше белігінде де бұдырлар болатын және оларсыз түрі туфлилер қысқа, орта және ұзын қашықтыққа жүгіруде пайдаланылады және ол жеңіл аяқкиім болып табылады. Тікенектер тері ұшына бекітіліп және ол ез кезегінде туфлидің табанына тігіледі. Тікенектерді сенімді бекіту және аяқты тікенектің қалпағынан жарақат алып қалмауы үшін олар нәзік металмен немесе фибрагласпен қабатталады. Тікенек туфли резеңке табанымен де немесе жартылай табанымен де шығарылады. Алыс қашықтыққа жүгіруге арнайы туфли каучукті немесе резеңке нәлмен де дайындалады. Секірулер үшін туфлидің былғары нәлге бекітілген, екше белігінде тікенектері болады. Лақтыру үшін (найзадан бетен), дала жарысы мен марафон жүгірісі үшін, сондай-ақ спорттық жүріс туфлилері табанның үйкелісінің орнықтылығы болуы мақсатында тікенексіз жасалады. == Дереккөздер == Санат:Спорт Санат: Спорт аяқкиімдері +'''Ақылмен және балғамен''' Мәскеудегі саяси әдебиеттер баспасынан 1975 жылы орыс тілінде жарық көрген кітап. Авторы жазушы А.И.Брагин. Еңбек шағын тақырыпқа бөлінген. Онда Қаныш Сәтбаевтың өмірі мен шығармашылық жолына кеңінен тоқталған. Жастық шағы, төңкеріс комитеті мен Баянауылдағы халық сотындағы қызметі, омск технология институтындағы студенттік жылдар, ұстазы М.А.Усов, аймағының кен байлығын іздеу, Ұлы Отан соғысы кезіндегі жанқиярлық еңбегі, Қазақ КСР Ғылым Академиясыны құру, КСРО парламент делегациясы құрамында Англияда болуы кітапта жан-жақты баяндалады. Көпшілік оқырман қауымға арналған. Көлемі 5,81 баспа табақ. Таралымы 100 мың дана. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +Есіл алабындағы өзен. == Географиялық орны == Ақмола, Қостанай, Ұлытау облыстары жерімен ағып өтеді. ==Бастауы == Бастауын Ұлытаудағы Бақаншайыншақ тауы етегіндегі бұлақтардан алып, Көксай ауылы тұсында Есіл өзеніне құяды. == Гидрологиясы == Ұзындығы 334 км, су жиналатын алабы 19500 км2. Аңғарының ені жоғары бөлігінде 3-5 км, төмендегі ағысында кең, жайпақ келеді, жайылмасы жақты, жоғары бөлігіңде арнасы ирелең. Жауын-шашын суынан толысады.Суы тұщы, сәл кермек ауыз суға жарамды. Жылдық орташа су шығыны Балталы ауылы тұсында секундына 8,97 м3. Сағасында топырақтан үлкен тоған салынған.Тоған суы тұщы, жазда шабындық суаруға, елді мекендер мұқтажына пайдаланылады. Өзеннің жоғары және орта өңірі мал жайылымы, шабындық. == Салалары == Терісаққанға жалпы ұзындығы 109 км болатын 25 шағын өзен мен жылғалар құяды. Басты салалары –Майбұлақ, Ш��лақсай, Талсай, Босағаөзек, Бала Терісаққан, Ащылы, Шабдар, Көкпекті, Қайрақты. == Жағалауындағы елді мекендер == Байжігіт, Балталы, Ковыльное, Матросово, Гагаринский Меңдеш, Шалгай, Молодежное, Целиное, Бектас, Жалғызтал, Терісаққан. == Дереккөздер == Санат:Арқалық қалалық әкімдігі өзендері Санат:Жарқайың ауданы өзендері Санат:Ұлытау ауданы өзендері Санат:Есіл су алабы +Боксшылар бәтеңкелерімен шаршы алаңда бокстасуда '''Боксшылар мен балуандар бәтеңкелері''' бауы бар, металл блоксыз, еш жапсырмасыз, алды жұмсақ, сірісінің қаттылығы орташа, табаны иілімді өкшесіз етіліп былғарыдан тігіледі. Балуандар үшін бәтіңкенің жоғарғы жағы биігірек болады. Еркін күрес балуандарының негізгі өзгешелігі пішілген ұлтанның шетін тығыз тартып тұратын айналасының ерекше бекітілуі. == Дереккөздер == Санат:Спорт Санат: Спорт аяқкиімдері +дәруменге тәуліктік кажеттілігі (мг.)''' Дәрумендердің қалыпты тәуліктік қажеті: дәрумені мг., В1 мг., В2 мг., 50-100 мг., Р-15 мг., 50-1000 ИЕ. Бұл дәрумендерді дәріханадан алуға болады. Олар поливитамин түйіршіктері ерітіліп, препараттар кешені түрінде жиі шығарылады. Жарыстарға дайындық кездерде, сондай-ақ қыстың аяғында және көктемде спортшыларға ұйымдасқан түрде 10 күн бойына дәрумендер қабылдатқан пайдалы. Жаттықтырушылар жас спортшыларды әсірссе, жарыс алдындағы дайындық кезінде ақуызды шамадан тыс пайдаланудан сақтандыру керек. Өйткені мұндайда денеде толық тотықпайтын өнімдер жиналып, ішектердегі іру қызметін күшейтіп бауырдың қызметі қиындайды. Ac қабылдау дәрежесін бақылай отырып, спортшының салмағының өзгеруін тексеріп отырған дұрыс. Жеткіншектер мен жастардың ағзасы жылдам өсетін болғандықтан, олардың салмағы да көбеюі тиіс. Әсіресе, жыныстық қабілеті жетілетін кезеңде салмақ жақсы өседі. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Алаштық ардагер азаматтары''' ғұмырнамалық жинақтар сериясы. Төрт кітаптан тұрады. Қазақстан Республикасының ардагерлер ұйымдары Орталық Кеңесі және «Қазақстан» тарихи-тектану қоры «Ниса» баспасынан соңғы 4- кітабын 1998 жылы шығарган. Серияның негізін салып, ұйымдастырған Халықаралық ақпараттану академиясы мен Қазақстан Гуманитары, ғылымдар академиясының академигі, тарих ғылым доктары, профессор Хамит Маданов (марқұм), серияның толық жарық көруіне басшылық еткен Орталық ардагерлер Кеңесінің төрағасы Мақтай Сағдиев. Жинақта көрнекті мемлекет және қоғам ғалым, жазушы, журналист, педагог, дәрігер мен әскери Ұлы Отан соғысы ардагерлерінің, өнеркәсіп, ауыл шаруашылық ғалымдардың өмірбаяндары, соның ішінде Қаныш Сәтбаевтың да өмір- баяны берілген. Сондай-ақ «Қаныш Сәтбаев» тұлғалық енген Ө.А.Байқоңыров, Г.Р.Бекжанов, Е.Ә.Бектұров, К.Салықов, Р.Ә.Сәтбаева, тағы басқалары туралы өмірбаяндық мақалалар бар. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Шайбалы хоккейшілердің бәтеңкелері''' сызықты бүктегішті па��далануға мүмкіндік береді. Олар иілгіш болуы керек, ұлтаны- бір қабатты, майысқақ. Бәтеңкенің өзіне су мен қар түспес үшін байламның астында, ең жоғарғы шетіне дейін кең тілше тігілген. Аласа өкшеге резеңкеден нәл қағылған, былғарыға қарағанда оған қараз жабысады. Сыздық пен ұлтан екі қайтара тігіледі. Бүйір табандары, дөңгелектенбей, тура кесілген болады осы арқылы оның шеттері бекіткіштің тұтқасына тығыз ұстауы қамтамасыз өтіледі. == Дереккөздер == Санат:Спорт Санат: Спорт аяқкиімдері +'''Биік тауға шығатын альпинистердің бәтеңкелері''', үстіңгі беті де, төменгі жағы да қатты құрылымды болады. Былғарыдан жасалған үстіңгі бетінде олар екі қабатты тоқыма қабаттама болады, ол жылуды сақтау мен қар түспес үшін керек. Аяқкиім салынған төсемнің көмегімен жылынады. Бұл бәтеңкелер оған арнайы металл тікенектерді трикондарды бекітуге және темір тырнақтарды кигізуге есептелген. == Дереккөздер == Санат:Спорт Санат: Спорт аяқкиімдері +'''Николай Ермилович Алексеев''' (1885- 1977) Қазақ КСР-іне еңбек сіңірген халық мұғалімі, Қаныш Сәтбаевтың ұстазы. Ұсақ қолөнер кәсібімен шұғылданған Павлодар қаласы тұрғынының отбасында дүниеге келген, жас күнінен білімге құштарлық танытып, осы қаладағы сыныпты училищені бітірген соң Павлодар уезінің Тереңкөл болысында 1904 жылы ашылған бастауыш орыс-қазақ мектебіне мұғалім болып ұстаздық жолын бастаған. Ұстаздық қызметті ол алпыс жылдай уақыт үздіксіз атқарған, мұның жарты ғасырға жуық мерзімін қазақ балаларына сабақ берумен өткізген. Негізінен, орыс тілі пәнін жүргізсе де, кейбір ауылдық мектептерде қазақ тілінен де сабақ берген. Ленин орденімен марапатталған. Павлодарда 1911 жылы сыныпты орыс-қазақ училищесі ашылып, ауылдан келетін қазақ балаларын оқытуға жер-жерден ұлт тілін білетін мұғалімдер шақырылған. Сол ағартушылардың алғашқы легінде Песчаное ауылындағы бастауыш мектептен Николай Баянауылдан Әбікей Зейінұлы Сәтбаев Павлодарға ауысып, осы білім ұясында ұстаздық еткен. Сол жылы Ақкелін болысынан Павлодардағы мектепке 12 жасар Қаныш та шәкірт болып қабылданған. Болашақ ғалым сыныпты орыс-қазақ мектебінде 1911- 14 жылы оқыған Николай 70-жылдардың басында академик шәкіртінің Павлодарда оқыған жылдары жайында, өзі жұмыс істеген училищенің сол кездегі өнеге-ұлағаты, сондай-ақ Қаныш Имантайұлымен бірге оқыған балалар туралы көлемі 25 парақ естелік жазып, облысы өлкетану мұражайына табыс еткен. Осы естеліктің көшірмесін алған соң Сәтбаев туралы кітаптартардың авторы, жазушы М.Сәрсеке Николайға жолығып, ауызекі әңгімесін тыңдаған және қарт ұстаздың әңгімесі мен естелігін «Сәтбаев» ғұмырнамасында пайдаланған. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +'''Дене жүктемесі''', ағзадағы физиологиялық өзгерістердің деңгейін сипаттайтын бұлшық еттер жұмысының ұзақтығы мен қарқындылығы. Дене жаттығуларының негізгі салмағы қозғалыс-тірек ап��аратына түсетін бұлшық еттер жұмысының сипатына байланысты. Дене жаттығуының жекелеген түрлеріндегі дене жаттығуының шамасын организмнің күш-қуаты жұмсауының шамасына қарай жинақтап сипаттауға болады: Дене жаттығуының тыныштық жағдай-мен салыстырганда қуат жұмсау рет артатын; елеулі 10 есеге дейін өсетін; өте көп-10 реттен көп артады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Спорт баспасөзі''', спорттық баспасөздің Халыкаралық ұйымдастығы (АИПС) 1956 жылы құрылды. Жоғарғы басқару органы спорттық баспасөз бен радио секциясының мүше елдерінің өкілдерінен жылға сайланатын кеңес, насихат, очерк және публицистика, халықаралық байланыс, репортаж және т.б. жөніндегі комиссиясы болды. АИПС ДШ мен спортты насихаттап, тарататын өзге де шығармашылық ұйымдармен, баспасез органдарымен, радио, баспалармен, мекемелермен және ведомстволармен тығыз байланыста жұмыс жасайды. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Әлім Ілиясұлы Анапьянов''' (21.08.1956, Қоғалы аулы, Алматы облысы), спортжурналисі. Мектепте оқыған жылдары Талдықорған облысының жасөспірімдер арасындағы футбол құрама командасында өнер керсетті. Журналистік қызметін 1974 жылы Қарулы күштерінің құрамында жүріп бастады, "На боевом посту" (Новосибирск қаласы) "Спорт" газетінің тілшісі болды. 1977-82 ж. ҚазМУ журналистика факультетінің студенті. Аудандық, облыстық және республикалық газеттерде 20 жыл шамасында жұмыс істеді. 1999-2001 жылдары "Спорт тур" апталық газетті ұйымдастырып, шығарды. 2001 02 жылдары "Рrо-спорт" газеті бас редакторының орынбасары, 2003 жылы "Мегаполис" газетінің спорт шолушысы. Дене тәрбиесімен спорт тақырыбындағы келелі материалдардың авторы. Шығармалары: поле, Путь который ты выбираешь сам (Қ.Иляшөвпен бірге) 2008, Алматы. == Дереккөздер == Санат:Спорт Санат:Тұлғалар +'''Лаура Хатиятқызы Барлыбаева''' (28.04. 1955, Алматы қаласы) журналист. 1977-98 ж. Қазақ Мемтелерадио жүйесінде қызмет істеді. Тбилисиде өткен Бүкілодақтық Оқушылар Спартакиаданың арнайы тілшісі, Қазақстан радиосы балалар мен жасөспірімдер хабарларының бас редакторы, "Спорт", "Новое поколение", "Мегаполис" газеттеріндегі көптеген спорт тақырыбындағы авторы. "Столичное обозрение" (2000), "Аян" журналдарының бас редакторы. Бүкілодақтық конкурсы сыйлығының лауреаты (Мәскеу, Томск, Красноярск) ҚР Журналистер одағының (1997), ҚР Парламенті сыйлығының лауреаты (1996), ЮНЕСКО, "Золотая звезда", С.Бердіқұлов атындағы сыйлықтың лауреаты (1995). Шығармалары: Славные смены Отечество (2004). == Дереккөздер == Санат:1955 жылы туғандар Санат:Спорт журналистері Санат:Алфавит бойынша журналистер +'''Терістеу'''– Гегель диалектикасында нысанның дамуы үдерісінің екінші сатысының сипаттамасы, яғни бір заттың басқа затқа айналу үдерісі, осы үдеріс барысында бірінші заттың өзгеріп, екінші заттың құрамындағы тәуелді элемент күйіне көшуі, оның бастапқы күйге шендесуі. '''Терістеу''' (Отрицание; negation) нәтижес�� операндтың бульдік мөніне қарама-қарсы бульдік мәнге ие бір орынды бульдік операция; айтылған ойға қарама-қарсы ой, яғни айтылған ойды теріске шығару. '''Терістеу операторы''' (Оператор инвертирования; complementary operator) емес терістеудің логикалық операциясын анықтайтын символ. Not-пен, тұжырым алдандағы '''¬''' немесе '''!''' және '''--''' тұжырым үстінен сызылып белгіленуі мүмкін. ==Дереккөздер == Санат:Бульдік алгебра +'''Алматының бүгіні мен ертеңі''' Алматыдағы Қазақ мемлекеттік баспасынан 1963 жылы орыс тілінде жарық көрген кітап. Авторы Е.Дүйсенов. 28 тараудан тұрады. Кітаппен таныса отырып, Алматы қаласы мен оның төңірегіне қызықты саяхат жасайсыз. Қаланың өткені мен бүгінгісі туралы көптеген қызықты жайлар айтылған. Арнайы бөлім Алматы қаласының болашақ келбетіне арналған. «Республиканың мәдени орталығы» тарауында Қазақ КСР Ғылым Академиясының президенті Қаныш Сәтбаевтың суреті беріліп, республикадағы ғылыми ойдың негізгі Орталық Қазақ КСР Ғылым Академиясының қызметі, оның президенті Сәтбаевтың республиканың геологиялық жер қойнауын зерттеудегі еңбектері айтылады. Орталық Қазақстанның металлогендік болжам картасын жасау академик Сәтбаевтың басшылығымен іске асқан ғалымдар ұжымының тамаша ірі жұмыстарының бірі екені атап көрсетілген. Кітап көркем безендірілген, көпшілік оқырман қауымға арналған. Көлемі 11,8 баспа табақ. Таралымы 25 мың дана. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Алматы. Жол көрсеткіш''' жол «Қазақстан» баспасынан 1974 жылы орыс тілінде жарық көрген. Авторы тарихшы, журналист И.И.Маляр. Бұл Қазақстанның Кеңес өкіметі кезіндегі астанасы Алматы жайындағы еңбек. Әсем кала, оның тарихы, ғылыми мекемелер, мектептер мен жоғары оқу орындары, театрлар мен мұражайлар, өнеркәсіп, сауда кәсіпорындары, көлік байланысы, тағы басқалары сонымен қатар қала мен қала маңы бойынша аралау, танысу бағыттары жайында қысқаша, нақты түрде әңгімеленеді. Кітаптың соңында Алматы қонақтары үшін анықтама бөлімі берілген. Еңбекте Қаныш Сәтбаевтың өмір жолына тоқталған. Алматыдағы қызметі, 1941 жылы қазанда астрономия және физика институтының, 1946 жылы маусымда Қазақ КСР Ғылым Академиясының, 1958 жылы Ядролық физикалық институтының ашылғандығы жайында қысқаша баяндалған. Көпшілік қауымға, қала қонақтарына арналған. Көлемі 6,74 баспа табақ. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Алматы: 100 көше, 1000 дерек''' «Қазақстан» баспасынан 1966 жылы орыс тілінде жарық көрген кітапша. Авторлары журналистер И.Маляр, М.Фельд. Шығарушылар өз еңбектерін шағын тақырыпқа бөлген. Онда Алматы тарихы, негізгі көшелері, театр, кинотеатрлар, Оқушылар сарайы, демалыс орындары мен кітапханалар, Орталық стадион, ғылым мекемелер мен жоғары оқу орындары, туристік бағыттар, шипажайларға, тағы басқалары нақтырақ тоқталған. Қаныш Сәтбаев жайында қысқаша баяндалған. Қазақ КС�� Ғылым Академиясын ашудағы еңбегі, Геологиялық институты жайлы, оған 1964 жылы Сәтбаевтың есімі берілгендігі айтылған. Көпшілік қауымға, қала қонақтарына арналып жазылған. Көлемi 6, баспа табақ. Таралымы 50 мың дана. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Алматы қаласы еңбекшілерінің митингісі''' Қаныш Сәтбаевтың 1956 жылы Алматы қаласында өткен еңбекшілер митингісінде сөйлеген сөзі. Алғаш рет «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінің 1956 жылғы 13 қазандағы санында жарияланған. Сәтбаевтың 1989 жылы «Ғылым» баспасынан шыққан «Ғылым мен мәдениет туралы таңдамалы мақалалары» жинағына, 2007 жылы «Оңтүстік полиграфия» баспа үйінен шыққан шығармалар жинағының 1-томына енген. Сәтбаев мемлекет қоймаларына бір миллиард пұт астық өткізу жөнінде республика қабылдаған табысты орындалуымен байланысты Ғылым Академиясының ұжымы және барлық ғылым қызметкерлер атынан республика халқына, әсіресе, ауыл шаруашылық еңбекшілеріне шын жүректен сәлем жолдайды және оларды құттықтайды. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Алтай большевигі''' қоғамдық-саяси газет. Шығыс Қазақстан облысы және Өскемен қаласы партия комитеттерінің және еңбекшілер депутаттары облысы Кеңесінің органы ретінде 1941-52 жылы аралығында қазақ тілінде шығып тұрған. Газеттің негізгі бағыты кенді Алтайдың халық шаруашылығы мен өнеркәсіп орындарын өркендету, ұлттық жұмысшы табын қалыптастыру, еңбекшілерді «Бәрі майдан үшін» деген ұранға жұмылдыру, соғыстан кейін халық шаруашылығын қалпына келтіру, тағы басқалары мәселелер. Газеттің 1947 жылғы тамыздағы санында Қаныш Сәтбаевтың «Үлкен Алтай байлығы» деген мақаласы жарияланған. Мақала өлке өндіргіш күштерін зерттеу жөніндегі конференция карсаңында жазылғандықтан, ғалым Алтай кен көздерін ашу және кен өндіру мәселелеріне байланысты ойларын ортаға салады. Құрамынан қорғасын мен мырыштан басқа, бай мыс, асыл және сирек кездесетін металдар табылып отырған Алтай полиметалл кендерін игеріп, халық шаруашылығына пайдаланудың кезек күттірмейтін мемлекеттік міндет екенін ескертеді. Газетте сонымен қатар ғалымның Қазақ КСР Ғылым Академиясының Гурьевте (қазіргі Атырау) өткен көшпелі сессиясын ашардағы сөзі (1949,9 ақпан) және Қазақстан компартиясының 4-съезіндегі жарыссөзде сөйлеген сөзі (1949,2 наурыз) берілген. Оның Гурьевтегі сөзі «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінің 1949 жылғы 28 қаңтардағы санында және облыстық газеттерде, ал съездегі сөзі республикалық және облыстық газеттерде жарияланған. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев Санат:Газеттер‎ +'''Алтайдағы Лениногор және Зырянов кенді өңірлерінің геологиясы''' Мәскеудегі Мемлекеттік жер қойнауын қорғау және геология жөніндегі әдебиеттер баспасынан 1957 жылы орыс тілінде жарық көрген жинақ. Академик Қаныш Сәтбаевтың редакциялауымен шыққан. Жинаққа үлкен мақала енген: Г.Н.Щербаның «Лениногор кенді өңірінің геологиясы», К.Ф.Ермолаевтың «Лениногор кен орнындағы кентасты заттардың морфологиясы және құрылуы жағдайы жөнінде» және А.Қ. Қайыпов, В.А.Ким, Л.Г.Никитина, Е.А.Флеровтың «Зырянов полиметалл кен орнының геологиясы». Бұл еңбектерде Алтайдың кентасты кен орындарын 15 жыл ішінде жан-жақты зерттеу барысында алынған жаңа деректер келтірілген. Еңбек екі маңызды кенді өңірлер Лениногор және Зырянға қатысты мақалалардан тұрады. Оларды Қазақ КСР Ғылым Академиясының қазіргі Қаныш Сәтбаев атындағы Геологиялық ғылымдар институты мен Алтай ғылыми-зерттеу кен-металлургия институтының зерттеуші ғалымдары жазған. Геологиялық зерттеулер 1948-54 жылы жүргізілген. Әр мақалада кендердің қалыптасуына және минерализация генезисіне қорытынды жасалған. Авторлар мен редакция бұл еңбек Кенді Алтайдың ірі пайдалы қазба байлықтарын игеру ісіне және Алтай полиметалл кен орындарын зерттеуге жәрдемін тигізеді деп есептейді. == Дереккөздер == Санат:Орысша кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Дене жаттығуларының дене жаттығуын орындау кезінде күш жұмсаудың әсерімен адамның бүкіл денесінің жеке оның бөліктерінің тепе-теңдігін сақтау жағдайларын зерттейтін, дене жаттығуларының бөлімі. Дене сайысында ширатылған бұлшық еттердің әрекетімен барлық сыртқы күштердің тең қалыпта болу жағдайы қарастырылады; тірелудің барлық жағдайларында (жоғары, төмен, аралас) адам денесінің тепетеңдігі тиісті міндеттерді орындау үшін ең тиімді қалыптар (бастапқы және серелік қалып зерттелуі). Дене жаттығуы сайысы дене жаттығуларының өзгерістерімен тығыз байланыста, өйткені статикалық жағдайдан қимыл-қозғалыс басталады, ал ол бастапқы қалыптың өзгешелігі кеп жағдайда тәуелді; Қозғалыс кезінде дененің кейбір бөліктері тірелу кезінде қозғалыссыз болады. Дене жаттығуы сайысында статикалық қалыпта бұлшық еттердің жүмыс жасау ерекшеліктері, бұл реттегі тыныс алу зерттеледі, сондай-ақ тиісті қалыптарға жалпы баға берілді. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Емдік дене шыныктыру (ЕДШ)''', емдеу және қалыпқа келтіру мақсатындағы сақтандыру құралдар кешенін пайдалану жолымен емдеу әдісі ретінде ауруханалар, емханалар, шипажайлар, жүйесінде кеңінен қолданылады. ЕДШ-ын оташылдық, дәрі-дәрмекпен емдеу секілді негізгі әдістердің қосымша емдеу шаралары есебінде қарас- тыру керек, ол медициналық қалыпқа келтіру әдістерінің бәрі болып табылады. ЕДШ-ның негізгі құралдары практикалық медицинада бұрыннан белгілі дене жаттығулары. Яғни, б.д.д. ертедегі Қытай медицинасында тыныс алу жаттығуларына басты назар аударылған медицина- лык гимнастикасы қолданылған және жазба деректері бізге жетіп отыр. Ежелгі Грекияда Гиппократ жаттығуларды олардың сауықтыру және қалыпқа келтіру маңызын атап көрсете отырып физиологиялық процестерді жеделдетудің қүралы деп есептеді. Римдік дәрігер Гален семіргенде, жалпы әлсіздікте, буындардың қозғалысы бүзылғанда спорттың белгілі бір түрлерімен шұғылдануды және гимнастиканы ұсынды. "Дәрігерлік ғылымның қағидаларында" Ибн Сина денсаулықты сақтау үшін дене жаттығуларымен шүғылданудың маңыздылығын атап көрсетті. Меркурали өзінің "Гимнастикалық өнер" ғақлиясында (1959) емдеу гимнастикасы саласындағы ежелгі және орта гасырлық авторлардың зерттеулерін талдап, жинақтады. ТИССО "Медициналық және хирургиялық гим¬настика" деген кітабында (1780) дене жаттыгуларына үлкен маңыз беріп, "Қозгалыс әр-түрлі дәрмектің орнын жиі алмастыра алады, бірақ бірде-бір дәрі қозғалысты алмастыра алмайды" деген қағиданы ұсынды. Түрліше аурулар мен жарақаттарда ЕДШ-ның әдістерін қолданудың тиімділігі, ол адамның физиологиясы үшін табиғи және ең қо- лайлы болатындығымен түсіндіріледі. ЕДШ әдістерінің ма- ңызды ерекшелігі науқастың өзінің емдеу-қалыпқа келтіру процесінө белсенді түрде қатысуы сондықтанда ЕДШ құралдарын белгілегенде дәрігер оның дене белсенділігінің дәрежесін дәл анықтауы тиіс. ЕДШ-да ағзаның негізгі биологиялық қызметі қимыл-қозғалыс кең қолданылады, дене жаттыгула- ры қимылдың ұйымдастырылған түрі есебінде пайдаланылады. Науқастарды емдеуді ұйымдастыруда тыныштық жағдайда болу бір- біріне қарама-қайшы келмей, бір-бірін толықтырып отырады. ЕДШ-на тән әдіс науқасты дене жаттығуларының көмегімен жаттықтыру, ол жалпы және ар¬найы жаттығу деп бөлінеді. ЕДШ-ның негізгі қүралдары дене жаттығулары, олар гимнастикалық, (жүру, жүгіру, жузу, есу, шаңғымен жүру және т.б.), қозғалыс және спорттық ойындарға бөлі- неді. Сондай-ақ ЕДШ-да еңбек ету сипатындағы жаттығуларда пайдаланылады. Дене жаттығуларымен шұғылданғанда күн, ауа, су секілді табиғи факторларды пайдалану олардың тиімділігін арттырады және шыны- ғуға жәрдемдеседі. ЕДШ-ды қолданудың түрлері емдік гимнастика, таңертеңгілік гимнастика, мөлшерленген жүріс пен се- руендеу, терренкур, қатал мөл- шерленген түрдегі спорт жаттығуларымен шұғылдану, ойындар. ЕДШ-тың әрқайсысында жоға- рыда көрсетілген қагидалар жалпы және арнайы жаттыгуды үйлестіру керек. Емдік гимнастика ЕДШ-ның негізгі түрі. Ем¬деу гимнастикасының жаттығулары сүйек бұлшық еттер және тыныс алу жүйесі үшін деп екі топқа бөлінеді. ЕДШ-да деп аталатын судағы дене жаттығулары ерекше орын алады. Мөлшерленген серуендер, таза ауада жүру науқастың жүйке психикалық аясына ерек¬ше жағымды әсер етеді. ==ЕДШ-ның нұсқаушысы== ЕДШ-ның нұсқаушысы (емдеу әдіскері), ЕДШ саласында дайындығы және жоғары немесе арнайы орта білімі бар адам. ЕДШ-ның әдіскері дәрігерлердің басшылыгымен жұмыс істейді, стационарлық емдеу мекемелерінің, емханалардың, санаторийлердің және басқа да мекемелердің штатында болады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Амангелдінің батыр бабалары''' Қаныш Сәтбаевтың мақаласы. 1989 жылы «Ғылым» баспасынан шыққан «Ғылым мен мәдениет туралы таңдамалы мақалалары» жинағына, 2007 жылы «Оңтүстік полиграфия» баспа үйінен шыққан шығармалар жинағының 1-томына енді. Бұл мақаласында Сәтбаев 1916 жылғы халық көтерілісінің ер жүрек көсемі, Орталық Қазақстанда кеңес өкіметін орнатушылардың бірі Амангелді Иманов жайлы жазады. Батырдың Қыпшақ руынан шыққаны, бабаларының жауынгер болтаны туралы айтады. Сәтбаев: ''«Амангелді батыр шыққан Бегімбет тұқымы Қыпшақ руының ең жақсы жауынгерлік салтын тура сақтап, дамытып отырды. 19 ғасырдың 1- жартысында болған Кенесары Қасымов бастаған қазақ халқының патша өкіметіне қарсы ірі көтерілісі кездерінде Бегімбетте екі мыңнан аса үй бар екен. Олар, қазақ халқының көп заманғы тарихының бесігі саналған Ұлытаудың төңірегін, Қараторғай, Сарыторғай өзендерінің сағасын мекендеді. Бегімбет руы езінің көсемі Иманның (Амангелдінің бабасы) басшылығымен Кенесары көтерілісіне алдымен қосылды; патша жендеттерінің, қырғыз манаптарының, қазақтың өз ішіндегі шонжар байларынан шыққан опасыздардың өзара ауыз жаласып, бірлесіп күш жұмсауымен көтеріліс басылған кезіне дейін, Бегімбет тұқымы сол азаттық жолындағы ұлы күрестің маңдай алдындағы жауынгері болды. Амангелдінің бабасы Иман батыр көтерілістің таңдаулы, қайратты көсемінің бірі, көтерілістің қолбасшысы Кенесарының да ең жақын, сенімді серігі еді»,'' деп жазды. Халық аузындағы аңыз әңгімелерге және сол көтеріліске қатынасқан ақындардың қарағанда, Кенесары Иманның жауынгерлік өнері мен тәжірибесін аса жоғары бағалаған. Көтеріліс кезінде Иман бастаған іс пен жорықтар әрқашан абыройлы, жеңісті болған екен. Кенесары көтерілісіне Бегімбет тұқымымен бірге Иманның балалары: Бердалы, Ержан, Балық, Үдербай да (Амангелдінің әкесі) қатынасады. Бердалы мен Ержан Иман батырмен бірге 1847 жылғы көтерілістің соңғы кезіндегі ауыр соғыста ерлікпен қаза табады. Балық пен Үдербай көтеріліс басылып, Кенесары мен Иман тұтқынға түсіп өлгеннен кейін, Бегімбетгің аман қалған аз ғана үйлерімен қаншама апатқа, қорлыққа душар болып, Алатау алабынан өзінің туған мекені Торғай даласына қайтып келеді. Осылардың барлығы жас Амангелдіге көп әсер еткені, жүре келе, оның халық намысын көздеген саяси көсем, айбынды батыр болып шығуына себеп болғаны Сәтбаевтың мақаласында ашып айтылады. Мақалада, бала күнінде Кенесары қозғалысына қатысқан өз әкесі Үдербай мен қарт ағасы Балықтан Кенесарының ерлік жорығы жайында әңгімелерді көп естіп, тыңдаған жас батыр Амангелді өз елінің азаттығы үшін күрескен кемеңгер басшы болып шыққаны жайлы толық мәліметтер беріледі. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары‎ +'''Жыныс бойынша бақылау''', жауапты халықаралық жарыстарға қатысатын әйелдер жынысқа қатысты бақылаудан өтеді. Бұл бақылау дені сау әйелдермен салыстырғанда жоғарылаған дене мүмкіндіктері мен гермафродитизм белгілері бар адамдардың әйелдерді арасындағы жарысқа қатыстырмау мақсатында енгізілген. Жарысқа қатысушы әйелдердің жаппай бақылау ауыз қуысының шырышты қабығы клеткасының өзегінде болатын жыныстық хроматинді анықтау әдісімен жүргізіледі. Әйелдерде жыныстық хроматин эпителиальдық клеткалардың көпшілігінде болады, ал ерлерде мұндай клеткалардың саны 5% -дан аспайды. Бақылаудан өткен спортшы қыздар сертифи¬кат алады және келесі жарыстарда қайта тексеруден етеді. Тексерудің қорытындысы мен дененің даму жағдайын жариялауға болмайды. == Дереккөздер == Санат:Спорт +200px (парс. сүйір төбелі бас киімді) сақтардың негізгі үш тобының бірі. Олар б.з.б. ғасырларда Памир-Алай тауының солтүстігінен бастап, Тянь-Шань тауларын жағалай шығыс Алтай тауының батыс сілемдеріне дейін, солтүстікте Балқаш көліне және Шу өзенінің аяғына дейінгі аймақта тұрған. Ежелгі грек тарихшылары Геродот пен Страбон “азиялық скифтер” деп атап, олардың киізден жасалған, сүйір төбелі бас киім киетіндігін және садақ, қысқа қылыш пен айбалта секілді қаруы болғандығын жазады. Иранның сына жазуларында (Дарий патшаның мазарындағы жазбаларда) сақтардың үш тобын атап, олардың ішінде көне деректерде массагеттер деп аталғаны айтылған. Персеполь сарайы қабырғаларында бедерлеп салынған суреттерде моңғол нәсілдес кейіпте бейнеленген. Ежелгі сақ тайпаларының одағы өз заманында әлеуметтік құрылысы мен шаруашылығы ілгері дамыған ел болған Жетісудағы жағынан өз алдына дербес, өзіндік ерекшелігі болды. Алматыдан 50 км жердегі Есік обасы мен Іле жағасындағы Бесшатыр бұлардың тарихы мен мәдениетінің айғағы. ==Дереккөздер== Санат:Сақтар +'''Жарысты медициналық жағынан қамту''', ҚР-да өткізілетін жарыстардың ережелеріне сәйкес жергілікті денсаулық сақтау ұйымдары жүзеге асырады және жарысқа дені сау, дайындығы жақсы спортшыларды қатыстыруды көздейді. Жарысты өткізу кезеңіндегі мед. қамту бағдарламасымен жүзеге асқан барлық шаралар жарыстың бас дәрігері қол қойған мед. есепте баяндалады. Жарыстың басталуына бір сағат қалғанға дейін мед. бригада қарамағына жедел жәрдем машинасы келуі тиіс және жарыс аяқталғаннан кейін бір сағаттан кейін кетуі керек. Жарыстың басынан аяғына дейін дәрігер емханамен тұрақты байланыс жасай алатын болуы керек. Жарысты медициналық жағынан қамтуды басқаратын дәрігер жарыс бас төрешісінің мед. қамту жөніндегі орынбасары болып табылады. Ол жарысқа дүрыс жіберілуін (жасына, денсаулық жағдайына, дайындығына қарай) тексереді, қатысушы- лар ағзасына жарыстың эсер етуін жағдайын, сондай-ақ қатынасу- шылардың орналасуы мен тамақтануын бақылайды, мумкін болған жарақаттану мен сырқаттану жағдайында қажетті мед.-лық жәрдемді ұйымдастырады. Дәрігер байқалған жетістіктер женінде төрешілер алқа- сына уақытында хабарлап, оларды жылдамырақ жоюға қол жет- кізуге ұмтылады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +қатысу мен оқу-жаттығу процесінде спортшылардың денсаулығын сақтау мен қауіпсіздігін қамтамасыз ететін шаралар жүйесі. Қамсыздандыру бойынша шаралар жүйесі (жарыс барысындағы) ережемен белгіленеді. Төрешілер алқасы қатысушылар мен көрермендердің қауіпсіздікке көзқарасын, жарыс өтетін орынды, көпшілік пайдаланатын құралдар мен жабдықтарды, жарысушылардың қорғаныс аспаптарын тексеруі міндетті. Корғаныс аспаптарымен қамтамасыз етілетін және дәрігердің жазымды қорытындысы жоқтар жарысқа жіберілмейді. Жарыстар оларды өткізу үшін орынның кемшіліктер түзетілгенше немесе дәрігерлік көмектің шаралары қамтамасыз етілмесе, басталмауы керек. Автомобиль, велосипедтік, мотоцикл-су моторы және авиация түрлерінде өмірін қатынасушылар жарысқа жіберілмейді қауіпсіздендіру полисін көрсету керек. Спорттың жекелеген түрлерінде ерекшеліктері де бар. Альпинизмдегі қамсыздандыру жолдарының арқаннан айырылып қалмауының алдын алу қажетті шара. Әдетте, таудағы қамсыздандыру альпинистік арқанның жәрдемімен жүргізіледі, оның шегі келе жатқан адамға (арнайы белбеумен немесе кеуде жіппен) бекітіледі, оның жолдасы орнында тұрып арқанды тартып не жіберіп тұрады ал жүргенде құлап бара жатса, оны ұстауы керек. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Құсманов Асқар Мұсаұлы''' (7.06.1953, Алматы), спорттық дәрігер, футболдан ҚР-ның ЕСЖ-сы (1982). АММИ-ның бітіргеннен кейін (1979) Республикалық Дәрігерлік денешынықтыру диспансерінің функционалдық диагностика және дәрігерлік бақылау бөлімінде спорт дәрігері болып жұмыс жасады. КСРО халықтарының (1982,1986), Еуропа чемпионатында медициналық бақылауды қамтамасыз етуге қатысты. Алматы "Д" көгалдағы хоккей, допты хоккей шеберлерінің командасында жұмыс жасады. 1990 жылы Атырау медициналық институтына жұмысқа жіберілді, спорт, медицина кафедрасын басқарды, ондағы спорт факультетінде қыз балалардың "Шағала" футбол командасын ұйымдастырды, ол кейіннен КСРО-дағы, сосын ТМД-ғы ең күшті командалардың бірі болды. 1991 жылы әйелдер арасындағы КСРО чемпионатына қатыса отырып, "Шағала" командасы 6-орын, 1992 жылы ТМД чемпионатында 3-орын алды. 1992 жылы "Шағала" командасының негізінде ҚР-ның футболдан әйелдер командасы құрылып, оның Құсманов тағайындалды. 1994 жылдан бастап "Намыс" (Алматы), АДК (Алматы), "Мұнайшы" (Ақтау) ерлер футбол командасының болып қызмет істеді. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша футболшылар Санат:Қазақстан футбол Санат:Қазақстан көгалдағы хоккей +'''Медициналық бақылау''', жарысқа қатысушылардың олимпиадалық ойындарда (О.о) ынталандыратын допингтік заттарды жарысқа қатысушылардың қолдануын (допингтік бақылауды) және әйелдердің жарысына екі жыныс белгісі бар адамдардың қатысуын (жынысын бақылау немесе тек әйелдер ғана ететін сексбақылау) болдырмау мақса��ын көздейді. Олимпиадалық хартияның М.к-не сәйкес М.к. тиісті ХСФ-ның спорттың әрбір олимпиадалық түрі үшін бекіткен тәртібімен ХОК-тің медициналық комиссиясы белгілеген ережелерге сәйкес жүзеге асырылады. Допингтік бақылау Олимпиадалық ойындарда алғаш рет 1968 жылы жүргізілді. Әйел спортшылардың жынысына қатыстылығы жөніндегі бақылау (өмірде бір ғана рет) жарыстың басталуына 48 сағат қалғанда дейін олимпиадалық қалашықтың ар¬найы зертханасында жүргізіледі. Талдау ауыз қуысының сілекей қабығын қырып алу бойынша жүргізіледі (Х-Хроматиннің бар, жоғы анықталады). Нәтиже анықталмаса спортшы әйел мед. комиссия төрағасының нұсқауы бойынша медициналық қосымша тексеруге жіберіледі. Медициналық комиссия берген куәлік (суретімен) бақылаудан өтушіге алдағы барлық жарыстарға қатысуға рұқсат етеді. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Меттман''' () Германия жеріндегі аудан. Аудан орталығы -Меттман қаласы. Аудан Северный Рейн Вестфалия жеріне қарайды. Дюссельдорфке бағынышты. Жер аумағы 407 шаршы км. Тұрғыны 495,7 адам. Тығыздығы 1218 адам/ шаршы км. Ресми коды- 05 58. Аудан 10 қауымға бөлінеді. == Қалалар == Ратинген (91 111) Фельберт (84 316) Лангенфельд (59 115) Хильден (55 514) Эркрат (46 063) Монхайм (42 953) Меттман (39 386) Хан (29 160) Хайлигенхаус (26 703) Вюльфрат (21 346) ''(30 маусым 2010)'' == Сілтемелер== Официальная страница Санат:Солтүстік Рейн-Вестфалия аудандары +'''Рейн-Зиг''' () Германия жеріндегі аудан. Аудан орталығы -Зигбург қаласы. Аудан Солтүстік Рейн-Вестфалия жеріне қарайды. Кёльнге бағынышты. Жер аумағы 1153 шаршы км. Тұрғыны 599,0 адам. Тығыздығы 519 адам/ шаршы км. Ресми коды-05 82. Аудан 19 қауымға бөлінеді. == Қалалар және қауымдар == Тройсдорф (75 145) Санкт-Августин (55 466) Борнхайм (48 543) Хеннеф (45 945) Кёнигсвинтер (40 785) Зигбург (39 764) Нидеркассель (37 433) Ломар (31 159) Райнбах (27 289) Бад-Хоннеф (25 203) Меккенхайм (24 309) Альфтер (22 847) (20 716) Виндек (20 493) Вахтберг (20 222) Айторф (19 406) Свистталь (18 241) Мух (14 975) Руппихтерот (10 709) ''(30 маусым 2010)'' == Сілтемелер== Санат:Германия аудандары +'''Медициналық хартияның тарауы, олимпиядалық жарыстың қатысушыларына допингтік заттарды қолдануға рұқсат етпейді, спортшыларды медициналық бақылау жөніндегі ережелерді қамтыған. ХОК-тың Лозаннадағы 1975 жылғы 76-сессиясында бекітілген. Медициналық кодекс сейкес олимпиядалық жарыстарға бәрі ХОК- тың медициналық комиссиясының ережелері бойынша медициналық бақылау мен тексеруден етуі тиіс. Жарысқа қатынасушы әйелдер қай жынысқа жататындығына байланысты бақылаудан өтуі міндетті. Егер спортшы допинг қолданса неме-се медициналық бақылаудан өтуге қарсылық білдірсе Медициналық кодекс жарыстан шеттетуді қарастырады. Командалық есеп жүргізілетін жарыста ко¬манда мүшелерінің бірі допинг қолданғаны үшін осы спортшы қатынасқан жарыста командаға жеңіліс есептелінеді. Медициналық кодексті сақтауды ХОК-тың Медициналық комиссиясы қамтамасыз етеді, оның ұсыныста��ы бойынша ХОК-тің атқару комитеті Медициналық кодексті бұзған спортшыны жазалау жөнінде шешім қабылдайды (олимпиадалық медальдан айыруға дейін). Мұндай жағдайда ХОК атқару комитетінің шешімі тиісті халықаралық және үлттык спорт бірлестіктері тарапынан спортшыны тәртіпке шақырудан құтқармайды. Рұқсат етілмейтін допингтік заттардың тізімі, медициналық кодекске ресми түсінікте ХОК-тің медициналық бақылау жүргізуі жөніндегі кітапшада баяндалған. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Медициналық қорытынды''', дәрігерлік тексеру, бақылау және өзіне де мәліметтер негізінде жасалынған, денешынықтыру және спортпен шүғылданудың әсеріне қатысты дәрігердің практикалық түжырымы. Алғашқы дәрігерлік тексерістегі қорытындыда тексерілушінің денсаулық жағдайының, дене дамуы мен дайындығының сипаттамасы, жаттығу мен жарысқа жіберу, жібермеу жөніндегі нұсқау, денешынықтыру және спортпен шүғылданудың тәртібі мен әдістері, емдік және сақтандыру мақсатындағы үсыныстар болады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Екпін Қасымұлы (26. МЩЬ 06.1935, СҚО, Арықбалық ауданы Мәдениет ауылы 1999 Алматы.), м.ғ.к. (1962), м.ғ.д. (1975), профессор., Қаз СТА-ның спорттық медицина және гигиена кафедрасының меңгерушісі (1979-98. АММИ-ның факультетін 1958 жылы бітіргеннен кейін СҚО-ның Шортанды СЭС-да санитарлық дәрігер болып істеді, кейін өлкелік патология институтының оқыды. 1961-1978 ж. Өлкелік патология институтында кіші ғылыми қызметкер, әлеуметтік гигиена және денсаулықты сақтауды ұйымдастыру бөлімінде меңгеруші болды. Профессор Нұрмағамбетов Е.Қ. 70-тен астам гылыми және оқу-әдістемелік еңбектердің авторы, мамандар мен жас ғалымдардың бір тобын тәрбиелеп шыгарды. == Дереккөздер == +'''Орнықты жағдай,''' бұл аэробтың тұрақты қуаттылықтығы дене жаттығуларына байланысты жағдай, ол бұлшық еттердің жұмысқа қосылуының басында организмдегі жылдам өзгерістерден (төселгеннен) кейін қалыптастырады. Орнықты жаттығудың дамуының негізгі керсеткіші оттегіні пайдаланудың тұрақтануы болады. Қажығандық жұмыс қабілетінің көрініс беретін ағзаның ұзақ немесе қиналысты функционалды белсенділігінің нәтижесінде туындайтын жагдайы. Ауыр жұмысты адамның сезінуі "шаршау" атауымен белгіленеді. Ақыл-ойдың шаршауы және дененің шаршауы деп айыру қабылданған, бірақ бұлардың арасында айқын байқалатындай шек жоқ. Шаршау тіршілікпен сыйыспайтын функционалдық және биохимиялық өзгерістер туындайтын шектен оның шығып кетуіне жол бермейтін ағзаның езіндік қорғаныс реакциясы болып табылады. Бүл реакцияның жай, жұмысты алда да жалғастыруды қиындататын және жұмыс қабілетін шектеуге әкеп соғатын функциялардың үйлесім- ділігінің бұзылуынан шаршағандықты азайтудың тиімді құрапы функционалдық бірліктердің жұмысын ауыстырып отырып, жұмыс пен демалуды дұрыс кезектестіру. Спортпен шұғылдануда шаршаудың басталуын жаттығудың түр��іше құралдарын, әдістері мен түрлерін пайдалана, сондай-ақ олар өткізілетін жағдайды өзгерте отырып қашықтауға болады, бірақ демалу арқылы ғана демалуға болады, оның жаттығулар арасындағы ұзақтығын спортшының жаттыққандық дәрежесінде, жүктемесінің сипаты мен шамасына байланысты белгілейді. Шаршамау болдырмау мен жұмыс қабілетін қалыпқа келтіруге кейбір азықтық стимуляторлар, атап айтқанда витаминдер көмектеседі. Дегенмен де осы мақсатта фармакологиялық заттарды пайдалану адам денсаулығына жағымсыз әсер етуі де мүмкін. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Тизенгаузен Владимир Густавович''' (1825, Нарва қ., Эстония 2.11.1902, шығыстанушы ғалым, тарихшы, археолог, нумизмат, Ресей ғылым академиясының корреспон- дент мүшесі (1893). 1848 ж. Санкт-Петербург университетінің шығыстану бөлімін бітірген. 1861 ж. жаңадан ашылған Археологиялық комиссияға қызметке орналасып, өмірінің соңына дейін жұмыс істеді. 1873 ж. “Шығыс халифатының теңгелері” деген еңбегі жарық көрді. Нумизматика саласына қосқан елеулі еңбегі үшін оны Орыстың императорлық археологиялық қоғамы күміс медальмен марапаттады. 1876 78 ж. Таман түбегіндегі б.з.б. ғ-ға жататын “Ағайынды жетеу” атты қорғанға археологиялық қазба жұмысын жүргізді. Археологиялық комиссияның төрағасы, граф С.Г. Строгановтың жеке қаржысы есебінен Алтын Орда туралы шығыс деректерін жинастырды. Алтын Орда тарихына қатысты араб деректерінен тұратын материалдар жинағын 1884 ж. жариялап, парсы деректерінен тұратын материалдар жинағын баспаға әзірледі. Бірақ оның бұл еңбегі тек 1941 ж. жарық көрді. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар +'''Евгений Тимофеевич Петренко''' (25.09.1946, Золчевск, Украина), Қазақ дене тәрбиесі институтын (1967) және П. Лесгафт атындагы Дене тәрбиесі институтың физиология кафедрасының аспирантурасын (1972) бітірді), биология ғылымының кандидаты (1978), проффессор (2003). ҚР еңбек сіңірген өнертапқышы (1992). 1976 ж. Қазақ дене тәрбиесі институтында ЕДШ-ның, массажбен биомеханика окытушысы. 2003 ж. ЕДШ-ы, массаж және денені қалыпқа келтіру кафедра меңгерушісі. 150-ден астам жарияланымдар мен 100- ден астам жаңалықтардың авторы. Е.Петренконын басшылығымен жас дүниежүзілік Бірінші көрмесінде (Болгария, 1985 "Адам, отбасы, қоғам" мерекелік көрмесінде (АҚШ, 1987) көрсетілген, КСРО ХШЖК-нің (ВДНХ) алтын медаліне ие болған, қозғалыс кедергісіне қарсылықты арттыру үшін "Альфа-ырғақ", сөйтіп наградалар мен жұртшылықтың мақұлдануына ие болды. үшін жеке пайдаланатын портативтік медицина жабдықтардың кешені дайындалып енгізілді, бұлар Қазақстанда көптеп шығарылады. Олар үй жағдайында шаршауды, бас ауруын түсіруге, жүйке-ет аппаратындағы жарақатты емдеуге мүмкіндік жасайды. ТМД елдерінде алғаш рет отандық ЭВМ негізінде ағзадағы және процестерді автоматты түрде талдап, өңдеуге "САЙМБА" жүйесі дайындалды, бұл да КСРО ХШЖК- ның алтын медалі мен 1-дәрежелі дипломына ие болды. Петренко Е.Т. синтетикалық жамылғылардың қасиеттерін биомеханикалық тұрғыдан бағалау үшін құрылымдар кешенін дайындап шығарды. Жаңалықтар денешынықтыру мен спорт, денсаулық сақтау, білім беру және ғылым саласына енгізілді. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +'''Семен Гевшаевич Резник''' (15.02.1936 Виница қаласы, Украина), жоғары дәрежелі спорт дәрігері, шахматтан ҚР-ның ЕСШ-сы (2005). Омбыдағы әскери-медицина (1957), Ақтөбе мемлекеттік медицина университетін (1975) бітірген. 1961-2002 ж. арасында Ақтөбе облысының дене тәрбиесі диспансерінің бас дәрігері. Ол көптеген республикалық, бүкілодақтық, халықаралық жарыстарда дәрігерлік қызметті басқарды. Ол дәрігерлік қызметке қоса үлкен спортты да қатар алып жүрді. Шахмат пен дойбыдан бірнеше рет республиканың чемпионы, жүлдегері атанды. матчының, (1986-Алматы), Әлем кубогінің (1989-Москва), дойбыдан Азия (2005), Әлем (2006-Москва), Кубогінің КСРО чемпионатының (1991-Азов) атқарушы директоры болды. Қазақстан Республикасының спортына еңбек сіңірген қайраткері (2005). == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша шахматшылар Санат:КСРО шахматшылары +'''Фирзен''' () Германия жеріндегі аудан. Аудан орталығы Фирзен қаласы. Аудан Солтүстік Рейн Вестфалия жеріне қарайды. Дюссельдорфке бағынышты. Жер аумағы 563 шаршы км. Тұрғыны 301,2 адам. Тығыздығы 535 адам/ шаршы км. Ресми коды- 05 66. Аудан қауымға бөлінеді. == Қалалар және қауымдар == Фирзен (75 421) Виллих (51 963) Неттеталь (41 894) Кемпен (35 963) Тёнисфорст (29 868) Швальмталь (19 033) Брюгген (15 990) Грефрат (15 625) Нидеркрюхтен (15 421) ''(30 маусым 2010)'' == Сілтемелер== Официальная страница Санат:Солтүстік Рейн-Вестфалия аудандары +'''Олег Викторович Рогозов''' (1.01. 1939, Воронеж қаласы., РФ), 1992 жылдан спорттық медици-на федерациясының Президенті, ҚР ҰОК (НОК) медицина комиссиясының төрагасы. Караганды Медицина институтының емдеу факультетін 1963 ж. бітіргеннен кейін Караганды облысында диспансерінің дәрігерлік бақылау және емдеу денешынықтыру белімінің меңгерушісі. 1969-70 ж.ж. "Қайрат" футбол командасының дәрігері. 1970- 74 ж.ж. Апматы облысындағы дәрігерлік- денешынықтыру диспансерінің дәрігері. 1974-2002 ж.ж. респ. диспансерінің бас дәрігері. Ұлттық олимпиада құрама командасы қүрамында Атланта, Нагано, Лиллихаммер, Барселона қалаларында Олимпиадаға қатысты. "Құрмет белгісі" орденімен, ҚР ЖК 20 грамотасымен, "Денсаулық сақтау ісінің үздігі" және КСРО дене тәрбиесінің үздігі" белгілерімен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +қадағалау''', дене жаттығуларымен шұғылданатын орындар мен жағдайларды қадағалау дене тәрбиесіндегі дәрігерлік бақылау жөніндегі жүмыстың негізгі бөлімдерінің бірі, жаттығулар мен спорттық жарыстарды өткізудің тиісті жағдайларын қамтамасыз етуге көмектеседі. Дене жаттығуларымен шұғылданатын орынды қадағалауға жұмыс жасап тұрған ережелер негізінде мемлекеттік санитарлық инспекцияның жергілікті органдары жүзеге асыратын спорттық құрылыстарды жобалау мен салудағы сақтандыратын санитарлық қадағалау және жаттығу орнының ұсталуының белгілеген санитарлық ережелерінің орындалуына күнделікті қадағалау жатады. Соңғысы спорттық базаны қамтитын дәрігерлер сондай-ақ жергілікті санэпидстанция қызметкерлері тарапынан жүргізіледі. Тексеруге залдардың, алаңдардың, мұз айдындарының және басқалардың қызмет көрсететін бөлмелердің (шешініп киінетін, шайынатын орындардың және басқалардың) уақытылы тазалау, желдету жағдайы, жарық, жылу, әуіздегі судың тазалығы, жағдайы және басқалары жатады. денсаулығына зиян келтіретіндей, гигиеналық талаптардың бұзылғанын байқағасын дәрігер жаттығу жетекшісі, жарыс төрешісі немесе спорттық базаның әкімшілігі арқылы кемістіктерді тез жоюдың шарасын алуы тиіс. == Дереккөздер == Санат:Спорт +халықаралық спорт комитеті''' (; ''CISS'') халықаралық деңгейде саңырауларға арналған спорт түрлерінен жарыстарды ұйымдастыратын (Мысалы, Дефлимпиада ойындары (бұрын ''Саңырауларға арналған дүниежүзілік ойындар'' деп аталған)) жоғарғы ұйым болып табылады. Алғашқы ойындар Париж қаласында 1924 жылы Эжен Рубенс Алкемен ұйымдастырылды және ''Халықаралық үнсіз ойындар'' деп аталған. Қазіргі кезде ұйымның штаб-пәтері АҚШ-тағы Мэриленд қаласында орналасқан. ==Тағы қараңыз== Халықаралық олимпиада комитеті Халықаралық паралимпиада комитеті ==Сыртқы сілтемелер== Комитеттің ресми сайты Санат:Спорт +'''Шахтёр''' Екiбастұзда орналасқан стадион. Бұл стадионға 300 көрермен сияды. Екiбастұз футбол клубынын стадионы. == Стадионың басты айырмашылықтары == Үш трибунасы бар: Оңтүстiк, Батыс және Солтүстiк Сыйымдылығы: 300 көрермен Орындықтар: пластикалық Өлшемдерi: 104 68 метр Газон: шынайы Электрондық табло: 10 метр ТВ орыны: Комментаторлар орыны: Кассалар: 40 шамы бар мачта бар == Трибуналар == === Онтүстiк === Оңтүстiк трибунада 1, 2, 3, 4, 5, 6, секторлар бар. 3-шi сектор қонақтарға арналған. === Батыс === Батыс трибунада 8, 9, 10, 11, 12 сектор бар. 10-шы секторда табло орналасқан. === Солтүстiк === Солтүстiк трибунада 13, 14, 15, 16, 17 секторлар бар. Санат:Қазақстан стадиондары +БАЙҚҰТАН қой күзететін жүндес, барақы қазақы иттің атауы. «Иттің құлы байқұтан» мәтелі малшылар арасында жиі айтылады. Мұндай иттерді қотаншыл немесе барақ иттер деп те атайды. Қотаншыл деп аталуы қой қотанына әбден үйренген ит болғандықтан болса керек. Қазақы ортада Б.-ды бесік жырына да қосады. Жылама бөпем, жылама, Жілік шагып берейін, Байқұтанның құйрығын Жіпке тағып берейін, Жыпама бөпем, жылама. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +БАЙЛАМА аңды арнайы тығырыққа қуалап әкеліп қамап, атып алатын аңшылық құрылғы. Ілкі дәуірлерде байлама салуға жан-жағы қүлама жар болып келетін, аузы тар, одан ары көлемі үлғайып жатқан аран тектес жер таңцалады (қ. Аран). Кіреберісінде аң өтетіндей қысаңы бар, жан-жағы доғалана салынған қамал ерекшелігіне са�� байлама аталса керек. Қалыңцығы метрге дейін, биікт. Қырлыбас байламасы 2-ден 3,5 м-ге дейін, үз. 50 м-ден км-ге дейін болатын байлама қабырғасының сыртында орналасқан биікт. 2-3 метрлік дөңгелек пішінді мүнара тектес құрылғыдағы атқыштарға қоршаудағы аң алақанға салғандай көрініп тұрады. Бұл аңшыға қажетті аңды жынысына, жасына, қоңына байланысты таңдап атып алуға мүмкіндік берді. Жем бойындағы осындай бір қүрылыс Киік байлама деп аталады. Биікт. 3,5 болатын Қырықкөшек, Қарлыбас Б.-ларының құлан, тарпаң сияқты ірі аңдарды аулауға пайдаланылғаны байқалады. Б.-ны да жасаған. Сондай-ақ оған көлемі 20x40x80 см-ге дейін болатын өңделген үлкен тастарды да пайдаланған. Салынуында нақтылық пен көркемдік жағы ескерілгенін мұнараларының дөп-дөңгелек пішінде жасалуынан байқауға болады. Б. негізінен артқы беті қаратыла салынған. Ол аңшылардың аңға күнгей жағынан қарауының тиімділігін ескергеннен туған тәжірибе болса керек. Қырыцкөшек байламалары. Суреттер А.Еділханов жарияланымынан алынды Көптеген Б.-ларда жергілікті тайпалардың таңбасы салынғанына қарағанда, Б.-лар белгілі бір рудың меншігіндегі иелікке үқсайды. Оғыз-кьіпшақ тайпаларының таңбаларын зерделеу және климатологиялық зерттеулер аталмыш кұрылыстардың IX-XVI ғғ.-да салынғандығын дәлелдейді. Табиғи ортамен үндестікте өмір сүру жүйесін меңгерген көшпелілердің аңцы жылдың белгілі мерзімінде ғана аулау, табындағы аңның жас-жыныс ерекшелігін, ауланатын аң санын ескеру сияқты ғасырлар бойы қалыптасқан мол тәжірибесі Б.-ларды пайдаланудан айқын көрінеді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +БАЙЛАНСЫН аңшылықта сэлем, ізгі тілек ретінде айтылатын соз, стереотипті формула. Аңшылар ортасында ежелден қалыптасқан мүндай «аңшылық заңы» бүіінгі күнде де аңшылар арасында жалғастығын тауыгі отыр. Мысалы, этнограф С.Қасиманов шығыс қазақстандық эйгілі қүсбегі Мүсілім Бибалановтың аңға шыққан сәтін былайша суреттейді: «- Бәтима, мына «Қүмай мен Бөрібасарды» мыцтап байла, іиешіліп кетіп жүрмесін, деп «Қүс ата» бәйбішесіне әмір беріп жатты. Әдейілеп ацга бара жатып алгыр тазыларды неге цалдырамыз, ата? Қүспен аңга шыщанда ит ертпес болар балам. Ата, оныңыз ескі ырым гой. БІрым емес, шыным. Барқын цолбала қүс. Итке алаңдай береді, жайы келсе түсіп цалуы да ьщтнмал. Екінші бір шатагы ит ізді шатастырады. Орагытып жүріп, түлкіні үркітеді. Ауылдан бес-алты шацырым шыщан соң: Тоцтаңдар. Бәрің мені тыңдаңдар, аңшылъщтың заңын үйретем, деді к,арт. Біріниііден, айцайлап Сөздің бәрі ыммен болады. Оны біліп any керек. Мысалы, «шап», «тоқта», «оң эісагыңда», «сол жагыңда», «қайт», «мені сол орныңда тос», «әне кетті», «адасып қалдым» деген сөздердің тымақпен, қолмен ымдау белгілері мынау, деді де олардыц түрлерін үқтырды. Екітиіден, менен басцаларың бүркітті іиақырмаңдар, түлкіні айырмаңдар. Үшітиіден, бәрің де түгырда түрган менің белгілерімді бащап жүресіңдер. Төртіншіден, бөгде кісімен кездесе цалсаңдар «Байлансын-ақ» дейсіңдер немесе «Байлансын- ац» деп ол бүрын айтса, сендер «Майлы иіүжъщ айлансын- ак,» деп тілектестік білдіресіңдер. Бесіншіден, цазац жол-жорасында олжаны ең жасы үлкеніне байлайды. Бірац үлкендердің ішінде эісастар болса, онда ең жасы кішісіне байлайдың. Бұндай аңшылық қағидаларынан біз аңшылықтағы практикалық іс- шаралармен тығыз сабақтасып жататындығын байқаймыз. «Қанжыгаң майлансын», «Майлы шүжъщ айналсын» деген тілектер соз куатына сенуден тамыр тартып, бүгінге үласқан. Магиялық байлау әрекеттері мен байлау сөзінің байланыстылығын мамандар дәлелдеген. Бүл сөздің «киелі» қуатына сенген бүгінгі аңшылар да кездейсоқ кезіккен жолаушыға «байлансын-ақ» деп бірінші боп амандаса кетеді. Көптен күткен қансонарға шыкканда жолай кезіккен адамның тіл-көзі қолындағы бүркітке тимей аулақ болуын тілеген бүркітші басқа сөзбен емес, «байлансын-ақ» деп айқай сала амандасып, қаскөй рухтарды осы кұдіретті сөзбен «матап» тастауға тырысқан. Сондай-ақ осы соз арқылы аң да буылып, шырмалып қалады-мыс. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Тимченко Людмила ж.т. Чешенстан, Грозный қ.) архитектор. 1951 ж. Львов политехникалық институтының архитектура факультетін бітірген. 1965 1975 ж. Қазақстан қала құрылысын жобалау және Алматы қала құрылысын жобалау институтының бас архитекторы болды. Оның жобасымен Алматы қаласында Достық үйі (Р.Сейдалин және Х.А. Якупбаевпен бірге; Қазақстан Мемлекет сыйлық 1974) және Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев пен Қабанбай батыр көшелері бұрышындағы тұрғын үй салынды. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар +'''Байса''' көшпелі халықтардың қағаны тарапынан билік иелері бектерге, әмірлерге, мәмілегер билерге, елшілерге, саудагер үкімет адамдарына берілетін арнайы құқықтық белгі. Байса көбінде алтын, күміс секілді бағалы металдан жасалып, оған иесінің шеніне сәйкес әртүрлі хайуанаттардың (лашын, жолбарыс т.б.) суреттері салынатын болған. Байса қытай- манжүр тілінде белгі деген сөз. Осы белгімен жүрген үкімет адамдары басқа елдердің шекарасына еш кедергісіз өтуге құқылы болып, азық-түлік, мініс-көлікпен қамтамасыз етілетін болған. Бұл дәстүр әлемдік дипломатияның тарихында үлкен қызмет атқарған, қазіргі халықаралық заңнамадағы виза деген ұғым осы негізден қалыптасқан. Байсалардың лауазымдық айырмасы болған, мәселен жүздік, мыңдық ұлығына арыстан басты, күн, ай бейнесі бедерленген байса, түмендік ұлығына арыстан басты байса, мыңдық ұлығына алтын сары байса, өлке билеушісіне сұңқар суреті салынған алтын байса берілген. Ресей музейлерінде Алтын орда ханы өзбектің, Абдулланың, Келдібектің байсалары сақталып отыр. ''Қой дегенде бір шапқан, ''Құястан жап-жас қана Жұмай бар. ''Балаңқылар батпаған, ''Байсасы тудай Мәмбет бар деп жырлаған Шалкиіздің «Ер Шобан» жырынан байсаның Ноға��лы дәуірінде де қолданыста болғанын аңғаруға болады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Байтаба''' түйе немесе қой жүнінен тоқылған қалың шұлғау. Көшпелі қазақ үшін ең қажетті киімніңтүрі болып табылады. Байтабаны қонышты етікті немесе киіз байпақты кигенде аяқты орау үшін қолданылады. Байтабаны аяққа ораудың да өзіндік тәсілі бар: алдымен аяқтың ұшын байтабаның шет тұсына сәл жетпейтіндей етіп салып, оның бір шетімен аяқтың ұшын ішке немесе сыртқа қарай орап, аяқтың қалған бөлігін қаусырып орайды. Байтабаны қажет жағдайда үлкен-кіші демей тегіс пайдаланған. Байтабаны пайдалану айырықша ұқыптылықты және күтімді қажет етеді. Дер кезінде тазалап, су болғанда отқа тым жақындатпай кептіріп отырмаса, киіз болып тұтасып, пайдалануға жарамсыз болып қалады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Байтал''' қалыңмал беру кезінде негізге алынатын өлшем түрі, байталдың өлшемге алынуы оның өсімтал ұрғашы мал ретінде бағалануымен байланысты. Яғни, қазақтар «басы айырдан көті айыр артық» деп еркек құнанды емес, өсіп-өнетін ұрғашы малды байталды өлшемге негіз етіп алған. Құдалық сөйлескенде қалыңмал көлемі келісіліп, оны байталмен мөлшерлейді. Жетісу қазақтары арасында дүннеге бала келгенде қойшы ма?», «жылқышы ма?» деп сұрайтын салт бар. Бұл көз тимесін деген ниетпен «ұл ма?», «қыз ба?» деген сұраудың жұмбақтап айтылған түрі, яғни табу сөз. Мұндағы қойшы ұл, яғни қой бағатын ұл деген мағынада болса, жылқышы қыз бала. Қыздың қалыңмалына бұрыннан қалыптасқан ғұрып бойынша 47 немесе 37 байтал немесе 27 (әрі қарай 17, болып жалғаса береді) жылқы беріледі. Сонда қыз бала әке-шешесіне жылқы әкелетін жылқышы болып шығады. Бізге жеткен деректерге сүйенсек, қызға берілетін қалыңмал негізінен 7, 17, 27, 37, 47 байтал бірлігімен өлшенген. Соның ішінде, ең көп таралғаны 47 байтал төлемі. Ал ауқаттылар арасында қалыңмал саны 67, 77, 100 байталға дейін барады. Саудамен айналысқан немесе қолында малдан басқа дәулеті бар адамдар қалыңның бір бөлігін ақшалай, күмістей, алтындай беруге де уағдаласқан. Бір кездері қара халық қыздары үшін қалыңмал көлемі 40-тан 100 бас малға дейін, төре қызы үшін 200 бас малға дейін барған. Байтал алым, төлем түрлеріне қолданылатын шартты өлшем бірлігі ретінде мынадай эквивалентте есептеледі: ертеде қазақы ортада атан түйе 5-10 байталға, боталы түйе 10, жақсы ат 5-10 байтал, жүйрік ат 10-15 байтал, жүйрік дүлдүл 25 байталға бағаланған, 100 қой 25 байталға, бір жамбы 15 байталға немесе бір жорғаға, кесек киіз 3-5 байталға теңестіріліп есептелген. Бір байталдың құны бір сиырға тең болған. Бұл шартты түрде белгіленген өлшем болғанымен, келісілген байтал санына осы аталғандар түгел кірмесе де, «барымен базар» принципі бойынша толықтырып өтейді. Кіші жүз қазақтарында байталмен есептелетін қалыңмал өлшемі жиырмамен белгіленіп, бірден алты жиырмаға дейін жеткен. == Дереккөздер == Санат:Қазақ салт-дәстүрлері Санат:Өлшем бірліктері +'''Байтесе ''' сабының басына өткір жүзді шот орнатылған, ағашты түрегеп тұрып шабуға ыңғайластырылып ұзын саппен сапталған үлкен шот. Байтесені әдетте қабығы аршылған жуан, ұзын теректерді төрт бұрышты етіп, ұзына бойына тоқтатпай қырлап шауып, тегіс, түзу түр беруге қолданған. Байтесемен шаңырақ ағашын беттеп шауып, белгілі бір қалыпқа келтіреді. Тесе шоттың жүзі тегіс немесе қуыс болып жасалуы мүмкін. Бұл шотты ел арасында байтесе, байтеше, деп те атайды. Мұндай үлкен шотпен ағаштан тұтас шапқан қайың астау, науа сияқты ауылшаруашылық бұйымдарын жасаса, жуан ағаштардың бұтақтары мен қабығын алып, шауып өңдеген == Дереккөздер == Санат:Мәдениет Санат: этнография +жылқының бағымы мен мінез-әрекетіне қатысты атау, жусатуға дайындау, қайырып тоқтату дегенді білдіреді. Жаңа қоныс пен өріске келген жылқы толық көндігіп «жатырқап» тұрақтап байыз таппай кетеген, қашаған болып тұрады. Сол тәрізді таңертеңгісін құлынын байлауға айдап келген кезде биебауға және ұстап саууға толық көндікпеген жылкының биебау басына тиянақтап, тұрақтауын, яғни жылқышылар тілімен айтқанда, «байырқалауын» күтеді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бақа түйме''' қазақ әйелдерінің ұсақ-түйек әшекейлерінің жалпы атауы. Қазақы ортада өз шеберлері жасаған зергерлік әшекейлермен қатар, көршілес елдерден Ресейден, Бұқардан, Самарқаннан, Қытайдан да сатып алынған әшекей бұйымдарды пайдаланды. Бұл заттарды қазақ ауылдарының арасында бақалшылар деп аталатын саудагерлікті кәсіп еткен адамдар сатып отырды. Бақа түйме атауы саудагердің бақалшы атымен байланысты қалыптасса керек. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бақан мініп мал бауыздау''' дәстүрлі ортаның көне дүниетанымдық ұстанымдарға және өсіп-өну магиясы мен ер азаматты пір тұтуға байланысты қалыптасқан ғұрпы. Үйде еркек кіндікті болмаған жағдайда, әйел адамның бақанға мініп тұрып мал бауыздау үрдісінің атауы. Мал бауыздау қазақ әйелі үшін әбес іс, ер азаматтың жолына, қолына таласқандық болып саналады. Осы тыйымнан аса алмайтын әйел аса бір мұқтаждық туындағанда, «бисмиллә» деп бақанды мініп тұрып, малды бауыздай беретін болған. Мұндай жолмен сойылған мал да адал деп танылып, әйел де кінәлі болып табылмайды. Егер үйде ер адам атаулыдан төрт-бес жастағы ұл ғана болса, оның қолына пышақты ұстатып, оның қолының сыртынан өзі (әйел) ұстап ырымын жасап, малды әйел адамның бауыздауына болады. Мұндай жағдайлар көбінесе жаугершілік, қуғын-сүргін, соғыс кездерінде орын алған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бақана''' түйенің аяғын зақымдайтын ауру. Бақана ауруының жылқыда болатыны аңбас, басқа малдардағысы сарып деп аталады. Бақана болған түйе ақсап, оның бақайы айыр жерінен ісінеді. Оны қариялар ырымдап аша бақанның ұшымен түртіп, ем жасайды. Ерте кезде көбінесе бақайының астынан, 2-3 нүктеден шабақтап қан ағызып емдейтін болған. Ауру қанның ағуымен жүре-жүре басылады. Шабақталған түйеге ауыр жүк артпай, ыстық-суыққа салмай, қалпына келгенше баптайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бақи дүние''' дәстүрлі қазақы дүниетаным бойынша, аруақтардың мәңгілік мекені, яғни дүние. Осы ретте ерекше ескерер жайт күнделікті тілдік байланыста бақи сөзі қолданыла бергенімен негізгі категориялық мәнді ұғым бақи дүние Бақи сөзінің тұрмыста жиі қолданыла беретіндігін тілдік үдерістегі редукционизм зандылығымен түсіндіруге болады. Демек бақи сөзі бақи дүние ұғымының қолданысқа қыскартылған нұсқасы. Бақи ұғымының синонимдері дүние және мәңгілік дүние. Күнделікті тіршілікте ана тілімізде жиі кездесетін «мәңгі бақи» сөз тіркесі «бұ дүнне дүние» немесе «жалған дүние мәңгілік дүние» деп келетін өзара антиномиялық байланыста жұптасқан ұғымдардағы жалған дүниенің немесе бұ дүниенің өтпелілігін (өткінші дүние), яғни жалғандығын дәлелдеуге қолданатын концепт рөлін атқарады (о дүниенің мәңгілігін тікелсй дәлелдеуді қазақ дәстүрі қоспайды). Негізгі аргумент- уәж: бұ дүние адамдардан тұрады. Ондағы әрбір жанның ғұмыры қамшының сабындай қысқа өте шығады. Адамның бұ дүниедегі тіршілігі өте шығатын күйкі тіршілік, яғни пендешілік. Сондықтан оның субьектісі адам бұ дүниеде уақытша қонақтап қана кететін пенде ғана. Бұ дүниенің жалған, өткінші дүние болатындығы сондықтан. Демек әрбір пенденің мәңгілік тұрағы, мекені бақи дүние, мәңгілік дүние. Сонда бұ дүниенің жалғандығын дәлелдеу, түптеп келгенде, бақи дүниенің мәңгілігін, яғни абсолюттік ақиқат екендігін әспеттеуге саяды. Қазақтардың дүниетанымында дүние мен бұ дүииенің қаншалықты маңызды орын алғандығы жөнінде ел аузындағы төмендегідей аңыз іспеттес әңгімені мысал ретінде келтіруге болады. «Қазақ даласын аралап жүрген орыс әкімшілігінің өкілі бірде өзінің бұрыннан танысы қазақтан: Сендердің үйлерің қарапайым, әрі жұпыны, бірақ, молаға тұрғызған күмбездер мен кесенелерің сән-салтанаты тым ерекше ғой. Бұның себебі неліктен? деп сұрайды. Сонда қазақ қысқа ғана жауап берген екен дейді: Қазіргі біздің және сенің де тіршілігің өткінші жаңбыр сияқты. Өтеді де кетеді. Яңни бұ дүниеңіз өткінші, алдамшы, жалған дүние. Нағыз мәңгілік өмір дүниеде басталады. Қазіргі тіршілігіміз дүниеге жүруге дайындық қана. Анау тұрған молалар, оның басындагы салтанатты сарайдай күмбездер дүниеге кірер есік. Қазақтардың молаларға айырықша ден қоятындықтары сондықтан». Жоғарыда айтылғандай, антиномиялық байланыстағы бақилық дүние мен бұ дүние концептілері қазақы ортада ата-баба жолын ұстануда айрықша рөл атқарады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бақұлдасу''' адамның дүниеден озар алдында жақын туысқандарымен қоштасу рәсімі. Төсек тартқан адамның соңғы сәттері жақындаған кезін байқаған туысқандары оның қал-жағдайын сұрап, көңілін аулайды. Ал бақилық боларын сезген адам бауыр-туған, дос-жаран, бала-шағасын шақыртып, тірлікте араз болған, ренжіткен жайлары болса кешірім сұрап, жақындары мен балаларына өсиет қалдырып, біреуден алар алашағын, біреуге берер берешегін, тірлікте құпия ретінде сақтап келген, ерекше арнайы тапсыратын жайттарын айтады. Адамның ақырғы демі үзілгенге дейін оның көңіліне келеді деп кейінге шегеріліп, жасырылып келген біраз жайттардың басы ашылады. Бақұлдасушы адамнан қайда, қалай жерлеу, жаназаға, жуындыруға кімдер қатысуы керектігі, ғұрыптарды қалай өткізу, зираттықалай көтеру туралы сұрайды. Халық ауыз әдебиеті нұсқаларында ақынжанды жандардың өлеңмен бақұлдасқан үлгілері де кездеседі. Одан ары оның артын қалай атқаруды, жерлеу, арулауға сайлайтын адамдарын, біреуге берешегі мен біреуден алашағын айтып, дүниенің алдында баз кешкен ауқатты, қолы ұзын адамдар араздасқан адамы алыста болса да, арнайы ат-көлік жіберіп алдырып, кешірім сұрайды. Жақын ағайын мен көрші-қолаңнан осы жалған тіршілікте артық-ауыс кеткен қылықтары үшін кешірім жасауын өтінеді. Кешірген адам үш мәрте кештім деп бақұлдасушы жанның көзінше дауыстап айтады. Бақұлдасу ғұрпының қазақы ортадағы айрықша әлеуметтік мәні бар. Бақұлдасу бұ дүниеде қалған адамдарға ежелден қалыптаскан этикалық нормалар мен ұстанымдарды сақтап отырудың қажеттілігін ескертеді. Қазақы бақұлдасудың классикалық үлгісі ретінде әйгілі Әсет пен Кемпірбайдың «айтысын» айтуға болады. Бақи дүниеге аттанайын деп жатқан Кемпірбай ақын өзінің үзеңгілес, әрі сырлас жан досы Әсет ақынмен және Әсет арқылы ел-жұртпен, ағайын-туыспен былайша бақұлдасады. Әсет: нар Кемпірбай, :''Насихат аузында сөз бар Кемпірбай, :''Сырқат деп Сарыарқадан естіп келдім, :''Жақсы ма, қандай боп тұр хал, Кемпірбай? :''Аспанда айнала ұшқан сұңқар едің, :''Кез болдың жайған торға бүгін мұндай. :''Науқасың меңдеу тартты дегеннен соң, :''Жыладым бәйіт айтып үш күн ұдай. :''Дауысымды танимысың, атым Әсет, :''Мен келдім әдейі іздеп көңілің сұрай. :''Апырай, жауап қатпай кеткенің бе :''Алашқа атың шыққан қыраным-ай! :''Сәлем ал, басың көтер, кешуіңді айт, :''Адамның бірі емессің әншейін жай... Кемпірбай: :''Көңілді Әсет келді-ау көтергелі, :''Болмайды кеуде шіркін жөтелгелі, :''Артыма бір-екі ауыз сөз тастайын, :''Басымды жастықпенен көтер бері. :''Өлсем де «Көккептерге» бір басайын, :''Қу тақтай қос ішекті әпер бері, :''Аузыма өлерімде сөз салмасаң, :''Қонғанын өлең шіркін бекер ме еді?! ... :''Ей, Әсет осы аурудан өлем білем, :''Алланың аманатын берем білем, :''Кеудемнен көк ала үйрек «қош!» деп ұшты, :''Сол шіркін кәрі жолдас өлең білем. :''Кеудемде біраз тұрды қимай тоқтап, :''Кете алмай бөтен жаққа айналсоқтап, :''«Серігім, қош-аман бол, Кемпірбай» деп :''Жылады бұрынғы өткен күнді жоқтап. ... :''Сәлем де Арқадағы хан, қараға :''Қара Ертіс, Қарқаралы жандаралға, :''Атығай, қарауыл мен ��рдегі үйсін, :''Қараөткел таныс едім екі араға. :''Семейде топырағым қалды менің, :''Дұға қыл Кемпірбайдай бейшараға, деп Кемпірбай ақын көз жұмыпты деседі. Бұл жерде ақынның өлең деп отырғаны оның шығар жаны, ал ұшқалы отырған көкала үйрек өлең-жанның символы іспеттес. == Дереккөздер == Санат:Қазақ салт-дәстүрлері Санат:Ислам мәдениеті +солға '''Титан''' (лат. ''Tіtanіum''; '''Tі''') элементтердің периодтық жүйесінің IV тобындағы хим. элемент, атомдық нөмірі 22, атомдық массасы 47,88. Табиғатта массалық саны 46 50 болатын тұрақты және жасанды жолмен алынған радиоактивті изотоптары бар. Титанды алғаш ТіО2 түрінде ағылшындық У.Грегор ашқан (1790). 1795 ж. неміс химигі М.Г. Клапрот (1743 1817) Грегор тапқан “менакит” элементі металдың табиғи тотығы ТіО2 екендігін анықтады, ал таза күйіндегі титанды нидерландық зерттеушілер А. ван Аркел мен де Бур алды (1925). Бос күйінде кездеспейді, тек оксидтер түрінде болады. Титан кең тараған элемент, жер қыртысындағы салмақ мөлшері 0,57%. Құрамында титаны бар 70-тен астам минералдардың ішіндегі ең маңыздылары: рутил (оның түрөзгерістері анатаз бен буркит), ильменит, титаномагнетит, перовскит, лопарит, титанит (сфен), лейкоксен. Түсі күмістей ақ, созылғыш және берік; 882°С-тан төмен температурада кристалдық торы гексагональды тығыз жинақталған (°-Ті), одан жоғары кубтық көлемді (°-Ті); тығызд. 4,505 г/см3 (°-Ті) және 4,32 г/см3 (°-Ті), балқу 1668°С, қайнау 3330°С. Титан химиялық активті ауыспалы элемент, тотығу дәрежесі +4, сирек +3, +2. 500 550°С-қа дейінгі температурада металл бетінде оксид қабаты пайда болатындықтан ауада, теңіз суында, ылғал хлорда, хлоридтер мен азот қышқылы күкірт қышқылы мен сілтілердің сұйытылған ерітінділерінде коррозияға тұрақты. Бөлме HCl, H2SO4, CCl3COOH, HCOOH, қыздырғанда оттек (400 500°С), азот (600°С-тан жоғары), көміртек және кремниймен (1800°С-тан жоғары) әрекеттесіп, сутек және басқа да ауа газдарын өзіне сіңіреді. Фтормен 150°С-та, хлормен 300°С-та, иодпен 550°С-та әрекеттесіп, сәйкес галогенидтерін түзеді. Бор, көміртек, селен, кремниймен әрекеттесіп, металға ұқсас қосылыстар түзеді. Титан қосылыстарының балқуы қиын, өте қатты, түстері әр түрлі болып келеді. Титанды өндірісте кентас концентраттарын хлорлап, алынған TіCl4-ті магниймен (кейде натриймен) титан кірмесін (губка) алады. Оны вакуумдық доғалы пештерде балқытып, кесек металл алынады. Титан авиация, зымыран, кеме, автомобиль жасауда қолданылатын беріктігі жоғары титан құймаларын (Al, V, Mo, Mn, Cr, Sі, Fe, Sn, Zr, Nb, т.б.) дайындауға және тамақ, шарап, қағаз, бояу өнеркәсіптеріне қажетті аспаптар мен қондырғылар жасауда кеңінен қолданылады. Титан табиғатта таралуы бойынша 10-шы орында. Жер қабатындағы құрамы салмағы бойынша 0,57%, теңіз суындағы мөлшері 0,001 мг/л5. Жер қыртысында титан әрдайым төрт валентті және тек оттегі қосылыстарында кездеседі. Еркін түрде кездеседі. Титанның желдену және тұндыру жағдайында Al2O3-пен геохимиялық ұқс��стығы бар. Ол жел қабығының бокситтерінде және теңіз сазды шөгінділерінде шоғырланады. Титанды тасымалдау минералдардың механикалық сынықтары түрінде және коллоид түрінде жүзеге асырылады. Салмағы бойынша 30% TiO2 дейін кейбір балшық жиналады. Титан минералдары желденуге төзімді және шашылған жерлерде ірі концентрациялар құрайды. Құрамында титан бар 100 минералдар бар. Олардың ішіндегі ең маңыздысы: рутил TiO2, ильменит FeTiO3, титаномагнетит FeTiO3 Fe3O4, перовскит CaTiO3, титанит (сфен) catisio5. Санат:Химиялық элементтер +БАҚЫР ШАЙҚАУ күрамында алтыны бар кснді бақырға салып шайқау. Алтын ксніп бакырга салғаи сод, оган су құйып, үн елегеп сияқты слеп, іпайқан, жайлап суын төгіп отырады. Кенді осылай сумен бірнеше рет шайып алғанда, төгілген сумен бірге үсақ кұм т.б. сыртқа шығады да, одан ірірегі, эрі ауыр алтынды түйіршіктер (шлихтар) ыдыс түбіне шөгіп қалады. Бүл тәсілді қазақ арасынан шыққан алтын іздеушілер ертеректе алтын кендері мол жерлерді анықтау үшін де қолданған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бала күтімі''' нәрестені кіндігі түскеннен кейін 40 күнге дейін кезек-кезек тұзды су мен сабын суда (аз ғана тұз салынған жылы су, су міндетті түрде қайнатылған болуы керек) шомылдырады. Шомылдырып болған соң анасы қойдың майымен аз мөлшерде ғана қолын шылап алып, белгілі бір тәртіппен баланың аяқ-қолын созып, сылап-сипайды. Егер баланың жауырыны жабысса, бала шыңғырып жылап, ұйықтай алмайды. Мұндайда қолы епті әжелер ем жасап, баланың жабысқан жауырынын ажыратады. Нәрестенің (қыз, ұл) омырауына жиналған сары суды сығып шығарады. Тәжірибелі әжелердің айтуынша, осы сары су сығылмай денесіне тарап кетсе, бала ересек болғанда бойынан қолаңса иіс шығады. Сондықтан баланы шомылдырғанда міндетті түрде осы әдетті қайталап отырады. Бұл кезде бала қатты жылайды, кейде баланың бұлай жылауы да баланың тыныс мүшелеріне және миының демалуына жақсы әсер етеді. Бала есейе келе оны ұзақ уақыт күлдіріп ойнатқанның да дәл осындай пайдасы бар екенін байырғы орта ескеріп отырған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +Бала тілеу перзентсіз ата-ананың, бала көтере алмай жүрген әйелдің әулие, қасиетті адамның зиратының басына барып, тілеуханаға түнеп, мал сойып, құдайы таратып, бала тілеп, мінәжат ету рәсімі. Дәстүрлі қазақ қоғамында әйелдер Бибәтимаға жалбарынып: «Пірім, бибі Бәтима, өзің қолдай гөр, сақтай гөр» деп сыйынады. Бибі Бәтима Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбардың қызы, халық ұғымында қысылғанда жәрдем, қиналғанда көмек берер әулие адам. Қазақтың халық ауыз әдебиеті үлгілерінде, оның ішінде байырғы эпостық жырларда ата-анасының осындай басына мал атап, қорасанға қой атап, сыйынып жалбарынудың нәтижесінде ел қорғаны болған батырлардың, еңселі ерлердің дүниеге келгендігі баяндалады. Бала сұраушы әйел жақсы нышанды түс көрсе ниеті қабыл болады деп ырымдайды. Қызылорда облысындағы экспедиц��ялық ізденіс барысында төмендегідей мәліметті кездестірдік. Жаңақорған ауданындағы Қорасан ата бейітінің басында түнеген бір әйелдің түсінде сақалды, ақ киімді шал келіп үстіне құндыз шапан жауып кеткен. Көп ұзамай, бір ұлды, бір қызды болып, үй-іші берекеге толған деседі. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Балакіс''' сулы жерді, өзенді мекендейтін бұлғын тәріздес жәндіктің жұмсақ түбітті ұлпасы. Оны аңның түсіне байланысты қаракіс деп те атаған. Бұрынғы кезде ауқатты адамдар кіс ұлпасын жөргек орнына пайдаланған. Осы үрдіс жөнінде халық ауыз әдебиетінде біраз мәліметтер кездеседі. Әйгілі Ш.Уәлиханов нұсқасындағы Едіге жырында балакіске байланысты төмендегідей жолдар бар: ''Сен туғанда, Нұрадын, ''Қара кіске бөлеттім. ''Ал қара кіс батад деп, ''Бала кіске бөлеттім. ''Алтыннан шүмек ойдырттым, ''Күмістен түбек қойдырттым. ''Хан қасында туды деп, ''Атыңды Нұрадын қойдырттым... (Едіге жыры) == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Балақ''' шалбардың, сымның, дамбалдың тізеден төменгі жағы, аузы. Атқа мініп түскенде қолайлы болу үшін шалбар, сым балағының сыртқы жағынан жырық салады. Осы жырық пен балақ шеттері айнала әдіптеліп, сәнделеді. Жарғақтан, теріден тігілген шалбарлардың балақтары кең тігіліп етік сыртынан келсе, сымның (матадан тігіледі) балағы етік қонышының ішіне салынады. Балағы үлкен шалбар түрін кеңбалақ деп атаған. Іштеннің (жылылық үшін шалбар, сым ішінен киетін дамбал түрі) балағы тарлау болып, кейде баулы да болып келеді. Антропоморфизм қағидасы бойынша киімнің үштік сипатқа байланысты бас, орта, аяқ жақ деп бөлінетіні мәлім. Осы ретте аяқ киім, киімнің етегі, балақ, жең сияқты бөліктері мифологияда төменгі әлемге қатысты деп мәртебесі жоғары емес. «Балақтағы бит басқа шықты» деген тұрақты сөз тіркесі бұрын ісі түсіп тәуелді болған біреудің, әсіресе, жақсылық көрген адамның жақсылық жасаған адамға байланысты бассыздыққа барып, өрескел әрекетке баруын білдіреді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +alt=A.| ''Бүркіт''. Сурет:Northern Goshawk ad M2.jpg|thumb| alt=A.| ''Қаршыға''. '''Балақбау''' (''Аяқбау'') қыран құстардың жіліншіктеріне тағылатын тері, былғары, жарғақ немесе қыжымнан құстың балағын ұстамай, еркін айналып тұратындай етіп жасалатын білезік (тұсамыс) пішінді арнаулы қайыс бау. Балақбауды бүлдіргеге өткермелеп құс аяғына тағады. Бүркіт балақбауының ұзындығы құстың дене бітіміне, тұлғасына сай бір-бір жарым қарыстай, жалпақтығы екі елі, ал ұсақ құстардың балақбауының білезік тұсының диаметрі екі еліден аспайды, желі бауының ұзындығы бүркіт желі бауының жартысындай ғана болады. Балақбаудың құс жіліншігін орап тұратын тұсын алақан деп атайды. Алақанның жалпақтығы екі елідей, іші жіліншікке батпайтындай астарланып, сырт жағына күміс құйма орнатады. Алақанға тағылған жұмсақ қайыстан өрілген жіңішке шолақ балақбау үнемі қыран құстың аяғында болады. Оның ұшындағы шығыршықта түйісіп, онан бір-екі құлаштай іргебау деп аталатын бау тағылады. Іргебаудың ұшындағы тобыршық (ол сүйек, мүйіз немесе қатты ағаштан жасалады) балақбаудың екі ұшындағы жез шығаршыққа өткізіліп тиектеледі. Саят кезінде аңға саларда іргебауды тобыршығынан тартып, шығыршықтан оп-оңай әрі жылдам суырып алады. Қолбала құсты аң аулауға баулу кезінде, шырға салғанда құс «қайта көтеріліп» (қашып) ұшып кетпес үшін ұзындығы оншақты құлаш шыжымды іргебауға қосып байлайды. Шыжым көбінесе жаз маусымында үй маңында ұстағанда, асау бүркітті шырғаға түсуге үйреткенде тағылады. Аттың тұсамысы тәрізді балақбау мен шолақбау құсты тұғырға қондырғанда, атпен алып жүргенде, жем тарттырған кезде құстың аяқтарының еркін қозғалуына, құсбегінің ұстап отыруына жағдай жасайды. Саятқа шыққан кезде іргебауды шешіп алады да, беліне тағады, суық кездері тақымын, етегін буып алады. Аңға жіберген кезде міндетті түрде шешіп алады. Себебі саят құсы аңға шүйліккенде, жер бауырлай ұшқанда жартастың жақпарына, ағаштың айырына ілінсе құс қимылына кедергі жасайды, тіптен оны мерт етуі кәдік. Аңға да осы баумен ұшады, қашып кеткен жағдайда аяғында байланып жүрген балақбау арқылы тұз бүркітінен оңай ажыратады және оны қайтадан оңай-ақ ұстап алады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Баланы атқа мінгізу''' ата-аналардың баласының алғаш атқа міну қуанышына жасайтын тойы. Қозы жаю сияқты т.б. ұсақ шаруашылыққа қолқабыс ете бастауын айқындайтын тіршілік цикліне байланысты атқарылатын ғұрыптардың бірі. Ата-ана үшін жеткіншегінің жетілуі, әр кезеңі жаңаша қуаныш, келер күннің жақсы үміті. Баланы атқа мінгізетін күні ауыл адамдары түгел жиналады. Атқа мінгізу жоралғысы бала 5-6 жасқа келгенде жасалады. Аттың жал-құйрығына, бастан-аяқ жаңа киім киген баланың баскиіміне, шапанына арқасына шоқтап үкі тағылады. Үкі қазақ ұғымында «зиянды күштердің залалын қағатын құс». Балаға арнайы дайындаған ашамай ер атқа ерттеледі. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Баланы ауыздандыру''' жаңа туған жас нәрестені емуге үйрету. Кіндік шеше қойдың піскен құйрық майын таспалап тіліп, бір ұшын нәрестенің аузына салып, екінші бір ұшын өзі ұстап отырып, баланы соруға, емуге үйретеді. Алғашында баланың құйрық майды екі-үш рет соруға ғана шамасы келетіндіктен, кіндік шеше құйрық майды сорпаға дамыл-дамыл салып алып, аузына қайта салады. Осындай жолмен баланы соруға үйретеді. Мұның екінші бір пайдасы құйрықпен ауызданған баланың ішінде жел болмайды. Қазақта жас нәрестені міндетті түрде шешесі емізеді, бірақ шешесінің сүті жетпей жатқан жағдайда баланы осылайша жасанды жолмен емізеді. Бұдан басқа жасанды жолмен баланы емізу жолы мынадай: сойылған ешкі емшегінің үрпін немесе ішек пен қарынды кесіп алып, оны сиыр мүйізінің сүйір ұшына кигізеді. Осындай жолмен жасалған емізікке қайнатылған сиыр немесе қой сүті құйылады. Бұл жағдайда да балаға емшек бермес бұрын, баланың аузына май береді, аузын қойдың құйрық майымен майлайды. Қазақ салтында жаңа туған баланы ауыздандырарда жеті жұрттың тілін білсін деп сауысқанның тілімен, күйші болсын деп домбыраның құлағымен, қойшы болсын деп қойдың құйрығымен, жауырыншы болсын деп жауырынмен ауыздандырады (кейін мойын омыртқа сияқты сол жауырынды іліп қояды). Дәстүрлі ортада ана баланы емізгенде етегін көтеріп емізбеген, әйел адам үй шаруасымен көбірек етегін көтеріп емізуді адалдыққа жатқызбаған. Қазақы ортада «адал сүт емген», «ана сүтінен дарыған» деген сөз тіркестері халқына адал қызмет еткен азаматтарға қарата айтылып жатады. Баласының адал азамат болып жетілуі ата-ананың арманы, сондықтан да баланы емізгенде анасы ғұсылсыз болмауы тиіс деген қағида байырғы қазақ қауымында берік орнаған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет Санат:Адам азықтануы +'''Баланы сынау''' баланың физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, оның өскенде қандай адам болатынын болжау, жорамалдау; баланың болмысына баға беру. Қазақ адамның адамгершілігін, кісілік мәдениетін оның әрбір іс-қимылынан, емеурінінен байқаған. Адамның жүріс-тұрыс, бет-бейнесі, қимыл-қылығы, аман-сәлемі, әдеп-ибасы, қонақ күтуі т.б. қасиеттеріне қарап, оның қандай адам, қандай ниет-мақсаттағы жан екенін аңғара білген. Тіпті бесікте жатқан сәбилерді бағадарлап, оның болашақта қандай адам дейін алдын ала жорамалдап, өз бағаларын беріп отырған. Мәселен, емгенде анасының бос емшегін тас қылып ұстап алып емген баланы «есейгенде сараң болады» десе, омырауға жабыспай емген баланы қолы ашық, жомарт болады» деп жорамалдайды. Ал ұйықтағанда көзін толық жұмбай ұйықтайтын ер балаларды «есейгенде сұлу жар құшады» десе, көзін толық жұмбай ұйықтайтын қыз балалардың «серігі сері болады» деп тұспалдайды. Үнемі жастықтың үстіне шығып алып, жастықты басып ұйықтайтын бала есейгенде «бай-бақытты»; басын бүркеп алып ұйықтайтын баланы «бұйығы, сылбыр, ынжық»; бүк түсіп, қол-аяғын бауырына басып жататын баланы «уайымшыл, тұйық, бір тоға»; етбетінен жататын баланы «қызғаншақ»; қол-аяғын жан-жаққа керіп тастап, шалқалай ұйықтайтын баланы «төрт түлігі сай, ақыл-ойы терең адам» болады деп тұжырымдайды. Ал кейбір сыншылар: «Кісі болар баланы кісесінен білерсің, aт болатын құлынды мүшесінен білерсің» деп балалардың сыртқы қарап та сынай білген. Мәселен, бала дөң жауырынды, сом денелі келсе батыр, балуан; мандайы кең болса білімді, жайдары; құлағы үлкен әрі қалқиған болса бақ-талайлы, домбырашы; саусақтары сүйрік әрі нәзік болса ісмер, күйші, биші; маңдайы тар болса ашушаң, күйгелек, қызғаншақ; аузы мен құлағының арасы жақын болса аузына сөз тұрмас өсекші, ал алыс болса сөзге сараң, іске шөгел; желкесі шұңқыр болса жалқау, жайбасар т.б. деген сияқты болжамдар жасаған. == Балаға қатысты ы��ым-тыйымдар мен әдет-ғұрыптар == Баланың дүниеге келуін қамтамасыз ету, аман-есен өсіріп, бағып-қағуға байланысты ұстанымдар мәні жағынан тіршілік цикліндегі әлеуметтік мәртебені айқындаушы әдет- ғұрыптардан құралады. Баланы басты байлық санайтын қазақтың балаға деген ықылас-ниеті, бағым күтімі, басы әйел бала көтергеннен басталады. Бала бойға біткеннен басталатын құрсақ той (құрсақ шашу) баланың дүниеге келуі мен өсу кезеңіне, жасына байланысты ғұрыптарға жалғасып, жарыс қазан, көген құру, көтеріп алу, кіндік кесу, құйрық ботқа, сүндеттеу, атқа мінгізу, тоқымқағар сияқты атқарылады. Анасына баланы көтеру мерзімі ұзаққа созылады деп түйе етін, баланың ерні қоянжырық болады деп қоянның етін, сақау болады деп балық етін жеуге тыйым салған. Баланың денесіне бөртпе шығады деп кіндігі түспей тұрғанда үйден күл шығармай, қапқа салып отырады. Баланың кіндігін аттай жүйрік болсын деп жылқының жалына байлап қояды. Бала қырқынан шыққанға дейін қасқырдай қайратты болсын деп қасқырдың аузынан өткізу (езуін айналдыра бүтіндей кесіп алып сақтап қояды) рәсімдерін жасаған. Аяғы ауыр келінге ырымдатып отқа май құйғызғанда, от ағарып ұзын жанса ұл бала болғаны, қызарып жанса қыз бала болады деп ұғынған. Толғақ жетпей тұрса, май ұзарып жанады. Баланың жолдасына асық ойнайтын бала жалғассын деген тілекпен екі асық қосып, табалдырық астына көмеді. Тіл-көз тимеу үшін босағаға жеті түрлі шүберек байлап, ине шаншып қояды. Толғақ басталғанда есікке, терезеге пышақ, ине шаншып қояды. Бала туған үйде баланы бесікке салушы әйел бесіктің барлық жабдығын орын-орнына қойып, әбден жасап алған соң, шашуға әкелген құрт, май, бауырсақ, қант-кәмпит, күміс ақшаны уыстап алып бесіктің түбек байланатын тесігінен төмен өткізігі, бесік астынан қолын тосқан әйелдерге береді, жиналған бала-шаға, отырған әйелдер оны өзара үлесіп алады, осылайша тышты ма салтын орындайды. Балалы болғысы келген жас әйелдер, әлі бала таппаған жас келіншектер ырым етіп, үлкен сеніммен шашудан дәм татады. Алматы облысынан жиналған кейбір деректерде кіндікті кейде өздері араласатын, жақсы көретін бала тумаған әйелдерге беретіндігі туралы мәліметтер кездеседі. Х. Арғынбаевтың еңбегінде кейбір ырымшыл кемпірлердің кіндікті етпен қоса қуырып, бала таппай жүрген әйелдерге жегізетіні туралы айтылады. Бала таппай жүрген әйелдерге баланың кіндігін ғана емес, сүндетке отырғызғанда алынатын кесіндіңі жегізу (білдіртпей, көрсетпей) Ташкент облысы қазақтарында көптеп кездеседі екен. Баланы қырқынан шығарып ит көйлегін ауыстырғанда оны бойына бала бітпей жүрген әйелдер арнайы сұрап алатын дәстүр бар. Оларға баланың анасы ит көйлекті бүтіндей бере салмай, жыртып береді. Бір ғана бала тісіне және аяғына қатысты жосындардың өзі біршама: шілдехана, aт қою, бесікке салу, шаш aлy, қырқынан шығару, тұсау кесер, шідерге енгіз��, бала тістей бастағанда түскен тісін кесек ет, май немесе бауырсаққа тығып, тісі иттің тісіндей өткір, мықты болсын деп итке асатады. Сондай-ақ көктей өссін деп жеміс ағашының түбіне көмеді, таудай бол деп тауға қарата лақтырады. Бала тісі періште бұйымы ретінде есіктен кіретін түрлі пәле-жала, қасқой күштерден қағып тұрады делініп, есік жақтауы арасына да қыстырылады. Кішкентай бала табаққа аяғын салса тоқшылық белгісі (қолын салса, керісінше) деп түсініледі. Баланың алғашқы нақтылап айтқан сөзі үшін де сүйінші сұрап, көршілері, дос-жарандары тана тағып, дастарқан жайып, атап өтеді. Еңбектей бастағанда бауырын жерден тез көтерсін деп бауырынан табақ өткізіп алу, аяғын апыл-тапыл баса бастаған кезде де жүйрік болсын деп сирақ асып, бұтының арасынан өткізіп алу (бауыр аяқ) сияқты т.б. ырымдар көптеп саналады. Бала отырып бастағанда: ''Отырсын, балам отырсын, ''Құшағын гүлге толтырсын. Ұйқысын алып кетеді деп нәрестені бөлеп болғанша үйден кісі шығармайды. Нәрестені тіл-кезден сақтау үшін оның бесігіне, киіміне тұмар ретінде жылан басын, үкі, тоғыз моншақ, күміс тиындарды іліп қояды. Егер көз тиді деп секем алған жағдайда күдіктенген адамының киімінен өзіне білдірмей кішкене қиынды қиып алып түтетеді. Нәрестенің ата-анасы әлдебіреудің нәрестеге сұқтана қарағанын байқап қалса, балаң балпанақтай екен деген сөзін көңіліне алған жағдайда, іле-шала оған түкірту ырымын жасатады. «Көзінде қалы бар адамның қарағы тегін жібермейді» деп, үйге осындай белгісі бар адамның келуінен қатты сақтанады. Нәресте сұлқ түсіп, қатты ауырып қалған кезде, осының көзі тиді-ау деген адамды таптырып алып, оған түкіртеді. Басқа сан түрлі ұшықтау ырымдарын жасайды. Нәрестеге жұрттың назары түспеуі үшін оны көзден тасалап, оған көбінесе жаман-жәутік, ескі-кұсқы кигізіп, бет-аузына әдейі күйе жағып қояды. == Төрге аунату ырымы == Баланы төрге аунату ырымның бір түрі. Дәстүрлі ортада бала босағадан кіріп келе жатып, сүрініп кетсе, «олжа келді, олжа келді, олжасын көтере алмай келе жатыр, төрге аунат, олжа төрге жұқсын» деп үлкендер баланы төрге апарып аунатады. Баланы періштеге санайтындықтан үйге баламен бірге құт кірді деп ырымдап, құтты төрге, яғни үйге орнықтыруды меңзейтін магиялық ырым. == Оң аяқ көтеру ырымы == Баланың он аяғын көтеруі қандай да бір істің білу үшін балаға «аяғыңды көтерші» деп сұрап болжам жасау ырымы. Бала айтқан бойда өзінше гуілдеп, күліп, оң аяғын көтере қалса, өтінуші тілегім орындалатын болды деп қуанады, ісім оңынан, асығым алшысынан түсетін болды деп ырымдайды. == Баланың жол қарау (жол ашу) ырымы== Бір-екі жастағы кішкентай баланың екі қолымен жер тіреп, басын еңкейтіп, екі аяғының арасымен қарап тоңқаюы. Баланың осы қимылын жол қарады, қонақ келеді деп ырымдайды. == Тілін шығару ырымы == Баланың тілін шығаруы сәбидің өздігінен қайта-қайта еркінен тыс тілін шығара беруін алыстан хат не хабар келеді деп ырым қылған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Баланы қиып емдеу''' баланың тамырларын күміс теңгемен баса отырып, қиып емдеу. Балаға шыр бітпей, ыстығы біресе көтеріліп, біресе түсіп, іші өтіп мазасызданады. Баланың ұйқысы бұзылғандықтан, тәбеті де нашарлайды. Көз арасындағы, білектеріндегі, алақан, жауырын, бел омыртқаларының екі жанындағы, тобық асты және өкше тамырлары нәрестенің нәзік терісінен шодырайып көрініп тұрады. Қазақы ортада қариялар бұлай ауырған баланы «қой ауруына» шалдыққан деседі. Мұндай ауруға көбінесе бір жас пен үш жас аралығындағы балалар шалдығады. Дәстүрлі ортада «қой ауруын» жоғарыда айтылғандай, күміс теңгенің көмегімен тамырларды баса отырып, қиып емдейді. Ем жел тимейтіндей жылы үйде, бір жақ қыры аздап егелген күміс теңгенің көмегімен жасалады. Баланы жөргегіне етбетінен жатқызып, жауырын омыртқаларының екі жағын жағалай және өкше тамырларын, содан соң шалқасынан жатқызып, екі көз аралық, алақан, тобық үстіндегі тамырларына күміс теңгені батыра басып шығады. Ем жасалып болғаннан соң, жел тисе жел ауруына ұласуы мүмкін болғандықтан, тез арада жылы орап, терлетуге тырысады. Егер бала терлесе, ауруынан тез айығып кетеді. Баланы қиып емдеу жаз айларында, күннің ыстық кездерінде жасалады. Мұндай емді емшіліктің қыр-сырын жақсы меңгерген, емшілік қасиеті бар дәстүрлі емшілер жасайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Валерий Алексеевич Тихоненко''' (19 тамыз 1964 жыл ӨзКСР-інің Ангрен қаласында туған) кеңес ресей баскетболшысы. == Фактілер == Бойы 207 см. 1988 жылдан бастап КСРО еңбегі сіңген спорт шебері. Қазақ мемлекеттік дене шынықтыру институтын бітірген, 2011 жылдан бастап «Астана» қазақ баскетбол клубының бас менеджері. Украин. Әкесі Тихоненко Алексей Михайлович, марқұм, монтажшы болып жұмыс істеген. Анасы Тихоненко Валентина Михайловна, үй шаруасымен айналысады. == Жетістіктері == *2000 жылдан «ЦСКА» (Мәскеу), «Динамо» (Мәскеу), ӘӘК ОСК (Самара) командаларының баскетбол бойынша аға жаттықтырушысы. *2002 жылдан Филадельфиядағы Сан-Джозеф университетінде және «Даллас Маверикее» NBA баскетбол клубында машықтанушы. Қайтып келгеннен кейін «Динамо» (Мәскеу), «Самара» ӘӘК ЦСКА(Самара) баскетбол клубтарына басшылық еткен. *2009 жылдан бері Ресейдің баскетбол бойынша әйелдер құрамасының бас жаттықтырушысы. *«ЦСКА» (Мәскеу, 1985-1987, 1997-2000), ӘСК (Алматы, 1988-1990), *«Фелателико форумы» (Вальядолит, Испания, 1990-1991), *«Каха де Ронда» (Испания, 1991-1992), «Аргал Хуэска» (Испания, 1992-1993), *«Спартак» (Мәскеу, Ресей, 1993-1994), *«Арсенал» (Тула, Ресей), ӘӘК ОСК (Самара, РФ) командаларының атынан жарыстарға қатысқан. *1986 жылы «Атланте Хоукс» NBА клубының драфтында болған (АҚШ). *Олимпиада чемпионы (Сеул, 1988); *Әлем чемпионатының күміс жүлдегері (1986, 1990, 1998); *Еуропа чемпионы (1985); *Еуропа чемпионатының күміс жүлдегері (1987); *Еуропа чемпионатының қола жүлдегері (1989); *«Достық-84» халықаралық турнирінің жеңімпазы, КСРО, Ресей чемпионы (1997-1998, 1998-1999, 1999-2000). *КСРО Еңбек сіңірген спорт шебері (1988). == Марапаттары == Үш мәрте РФ үздік баскетболшысы ретінде мойындалған. «Достық», «Құрмет белгісі», Халықтар достығы ордендерімен; «Еңбектегі озаттығы үшін» медалімен марапатталған. Әскери атағы подполковник. == Отбасы == Үйленген. Жұбайы Тихоненко Виктория Львовна (1975 ж. т.). Ұлдары Иван (1992 ж. т.), Марк(1998 ж. т.), Клим (2001 ж. т.), Глеб (2003 ж. т.). ==Дереккөздер== Санат:Алфавит бойынша баскетболшылар Санат:КСРО баскетболшылары Санат:Ресей баскетболшылары Санат:Қазақстан баскетболшылары Санат:19 тамызда туғандар Санат:1964 жылы туғандар Санат:КСРО-ның еңбек сіңірген спорт шеберлері Санат:КСРО-ның Олимпиада чемпиондары Санат:Ангренде туғандар Санат:Достық орденінің (Ресей) иегерлері Санат:Құрмет Белгісі орденінің иегерлері Санат:Халықтар Достығы орденінің иегерлері Санат:Еңбекте үздік шыққаны үшін медалінің иегерлері Олимпиада чемпиондары Санат:1988 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының чемпиондары Санат:1988 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының баскетболшылары Санат:1992 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының баскетболшылары Еуропа чемпиондары Санат:ЦСКА БК (Алматы) ойыншылары Санат:ЦСКА БК (Мәскеу) ойыншылары БК ойыншылары Санат:Уникаха Малага БК ойыншылары Санат:Хуэска БК ойыншылары Санат:Арсенал БК (Тула) ойыншылары Ресей Санат:ЦСКА БК (Мәскеу) Санат:Динамо БК (Мәскеу) Санат:Самара БК Ресей әйелдер құрамасының Санат:Қазақтың спорт және туризм академиясы түлектері Еуропа біріншілігінің күміс жүлдегерлері Санат:Алфавит бойынша Олимпиада чемпиондары +'''Баланы құндақтау''' қол-аяғы түзу, қалыпты жетілуі үшін баланы шыттан тігілген матамен жөргектеу. Бала дүниеге келгеннен соң, кіндігі түспей тұрып-ақ, баланы шыт матадан тігілген жөргекпен құндақтайды. Шыт мата пайдаланатын себебі ол салқын, баланың денесін терлетпейді. Құндақтау туралы қысқаша: ені де, ұзындығы да бір жарым метр болатын шыт матадан тігілген жөргектер пайдалалынады. Бесікте жатып үйренген бала құндақсыз ұйықтамайды. Ұзақ жолға шыққанда, қонақта болғанда баланы бесіксіз-ақ құндақтап жатқызып ұйықтатуға болады. Бұрынғы дәстүрлі ортада баланы құндақтағанда екі аяғының ортасына әдейілеп мақта, кейде жұмсақ шыт мата койған, себебі, осылай құндақтаса баланың аяғы талтақтау болып жетіледі де, өскенде атқа мінгенде ыңғайлы болады деп білген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Баланы қырқынан шығару''' тіршілік цикліне қатысты атқарылатын рәсімнің бірі. Дәстүрлі ортада бала дүниеге келгеннен кырқынан шыққанға дейінгі алғашқы қырық күндік «өтпелі кезеңді» қауіпті, қатерлі санап, жаңа туған нәрестені шырақ жағып күзетіп, қасынан адам үзілмей бағады. Бала қырқынан шыққанша «сүт тырнағын», «қарын шашын» алмайды. Қырық күннен аман өткен нәрестені деп қуанып, «қырқынан шығар��» тойын жасайды. Баланы қырқынан шығарарда шомылдыратын ыдыстың түбіне күміс жүзік, күміс білезік, күміс сөлкебай сияқты заттар салып, 40 қасық таза су құяды. Қазақ ұғымында күміс адалдықтың белгісі, күміс салыпған су ең таза су (арам су, уланған ас құйылса күміс ыдыс қараяды) боп есептелінеді және оған жын-шайтан жоламайды. Қырық шелпек пісіріп, келген қауымға таратады. Кейбір өңірлерде оның бірнешеуін бесікке тізеді, оны қасқой кемпір шымшысын деп ырымдайтын болғандықтан, шымшыма нан деп атайды. Баланы қырқынан шығарған әйелдер білезік, сөлкебайларды бөлісіп алады. Баланы шомылдырып болған соң, «қарын шашын» алып, ақ шүберекке түйіп, тұмарша етіп, баланың оң жақ иығына немесе бесігіне қадап қояды, ал «сүт тырнағын» адам баспайтын жерге немесе «ұрпағы көп болсын», деп жеміс ағашының түбіне көміп тастайды. Осы күні баланың ит көйлегі шешіледі. Ит көйлегіне әр алуан тәтті түйіп, бір иттің мойнына байлап қоя береді. Ауыл балалары сол итті қуып жүріп ұстап алып, тәттіні бөліп жейді. Баланың ит жейдесін киелі санап, ақсақалдар алыс жолға шыққанда, дауға барғанда қойындарына тығып алып жүрген. Бала таппаған, үнемі түсік тастаған әйелдер оны басына жастап жатады екен. Байырғы орта түсінігінде берілетін әшекейлер баланың денсаулығы мен өмірінің ақысы болып баланың анасы немесе әжесі «қырқынан шығару» мерекесіне келген әйелдерді, кіндік шешені ренжітпей, риза қылып, қалауын беріп аттандырған. == Баланың қырқынан шығаруда орындалатын салт-дәстүрлер == === Ұл баланы қырқынан шығару мерзімі === Ұл баланы қырқынан 37, 39 күнде шығарады. Бұл ұл баланың қызға төлейтін қалың малы аз болсын деген ниетте істеледі. Ұлбаланы ерте жетіледі, жылдам өседі деген түсінікпен 40 күн толмай жатып қырқынан шығарған. === Қыз баланы қырқынан шығару мерзімі === Қыз баланы қырық күннен асырып 42-44 күнде қырқынан шығарады. Қыз бала, жеңілтек болып кетпесін, байсалды, ибалы да инабатты, орнықты болсын деп анық қырық күн (жұп санда 40, 42, 44) толғаннан кейін қырқынан шығару рәсімін орындаған. === Баланы шомылдыру === Бұл кәдеге жиналған ауыл әйелдері ыдысқа 40 қасық су құйып теңгелер салған суға баланы шомылдырады. === Сүт тырнағын алу === Баланың тырнағын алғаннан соң адам баспайтын жерге көміп тастайды. === Қарын шашын алу === Бұл шашты шүберекке түйіп, тұмарша етіп тігіп баланың оң иығына қадайды. Жалпы баланың шашын еш уақытта ашық-шашық жерге тастамайды. Адам аяғы баспайтын жерге көміп отырады. "Қарын шаштың қарғысы қатты болады" деген мақал да осы салтқа байланысты. === Ит көйлегін ауыстыру === Баланың қырқынан шыққанша киетін "ит көйлегіне" сәбиді қырқынан шығару үстінде түлі тәттілерді түйіп бір иттің мойнына Байлап қоя береді. Жас балалар итті қуып жетіп тәттілерді өзара бөлісіп алады. Бойына бала бітпей жүрген әйелдер қалап алатын дәстүр бар. Баланың анасы ит көйлекті жыртып береді. == Дереккөздер == Санат:Қазақ салт-дәстүрлері +'''Баланы сылау''' баланың денесіне қой майын жағып сылап-сипау. Қазақ жас нәрестенің күтіміне ерекше назар аударып, оның өмірге қалыптасу барысына жете мән берген. «Қар қылаумен, бала сылаумен өседі» деп, бала өздігінен талпынып жүргенге дейін ауық-ауық қой майымен сылап отырған. Нәресте дүниеге келмей тұрып-ақ ана оған қажетті керек- жарақты біртіндеп дайындап қояды. Соның бірі сылаумай. Сылаумайды әртүрлі жолмен дайындайды. Тортасынан айырған майды таза ыдысқа құйып, салқын жерге қойып тоңазытады. Одан соң ыдыстың бетін жауып, шаң-тозаң түсірмей сақтайды. Кейде қой кұйрығының күнтимес деп аталатын ішкі жағын қуыру арқылы да сылақ майын алады. Ал кейбірде жылқының тұздалмаған қазы майымен де сылайды. Нәрестені сумен жуындырған соң, жылытылған сылақ маймен жайлап сылайды. Май баланың денесіне әбден сіңіп болған соң баланы шалқасынан жатқызып, «менің қолым емес, пірім бибі Бәтима, Ұмай ананың қолы» деп бастап, «маңдайың жазық болсын» деп маңдайын жоғары қарай, «қасың қалың болсын» деп екі қастың үстінен бас бармағын жүргізе отырып сипайды, «қыр мұрынды, жігіттің сұлтаны бол, құлыным» деп екі көздің арасынан бастап, мұрынның ұшына дейін екі саусағын сипап жүргізеді. Денесінің құрыстырысын жазып, дене мүшелерін, мысалы, оң аяғын, оң қолын солға, сол аяқ, сол қолын оңға қарай «өс, өс, балам, өс» деп, еппен тартып созады. «Бір мойын болмасын» (мойны мен иығы қысыңқы болса, оны бір мойын деп атайды), «мойны ұзын болсын» деп, баласының екі жағының астынан алақанымен ұстайды. Сонан соң етбетінен жатқызып «омыртқаң тік, аяғың түзу болсын» деп омыртқа тұсы мен белінен төмен қарай аяғының ұшына дейін ұзына бойлата сылайды. «Саусақтарың салалы болсын» деп саусақтарын бір-бірлеп сипай отырып сылайды. Бір аяқ және бір қолынан ұстап «өс, өс» деп жайлап созып тартып: ''Өс-өс, өс! ''Үйден пәле көш! ''Тәу-тәу, тәу! ''Сыламақ менен, ''Шираң сенен! ''Менің қолым емес, ''Бибәтима пірімнің қолы! ''Тастай мық бол! ''Темірдей төзімді бол! ''Сүттен ақ бол! ''Судан пәк бол! ''Дерт атаулы кірмесін ''Ақ бөпеме тимесін! ''Өс-өс, өс! ''Үйден пәле көш! деп игі тілектерін білдіреді. Кейде: ''Бет-аузың сопаң болмасын, ''Aт жақты бол! ''Мұрның қырдай болсын! ''Маңдайың жазық болсын! ''Мойның құрықтай болсын! ''Бойың сырықтай болсын! ''Қолдарың салалы болсын! ''Құлағың бүрік болмасын, түрік болсын! деп тілек білдіреді. Ал енді бірде әжелер былай дейді: ''... Сыламақ менен, ''Мықты болмақ сенен! ''Жауырының жабыспасын, ''Қабырғаң қабыспасын, ''Өс-өс, өс! Кейде екі қолын екі жаққа созып «қаздың қанатын берсін», екі аяғын соза сілкілеп «тырнаның аяғын берсін» деп тілек әрі жұбату айтып, бала денесінің қырыс-тырысын жазып, тамыры мен буын-сіңірін жетілдіріп, биологиялық белсенді нүктелерін оятып сергітеді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Баланы тақымнан өткізу''' жақсылығы жұғысты болсын деген ниетпен жас баланы елге елеулі бай-бағлан, би-шешен, батыр-балуан адамдардың үзеңгісінің астынан өткізіп алу ырымы. Ырыс жұғысты болады деп байырғы орта перзентіне ұлық адамның құты жұғады деп түсінген әрі бұл рәсім белгілі дәрежеде ырым бойынша «қайта туу» тұспалын білдіреді. Сондай-ақ баласы тоқтамай жүрген жағдайда жаңа туған нәрестені көп балалы кемпірдің тақымынан өткізіп алатын да ғұрып бар. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Баланы ұшықтау''' аластап емдеудің түрі. Көз тиіп не суық тиіп, астан ұшынып ауырған баланы, көнекөз қариялардың айтуынша, ұшықтап емдеудің бірнеше түрі бар. Балаға көздің тиюі де екі түрлі деседі. Егер ер адамның көзі тисе, баланың денесі суып, өзінен-өзі мазасызданым, кіші дәретке жиі-жиі отырады, қолға тұрмай шалқалап жылайды. Егер әйел адамның көзі тисе, керісінше, баланың денесі қызып, шырқырап жылап, тәбеті нашарлап, мүлдем емшек ембей қояды. Мұндай жағдайда әжелер немерелерін тезірек ұшықтауға кіріседі. Кесеге су құйып, оның ішіне жеті тал қара бұрыш салып, анасы баланы сыртқа шығарып ұстап тұрады немесе өзі отыра алатын бала болса өзін отырғызады да, баланы айнала жүріп, бұрыш салынған суды ұрттап балаға бүрку арқылы ұшықтайды. Ұшықтай жүріп «көзі тигеннің көзі шықсын, тілі тигеннің тілі кесілсін» деп көзі тиген адамға қарғыс сөздерін бағыштап айта жүреді. Әбден кеседегі су таусылғанша осылай бірнеше қайталап ұшықтап, содан соң «ауруды саттың ба?» деп сұрайды, баланың анасы «саттық, саттық» деп тез арада үйге кіреді. «Ауруын сатты» деп бапаны жеңсізінің етегімен қағып-қағып жіберіп, кесені жерге төңкеріп тастайды. Баланы жатқызып үстіне жеті киім жабады. Біраздан соң бала терлеп, ауруынан айығып кетеді. Бала астан ұшынып, тәбеті болмай ауырса, әжесі баланы «сәрсенбінің сәтті күні, сәтін бере гөр» деп, баланы таңертең ерте киіндіріп алып шығып, көк шөптің үстінде жүргізеді. Біраз жүргізген соң жерге домапата аунатады. «Жер ана өзің шипа бере гөр, пірім бибі Бәтима» деп тәу ете жүріп, ұшықтауды бірнеше рет қайталайды. Ұшықтап болған соң баланың үстіне жеті киім жауып жатқызады. Бала біраздан кейін өзі-ақ қарнының ашқанын білдіреді. Бала бірдеңеден шошынғанда да осылай ұшықтайды. Ұшықтауды да кез келген қариялар жасай бермейді. Арғы ата тегінде емшілік қасиеті бар кісі ғана ұшықтайды. Қарт әжелердің айтуынша, егер кісі өз-өзіне сенімсіз қалыпта бала ұшықтаса, оның аяқ-қолы сырқырап, өзінен- өзі қысылып, көздері жасаурап, дел-сал халіне түседі. Мұндай жағдайда тез арада жеті шелпек нан пісіріп, ата-бабаларының аруағына бағыштап Құран оқытады. Әлденеден ұшынып сескенген жаңа туған баланы ұшықтауда «тіл-сұңқа» қарсы тұз, пышақтан ұшынса пышақ, бір уыс топырақ алып, осы үш затпен сәбиді ұшықтап, үстінен айналдырып, түкіртіп, күре жолға апарып, оң жақтан басынан асыра: «Мына баланың ұшығын кетір, ғұмырын ұзақ қыл» деп, жол айырығына лақтырады. Абайсызда құлаған баланы шошынудан, пәле жабысудан сақтау үшін баланың құлаған жеріне алақанын тигізіп, сонан соң «ұшық, ұшық, тәңірім, бәледен сақтай гөр, көзге пәледен сақтай гөр» деп, алақанын баланың ауырсынған жеріне тигізеді. Осылай үш рет қайталайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Баланы шомылдыру''' баланы қырқынан шыққанша күн сайын суға түсіру. Әу баста шыр етіп дүниеге келген кезде кіндік шешесі баланы жылы суға шомылдырып, құлақ, мұрынын, денесіндегі бала жолдасының шырышынан тазартады. Осы жұмыстар атқарылып болғанша анасы да тазаланып, таза киімдерін киіп, баласын емуге үйретеді. Бала дүниеге келген күннен бастап қыркынан шыққанша күн сайын шомылдырып, сылап-сипайды. Ертеде бала туа салысымен ерніне қойдың құйрық майын жағып, күш-қуат береді, қан толтырады деп қалжаға сойылған қойдың алғашқы қан көбігіне шомылдырған. Баланы қыркынан шыққанша тұзды және сабынды суға кезек-кезек шомылдырады. Анасы немесе әжесі баланы арқасынан демеп тегенеге отырғызып, баланы жуындыруды маңдайынан бастайды. Көзін жуғанда сұқ саусағының жұмсақ басымен көздің сыртқы қиығынан ішке қарай сипай жуады. Себебі, баланың көзіне жиналған былшық, баланың көз алмасына кедергісін тигізбей, сыртқатез шығады. Баланы баптауда тәжірибесі мол аналар баланың көзін керісінше, ішінен сыртқы қиығына қаратып жууға тыйым салады. Өйткені, баланың көзіне жиналған былшық көзінің алмасына кедергісін тигізіп, батуы мүмкін. Баланың бетін жуғанда да алақанын сыртқа қарай жүргізеді, яғни, танауының жанынан бастап құлақ тұсына дейін сипай жуады. Әсіресе, баланың танауын, құлағын жуғанда ептілік керек, себебі нәрестенің танау, құлақ шеміршектері өте қатты болады. Танауын екі жағынан қысып жуса, жылап жібереді. Сондықтан баланың танауы бітелсе анасының сүтін тамызу арқылы тазалайды. Баланың қолтығын, шабын, қол-аяғының саусақтарынығ араларын ашып әбден жуу керек. Себебі, баланың қолтығы, шабы, саусақтарының арасы тез қызарып, қиылғыш келеді. Баланың арқасын жуарда анасы сол қолымен баланың көкірек тұсынан демеп екпсітегеді. Екі тізесімен отырғызып аяқтарын артқа қаратып, аяғының бастарын сыртқа қаратады. Бұлай отырғызу баланың омыртқа және жамбас сүйектеріне өте пайдалы, баланың буындарының, бұлшық еттерінің жақсы жетілуіне септігін тигізеді. Жуындырып болған соң құлағын, кіндігін қайта тазалап, кіндігінің түбіне қойдың майынан аз мөлшерде жағып қояды. Себебі, қойдың майы кіндіктің желденуінен сақтайды. Әбден жуындырып болған соң баланы сылап-сипауға кіріседі. Баланы дұрыс жуындыра, сылай білу, оның дене тұрқының дұрыс, сымбатты болып жетілуіне бірден-бір септігін тигізеді. «Баланы сылау әсіреді, қарды қылау өсіреді» деген мәтел осыдан шыққан. Бала қыркынан шыққанда қырық қасық суға күміс теңгелер және күміс сөлкебай салып, кей өңірлерде «бала өскенде бай болсын», ��еп қойдың кепкен құмалағын, «ұрпағы шөптей көп болсын», деп көк шөп қосып шомылдырады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Баланың екінші есімге ие болуы''' баланың лақап ат иеленуі. Ежелгі дүниетанымда баланың аты-жөні оның жанымен тікелей байланыста деп түсіндірілген. Егер оның ныспысын қаской күштер біліп қойса, оны дуалауы мүмкін деген ұғым болған. Баланың азан шақырып қойған атын айтпай, оны еркелетіп басқаша атау қалыптасқан. Мысалы, Абай Ибраһим, Қабанбай Ерасыл, Шоқан Мұқағали Мұхаммедқали т.б. Бала ержеткен күннің өзінде, оған өзгеше лақап аттар тағылатын болған. Басқаша айтқанда, ол кәмелеттік сынақтан өтіп, «алғашқы ерлігін» жасап, жұрттың көзіне түскенде оған «титул» ат таңылатын. Мәселен, Әбілмансұр Сабалақ деген есіммен ержетеді де, жекпе-жекте Шарышты өлтірген соң Абылай деген мәртебелі есім қойылады. Көбінесе бала «өтпелі кезеңдерде» (іште, шілдехана, қырқынан шығу қарсаңында, сүндет) тұрғанда сырт көзден оқшаулап, оның атын, жынысын жасырып, тұспал сөздермен жеткізеді. Үлкен адамдардың ішінде баласы бар жас келіншектің қалпын тура айтпай, «ішінде өкпесі бар», «бойында тікені бар» деп тұспалдап сөйлейтін әдеті, сәбиді «шикі өкпе», «тұя», «күл шашар», «төре» деп тергеу салты да осы негізде туған. Ұл бала туса «құрық ұстар» (шырақ жағар), қыз бала туса «кесте тігер» (ат байлар) деп ишарамен жеткізіп, жыныстық белгісін тура айтпайтын болған. Адам қайтыс болганда оның шын атын айтып, жаназасын шығарады. Яғни пәни дүниеде адам жалған аттарымен жүреді де, бақилық болғанда алғашқы өмірге келгенде қойылған шын атымен аттанатын болған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Баланың шашын алу''' сәбидің ана құрсағында жатқанда шыкқан шашын қию, алу. Жас нәрестенің ана құрсағында жатқанда өскен шашын қарын шаш дейді. Қарын шаш алу мерзімі ата-ананың ұстанған әдетіне орай әртүрлі болады. Көптеген ата-аналар қарын шашты бір жыл ішінде алады. Баланың тілі шығып, есейген соң тілек айтып, той жасап алатындар да бар. Ата-ана баласының шашын алатынын ауыл үй-ағайындарына жариялап, мал сойып, дәм татқызады. Кейбір ауқатты адамдар ұзақ уакыт жүріп көрген немесе ұңғышының әлде кенжесінің, яки болмаса жалғыз ұлының шашын ат шаптырып, думанды той жасап алған. Қарын шашты баланың әкесі немесе сыйлы ақсақалдардың бірі таза, өткір ұстарамен қырып алып, кекіл немесе тұлым қояды. Мандай тұсқа қойылған селдір шаш кекіл, екі шекеге қойылатын шоқ тал шаш тұлым, төбеге қойылған шаш айдар деп аталады. Жас баланың алынған шашын аяқ астына тастамай, аулаққа, таза жерге көмеді. Шашты суға салуға, отқа жағуға болмайды. Баласының қарын шашын кейбір ата-аналар наным, сеніміне, ұстанған әдетіне байланысты сақтап та қояды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Баланың мойны қату''' баланың өмірге келуіне байланысты атқарылатын ғұрыптардың бірі. Дәстүрлі ортада қалжаға сойылған малдың мойын омыртқасын сындырып алмай, тұтастай жіпке тізіп босағаға іледі. Етпен бірге асылған мойын омыртқаны жиналған әйелдер тістерімен емес, қолмен етінен арылтып тазалап, тесігінен ши өткізіп, шидің екі ұшынан жіппен қосып байлап, кіре берістегі есіктің маңдайшасына немесе оң жақтағы керегенің басына іліп, «баланың мойны қатсын» деп ырымдайды. Осы омыртка нәрестенің мойны қатқанға дейін тұрады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Балбасы''' бал аштырған адамның балшыға берер төлемі. Балбасының нақты бағасы болмайды. Кедей адамдардың білдірген тілегіне де, берген батасына да риза пейілмен, «құдай үшін» деп, ақысыз бал ашып берген. Бұрын ел ішінде болашақты, адам өмірін болжайтын көріпкелдер, әулие-әнбие, балгер, емші, құмалақшылар, жауырыншылар көп болған. Мұндай қасиетті адамдар қазір де бар. Әр адам оларға келіп бал аштырады. Олар жоғалған малды, затты, алыстан келетін жолаушыларды, реніш қуаныштарды болжап айтатын болған және олардың көпшілігі шындыққа айналған. Бал аштыруға өтінішпен келгендер кітап ашып, құмалақ салушыларға, көріпкелдерге еңбегі үшін төлем беруі керек. Оны сыпайылап балбасы деп атайды. "Балбасының" нақты бағасы немесе өлшемі болмайды. Әркім қолда барын береді. Кедей, нашар адамдарға көріпкелдер "құдай үшін", яғни тегін бал аша берген. Бұл үшін олар батаға да риза болған. Кейбір әулие адамдар тіпті ештеңе де алмаған. Егер бал ашушы белгілі мөлшерде ақша, мал сұраса халық ондай кісілерге бармаған, құрмет көрсетпеген және сенбеген. == Дереккөздер == Санат:Қазақстан мәдениеті +'''Тишин полиметалл кен орны''' Шығыс Қазақстан облысындағы Риддер қаласынан қарай 18 км жерде. 1958 жылы ашылған. Кен орнын А.А. Малыгин, В.В. Попов, Б.В. Беспаев, Э.С. Төлеубаев, т.б. ғалымдар зерттеген. == Геологиялық құрылымы == Кен орны Кенді Алтайдың солтүстік-шығыс мыжылу белдемінің батыс тармағы саналатын Кедров-Бутачиха жаншылу белдемінің ендік Лениногор қиылысқан жерінде орналасқан. Ол девон кезеңінің кентас сыйыстырушы тау жыныстары көптеген дайкаларымен қиылған жанартаутекті тау жыныстарынан қалыптасқан. Кен денесі ендік бағыттағы мыжылу белдемдерімен көмкерілген. == Жатыс сипаты == Негізгі кен шоғыры ильинск және сокольный подсвиталарының жанасқан жерінде пайда болған ұзындығы км-ден жоғары, ені 200 м-ге созылып жатқан гидротермалдық өзгерген тау жыныстары белдемінен орын алған. Екі (Негізгі және телімге бөлінген. == Минералдануы, құрамы == Минералдары: сфалерит, галенит, халькопирит, пирит. Мысалы, қорғасын, мырыш металдарының өзара қатынасы 1:2,6:12. Пайдалы қоспалары алтын, күміс, кадмий, селен, теллур. Кентас ашық және шахта әдістері бойынша өндіріледі. Аса ірі кендерге жатқызылады. == Дереккөздер == Санат:Шығыс Қазақстан облысы кен орындары кендері +'''Балберкі''' ауға байланған қалтқылар. Оны кейбір өңірдегі балықшылар лапылдауық деп те атайды. Пішімі төртбұрышты, көлемі 10-15x7 см келген, екі жақ шетінде жіп өткізетін тесігі бар, ол ауды немесе желіні су түбіне батырмай, бірқалыпты ұстап тұрады. Осыған қатысты «Құмсыз жер болмас, балберкісіз ау болмас» деген тұрақты сөз тіркесі қалыптасқан. Бірнеше балберкі қосындысын бүйек (буек) дейді және оны қорытпа тәрізді ірі балықтарға құрған ауға, желіге салады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Балгер''' адамның алдағы өміріне қатысты жайттарды болжап, сәуегейлік жасайтын тұлға. Тәжіктер балшыны фолвин деп атаған, атаудың тегі сол сөзге қатысты қалыптасуы ықтимал. Оңтүстік және Сыр бойындағы қазақтарда пал, палшы, пал ашу деген атаулар кездеседі. Атау әртүрлі болғанмен сәуегейлік және технологиясы тұрғысынан мазмұны бірыңғай. Ел кезіп жүретін балгерді ақши деп атау да кездеседі. Балгер қазақы ортада тәуіп деп те аталады. Яғни балгерның да, тәуіптің де атқарар функциясы, түптеп келгенде, бірдей. == Тағы қараңыз == Бақсы == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Балға''' металл дайындамаларды қысыммен өңдеуге арналған машина. Ол жетегінің түріне қарай: булы-ауалы (будың не сығылған ауаның әсерімен жұмыс істейді), пневматикалық (жұмыстық және компрессорлық поршеньдердің арасындағы ауаның сиреуі мен сығылуы нәтижесінде қосылады), механикалық (жылжымалы бөлігі қозғалтқышқа мех. жолмен гидравликалық (жоғары қысымды сұйықтықтардың әсерімен қозғалады), т.б. болып бөлінеді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Әйелдің отбасындағы орны.''' Қазақ әйелдерінің шаруашылыққа араласуы бала кезінен, 6-7 жасынан басталған. Бұл жасқа келген қыз бала отын-суға араласып, шөпшек жимап, бесік тербетіп, шелекпен су тасыған. 8-9 жасынан кесте тігіп, кілем тоқыған. Ұзатыларда берілетін жасауын дайындауға қатыса бастаған, қоржын, бау тоқыған, үй жабдықтарын өрнектеген. Қыз баланың ұзатыларға дейінгі орны оң жақ болған. Қазақтар арасында қыз балаға ерекше көзқарас қалыптасқан, сондай-ақ, бойжеткен қызға сол әулеттің тең құқықты мүшесі ретінде қарап құрметтелді. Қыздың күйеуге шыққаннан кейінгі әлеуметтік орны мен оған деген көзқарас ерекше мәнге ие болады, яғни, ол бүкіл үй ішіндегі жұмысқа жауапты әйел, бала тәрбиесімен айналысатын шешеге айналады. Қазақ қыздары 15-16 жаеында-ақ күйеуте шыққан. Қазақтар қыздарын ерте күйеуге беруін «тұзды көп сақтама су бұзар, қызды көп сақтама сөз бұзар» деген ел арасында тараған мақалмен түсіндіреді. Сондай-ақ, әйел тәртібінің межеден тым асып кетпеуіне енесі қатты коқіл белген. Келін ата-енесі тұратын үлкен үйдің торіне шықпаған, тосегіне отырмаған. Қыз күйеуге шыққан соң, снссініқ қатал тәртібіне түсіп, ысыла түскен және ене келіннің ақылшысы әрі кеңесшісі болған. Қазақтың «қайын енесінің топырағынан жаралған» деген келінге қатысты сөзініқ астарында, ене тәрбиесін жалғастырған келіннің мінез-құлқы жатыр. Келін күйеуінің туыстарының үлкен-кішісіне қарамай, ат тергеп, аттарын атамаған, тіпті күйеуінің де атын атамаған. Ері үйіне кіріп келгенде, әйел орнынан тұруы керек, қонақпен бірге отырып дамылдауды білмей, ошақ басында тамақтың бабында болуын кадағалап, ыдыс-аяқты реттеп отырған. Ата- енесінің көзінше өзінің күйеуіне қарсы қарап отырмай, бір қырындап отырған, бетіне тік қарамаған. Күйеуінің еліне әбден сіңіп кеткенше келін төркініне бара алмаған, сондай-ақ, жас келін атасының көзіне түспеуге тырысқан. Қазақ әйелдері, қыздары ер адамдардың алдын кесіп өтпеген. Әйелге ерлер тарапынан «қалың малын төлеп алғанмын» деген де көзқарастың болғаны рас. Kөп әйелі бар үйлерде бәйбішенің орны тоқалға қарағанда салмақтырақ болған. Бәйбішенің үйі ерінің үйімен бір саналған. Бәйбіше үйіне тоқал тек шақырумен кірген және рұқсатымен отырған. Көп әйел болғанда бәйбіше үй шаруасының басшысы саналған, үй шаруасы тоқалдың мойнына артылған. Тоқал үйі бәйбіше үйінен 2-3 үйден кейін тігілген. Егер бәйбіше қызғаншақ, шайпау болған жағдайда тоқал үйі 15 шақырымдай ілгері жерден тігілетін). Үй ішінің көптеген тіршілігі әйел әрекеті мен еңбегіне байланысты жүрді. Үй іші мәселесінде өздерін еркін ұстайтын, өзбетімен жұмыстарын атқарды. Қазақ дәстүрінде әйелдің үй ішіндегі еркіндігі өз отбасының атына нұсқан келтірмей, қайта намысын қорғап, ел аузына ілініп, өзгеге үлгі ретінде айтылып, үлкен мадақ пен сыйга бөленетін. Ертедегі шаруаның негізі мал өсіру, егін салу болғандықтан осыған қатысты сыртқы жұмыстарды ер адамдар атқарса, тамақ дайындау, киім тігу, жүн сабау, киіз басу, жіп иіріп алаша, кілем тоқу тәрізді әртүрлі тұрмысқа қажетті бұйымдарды тігу, мал сауу, кір жуып үй жинау, көшіп қонған кезде тең буып, оны шешу, үй жығып, оны тігу және жас балалар мен қартайған ана-енесіне қарау сияқты үй ішінің ұсақ-түйек шаруасы түгелдей әйелдер мойнында болады. Әсіресе, ақылды, парасатты, тәрбиесі жоғары әйел тек еріне ғана емес, сонымен бірге бүкіл ауылға да өзінің ықпалын тигізген. Ері үйде жоқ кезде есті әйел оны жоқтатпай, барлық жұмысқа өзі басшылық ететін. Мұндай әйелдер тарапынан еш уақытта ұрыс-жанжал шықпайтын. Үлкен-кішіні бірдей сыйлап, қажет жерінде жарасымды әзіл айтып, барлық шаруаны атқарады. Қазақ отбасында ең алдымен әйел салтанатына көп көңіл бөлген. Әлеуметтік жағдайына қарай отбасында киімнің асылы, алтын-күмістен жасалатын қымбат та, әрі сәнді әшекейлер әйелге арналған, сонымен қатар әдемі, бағалы ер-тұрмандар мен жүрісі жайлы жорғаларды, сәйгүліктерді әйелдер мінген. Алайда аты аңызға айналған ақылды да, тапқыр аналардың ісін кейінгі үрпаққа үлгі ретінде эңгіме-жыр еткен туындылар халық ауыз әдебиетінде өте жиі кездеседі. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Әйелдердің қоғамдағы орны'''. Дәстүрлі дала мәдениетінде қазақ әйелдері өздерінің отбасылық қана емес, қоғам мүшесі ретіндегі әлеуетін өнер-білім саласында, сондай-ақ, қоғам ��айраткерлері ретінде көрсетіп, өзін-өзі дамытуға мүмкіндігі болды. Қазақы ортада каракан бастан гөрі отбасылық мүдденің жоғары тұруы әйелдердің белсенділігіне кедергі болған жоқ: өнер саласында атағы жалпақ жұртқа жайылған белгілі әншілер, ақындар, майталман күйшілер болды. Тарихта болған Болған ана, Домалақ ана, Дарабоз ана, Қарқабат ана, Қызай ана, Найман ана, Ұлпан аналар рулы елдің бүтіндігіне қызмет еткен қайраткер тұлғалар болса, Қарқабат, Абақ, Қызай т.б. аналар рулы елдің ұранына айналып (Е.Мүсірепов), сол рудың атына негіз болды. Бәйдібек биге тұрмыска шыққан Нұрила өзінің әдептілігі, ізеттілігі, даналығымен ерекше көзге түсіп ел анасы аталған. Қара Хайдар деген кісі оны «Диһнат мама» (парсы сөзі, қазақ тілінде Әулие ана дегенді білдіреді) деп атапты. Уақыт өте келе «Диһнат мама» дыбыс әсерісіне ұшырап «Домалақ ана» деп аталып кеткен. Ру-тайпа бірлігін, ел тұтастығын сақтаған Баршын атымен Сыр бойындағы қала Барышкент (Қыз қала) деп аталған; Сарысу бойында Болған ана, Белең ана, Жұбан аналарға күмбез орнатылған (Ә.Марғұлан). Әйелдердің пірісі Бибі Бәтима мен Бибі Зухраны баланы сылағанда, жаңа іс бастағанда, пір тұтып солардың атымен бастаған. Мәселен, баланы төмендегідей ғұрыптық жырды айтып барып майлап сылаған: Тәу, тәу, тәу Сыламақ менен Мықты болмақ сенен Менің қолым емес Бибі Бәтима, Бибі Зухра қолы, Ұмай ана, Қамбар ана қолы Тастай қып Темірдей қыл Дерт үйге кірмесін. Балаға тимесін, Өс, өс, өс. Дәстүрлі дала мәдениетінде сыйынып, пір тұту, дұға, құран бағыштау сияқты наным- сенімнен туған ғұрыптық дәстүрлері әлі де болса көрініс табуда. Қазақтың байырғы нанымы бойынша әйелдердің пірі жыр жолдарында да кездеседі. Мәселен: Алпыста анам аналық Бибі Бәтимаға тапсырдым Шырағым сені Қарлығаш Қарашаш ханымға тапсырдым. (Қобыланды батыр) Сонымен бірге қазақ даласында әскер басқару, қол жию, майданда қан төгу қазақ қыздарының бойына біткен қасиет болса керек. Отаршылдық дәуірде Көктемір деген лақап атқа ие болған Сапар қол бастады. Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалысқа Кенесарының қарындасы Сәмеке ханнық жары Бопай өзінің ұлын ертіп барып қосылады. Оның қозғалыс кезінде 600 адамдық жасақты басқарып, Аманқарағай дуанына шабуыл жасаған. Азамат соғысында Айғыз Көшкімбайқызы Аякөз шебінде соғысып, Колчак әскері қолынан қаза тапты. Сондай-ақ, ақылды әйелдің тоқтамды сөзіне ерлер де тоқтаған. «Айман-Шолпан» оқиғасында Айманның ғашығы Әлібектің Көтібардың елін шауып, араз болғандығы аян. Кейін Айманның: «екеуің екі елдің батырысыңдар, ер шекіспей бекіспейді, бір-біріңе шаққан малдарыңды қайтарып, енді дос болыңдар», деген сөзіне тоқтап, Көтібар Айманды Әлібекке өз қызындай ұзатып салып, той жасап берген. Байырғы қазақ қоғамында қазақ әйелінің әлеуметтік еркіндігі де болды. Қазақ әйелдері ұзын жең, кең етекті көйлек киіп денелерін жасыр��анымен, бет-жүзін ашық ұстаған. «Қазақ әйелі», «қазақ қызы» деген ұғымның мазмұны қазақы болмыс, қазақы тұрмыстың көрінісі, ежел- ден қалыптасқан салт-дәстүрі т.б жайттарды қамтиды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Әйел құқығы'''. Қазақтың байырғы әдет-ғұрыптық заңы бойынша әйел адамның әлеуметтік ортадағы орны мен міндетін білдіретін және мүліктік меншікті иеленудегі үлесін білдіретін құқықтық нормалар жиынтығы. Байырғы заңдар жүйесі бойынша, ер азаматтың бірнеше әйелі болса, ең бірінші әйелі бәйбіше деп аталған. Отағасы оны сыйлауға міндетті, алайда қанша әйелі болса да барлығы бірдей бәйбішеге бағынған. Әйелдердің жасауларының араласып кетуіне жол берілмейді, бұл анасының мүлкі тек балаларына тиесілі болсын деген түсініктен шыкқан. Дәстүрлі ортаның әйел құны мен құқығы жайлы ұстанымдарында отбасы мүшелерін материалдық игілікпен қамтамасыз ету ер адамға әйел адамға құқықтық, материалдық артық міндеттеме жүктемейді. Этномәдени дәстүрдегі талап пен діни ұстанымдарға байланысты санадағы түсінік бойынша әйелдің міндеті дүниеге ұрпақ әкелу, ұрпақ тәрбиелеу. Л.Фукстың деректері бойынша, байырғы ортада қазақ әйелдері үй шаруашылығын толық басқарған және төркінінен келген барлық мал-мүлік, тұрмыстық заттарды өз қарауына алып, шаруашылығын көбейтіп, оны күнделікті әлеуметтік қажеттілігіне жаратып отырған. Ертеде қазақ байлары бірнеше әйел алғанымен, әр әйелдің өзіндік құқығы мен атқаратын міндеті болған. Сондай-ақ, бәйбіше күйеуінің әйелдеріне қалай көңіл бөлетіндігіне байланысты күйеуінің малынан тоқалдарға енші бөліп берген, ал бәйбішеде еншіленген шаруашылық болмайды, себебі оған күйеуінің малын басқаруға, күйеуімен бірдей дәрежеде құқық берілгендіктен, бәйбіше де мал-мүліктің толық иесі болып саналған. Қазақ арасында көп әйел алудың бірнеше жолдары болған. Байырғы ортада байлыққа мастанған байлар төсек жаңғырту мақсатымен әйел үстіне қалыңмалын төлеп қыз айттыру арқылы бірнеше әйел алған. Халықтың ғұрыптық салты бойынша әйел саны шектелмеген, ал шариғат заңы бойынша төрт әйел алуға ғана рұқсат етілген. Орыс зерттеушісі Н.Гродековтың деректері бойынша төрт әйелден артық әйелі бар ерлер соңғы төртеуімен ғана ерлі-зайыптылық ғұрпымен тұруға құқылы болған, ал қалған әйелдері софылық жолға түсіп, шариғат бойынша ерлерімен ажырасқан. Қазақ отбасында әйел құқығы болмаған деген біржақты пікір тумауы керек. Әйел ақылды болса, бағына орай ері де ақылды, сабырлы болар болса, ол тек еріне ғана емес, онымен бірге бүкіл ауылға да өзінің ықпалын тигізген. Н.Изразқовтің деректері бойынша қазақтардың ғұрыптық дәстүрінде күйеуі қайтыс болып, артында кәмелет жасына толмаған балалары қалса, әйел қайтадан тұрмысқа шықпаған жағдайда күйеуінен қалған барлық мүлікке иелік еткен. Ертеде қазақтардың бірнеше әйелі болғандықтан, мүлікті бөлісу кезінде алдымен бәйбішеден туған балаларына, ал одан кейін ғана тоқалдан туған балаларына үлестері берілген. Сонымен қатар қазақтың әдет-ғұрыптық заңы бойынша бәйбішеден бала болмаған жағдайда мүлік бірден тоқалдан туған балаларына еншіленген. Байырғы ортада ерлі-зайыпты адамдардың ажырасуы некен-саяқ болған, алайда ер азамат белсіз болған жағдайда, оның сыркаты толық нақты дәлелдермен анықталғаннан кейін ғана ажырасуға рұқсат берілген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Әйел құны'''. Дәстүрлі ғұрыптық құқықтағы әдеттік құқық пен шариғат белгілеп берген сәйкес «әйел құны, ерлер құнының жартысына тең» болды (ер адамның құны өлімі үшін 100 жылқы, төмендегідей бес жақсы: құл мен күң, қаранар, ақсауыт, түзу мылтық, қарашолақ ат, қалы кілем берілді). Ал әйел құны осының жартысы: елу жылқы, қара нар, қара шолақ ат, қалы кілем. 50 жылқының үшеуі ілуге, яғни, жағалы киімге ауыстырылып, 47 бас төленді. Сондай-ақ, әйелдің қолын, аяғын сындырған, көзін ағызған жағдайда да ер адамға төленетін құнның жартысы төленеді. Әйелді өлтірген адамға жаза тағайындауда ол өнерлі болса, еркекпен бірдей тең дәрежеде өнер құны қарастырылады, алайда байырғы ортада өнер құны әйел мен еркекке бірдей саналады. Әйелдің төркінінің жақындарын келеке қылса, ондай еркекті айыпты деп санап, басқа айыптарының үстіне қосымша түрде әдет-ғұрыптық құқықта сүйек сындырған құнын белгілеген. Егер жазым болған немесе қасақана өлтірілген әйел өнерлі, атақ даңқы шыққан адам болса ондай жағдайда билер соты аталған өнер құнын артықша белгілейді. М.Ж. Көпейдің жазбаларында ақын Ұлбикені өлтірген күйеуі Бойтан серіні халықтық сотқа салып, билердің ақылдасуынан («қанға кан дейтін» билер соты ескірген, орыс соты жарамайды деп мұсылмандық жолмен жазалайды) кейін, Ұлбикенің өкпесін алып көрсе, өкпесі жыбырлап тұрған жазу екен, Мұны көрген билер Жаратқаннан ақындық берілген Ұлбикеге өнер құнын тағайындау орынды деп тауып, өнер құнына елу жылқы, алты жақсы тағайындайды, Бойтан серіні бас жетім (айыптың ең жоғарғысы) құнына беріпті. Қара құны үшін тоқал құн деп тоғыз жақсы беріпті (М.Ж.Көпейұлы). Ежелгі әдет-ғұрыптық құқық бойынша әйел кұнын бірнеше жолдармен төлеп отырған. Мәселен, егер күйеуі әйел басынан ұрып, есінен тандырып екесті күйге шалдықтырса, айыпкер шариғат бойынша 100 түйе айып төлеген, сондай-ақ, әйелдің екі кеудесі үшін 100 түйе, екі бір кеудесіне 50 түйе құн төлеген. Егер жүкті әйелді ұрғаннан баласы өліп қалса, 100 сом, егер бала тірі туып біраз уақыттан кейін қайтыс болса, онда 100 түйе кұн, ал бала өліп, кейін анасы қайтқан жағдайда 100 түйе және 100 сом төлеген. Кейде әр адам басына 200 түйеден төлеттірген. Осындай құн төлемдері билердің алқа шешімімен бұйырылған. Қазақтың жеті жарғысында әйел құны туралы былай делінген. Егер әйелі ерін өлтірсе, өлім жазасына кесіледі, (егер ағайындары кешірім жасаса, құн төлеумен ғана құтылады, ал мұндай қылмысты екі қабат әйел жасаса жазадан босатылады), егер ері әйелін өлтірсе, ол әйелінің ққнын төлейді. Сондай-ақ, екі қабат әйелді атты кісі қағып кетіп, одан өлі бала туса, бес айлық бала үшін бес ат, бес айдан тоғыз айға дейінгі балаға әр айына бір түйеден жүз түйе, үш жүз атқа немесе мың қойға тең құн толейді. Әйел қорлау кісі өлтірумен бірдей қылмыс болып табылады. Мұндай қылмыс үшін еріне немесе қыздың ата-анасына құн төлеуге тиіс, егер жігіт өзі зорлаған қызға қалың төлеп үйленсе, жазадан босатылады. Әйелі ерінің көзіне шөп салу үстінде ұсталса, ері оны өлтіруге құқылы, бірақ қылмысты сол кезінде жария етуге тиіс, алайда әйелінен сезіктенген еркектің сөзін төрт сенімді адам дәлелдеп олар теріске шығарса, әйел жазадан босатылады. Сондай- ақ, біреудің әйелін күйеуінен алып қашқан адам өлімге бұйырылады немесе ердің құнын төлейді, егер әйелдің келісімімен әкетсе, күйеуіне қалың төлеп, қосымшасына қалыңсыз қыз беруге тиіс, әйелді ренжіткен одан кешірім сұрамаса, арсыздығы үшін айып салынады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Әйел әдебі'''. Дәстүрлі қоғамда әйел адамға қатысты талаптарды көрсететін ұғым. Әйел әдебіне үлкенді сыйлау, сәлем беру, қоңақ күту мен сыйлау, ат тергеу және т.б. жосындар жатады. Қазақтар арасында үлкенді сыйлау әдебінің маңызы ерекше. Мәселен, қазақтарда үстелге отырарда үлкен адамдардан бұрын әйелдер отырмайды және олардан бұрын тамақ жемейді. Сондай-ақ, әйел адам үлкен кісі сөйлеп отырғанда ешқашан сөзін болмейді. Бұлардың барлығы үлкенді сыйлаудағы басты талабы болып табылады. Сонымен қатар дастарқан басында алты жасар ұл бала отырса да әйел адам бата қайтармайды. Бұл қазақтың ер адамды сыйлаудағы маңызды ғұрыптық дәстүрі болып табылады. Егер үлкен адамдардан бұрын аталған әрекеттер жасалса, ол әйел адамның әдепсіздігін көрсетеді және оған үлкен сын болып есептелінеді. Әйел адам ешқашан үлкендердің сондай-ақ, өтіп бара жатқан адамның жолын кесіп өтпейді, мұндай тәрбиелік мәні бар жосынды қазақтар балаларына бала кезден үйретеді. Сонымен қатар сыйлау этикасы кез келген жерде көрініс табады. Сыйлау сыйластықтың белгісі. Осыған қатысты қазақта «Өз өзіңді сыйласаң, жат жанынан түңілер» деген мақал бар. Сәлем беру де сыйласудың бір көрінісі. «Алыстан алты жасар бала келсе, алпыстағы қарт сәлем береді», деген халық даналығы сәлем беру ғұрпының адам өмірінде маңызды рөл атқаратындығын көрсетеді. Сондай-ақ, бұл қазақы ортадағы тәлім-тәрбиенің тереңдігін астарлайды. Қазақ әйелдері үйге кіргенде міндетті түрде сәлем беріп кіреді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +адамның келген қонаққа деген ілтипат пен әзетпен қарауы. Әр ұлтта өз мәдениетіне сай әр түрлі әдет ғұрыппен сипатталады. Қазақтардың қанына ана сүтімен даритын қазақ ұлтына ғана тән асыл қасиет. Сондықтан да қонақты сыйлау, құрметтеу, қонаққа деген ілтипат көрсету бала кезден қалыптасады. Шақырылған қонақты әйел адамның жылы жүзбен бетіне күле қарсы алуы, хал ақуалын сұрап төрге отыргызып, дайындаған ас тағамдарын беріп, ренжітпей қайтаруы қонақты сыйлау мен оған көрсетілетін құрмет болып саналады. Егер шақырылған қонақтардың ішінде келе алмағаны болса, әйелі сарқыт салып беріп, оған өз тарапынан сәлем айтады. Жоғарыда аталған құрмет тек қана шақырылған қонаққа көрсетілетін сый-сыяпат емес, ол кез келген уақытта келген қонаққа корсетіледі. Егер келген қонақ асығыс болса, онда әйелі ауыз тию жосынын жасайды. Қонақты күту, сыйлау көбінесе әйел адамға қатысты болады. Сондықтан қазақ әйелдері қонақты сыйлау, күту мәселесін терең меңгерген және оны бала тәрбиесінде катаң ұстанады, егер үйде ата-анасы болмаған жағдайда баласы келген қонақты үйге кіргізіп, қонаққа шай береді. Қазақтар арасында келген қонақты үйге кіргізбей сырттан қайтару ұят болып есептелініп, ата-анасына сын болған. «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің» деген халық даналығында отбасында алған тәрбиенің кез келген уақытта көрініс табатындығын меңзейді. Сондай- ақ, әйел адам қонақ келген кезде бала тәрбиесіне көп көңіл бөледі, қонақ отырғанда баласына ұрыспайды немесе дауысын көтеріп сойлемейді. «Қонағын сүймеген, баласын ұрады, не үйін сыпырады» деген мақал осыған қатысты айтылған. Ертеде әйелдер ат тергеу мәселесіне өте абай болған, егер қайын ата, қайын аға, қайын ене, қайынапасымен аттас, көрші-қолаң, әріптес, таныс адамдары болса, олардың атын атамай аттеріс көрші, аттеріс бала, аттеріс аға, аттеріс апа деген атауларды жиі пайдаланады. Осыған қатысты қазақтар арасында аттеріс ұғымы кең қолданысқа ие. == Қазақ салт-дәстүрлері == === Қонақасы === Қазақ үйіне келген қонақты құрметпен қарсы алып, мал сойып, табақ тартады. Бұл қонақасы. Ол жомарттықтың, елдіктің үлкен белгісі. Үйіне қонақ түскенін мәртебе, бақытқа балаған қазақтар семіз қойын, басқа да малдарының қадірлі мүшелерін, тәтті тағамдарын «қонаққа» деп әдейі сақтап қоятын-ды. Яғни, қонақасы қонаққа арналған дәм, мәзір. Дәстүрлі қазақ қоғамында үйге тосын келген құдайы қонаққа, қалап шақырылған арнайы қонаққа жас мөлшеріне, туыстық жақындығына, қарай сойылған мүшелерінен сыбағалы табақ тартады. ===Қонақ кәде=== Қонақпен бірге дастарқан басында отырған адамдар көңілді дем алсын деген ниетпен үй иесінің қонағына «қонақ кәде» айтыңыз деп өтініш жасайтыны бар. Бұл қонақтың өнерін сынайтын, ортаға салуды сұрайтын салт. Қонақ «қонақ кәдеге» өлең айтады немесе күй тартады. Егерде ол әнші, жыршы болса, ауыл адамдары оны 2-3 күн қонақ етіп, өнерін тамашалап көңіл көтереді. Барған жерінде қонақ кәдеге өнерін көрсете алмай, ұятты болып қалмасы үшін қазақтар балаларына жастайынан ән, күй, жырды үйретіп, өнерге баулып өсірген. === Қазан шегелеу === Бірін-бірі жақсы танитын, әзіл-қалж��ңы жарасқан, өзара сыйласатын адамдар бас қосып, бірінің үйіне барып: «Осы үйдің қазанын шегелей келдік», дейді. Үй иесі: «Жақсы болды ғой, қазан шегелейтін шебер таба алмай отыр едік» деп қонақжайлылық танытады, әйелі қазанға ет салады, қонақасы береді. «Қазан шегелеу» қонақ бола келдік деген ұғымды білдіреді. Құрмысы шешен өле-рінде балалары: «Әке, бізге не айтасыз?» деп сұрапты. Сонда ол: «Мен не айтайын, есім дұрыс кезінде айтқан сөздерімді ұмытпасаңдар, сол жетеді. Әйтсе де бір сөз айтайын: «Есіктен қонақ келсе –тоқтатпа, өлген мені боқтатпа», депті. Лайым, үйімізге құдайы қонақ келе бергей, олармен бірге отбасымызға ырыс-құт та ене бергей! === Қонақ күтіп алу әдебі === Қонақты үй иесі, қарсы алып, есікті өзі ашып, үйге енгізіп, соңынан өзі кіріп есікті жабады. Бұл қонақпен еріп келген «құт» бірге кірсін дегені Ал қонақты шығарып саларда, есікті қонақтарға аштырып, соңынан өзі жауып шығатын болған. Осы күнгідей қонақтарға есікті ашып, іштен жауап алу деген болған. Қазақ халқы қонақтарды «арнайы қонақ» (қонақ) «құдайы қонақ» (жолаушылар келе жатып түстеніп не бір күн түнеп шығатын қонақ) «қыдырма қонақ» (алыстан ағайын, туған туыстарын арнайы іздеп келіп, бір немес бірнеше күн олардың сый-құрметін көріп қайтатын қонақ), «қылғыма қонақ» (қай үйден түтін шықса, қай үйге қонақ келсе, соны аңдып жүріп кеп қалатын сүйкімсіз қонақ) деп бөлген. Келген қонақтармен жөн сұрасқаннан кейін үй иесі қонағына ең жақсы тамақтарын беріп, риза етуге тырысады. Ең алдымен қонақтарға сусын, қымыз, шұбат, және т.б. беріледі. Содан кейін шай ішіледі. Шайды дәмділеп құю, қонақтарға орнымен сый-сиапат көрсету сол үйдегі әйелдер мен бойжеткен қызға үлкен сын болған. Шайды дәмділеп құйып бере алмаған бойжеткен қыз тәрбиесіз саналып, әңгімеге ұшыраған. Шай ішілген соң асқа дейін қонақтардың көңілді отыруына, яғни олардың бабын табуға үй иесі бар жағдайын жасайды. Ол үшін үй иесі әңгіме дүкен құрып, қонақпен бірге отырады. Реті келсе ауылдағы әнші, күйшілерді шақыртып, әңгіме арасында қонақтардың көңілін көтереді. Үй иесінің балалары да аяғынан тік тұрып қонақтарға қызмет көрсетеді. Қонақ күту халқымыздың ең жауапты ісі. Қонақ шақырудағы ескерту. Қазақ дәстүрінде, әсіресе, қазіргі кезде қонақты көбінесе үй иесі өзі барып шақыруы немесе арнайы шақыру қағазын жіберуі тиіс. Қонақты бір жұма бұрын шақыру бұл күндері әдетке айналған, өйткені әркімнің алдағы уақытқа жоспарлап қойған әр түрлі жұмыстары болады. Егер қонақ шақырылған жерге бара алмайтын болса, себебін бірден айтқан жөн. «Көрермін, мүмкін барып қалармын» бара алмасам, ренжіме» деген сөздер шақырушыға жайсыз тиеді. Шама келсе халықтың көнеден келе жатқан дәстүрі бойынша «Шақырған жерден қал ма, шақырмаған жерге бар ма» деген мақал сөзін берік ұстаған жөн. Бұрыннан таныс немесе жақын туыстары болмаса, сыйлы қонақтарды телефонмен шақыру ыңғайсыз. === Дастарқан басындағы әдеп === Дастарқан басында қалай өзін ұстау керектігін білу керек Ондаған, жүздеген жылдар бойы атадан балаға мирас болып келе жатқан, дастарқан басында әркімнің өзін дұрыс ұстай білу ережесінің қажеттілігі сонда оның негізінде адамдардың қысылмай, өзара көңілді отыруында, тазалық сыпайылық талаптарын үйлесімді дұрыс сақтауында маңызы зор. Мысалы: үй иесі оның жұбайы дастарқан басына отырмас бұрын қонақтарды бір-бірімен таныстырады, оның тәртібі, жасы кішілерді үлкендерді, ер кісілерді әйелдерге таныстырады. Үй иесі әйел қонақтарды шақырып, алдымен өзі отырады. Ер кісілер алдымен әйелдерге орын босатып, сонан соң ғана өздері отырады. Үй иесі тамақты тез жемеуі керек, ал қонақтардың да тамақты тез жеуіне мәжбүр етеді, берекесін алады. Дастарқан басынан қонақтар үй иесі тұрған соң ғана тұрады. Ер кісілер орындықтарын жылжытып, әйелдерге стол басынан тұруға көмектеседі. Қалыптасқан дәстүр бойынша ер кісілер оң жағында отырған әйелге қызмет етеді. Алайда сол жақта отырған әйелді де ұмытпаған жөн, әсересе оған жанында қызмет көрсететін ер кісі болғаны жөн. Дастарқан басында отырғанда қатты сөйлеудің, қатты күлудің қажеті жоқ, амандасу үшін стол үстінен қол созу да дұрыс емес, көршіге жаныңды беріп отырыңыз. Кейде мерекелік дастарқанда, басқа да жиын-той дастарқанында көз тұнады, кейбіреулер қайсысын аларын білмей сасып қалады. Саспай, мұхият зерттеп қарасаңыз, бәрінің де қолданатын орны бар. Көпшілікке арналып, ортаға қойылған басытқыны сондағы ортақ қалақ, қасықпен алып, әркім өз тарелкасына салады. Май, уылдырық т.б. тағамдарды осып өз пышағымен нанға жағады. Естеріңізде болсын алдыңыздағы тамақты тауысып жемей, сыпайылықты көрсету, ешқандай сыпайылыққа жатпайды, керек десеңіз, тамақтың ұнамағандығын көрсетіп, үй иесін ренжітесіз. Одан да тамақты өз салып асыңыз, не балмаса кейбір тағамнан мүлдем бас тартыңыз, бірақ дәмсіз екен жарамайды дегенді айтпай-ақ қойсаңыз да болады. Ал үй иесіне де ескертер жай, тағамдарды қонақтардың аузына тықпалай берудің қасиеті жоқ. Дастарқан басында тіс шұқу, тістің арасында тұрып қалған тағамды қолмен алу әдептілікке жатпайды. Дыбыс шығармай, сораптамай ішіп-жеу дастарқан басында әдеп сақтаудың бірден-бір түрі. Тамақты қасықтың, шанышқының, пиаланың ұшынан ұстап сорып ішпеңіз. Сұйық тамақты ыстықтай ішуге де болмайды. Аузыңызды тамаққа толтырып алып сөйлеуге тырыспаңыз, тамақты алдыңғы тістеріңізбен шайнамаңыз, сондай-ақ екі ұртты толтырып шайнамаңыз адамға тіпті де жараспайды. Өзіңізден алысырақ тұрған бір тғамды затты аламын деп қол созып, алдыңыздағы тарелкаға (көршіңіздің тарелкасына да) төнбеңіз. Одан да жақын отырған біреуге қол созып жіберуді өтініңіз. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Әйел адамның ақырет киімдері''' қайтыс болған әйелге кигізілетін кебіннің шартты атауы. Қазақтың ғұрыптық дәстүрі бойынша қайтыс болған әйелге бестен жеті қабатқа дейін кебін (киім) кигізіледі. Әйел адамның ақырет киімдеріне: шапан, көйлек, бешпент, белдемше, ақтық (төменгі аяқкиім), кимешек, шұлауыш жатады. Ақырет киімді қайтыс болған адамды жуындырғаннан кейін кигізеді. Әйел қайтыс болғанда жаназаға қатысып отырған туысқандарынан молда: «Төркіндеп барып тиісті еншісін алып па еді» деп сұрайды. Егер әйел төрікіндеп барып еншіеін алмаса туған-туыетары ол жерде ақшалай береді немесе мал атайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Сәуірдің 19''' Григориан күнтізбесінде жылдың 109-шы күні (кібісе жылдарда 110-шы). Жылдың аяғына 256 күн қалады. == Мерекелер == Бәйшешек күні. Тәуелсіздік күні (1810). Республика күні (1971). 33 жылдар экспедиция күні. == Оқиғалар == 1529 Рейхстагта Шпейерде неміс католиктері мен толықтай бөлінуі орын алды. 1627 Франция кардиналы Ришелье Ста ассоциаций компаниясына Канаданы зерттеуге патент берді. 1810 Каракаста халық көтерілісі. Венесуэланың Испаниядан тәуелсіздігі үшін соғыс басталды. 1839 Лондон келісім-шарты бойынша Бельгия Нидерландтан тәуелсіздігі танылды. 1850 Англия мен АҚШ Панама каналын бірлесіп салу келісімге келді (артынша АҚШ өз күшімен салуды жөн көреді). 1941 АҚШ сенаты Израильде жебірей мемлекетін құру идеясын қолдау резолюциясын қабылдайды. 1947 «Үнді ұлттық конгрессі» партиясы елді екіге Үндістан және Пәкістанға бөлуге келіседі. == Туғандар == 1875 жыл Тихов Гавриил Адрианович, Қазақстан астрономы 1907 жыл Афрасияб Бадалбек оглы Бадалбейли, әзірбайжан сазгері, дирижер, музыкатанушы және публицист, Әзірбайжан КСР-інің халық әртісі (1976 жылы қ.б.) 1949 жыл Төлеген Тілекұлы Жүкеев, Қазақстан мемлекет және қоғам қайраткері == Қайтыс болғандар == 1875 жыл Джордж Байрон, ағылшын ақыны, романтизм бағытының көрнекті өкілі, 6-шы барон Байрон, лорд. ХІХ ғасырдағы еуропа әдебиетінің көрнекті өкілі (1788 жылы т.) 1882 жыл Чарлз Дарвин, ағылшын натуралисті, қарама-қайшы биологиялық эволюциялық теорияны қалаушы 1906 жыл Пьер Кюри, француз физигi, радиоактивтiлiк туралы ғылымның негiзiн құраушылардың бiрi, Нобель сыйлығының иегері (1859 жылы т.) 1998 жыл Октавио Пас (1914 жылы т.), мексикалық ақын, Нобель сыйлығының 1990 жылғы лауреаты. == Сыртқы сілтемелер == Санат:19 сәуір +'''Тиын''' Қазақстанның ұсақ ақша өлшемі. Ұлттық валюта теңгенің жүзден бір бөлігіне тең. 1993 жылдың 15 қарашасынан 1, 2, 3, 5, 10, 20, 50 тиындық ұсақ ақша түрінде айналысқа енгізілді. Кейін бұл тиындар айналыстан шығып қалды. == Банкноталар == Бейнесі (тиын) Өлшемі(мм) Негізгітүстері Сипаттамасы Бет жағы Арт жағы Бет жағы Арт жағы 105px 105px 105×65 жасыл белгіленген бағасы Қазақстан бағасы 30 желтоқсан1995 105px 105px көгілдір 105px 105px күлгін 105px 105px 10 қызғылт 105px 105px 20 көгілдір 105px 105px 50 қоңыр Кескін масштабы миллиметрде 1,0 пикселді құрайды. == Шақалары == Бейнесі (тиын) Материалы Диаметрі(мм) Жуандығы(мм) Салмағы(г) Қыры Айналымдағы уақыты 120px жез Л-80 17,27 1,3 2,26 тегіс наурыз 1994 —31 желтоқсан 2012 120px 120px 10 19,56 1,6 3,48 120px 20 21,87 1,7 4,71 120px 50 25 7,43 ==Дереккөздер== Санат:Ақша Санат:Ұсақ ақшалар +'''Әйел сәні''' әйелдің бой түзеп, сән-салтанатпен жүруі үшін қолданылатын сәндік заттар. Қазақ әйелдері ежелден киімнің тәуірін киіп, әшекейдің асылын таққан. Орыс зерттеушісі И.Г.Андреев былай деп жазады: «Қазақ әйелдері әшекейлерді кеудесіне де тағады. Бастарына жаулық салып, оның үстінен маңдайға дейін түсетін жамылғы киеді де, оған жіпке тізілген маржан, інжу қадап қояды. Оның үстінен ақ жаулық салады. Арқа жағындағы жаулықтың ұшы жерге тие жаздап тұрады. Кейбіреулері мұрнына кішкентай күміс сырға тағып жүреді, осы арқылы әкесінің ең сүйікті қызы екенін аңғарасың. Саусақтарына жүзікті молынан салады; ал құлақтарына көбіне інжу қадаған ұзынша сырғалар тағады». Қыз бала 4-5 жасынан бастап-ақ сәнмен бой тұзеп, қолына бала білезіктер, құлағына сырға, камзолына жиектей күміс құймалар таккан. Әйел әшекейлері тек сән-салтанат үшін ғана емес, әдет-ғұрып, наным-сенімге де тікелей қатысты болғандықтан, кез келген әлеуметтік ортаның өкілі өз хал-қадірінше әртүрлі әшекейлер татуға тырысқан. Сондай-ақ, таққан әшекейінс қарай әйелдің жасын, әлеуметтік тобын, қай аймақтап екендігін ажыратуға болады. Мәселен, ауқатты отбасынан шыққан әйелде бағалы тастардан көз салынған, алтынмен апталған әшекейлер мол болады. Олар күрделі көркемдік шеберлікпен, техникалық жағынан мінсіз орындалуымен ерекшеленеді. Қазақтың бай әйелдері зергерге бірыңғай нақышта жасалған әшекей бұйымдарынық толық жинағына тапсырыс берген және ауқатты отбасынан шыққан қыздар салмағы үш келіден кем түспейтін күміс шолпылар таққан. Зергерлік әшекейлердің саны мен сипаты әйел жасына орайлас келеді. Мәселен, пішіні жағынан кіші, қарапайым әшекейлерді жасөспірім қыздар тақса, ал қыз бойжеткен сайын ол таққан әшекейлер өзгеріп, көркемдік нақыштары күрделене, көбейе түскен. Ал тұрмысқа шыққаннан кейін әйел әшекейі біртіндеп азайып, жасына қарай басқа накыштарга ауысады. Қазақ жүзік, сақина, балдақ, құстұмсық жүзік, отау жүзік, білезік, жұмыр білезік, сырға, некелік, шашқап, шолпы, шашбау сияқты әшекей бұйымдарын таққан. Қазақ әйелдері шашына шашбау, шашқап, шолпы, шаштеңге таққан. Мұндай әшекей бұйымдардың әйелдер үшін тәрбиелік мәні зор. Күміс немесе алтын теңгелер, тиындар қадалған шашбауды шолпы деп те атайды. Мәселен, шолпыны сән-әшекей ретінде, әрі оның салмағынан шаш ұзын болып өседі деп тақкан. Кеудесіне өңіржиек, шашына шолпы таққан қыздың мойны құрықтай болып өскен, бойын тік ұстаған дене бітіміне көңіл бөлген. Қазақы ортадағы қыз тәрбиесінде шолпының маңызы зор. Алайда, анасы қашанда қызына қатты жүгірме, оқыс қозғалма, шолпың қатты сыңғырласа сені әдепсіз қыз дейді деп отырған. Сондай-ақ, қазақтар арасында шашқа тағатын әшекей бұйымдарга қатысты коптеген наным-сенімдер бар. Шашқапты бойжеткен қыздар мен келіншектер үй шаруасын істеген кезде киген, ол бұрымды шаң-тозаңнан, күн көзінен қорғайтын арнайы тігілген сәнді бұйым. Оны жас келіндер жүн сабау, киіз басу, ши тарту, мал сауу т.б. жұмыстарга араласқан кезде, тазалық сақтау мақсатында да киген. Ол мақпал, шұға, барқыт, мауыты сияқты көк, қызыл, қара түсті маталардан тігіліп, желкеден белге жететін етіп бұрымның жуандығына қарай пішіліп тігіледі, кестеленеді. Жоғары және төменгі жағынан ою-өрнекпен безендіріліп, зер, оқа, моншақпен әшекейленеді. Бір-біріне ұқсас болғанымен өзіндік айырмашылықтары бар: асыл тастардан көз қондырылғанын жүзік деп, тасы жоқ тек алтын, күмістің өзінен ғана көз шығарғанын сақина, көзі жоқ шығыр түріндегісін балдақ деп атайды. Сақина мен жүзіктердің киелілігі мен қасиетін бағалауға қатысты қазақтар арасында кең тараған түсініктер жиі кездеседі. Ертеде қазақтар әйелдің қолында не жүзігі, не сақинасы болуы керек деп санаған, ол болмаған жағдайда дайындаған тағамын арам деп білген. Күмістен сақина, жүзік салған әйел қолынан ішкен сусынды қонақ адал деп, сүйсініп ішкен. Қазақта жүзіктің жасалу мәнеріне қарай немесе сөздеріндегі тастардың материалы мен түр-түсіне қарай құдағи жүзік, құстұмсық жүзік, күмбезді жүзік, шытыралы жүзік, алтын жүзік, күміс жүзік десе, сақиналар құсмұрын, түйетабан, тасты, кавказ, құсмұрын, ырғақ, моншақты, бұрамалы, топсапы, жүрекше көзді жүзік т.б. түрлерге белінеді. Қазақ дәстүрінде келін болып түскен қызға енесі арнайы тіккен отауың биік болсын, деп отаужүзік соқтырған. Бойжеткен қыздар таққан құстұмсық жүзік бақыттылықтың, тәуелсіздіктің, еркіндіктің белгісі саналған. Әсіресе жүзік арқылы түрлі этномәдени ақпараттар беріліп отырған: топсалы жүзік сәлемдеме ретінде туыстар арасында дәнекер қызметін атқарған. Қазақ әйелдердің киім-кешегінің сәнді кешеніне әртүрлі тана, моншақ, түйме, түйреуіш, опадалап салатын сәнді бөгіре т.б. әшекей түрлері жатады. Моншақ мойынға тағылатын сәнді бұйым. Моншақ үсак, түрлі түсті. Әртүрлі пішінде (шар тәрізді, сопакша қырлы) болады. Әйелдердің сәндік үшін киіміне тағатын әшекейдің бір түрі тана. Тананы сәндік үшін жағаға, бас киімге, омырауға тағады. Алайда, тана түйме сияқты, бірақ одан үлкендеу, дөңгелек пішінді, жалтырап тұратын әшекей. Әрі әшекей, әрі киімнің алдын, өңірін айқастырып жабу үшін қолданылатын әшекейдің бірі түйме. Ертеде түйме тұмардың қызметін атқарған және кемпірлер омырау әшекейі ретінде таққан. Әйелдер үшін зергерлердің көп жасайтын әшекейлерінің бірі үлкенді-кішілі түймелер. Оны көбінесе ішін қуыстап, әртүрлі кескін беретін күмістен жасайды, сыртына зер салады. Мұндай түймелерді торсылдақ түймелер деп атайды. Қазақ әйелдерінің мойнына, омырауына тағатын әшекейлі, сәнді бұйым алқа. Алғашында алқа дөңгелек әшекей ретінде тағылғанымен бертін келе оның түр-сипаты өзгеріп, тұмарша түрінде, әртүрлі үзбелі салпыншақты кейіпке ауысқан. Ол кейде меруерт, маржан, үзбелі моншақтар тізбегі тігілген асыл тастардан кейде алтын, күмістен соғылып, бетіне асыл тас қондырылып, ою- өрнектелініп, салпыншақты етіп жасалынады. Алқаның жергілікті тілде әйкел, көкірекіие, қаза, омырауша, өңіржиек т.б. атаулары да кездеседі. Мойынға салатын зергерлік әшекей бұйымның бір түрі тұмар. Тұмар көбінесе үшбұрыш, төртбұрыш етіп жасалады, ішіне молданың қағазға жазған дұғасы, ұлутас, үкі қауырсыны, сондай-ақ, киелі деп есептелетін заттар салынады. Тұмар тек әшекей ретінде ғана емес, пәле-жаладан, ауру-сырқаудан, көзтиюден сақтайды деген наным-сенімге қатысты да тағылады. Қазақтың жасы егде әйелдері кимешек шылауыштың бүктемесі ажырап кетпес үшін түйреуіш таққан. Оның ай түйреуіш, құсмұрын түйреуіш, шашақты ай түйреуіш, тас жүгіртілген ұзыншақ (төртбұрышты, сопақ) түйреуіш, төбеге тағатын шолпылы түйреуіш деген түрлері бар. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Әйелдердің сәндік әрлеуіш заттары'''. Қазақ әйелдерінің сәндік мақсатта қолданатын әрлеуіш заттары мен тұтыныс бұйымдарының жиынтығы. Байырғы ортада қазақ сәндену, әдемілену үшін опа, далап, қына, әтір, еңлік, сүрме сияқты әрлеуіш заттарын пайдаланған және оларды әртүрлі жолдармен жасап, күнделікті тұрмыста қолданған. Кейбір деректер бойынша ертеде қазақ әйелдері бидай мен күріш ұнтағынан опа жасап, беттерін әрлеген, қынамен тырнағын бояған, қатық жағып, шашқа оң кіргізген, осма жағып қасын карайтқан, сондай-ақ, ләйлік деген қызыл мақта сатып алып, бояуын шығарып, бетінің ұшын қызартқан, сүрмені үгітіп қабаққа жаккан. Алайда кейбір әрлеуіш заттарын Ташкент, Бұқарадан келген саудагерлерден қолма-қол ақшаға немесе айырбас саудамен алып отырған. Орыс деректері бойынша қазақ әйелдері мынадай табиғи әрлеуіш заттарын тұтынған: оспа, опа, далап, еңлік, қына, сүрме т.б. және олардың ел арасында таралған халықтық атауы опа-далап. Осы тақырыпта жарияланған мақаласында И.Краузе (1873 ж.) оның жергілікті өсімдіктерден алынатындығын айтқан, ал кейбірін Орта Азиялық елдерден әкелетіндігін жазады. Сондай-ақ, олардың қалыптасқан тұрақты бағасы жоқ, себебі бұл өңірдегі әйелдердің көбіне қажетті опа-далапты өздері дайындап алатындығымен байланысты. Бакта өсетін кара түсті оспаны алып, оның бояуымен қасын бояған. Қыз- келіншектер оспаның жаңа жапырақтарын алып, қысып сөлін шығарып, шыққан сөлге май қосып дайындаған. Сондай-ақ, оспаны барлық жастағы әйелдер пайдаланған. Ал сүрме өсімдігінің ұнтағынап жасалған қара түсті бояуды ертеде қыздар мен келіншектер қас пен кірпігін бояуға қолданған. Сүрмені қыз- келіншектер саудагерлерден алатын болған. Қазақ арасында кеңінен тараған сәндік заттың бірі еңлік. Табиғи бояу беретін еңлік өсімдігі тау жоталарында, тастақ, тақырда өседі, оның тамырын қазып алып, қабығын ашып суға шылағанда қызыл бояу шығады. Әйелдер оны бет ұшына жағу арқылы әдемілікті, сұлулықты паш еткен. Мұндай бояуды қыздар сен үшін еріндеріне жақса, ер азаматтар далада аңызақ жел өтінде беттері жарылмасын деген мақсатта бетке жакқан. Байырғы ортада қыздардың ерні қызыл болса «еңлік жегенсің бе?» деп әзілдеген. Қазақ әйелдері қынаны тырнақтарын бояу үшін пайдаланған, алдымен қына жапырақтары мен тамырын суға салып, бояу жасайды да, содан кейін тырнағына жағады. Бірнеше сағаттан кейін тырнақтары сары қызыл түсті өңге боялған. Бұлай пайдалану бір жағынан сәндік үшін болса, екінші жағынан тырнақтың сынбауына көмектеседі. Ертеде қазақ әйелдері шашты нығайту үшін қатықты қолданған, себебі қатықпен жуылған шаш қалың әрі ұзын, жұмсақ болады екен. Байырғы ортада еркектер мен әйелдер қалампыр гүлінен жасалған ұнтаққа хош иісті өсімдік жапырақтарын қосу арқылы әтір жасаған. Сонымен қатар мұндай хош иісті ұнтақты әйелдер сандықтағы киімдерінің арасына да салған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Әйелдердің киім-кешегі.''' Ғұрыптық салтқа негізделген, ұлттық нақыштағы ою-өрнектермен әшекейленген, әлеуметтік дәрежені көрсететін әйелдердің киімдері. Қазақ әйелдер киім-кешегі көшпелі тұрмыс пен ауа райына бейімделіп, шаруашылық пен мәдени ғұрыптық негізде болған. Әйел киімдерінің қазақ елінің бәріне мәлім ортақ түрлері: көйлек, кимешек, жаулық, сәукеле, желек, тақия, қамзол, көзекей, кебіс, мәсі, кәкірекше сияқты киімдер. Сондай-ақ, әшекей, ажар жағынан қыз киімдері, келіншек киімдері, орта жастағы әйелдер мен қарт бәйбішелердің киімдері деп жас ерекшеліктеріне қарай тігіледі. Қазақ қолөнер шеберлері киімге катысты әртүрлі әшекейді зерделей білген. Маусымдық, өлкелік, әлеуметтік және жас ерекшеліктеріне байланысты, сонымен қатар күнделікті тұрмыстық және сән-салтанатты киім-кешек түрлерін тігуде мата, басқа да қажетті заттарға үлкен мән берілген. Қазақтың ұлттық киімін сипатына қарай іштік, сырттық, сулық, бір киер, сәндік және кейбірінде салтанат ғұрып киімі деп бөледі. Бір киер киім деп қымбат маталардан әшекейлеп тігілген, той-думандарға, жиын топтарға барғанда, жат елге сапарға шыққанда киетін сәнді киімдерді атайды. Әйелдердің іштік киімдеріне көйлек, дамбал, желетке, қамзол, кәзекей; сырттық киімдеріне читан, күпі, кеудеше, тон, шидем; сулық киімдеріне қаптал шапан, кебенек, кенеп, сырттық жатады. Мереке, той-думандарда, аста, дүбірлі жиындарда әжелер бастарына ақ кимешек, шылауыш, күндіктерін салып, үстілеріне ақ шағидан жалбырлы көйлек, жалаң бешпет, сыртынан оқалы шапан, түлкі ішіктерін киіп, белін жібек белбеумен буып, оюлы кебіс мәсі киіп төрден орын алған. Ал келіншектер, әйелдер бастарына кестелі кимешек шылауыш, түйреуіштерін тағып, сәукеле, қызыл желектерін салады, үстілеріне желбір көйлек, кестелі көйлек, кәзекей кестелі жекет, кестелі кәмзол, жанат ішіктерін киеді, жібек, кемер белбеу тағынады, құлақтарына алтын сырга, мойындарына алтын-күміс алқа тағып, білегіне білезік, саусақтарына жүзік салып, кестелі тізе қап, биік өкшелі көксауыр етік, қызыл етік, шеттік етік киеді. Сондай-ақ, қазақ қыздары мен бойжеткендері шаштарына шашбау тағып, құлаққа сырга, қолға білезік, сақина салып, мойындарына алтын- күміс алқалар тағып, қос етекті алты қиық, төрт қиық койлектерін киіп, кестелі тізе қап, аяқтарына оюлы қызыл, көк, қара былғары етік киеді. Қазақ әйелдерінің бас киімдері өзіндік ерекшелік- терімен өзгешеленеді және жасалуының өзіндік ғұрыптық, салттық негізі бар. Әйелдердің бас киімдері: бергек, бөрік, жаулық, желек, жырға, кимешек, күндік, орамал, қарқара, сәукеле, тақия, шәлі (жібек, шілтер, оюлы түрі бар) қасаба, бүркеніш, шылауыш және т.б. Қазақ әйелдерінің бас киімдері олардың жасы мен отбасыдағы жағдайына байланысты ерекшеленеді. Жаздыгүні қыздар түрлі-түсті жібек, барқыт, мақпалдан тігілген, төбесі жайпақ дөңгелек тақыя (тебетей) кисе, қыс маусымында ауқаттылар камшат бөрік киген. Бойжеткендер мен қыздар зере, тақия, төбетай, қарқара бөріктерінің төбесіне үкі таққан, себебі қазақ наным-сенімінде үкі құсы киелі саналады. Қыздардың тақиясы қызыл, күлгін, жасыл, т.б. бір түсті шұға, барқыт, мауыты сияқты кездемелерден, өңді маталардан қабатталып сырылып тігіледі. ӘЙЕЛДІҢ СЫРТ КИІМІ Белдемше той-думандарда көйлек үстінен киетін сәнді сырт киім үлгідерінің бірі. Той киімі ретінде жаңа түскен келінге да арнап тігіледі. Келеме жібектен тігілген, сәнді киер сырт киім. Кеудеше кеудеге киетін сырма, жұқа жеңіл киім. Кәзекей жеңсіз, жағасы кеңірек ойылған, етегі белден төменірек түсетін, бағалы матадан тігілген жеңіл киім. Қамзол көйлек сыртынан киетін жеңсіз не шолақ жең жеңіл сәндік әрі жұмыс киімі. Кіреуке алтын тінді зерлі жіппен тігілген, аса қымбатты, сәнді жібек шапан. Сатипа жеңіл шолақ сырт киім. Тізеқап суықта, аязды күндері екі бұтқа ғана киетін, ауы, ышқары жоқ екі балақ. Қырмызы тон арналып қызыл масатыдан тігілген қаптал шапан. Қамқа тон иі қандырылып өңделген жұмсақ қой терісінен, қамқадан, өзге де әдемі аң терісінен жаға салып тігілген, қаусырмамен түймеленетін бағалы киім. Қыздар мен әйелдердің өздеріне лайықтап сәндеп тіккен шапандары, шекпендері, тайжақылары, тондары, ішіктері, т.б. сырт киімдері бар. Олардың үлгілері, нақыштары ерлердің сырт киімдернен өзгеше, жатық тігісті, кестелі, зерлі-оқалы, пішімі сыпайы, сәнді келеді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ашабақан''' көлемі қарабақаннан кіші, аша сырықтан үлкен, басы ашалы, одан төменде бірлі жарымды бұтағы бар, бақаннан жуан емес, сидам келген тұрмыс бұйымы. Ашабақанның көшпелі ортада қолданысы ауқымды: оны жауынды күндері киіз үйдің ішінен көлденең сырықты тіреу етіп салады; мал с��йғанда ашалы басын уықтың қарына байлап, одан төменгі бұтағына немесе тұйық жіпке қойды іліп, ішек-қарынын шығарады, бұтарлап жіліктерді бүзады, оң жақ босағаға қадап мал әбзелдері мен жабдықтарын іліп қояды, қазан жаққа Ашабақанды тіреп байлап оған қымыз, май сабалардың бауын жоғары тартып байлайды. Орыс деректерінде ашабақандарды мектеп пен медреседе діни дәріс беруші, яғни адамдарды діннен хабардар етуші ұстаз немесе молданың қызметін атқарушы діндар адам ретінде қарастырған. Мұндай Ашабақанның өн бойында азық-түлік, ыдыс ілуге ыңғайлы бұтақша салалары болады. Ашабақанның қызметі уыққа таяныш ретінде оның майысып немесе сынбауын қамтамасыз ету, әрі ілгіш ретінде қолданылды. Төрт ашабақанды шұңқыр қазып, үйдің маңына орнатып олардың басындағы ашасына көлденең сырық салып үстіне ши төсеп өре жасайды. Қарабақан болмаған жағдайда ашабақанмен шаңырақ көтереді, жауынды күндері ашабақанның сидам жағымен түндікті тіреп ашып қоюға пайдаланады. Ашабақан бақанның орнына қолданыла беретіндіктен, бақанға байланысты ырым-тыйым оған да қатысты болды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ашақай''' малдың тіл етінің артқы жағындағы көмекей бездеріне аралас тұрған жеріндегі тіл сүйегінің шықшытқа байланар тұсындағы орта кесіндісі (бунағы), тілдің түбіндегі аша сүйек. Халық бұл сүйекті балалардың ойын-ермегіне пайдаланды. Үлкен адамның бірі ет желініп, сүйек мүжілген соң, Ашақай сүйектің екі ашасының бірін әке, бірін ана деп іштей белгілеп алады да, балаға «Қайсысын жақсы көресің?» деп, сұрап, біреуін ұстауын талап етеді. Бала «ана» деп белгілеген жақты алдымен ұстаса, онда шешеңді жақсы көреді екенсің дейді, керісінше болса, әкеңді жақсы көреді екенсің деп мақтайды. Бұл жораның наным-сенімдік қыры туралы эзірге дерек жоқ. Дегенмен тәрбиелік мәнін жоққа шығаруға болмайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ашамайға мінгізу''' қазақы ортада жастық- жыныстық жіктелуді айғақтайтын этностың тіршілік цикліне қатысты ғұрыптардың бірі. Қазақ салтында сәбилер балалық шақтың бірінші сатысына жеткен кезде ер бала мен қыз бала ретінде алғаш рет жыныстық жағынан жіктеледі қыз балаға тұлым қою, құлақ тесу рәсімдері өткізіліп, қызша киіндіріледі. Сондай-ақ, ер балаларды сүндетке отырғызып, айдар қойған, соның ішінде алғаш рет жеке атқа мінгізу рәсімін өткізген. Бұл рәсімде откізілетін шараны «Ашамайға мінгізу» немесе «Ашамай тойы» деп атаған. Бұл бала үшін де, ата-ана туысқандары үшін де ерекше оқиға, үлкен қуанышқа саналатындықтан ауқаттылар той жасап, ат шаптырып, көкпар тартқызған. Жас бала есі кіріп 4-5 жасқа келгенде оған бәсіре тай тарту етіледі. Егер балаға арналған бәсіре аты үйретіліп, мінуге жарап тұрса, онда баланы соған мінгізеді. Салтанатты түрде үйретілген бәсіре тайға ашамай ерттелінеді. Кейде бәсіре тай белгілі бір себептерге байланысты мінуге жарамаса, баланың өзімен шамалас жуас, жүрісі жайлы, әрі сыр-сымбаты жарасқан кұнан не дөнен таңдалады. Баланың ашамайға мінгізілуі оның өмірінде тіршіліктің жаңа кезеңі басталғандығын білдіреді. Баланың рәсіміне ауыл адамдары жиналып, бала мінген аттың жал-құйрығына, баланың шапанына және баскиіміне шоқтап үкі тағады. Бұл «үкінің қасиеті жын-шайтаннан қағады» дегенді білдіреді. Капаны атқа мінгізу құрметі шабандоз, желтақым жігіттерге жүктеледі. Баланы атқа мінгізіп, аяғын ісикішекке сұғып, белін айналдыра жұқа көрпешемен орап, қолтырмаш ағаштармен денесін ауыртпайтындай ғып тартып таңады. Осы тұста: Мықтап тарт ашамайдың қолтырмайын, Жас бала жол үстінде болдырмасын,' деген өлең түрінде ескертпе бата айтылады. Ат үстіндегі бала алақанын жайып, ауылдың батагөй ақсақалдарынан бата сұрайды. Ондайда ауыл ақсақалдары төмендегідей бата береді: Ал, ақ тілек, ақ тілек, Атқа тоқым сал білек, Атқа да жақсы шаба біл, Жасыңнан малды баға біл, Өнеге, өнер таба біл, Аймағыңа жаға біл, Атқа міндің, ақжол болсын, немесе: Асқар-асқар таудан өт, Ағыны қатты судан өт. Ит тұмсығы батпайтын, Іргесі биік нудан өт. Айдын-шалқар көлден өтіп, Жеті қылым елден өт. Құс қанатын талдырған, Қу мекиен шөлден өт! Жолсыз жерде жол баста, Жаугерлік болса қол баста. Сәйгүлігің сай болсын, Тілегім осы әу баста Әмин, аллаху әкпар! Бата берілген соң, баланың қолына аттың тізгінін, оң қолына қамшы ұстатады, аналар шашу шашып, тілектер айтады. Баланы атқа мінгізгсн жігіт атты ерттеп, көрші-колаң, ауылды аралатады. Есігінің алдына ашамайға мінгізу рәсімін өткізген бала келген үйдің бәрі шашу шашып, баланың киіміне үкі, шашақ, теңге, моншақ қадайды. Бала шаршады-ау деген кезде үсті-басы әлем-жәлемге, әшекейге толып ауылға қайтып оралады. Сол күні мал сойылып, ат шаптырылып, той жасалады. Ашамайға баланы мінгізіп, аттың басын жетектеген жігітке, бата берген ақсақалға әке-шешесі сыйлық береді. Бірте-бірте атпен баланың өзі жүреді, бір-екі күннен соң аяғын байламайды, сонымен бір жеті ішінде ашамайды тастап ерге отырады. Байлар ашамайға мінген балаларын көштің алдынан салтанатпен жүргізген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ашқұрсақ''' малдың артқы санының жамбас тұсындағы ойыстау келген тұсы. Ашқұрсақ әсіресе сиыр мен жылқыда жақсы байқалады. Жайылымда жем-шөпке тойған малды ашқұрсағы толып түр деп мал жайған шөпанға қошемет корсетіледі. Мал тойынып семірген кезде ашқұрсағы толып, білінбей кетеді. Жылқыны, әсіресе сиырды сояр алдында бір күн ашықтырып, ашқұрсағы ойыстанып білінген кезде «жын-тоғы» басылды деп санап союға кіріседі. Сонда еті жінікпейді, дәмді болады деп есептейді. Халықтық ветеринарияда ашқұрсақ арқылы уланған малдың месқарынын бізбен тесетін тұсып анықтайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ащы (термин)''' жер бетіне шығып жатқан сордың тұзды сор топырақ аралас минералдың атауы. Органи��мде қажетті минералдық заттар жетіспеген мал (қой, сиыр, ешкі) ащыны аңсайды. Ащыны жеңсік деп атауға да болады. Малды ащыға жаюды ащылату деп атайды. Оны малды көптеген аурулардан сақтаудың қамы, әрі қоңдандырудың алғышарттарының бірі болды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Алтынмен аптап, күміспен күптеу''' (''алтынмен булау'') зергерлік тәсілінің атауы. Атаудың түптөркіні парсы тілінде «аб» су деген мағынаны білдіретін сөзінен шыққан деп пайымдайды зерттеушілер. Зергерліктегі бұл техниканың кұпиясы «алтынды сынапқа сындыр» деген сөз орамында сақталған: металдардың ішінде сұйық металл сынапқа алтынды сіңіріп, сынық алтын, су алтын деп аталатын (ғылыми атауы амальгама) қоспа алып, оны күміс немесе мыс бұйымның бетіне қалады. Оны көмірдің қозына қыздырғанда, сынап буға айналып, алтын металдың бетіне қалады. «Алтынның буына ұсталған бұйым» деген сөз осы аптау тәсілін алтын жалатуды қазақ зергерлері қысқартып аптау дейді. Алтынмен апталғанда сынаптың буының улы болуына байланысты өте абайлап жасайды. Кейде аптауда бұйымның бетін түгел аптамай, белгілі жерлеріне ғана жұқалап алтын жалатады және ол үшін бұйымның апталмайтын жеріне тіркеу» деп аталатын қоспа жағады. Шіркеу дегеніміз өлшем қарағай шайыры, өлшем балауыз, өлшем өсімдік майын қосып қайнатылған қоспа. Шіркеу жағылатын жерге алтын жұқпайды, «бетке шіркеу түсірме», «бетке шіркеу салма деген сөз тіркесі осыдан кір келтірме, абыройыңды сақта деген мағынада бұйымның бетін түртпемен, безеуішпен, нақыш салғыштармен өрнектеп безендіреді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ащы от''' құрамында күшті әсер ететін минералдық заттары мол, ащы, кермек дәмі бар, мал аңсап жейтін шөптердің ерекше түрлері. Ащы отқа қазақтар баялық, жусан, ермен, қарабатқыл, қызылша, кекіре, итсигек, усойқы, ақ мия, ақбас, бұйырғын, қоянот, жуа, қымыздық, сексеуіл, қара барқын, қара сораң, жантақ, күйреуік, жыңғыл, тал, жиде, тораңғы, торғаш оты, балық көз, кекіре, ала бота, боз бота, жалмаңқұлақ, бозды бас, кекпек, шыртылдақ, шытыр, қызғалдақ, теріскен, дүзген, ақ бас, текесақал, бөргек, шайыр, шағыр, құрғақ сияқты өсімдіктерді жатқызған. Ащы оттар негізінен шөлейіт, шөлді жерлерде көп еседі. Өсімдіктер әлемінің жергілікті жағдайына сай жантақ, жеңгел, жусан сияқты ащы от өскен жайылымды түйе түлігі ұнатады. Қой және жылқы ащы отты өрісте жайылса қоң жинап, семіреді. «Жылқың болса суға сал, сиыр болса шымға сал, қой мен түйеңді құмға сал» деген қағида әр малдың қандай жайылымды қалайтындығын меңзейді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Тобыл-обаған артезиан алабы''', Қостанай облысының солтүстігінде, Тобыл ойысында орналасқан. Оңтүстігінде Қостанай құрылымдық белдемімен, батысы Орал тауымен, шығысы Орталық Қазақстан қыраттарымен, солтүстік бөлігі Ресей жерімен шектеседі. Қалыңдығы 30 40 негізгі сулы горизонттар палеогеннің және жоғарғы бордың құмды шөгінділерінде шоғырланған. Грунт сулары олигоценнің қалыңдығы 35 құмды қабаттарында кездеседі. Минералдылығы г/л-ден аспайтын тұщы грунт сулары Тобыл, Тоғызақ, Әйет, Үй өзендерінің аңғарларындағы қалыңдығы 10 20 құмды шөгінділердің қабаттарында тараған. Обаған өзен аңғарында құмайт, саздақ қабаттарындағы судың минералдылығы 10 г/л. Нақты артезиандық арынды сулар бор қабаттарында қалыңдығы 50 130 құм, құмтас, құмайт шөгінділерінде қалыптасқан. Олардың қойнауындағы тұщы сулар Рудный қаласының Әйет, Тоғызақ, Тобыл өзендерінің аңғарларында, Әулиекөл көлі мен Қостанай қаласы аралығында, ұзындығы 60 80 км, ені 12 км-ге жететін кең жолақта таралған. Тереңде жатқан юра, триас сулы кешендерінде жер асты суларының тұздылығы 10 г/л-ден 60 г/л-ге дейін жетеді. Палеоген ұңғымалардың өнімділігі 10 л/с, бор горизонттарында л/с-қа жетеді. Тұщы және шамалы тұзды сулардың пайдаланылатын қоры 10 м³/с. Алап Оңтүстік Орал бөктерлерінен қоректенеді. ==Дереккөздер== Санат:Артезиан алабы +'''Алтындау''' зергерлік өнердегі тәсілдің атауы. Алтындаудың бірнеше түрлері бар: алтын жалату, аптау, алтынмен әшекейлеу, алтын ерітіндісіне батырып алу немесе заттың бетін түгелдей алтынмен көмкеру деген сияқты. Сондай-ақ, алтыннан сызық жүргізу; алтын бояуын жарыстыра салуды алтын жүргізу деп атайды. Алайда, заттың сап-сары боп жылтырап, әрі таттанбай тұруы үшін оған жұқалап алтын ерітіндісін (суын) жалату, яғни алтынмен бояу ұзаққа шыдамайды. Ол туралы халық арасында «Жалатқан алтын көшер, қара шойын қалар» деп келетін мақал қалыптасты. Алтынды отта балқытып, сұйық күйге келтірген соң ерітіндіге затты малып алғанда, бұйым алтын жалатылған, апталған болып шығады. Алтынды қоспасынан айыру үшін де ерітеді. Алтындау халық зергерлері арасында өте шеберлікті қажет ететін тәсіл. Осыған орай, халық арасында алтынды еріте білмеген күл етеді, жібекті түте білмеген жүн етеді; алтынды еріте білмеген ірітер, теріні илей білмеген шірітер; алтынды еріткенмен жез болмайды, жібекті жуғанмен бөз болмайды деген нақыл сөздер қалыптасқан. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ащы толғақ''' аяғы ауыр әйелдің босанар алдындағы толғақтық ауыр, жанға бататын түрі. Екіқабат әйел белі қақсап, ашығандай болады. Біраздан кейін бұл белгі ауық-ауық қайталана береді. Ащы толғақтың басталғанда қазақы ырымда ащы толғақ «белден кеміріп жеп» (қатты ауыруы), қуықтың басына қарай тартып ауыртса ұл табады деп ырымдайды. Ал бала қыз боларда толғақ керісінше, төменнен басталып белге қарай ауысады деп топшылаған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ащылату''' дәстүрлі мал мал бағымына қажетті технологиялық шара малды семірту, қоңын сақтау үшін сорлы, тұзды жайылымға жаю. Жайылымдык шөптер өлең, жасық (ақ от) болса, малдың семіріп қондьшық алуы төмендейтінді. Сондықтан ащы немесе табиғи тұз шығып жатқан жерлерге малды жіберіп ала��ы, яғни ащылатады. Ащылатпастан бұрын малды алдымен суарып алады. Ащысы аз жерлерде малшылар табиғи тұз шығатын жерден «тұздық» тасып әкеліп, ащы науа мен ақырға салып береді. Малды арнайы айдап апарып Ащылату кезінде өте абай болу есксріледі: үнемі ащыламайтын (тұз жаламайтын) мал бірден көп уақыт ащыласа өліп кетуі де мүмкін. Сондықтан алдымен малды суарып жайып барып, ащыға апарған дұрыс деп саналады. Ел ішіндегі ауызша мәліметгерге қарағанда, ащылауды әр айда бір мәрте қайталап тұрған жөн саналады. Ал жаздың соңы мен күздің бас кезінде мал қонданып, етейіп, шүйленген шақта айына екі-үш мәрте ащылатады. Бұл малдың әбден шүйленуіне сеп болады. Жұт жылдары жайылымға жақын жерде ащы, сорлы жер болса жиірек ащылатып тұрады. Жұт қатты болған кезде ашылаған қоңыр андар ауылға жақын жерге келіп ащы науаға салынған сор, тұз, ащыдан жалайтын болған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ащылау''' тіл-көз тиген баланы емдеу тәсілінің бірі. Магиялық байланысты туындаған бұл шараны күл, тұз, жұмыртқа, кебек немесе нан сияқты заттар арқылы атқарылады. Көз тиген жағдайда бала құсады, көзі кіртиеді, іші өтеді, денесі қызады. Кесеге толтыра жылылау күл салып, оның үстіне кішкене нан және бір шымшым тұз қосып, бетін орамалмен жауып, түбін бунай төңкеріп ұстап, баланың басынан аяғына дейін «аш-аш!» деп денесінің әр жеріне тигізеді. Әбден болғаннан кейін аштаушы әйел балаға қарап «тфу-тфу, жаман!» деп түкіру ишарасын жасайды. Сонан соң кесе бетін ашып ішіндегі күлді көреді. Егер балаға аш тиген болса, күл шеті әжептәуір «ойсырап» төмен түсіп ойылып қалады. Емшілер кебекті бір кесеге салып, үстіне үш шымшым тұз қосады. Оның бәрін орамалмен орап: Баламды бер, ақыңды ал. Ақың асқар-асқар таумен кетсін, Үшқан желмен кетсін, Аққан сумен кетсін, деп үш рет денесін қалдырмаіі «ақтау», яғни баланың басынан бақайына дейін денесіне тигізіп шығады, тіпті табанына, алақанына, басы-көзі, мұрнына дейін қалдырмай ащылайды. Содан соң баланың басынан айналдырып «Алас, алас, пәлекеттен қалас, тілдегеннің көзіне!» және «бисмилла» деп оны не итке, не құсқа, не малға береді болмаса адам аяғы баспайтын жерге апарып төгеді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Алтындалған жіп''' (''зерліжіп'')- дәстүрлі ортада құнды металл жіп талшықтарымен араластырып жасаған жіп түрінің атауы. Бұл тәсіл шығыс елдерінде мәдени алмасу, технология түрлерін шеттен алып пайдалану арқылы көптеген елдерге ортақ игілікке айналды. Алтындалған жіп жасау үшін ең алдымен алтынды мейлінше жұқартып, таптап алған соң құстың қауырсынын бір-біріне үйкеп, өңдегеннен кейін кұбылысқа негізделген) алтын пластинканы іліп алады да, оны алмас жүзді өткір кездікпен жіңішке етіп ұзыннан тіледі. Осылайша тілініп дайын болған жұқа алтын пластинка тізбегін жібек жіп талшықтарымен біріктіріп иіріп, алтындалған жіп жасайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Футболдан Англия чемпионаты 2012/2013''' тарихта 1992 жылы құрылған Премьер-лиганың 21 ұтыс ойыны болды. Турнир күнтiзбесінiң жеребе тастауы 2012 жылдың 18 маусым айында өтті. Турнир маусымы 2012 жылдың 18 тамыз айында басталып, 2013 жылдың 19 мамыр аында аяқталады. Турнирда 20 құрамалар ат салысады. Жүлдегер лауазымын Манчестер Сити клубы қорғайды. Премьер-лиганың жаңа қатысушылары болып, «Рединг», «Саутгемптон» және «Вест Хэм Юнайтед» клубтары қатысады. == Алдыңғы маусыммен салыстырғандағы өзгерістер == Орны Футбол лигасына шығып қалған клубтар '''18''' '''Болтон Уондерерс''' '''19''' '''Блэкберн Роверс''' '''20''' Уондерерс''' Орны өткен клубтар '''1''' '''Рединг''' '''2''' '''3''' '''Вест Хэм Юнайтед''' == Қатысушы клубтар == === Жарыстардың географиясы=== Премьер-лига 2012/13 маусымында Лондоннан қатысатын клубтардың рекордты саны болмақ 6. Ливерпуль және Манчестер қалаларының әрқайсысынан екі клубтар өнерін көрсетеді. Сонымен қатар чемпионатта Уэльстан «Суонси Сити» клубы қатысатын болады. === Стадиондар === Клуб Қала Стадион Сыйымдылығы Арсенал Лондон Эмирейтс 60 361 Астон Вилла Бирмингем Вилла Парк 42 785 Вест Бромвич Альбион Уэст-Бромидж Хоторнс 26 360 Вест Хэм Юнайтед Лондон Болейн Граунд 35 303 Куинз Парк Рейнджерс Лондон Лофтус Роуд 18 439 Ливерпуль Ливерпуль Энфилд 45 276 Манчестер Сити Манчестер Этихад 47 405 Манчестер Юнайтед Манчестер Олд Траффорд 75 811 Норвич Сити Норидж Карроу Роуд 27 010 Ньюкасл Юнайтед Сент-Джеймс Парк 52 409 Рединг Рединг Мадейски 24 161 Сандерленд Сандерленд Стэдиум оф Лайт 48 707 Саутгемптон Саутгемптон Сент-Мэрис 32 689 Сток Сити Сток-он-Трент Британия 27 740 Суонси Сити Суонси Либерти 20 520 Тоттенхэм Хотспур Лондон Уайт Харт Лейн 36 230 Уиган Атлетик Уиган Ди Дабл 25 133 Фулхэм Лондон Крейвен Коттедж 25 700 Челси Лондон Стэмфорд Бридж 42 449 Эвертон Ливерпуль Гудисон Парк 40 157 Стадиондар суреті 185px 185px 185px 185px 185px '''Эмирейтс, Лондон (Арсенал)''' '''Вилла Парк, Бирмингем (Астон Вилла)''' '''Хоторнс, Уэст-Бромидж (Вест Бромвич Альбион)''' '''Болейн Граунд, Лондон (Вест Хэм Юнайтед)''' '''Лофтус Роуд, Лондон (Куинз Парк Рейнджерс)''' 185px 185px 185px 185px 185px '''Энфилд, Ливерпуль (Ливерпуль)''' '''Этихад, Манчестер (Манчестер Сити)''' '''Олд Траффорд, Манчестер (Манчестер Юнайтед)''' '''Карроу Роуд, Норидж (Норвич Сити)''' '''Сент-Джеймс Парк, (Ньюкасл Юнайтед)''' 185px 185px 185px 185px 185px '''Мадейски, Рединг (Рединг)''' '''Стэдиум оф Лайт, Сандерленд (Сандерленд)''' '''Сент-Мэрис, Саутгемптон '''Британия, Сток-он-Трент (Сток Сити)''' '''Либерти, Суонси (Суонси Сити)''' 185px 185px 185px 185px 185px '''Уайт Харт Лейн, Лондон (Тоттенхэм Хотспур)''' '''Ди Дабл Ю, Уиган (Уиган Атлетик)''' '''Крейвен Коттедж, Лондон (Фулхэм)''' '''Стэмфорд Бридж, Лондон (Челси)''' '''Гудисон Парк, Ливерпуль (Эвертон)''' === капитандар, форма жабдықтаушы және демеушілер === Клуб Бас жаттықтырушы Капитан Форма жабдықтаушы Бас демеуші Арсенал Nike Emirates Астон Вилла Macron Genting Casinos Вест Бромвич Альбион adidas Zoopla Вест Хэм Юнайтед Macron SBOBET Куинз Парк Рейнджерс Пак Чи Сон Lotto AirAsia Ливерпуль Warrior Standard Chartered Манчестер Сити Umbro Etihad Airways Манчестер Юнайтед Nike Aon Норвич Сити Erreà Aviva Ньюкасл Юнайтед Puma Virgin Money Рединг Puma Waitrose Сандерленд adidas Invest In Africa Саутгемптон Umbro aap3 Сток Сити adidas Bet365 Суонси Сити adidas 32Red Тоттенхэм Хотспур Under Armour Autonomy Уиган Атлетик MiFit 12BET Фулхэм Kappa FxPro Челси adidas Samsung Эвертон Nike Chang Beer === Жаттықтырушылар өзгерісі === Клуб Кеткен жаттықтырушы Кетудің себебі Бос қызмет орны Кестедегi орын Жаңа жаттықтырушы Тағайындалу күні Вест Бромвич Альбион Рой Ходжсон Англия құрамасын басқарды 14 мамыр 2012 бастап Маусым алдындағы мерзiм Стив Кларк маусым 2012 бастап Астон Вилла Алекс Маклиш Қызметінен босатылды 14 мамыр 2012 бастап Пол Ламберт маусым 2012 бастап Ливерпуль Кенни Далглиш 16 мамыр 2012 бастап Брендан Роджерс маусым 2012 бастап Суонси Сити Брендан Роджерс «Ливерпуль» клубын басқарды маусым 2012 бастап 15 маусым 2012 бастап Норвич Сити Пол Ламберт «Астон Вилла» клубын басқарды маусым 2012 бастап Крис Хьютон маусым 2012 бастап Тоттенхэм Хотспур Қызметінен босатылды 13 маусым 2012 бастап Андре Виллаш-Боаш маусым 2012 бастап Челси 21 қараша 2012 бастап 3-ші орын Рафаэль Бенитес 21 қараша 2012 бастап Куинз Парк Рейнджерс 23 қараша 2012 бастап 20-шы орын Гарри Рэднапп 23 қараша 2012 бастап == Чемпионат көшбасылары == ImageSize width:959 height:80 PlotArea left:3 right:30 bottom:40 top:0 Period from:1 till:38.9 ScaleMajor unit:year increment:1 start:1 TimeAxis Colors id:Fulham value:black id:Swansea value:White id:Chelsea value:Blue id:ManUtd value:red id:ManCity PlotData= bar:Position width:15 color:white align:center from:1 till:2 shift:(0,19) text:"ФУЛ" color:Fulham from:2 till:2.9 shift:(0,19) text:"СУО" color:Swansea from:3 till:9.99 shift:(0,19) text:"Челси" color:Chelsea from:10 till:11.99 shift:(0,19) text:"МЮ" color:ManUtd from:12 till:12.99 shift:(0,19) text:"МС" color:ManCity from:13 till:38.9 shift:(0,19) text:"Манчестер Юнайтед" color:ManUtd == Матчтар қорытындысы == == Маусым статистикасы== == Дереккөздер == Санат:Ағылшын маусымдары Санат:2012 жылғы футбол Санат:2013 жылғы футбол +'''Футболдан Англия чемпионаты 2011/2012''' 1992 жылы құрылған Премьер-лигасы жоғарғы дивизионының 20 ұтыс ойыны болды. Турнирда 20 құрамалар ат салысты. Жүлдегер лауазымын «Манчестер Юнайтед» клубы қорғады. Премьер-лиганың жаңа қатысушылары болып, «Куинз Парк Рейнджерс» (Лондон), «Норвич Сити» (Норидж) клубтарымен бірге, Премьер-лиганың негізделгенінен кейінгі тарихындағы ең бірінші Уэльс клубы болып, «Суонси Сити» (Суонси) клубы қатысады. Өз тарихында соңғы титулын 44 жыл бұрын ұтқаннан кейінгі, үшінші рет жеңімпаз атағына иеленіп, «Манчестер Юнайтед» клубын тек қана соққан және өткізген голдардың жоғарғы көрсеткішінің арқасында озған клуб «Манчестер Сити» болды. Маусымның қорытындылары нәтижесінде Премьер-лигадан «Болтон Уондерерс», «Блэкберн Роверс» және «Вулверхэмптон Уондерерс» клубтары шығып қалды. Турнир күнтiзбесінiң жеребе тастауы 2011 жылдың 17 маусым айы британ уақытына сәйкес сағат 9.00 өтті. == Алдыңғы маусыммен салыстырғандағы өзгерістер == Орны Футбол лигасына шығып қалған клубтар '''18''' '''Бирмингем Сити''' '''19''' '''Блэкпул''' '''20''' '''Вест Хэм Юнайтед''' Орны өткен клубтар '''1''' '''Куинз Парк Рейнджерс''' '''2''' '''Норвич Сити''' '''3''' '''Суонси Сити''' == Қатысушы клубтар == === Жарыстардың географиясы=== Премьер-лига 2011/12 маусымында Англияның бес аймағының футбол клубтары өнерін көрсетті. Сонымен қатар Уэльс бір клубы: '''Лондон''' Арсенал Куинз Парк Рейнджерс Тоттенхэм Хотспур Фулхэм Челси Англия''' Ньюкасл Юнайтед Сандерленд Англия''' Блэкберн Роверс Болтон Уондерерс Ливерпуль Манчестер Сити Манчестер Юнайтед Уиган Атлетик Эвертон '''Батыс Мидленд''' Астон Вилла Вест Бромвич Альбион Вулверхэмптон Уондерерс Сток Сити '''Шығыс Англия''' Норвич Сити '''Уэльс''' Суонси Сити === Стадиондар === Клуб Қала Стадион Сыйымдылығы Арсенал Лондон Эмирейтс 60 361 Астон Вилла Бирмингем Вилла Парк 42 785 Блэкберн Роверс Блэкберн Ивуд Парк 31 154 Болтон Уондерерс Болтон Рибок 28 100 Вест Бромвич Альбион Уэст-Бромидж Хоторнс 26 360 Вулверхэмптон Уондерерс Вулвергемптон Молинью 27 828 Куинз Парк Рейнджерс Лондон Лофтус Роуд 18 439 Ливерпуль Ливерпуль Энфилд 45 276 Манчестер Сити Манчестер Этихад 47 405 Манчестер Юнайтед Манчестер Олд Траффорд 75 811 Норвич Сити Норидж Карроу Роуд 27 010 Ньюкасл Юнайтед Сент-Джеймс Парк 52 409 Сандерленд Сандерленд Стэдиум оф Лайт 48 707 Сток Сити Сток-он-Трент Британия 27 740 Суонси Сити Суонси Либерти 20 520 Тоттенхэм Хотспур Лондон Уайт Харт Лейн 36 230 Уиган Атлетик Уиган Ди Дабл 25 133 Фулхэм Лондон Крейвен Коттедж 25 700 Челси Лондон Стэмфорд Бридж 42 449 Эвертон Ливерпуль Гудисон Парк 40 157 Стадиондар суреті 185px 185px 185px 185px 185px '''Эмирейтс, Лондон (Арсенал)''' '''Вилла Парк, Бирмингем (Астон Вилла)''' '''Ивуд Парк, Блэкберн (Блэкберн Роверс)''' '''Рибок, Болтон (Болтон Уондерерс)''' '''Хоторнс, Уэст-Бромидж (Вест Бромвич Альбион)''' 185px 185px 185px 185px 185px '''Молинью, Вулвергемптон (Вулверхэмптон Уондерерс)''' '''Лофтус Роуд, Лондон (Куинз Парк Рейнджерс)''' '''Энфилд, Ливерпуль (Ливерпуль)''' '''Этихад, Манчестер (Манчестер Сити)''' '''Олд Траффорд, Манчестер (Манчестер Юнайтед)''' 185px 185px 185px 185px 185px '''Карроу Роуд, Норидж (Норвич Сити)''' '''Сент-Джеймс Парк, (Ньюкасл Юнайтед)''' '''Стэдиум оф Лайт, Сандерленд (Сандерленд)''' '''Британия, Сток-он-Трент (Сток Сити)''' '''Либерти, Суонси (Суонси Сити)''' 185px 185px 185px 185px 185px '''Уайт Харт Лейн, Лондон (Тоттенхэм Хотспур)''' '''Ди Дабл Ю, Уиган (Уиган Атлетик)''' '''Крейвен Коттедж, Лондон (Фулхэм)''' '''Стэмфорд Бридж, Лондон (Челси)''' '''Гудисон Парк, Ливерпуль (Эвертон)''' === капитандар, форма жабдықтаушы және демеушілер === Клуб Бас жаттықтырушы Капитан Форма жабдықтаушы Бас демеуші Арсенал Nike Emirates Астон Вилла Nike Genting Casinos Блэкберн Роверс Umbro The Prince’s Trust Болтон Уондерерс Reebok 188BET Вест Бромвич Альбион Adidas Bodog Вулверхэмптон Уондерерс BURRDA Sportingbet Куинз Парк Рейнджерс Lotto Malaysia Ливерпуль Adidas Standard Chartered Манчестер Сити Umbro Etihad Airways Манчестер Юнайтед Nike Aon Норвич Сити Erreà Aviva Ньюкасл Юнайтед Puma Virgin Money Сандерленд Umbro Tombola Сток Сити Adidas Britannia Суонси Сити Adidas 32Red Тоттенхэм Хотспур Puma Aurasma Уиган Атлетик MiFit Фулхэм Kappa FxPro Челси () Adidas Samsung Эвертон Le Coq Sportif Chang Beer Nike компаниясы 2011/12 маусымға ''Nike T90 Seitiro'' атты добының жаңа дизайнын жетілдірді. === Жаттықтырушылар өзгерісі === Клуб Кеткен жаттықтырушы Кетудің себебі Бос қызмет орны Кестедегi орын Жаңа жаттықтырушы Тағайындалу күні Челси Карло Анчелотти Қызметінен босатылды 22 мамыр 2011 бастап Маусым алдындағы мерзiм Андре Виллаш-Боаш 22 маусым 2011 бастап Астон Вилла Жерар Улье Өзара келісім арқылы маусым 2011 бастап Алекс Маклиш 17 маусым 2011 бастап Фулхэм Марк Хьюз Қызметін босатты маусым 2011 бастап Мартин Йол маусым 2011 бастап Сандерленд Стив Брюс Қызметінен босатылды 30 қараша 2011 бастап 16-шы орын Мартин О’Нил желтоқсан 2011 бастап Куинз Парк Рейнджерс Нил Уорнок қантар 2012 бастап 17-ші орын Марк Хьюз 10 қаңтар 2012 бастап Вулверхэмптон Уондерерс Мик Маккарти 13 ақпан 2012 бастап 18-ші орын Терри Коннор 24 ақпан 2012 бастап Челси Андре Виллаш-Боаш наурыз 2012 бастап 5-ші орын Роберто Ди Маттео () наурыз 2012 бастап == Чемпионат көшбасылары == ImageSize width:959 height:80 PlotArea left:3 right:30 bottom:40 top:0 Period from:1 till:38.9 ScaleMajor unit:year increment:1 start:1 TimeAxis Colors id:Bolton value:Blue id:ManCity id:ManUtd value:red PlotData= bar:Position width:15 color:white align:center from:1 till:2 shift:(0,19) text:"БОЛ" color:Bolton from:2 till:3 shift:(0,19) text:"МС" color:ManCity from:3 till:8 shift:(0,19) text:"Манчестер Юнайтед" color:ManUtd from:8 till:28 shift:(0,19) text:"Манчестер Сити" color:ManCity from:28 till:36 shift:(0,19) text:"Манчестер Юнайтед" color:ManUtd from:36 till:38.9 shift:(0,19) text:"МС" color:ManCity == Матчтар қорытындысы== == Маусым статистикасы == === Бомбардирлер === Орын Ойыншы Клуб Голдар Робин ван Перси Арсенал 30 Уэйн Руни Манчестер Юнайтед 27 Серхио Агуэро Манчестер Сити 23 Якубу Айегбени Блэкберн Роверс 17 Эммануэль Адебайор Тоттенхэм Хотспур Клинт Демпси Фулхэм Демба Ба Ньюкасл Юнайтед 16 Грант Холт Норвич Сити 15 Эдин Джеко Манчестер Сити 14 10 Марио Балотелли Манчестер Сити 13 Паписс Сиссе Ньюкасл Юнайтед === Голдық доп шығару === Орын Ойыншы Клуб Давид Сильва Манчестер Сити 15 Антонио Валенсия Манчестер Юнайтед 13 Хуан Мата Челси Эммануэль Адебайор Тоттенхэм Хотспур 11 Алекс Сонг Арсенал Гарет Бейл Тоттенхэм Хотспур 10 Луиш Нани Манчестер Юнайтед === Хет-триктер === Түсініктеме Ойыншы гол соқты Ойыншы Мемлекет Клуб Қарсыласы Есебі Мезгілі Манчестер Сити Тоттенхэм Хотспур 1:5 Манчестер Юнайтед Арсенал 8:2 Манчестер Сити Уиган Атлетик 3:0 Манчестер Юнайтед Болтон Уондерерс 0:5 Ньюкасл Юнайтед Блэкберн Роверс 3:1 Челси Болтон Уондерерс 1:5 Фулхэм Куинз Парк Рейнджерс 6:0 Арсенал Челси 3:5 Ньюкасл Юнайтед Сток Сити 1:3 Блэкберн Роверс Суонси Сити 4:2 Манчестер Юнайтед Уиган Атлетик 5:0 Фулхэм Ньюкасл Юнайтед 5:2 Арсенал Блэкберн Роверс 7:1 Вест Бромвич Альбион Вулверхэмптон Уондерерс 1:5 Фулхэм Вулверхэмптон Уондерерс 5:0 Ливерпуль Эвертон 3:0 Манчестер Сити Норвич Сити 1:6 Ливерпуль Норвич Сити 0:3 Челси Куинз Парк Рейнджерс 6:1 === Голдар === Алаң иелерінің ең ірі жеңісі: '''+6''' :* «Манчестер Юнайтед» '''8:2''' «Арсенал» (28 тамыз 2011) :* «Фулхэм» '''6:0''' «Куинз Парк Рейнджерс» (2 қазан 2011) :* «Арсенал» '''7:1''' «Блэкберн Роверс» (4 ақпан 2012) Қонақтардың ең ірі жеңісі: '''+5''' :* «Болтон Уондерерс» '''0:5''' «Манчестер Юнайтед» (10 қырқүйек 2011) :* «Манчестер Юнайтед» '''1:6''' «Манчестер Сити» (23 қазан 2011) :* «Фулхэм» '''0:5''' «Манчестер Юнайтед» (21 желтоқсан 2011) :* «Вулверхэмптон Уондерерс» '''0:5''' «Манчестер Юнайтед» (18 наурыз2012) :* «Норвич Сити» '''1:6''' «Манчестер Сити» (14 сәуір 2012) Бір ойында бір құраманың ең көп соққан голдары: '''8''' :* «Манчестер Юнайтед» '''8:2''' «Арсенал» (28 тамыз 2011) Бір оцында ең көп соғылған голдар: '''10''' :* «Манчестер Юнайтед» '''8:2''' «Арсенал» (28 тамыз 2011) Бір ойында жеңілген құраманың ең көп соққан голдары: '''3''' :* «Блэкберн Роверс» '''4:3''' «Арсенал» (17 қыркүйек 2011) :* «Челси» '''3:5''' «Арсенал» (29 қазан 2011) === Көрермендер келу көрсеткіші=== Ең аз келген көрермендер саны: '''15 195''' «Куинз Парк Рейнджерс» «Болтонға» қарсы (13 тамыз 2011) Ортақ көрсеткіш: '''11 946 915''' көрермендер Орташа көрсеткіш: '''34 628''' көрермендер === Жеңілмеген матчтар === Ең көп жеңілмеген матчтар көрсеткіші: '''20''' «Манчестер Юнайтед» Ең аз жеңілмеген матчтар көрсеткіші: '''2''' «Норвич Сити» === Сериялар === Қатарынан ең көп жеңіс саны: '''8''' «Манчестер Юнайтед» (11 ақпан 2012-ден наурыз 2012-ге дейін) Қатарынан ең көп жеңілмеген матчтар саны: '''14''' «Манчестер Сити» (15 тамыз 2011-ден желтоқсан 2011-ге дейін) Қатарынан ең көп жеңбеген матчтар саны: '''11''' «Вулверхэмптон» (12 ақпаннан бүгінгі күнге дейін) Қатарынан ең көп жеңілу саны: '''8''' «Уиган Атлетик» (10 қыркүйек 2011-ден қараша 2011-ге дейін) == 20-мыңдық гол == «Астон Вилла» жартылай қорғаушысы Марк Олбрайтон Премьер-лиганың тарихындағы 20 000-шы голын соқты. Бұл оқиға 21 желтоқсан 2011 жылы «Вилла Паркта» «Арсеналға» қарсы 17-ші турында болды. == Жүлделер == === Айлық жүлделер === Ай Ай жаттықтырушысы Ай ойыншысы Жаттықтырушы Клуб Ойыншы Клуб Тамыз сэр Алекс Фергюсон Манчестер Юнайтед Эдин Джеко Манчестер Сити Қыркүйек Гарри Реднапп Тоттенхэм Хотспур Давид Сильва Манчестер Сити Қазан Роберто Манчини Манчестер Сити Робин ван Перси Арсенал Қараша Гарри Реднапп Тоттенхэм Хотспур Скотт Паркер Тоттенхэм Хотспур Желтоқсан Мартин О’Нил Сандерленд Демба Ба Ньюкасл Юнайтед Қаңтар Брендан Роджерс Суонси Сити Гарет Бейл Тоттенхэм Хотспур Ақпан Арсен Венгер Арсенал Питер Одемвингие Вест Бромвич Альбион Наурыз Оуэн Койл Болтон Уондерерс Гильфи Сигурдссон Суонси Сити Сәуір Роберто Мартинес Уиган Атлетик Никица Елавич Эвертон == Дереккөздер == == Сілтемелер == Турнирдің ресми сайты сайтындағы статистикасы Санат:Ағылшын маусымдары +'''Футболдан Англия чемпионаты 2010/2011''' 1992 жылы құрылған Премьер-лигасы жоғарғы дивизионының 19 ұтыс ойыны болды. Турнир күнтiзбесінiң жеребе тастауы 2010 жылдың 17 маусым айы британ уақытына сәйкес сағат 9.00 өтті. Турнирда 20 құрамалар ат салысты. Жүлдегер лауазымын Премьер-лига тарихында 12-ші рет «Манчестер Юнайтед» клубы ұтып алды. Сонымен қатар «Манчестер Юнайтед» Англия футбол тарихындағы чемпиондық титул санына қарай рекорд орнатты (Англия чемпионатының жоғарғы дивизионының 19 мәрте жүлдегері). Маусымның қорытындылары нәтижесінде Премьер-лигадан «Вест Хэм Юнайтед», «Блэкпул» және «Бирмингем Сити» клубтары шығып қалды. Маусым 14 тамыз 2010 жылы басталып, 22 мамыр 2011 жылы аяқталды. == Алдыңғы маусыммен салыстырғандағы өзгерістер == Орны Футбол лигасына шығып қалған клубтар '''18''' '''Халл Сити''' '''19''' '''Бернли''' '''20''' '''Портсмут''' Орны өткен клубтар '''1''' '''Ньюкасл Юнайтед''' '''2''' '''Вест Бромвич Альбион''' '''3''' '''Блэкпул''' === Турнир регламентінің өзгеруі === Ағылшын Премьер-лигасы клуб құрамасынның ойыншылар санына шектеу қойды. 2010/11 маусымынан бастап, клубтар чемпионатта өз құрамасында қатысатын ойыншылар саны 25 ойыншыдан көп болмауы керек. 21 жаста және одан да жас футболистер бұл шектеу тізіміне енбей, клубтар өз құрамасында жас ойыншылардың санын 25 ойыншы шектеуінен тыс тіркей алады. Сонымен қатар осындан маусымнан бастап, Премьер-лиганың клубтарындағы жас ойыншылардың үлкен дамуына үлес қосу үшін, «''үйінде өсірілген ойыншылар''» ережесі іске кіреді (''home-grown players''). Ережеге сәйкес, клуб құрамасы тізімінде кем дегенде клубта өсірілген ойыншылар болуы тиіс. Клубта өсірілген деп, Англия футбол ассоциациясында немесе Уэльс футбол ассоциациясында қатарындағы клубтарда тіркеген және 21 жасына жетер алдында үш толық маусымын өткізген (немесе 36 ай), ұлтына немесе жасына тәуелді емес жас ойыншылар кіреді. == Қатысушы клубтар == === Жарыстардың географиясы === Премьер-лига 2010/11 маусымында Англияның төрт аймағының футбол клубтары өнерін көрсетті. '''Үлкен Лондон''' Арсенал Вест Хэм Юнайтед Тоттенхэм Хотспур Фулхэм Челси Англия''' Ньюкасл Юнайтед Сандерленд Англия''' Блэкберн Роверс Блэкпул Болтон Уондерерс Ливерпуль Манчестер Сити Манчестер Юнайтед Уиган Атлетик Эвертон '''Батыс Мидленд''' Астон Вилла Бирмингем Сити Вест Бромвич Альбион Вулверхэмптон Уондерерс Сток Сити Премьер-лига 2010/11 маусымында Йоркшир және Хамбер, Шығыс Мидленд, Шығыс Англия, Оңтүстік-Шығыс Англия және Оңтүстік-Батыс Англия аймақтарының клубтары қатыспайды. === Стадиондар === Клуб Қала Стадион Сыйымдылығы Арсенал Лондон Эмирейтс 60 355 Астон Вилла Бирмингем Вилла Парк 42 788 Бирмингем Сити Бирмингем Сент-Эндрюс 30 079 Блэкберн Роверс Блэкберн Ивуд Парк 31 367 Блэкпул Блэкпул Блумфилд Роуд 16 220 Болтон Уондерерс Болтон Рибок 28 723 Вест Бромвич Альбион Уэст-Бромидж Хоторнс 26 500 Вест Хэм Юнайтед Лондон Болейн Граунд 35 303 Вулверхэмптон Уондерерс Вулвергемптон Молинью 29 303 Ливерпуль Ливерпуль Энфилд 45 362 Манчестер Сити Манчестер Сити оф Манчестер 47 726 Манчестер Юнайтед Манчестер Олд Траффорд 76 212 Ньюкасл Юнайтед Сент-Джеймс Парк 52 387 Сандерленд Сандерленд Стэдиум оф Лайт 49 000 Сток Сити Сток-он-Трент Британия 28 383 Тоттенхэм Хотспур Лондон Уайт Харт Лейн 36 240 Уиган Атлетик Уиган Ди Дабл 25 138 Фулхэм Лондон Крейвен Коттедж 26 500 Челси Лондон Стэмфорд Бридж 42 055 Эвертон Ливерпуль Гудисон Парк 40 157 Стадиондар суреті 185px 185px 185px 185px 185px '''Эмирейтс, Лондон (Арсенал)''' '''Вилла Парк, Бирмингем (Астон Вилла)''' '''Сент-Эндрюс, Бирмингем (Бирмингем Сити)''' '''Ивуд Парк, Блэкберн (Блэкберн Роверс)''' ''' Блумфилд Роуд, Блэкпул Блэкпул''' 185px 185px 185px 185px 185px '''Рибок, Болтон (Болтон Уондерерс)''' '''Хоторнс, Уэст-Бромидж (Вест Бромвич Альбион)''' '''Болейн Граунд, Лондон (Вест Хэм Юнайтед)''' '''Молинью, Вулвергемптон (Вулверхэмптон Уондерерс)''' '''Энфилд, Ливерпуль (Ливерпуль)''' 185px 185px 185px 185px 185px '''Сити оф Манчестер, Манчестер (Манчестер Сити)''' '''Олд Траффорд, Манчестер (Манчестер Юнайтед)''' '''Сент-Джеймс Парк, (Ньюкасл Юнайтед)''' '''Стэдиум оф Лайт, Сандерленд (Сандерленд)''' '''Британия, Сток-он-Трент (Сток Сити)''' 185px 185px 185px 185px 185px '''Уайт Харт Лейн, Лондон (Тоттенхэм Хотспур)''' '''Ди Дабл Ю, Уиган (Уиган Атлетик)''' '''Крейвен Коттедж, Лондон (Фулхэм)''' '''Стэмфорд Бридж, Лондон (Челси)''' '''Гудисон Парк, Ливерпуль (Эвертон)''' === капитандар, форма жабдықтаушы және демеушілер === Клуб Бас жаттықтырушы Капитан Форма жабдықтаушы Бас демеуші Арсенал Nike Emirates Астон Вилла Nike FxPro Бирмингем Сити Xtep F&C Investments Блэкберн Роверс Umbro Crown Paints Блэкпул Carbrini Wonga.com Болтон Уондерерс Reebok 188BET Вест Бромвич Альбион Umbro Homeserve Вест Хэм Юнайтед Macron SBOBET Вулверхэмптон Уондерерс BURRDA Sportingbet Ливерпуль adidas Standard Chartered Bank Манчестер Сити Umbro Etihad Airways Манчестер Юнайтед Nike Aon Ньюкасл Юнайтед Puma Northern Rock Сандерленд Umbro Tombola Сток Сити adidas Britannia Тоттенхэм Хотспур Puma Autonomy Уиган Атлетик MiFit 188BET Фулхэм Kappa FxPro Челси adidas Samsung Эвертон Le Coq Sportif Chang Beer Nike компаниясы 2010/11 маусымға ''T90 TRACER'' атты добының жаңа дизайнын жетілдірді. Қыс мерзіміне алаңда көтеріңкі айырушылық арналған арнайы түске ие добы шығарылды. ''Umbro'' компаниясы футбол төрешілеріне жаңа формасын таныстырды: жейделер қара, жасыл лайм, көгілдір түстеріне ие. === Жаттықтырушылар өзгерісі === Клуб Кеткен жаттықтырушы Кетудің себебі Бос қызмет орны Кестедегi орын Жаңа жаттықтырушы Тағайындалу күні Вест Хэм Юнайтед Джанфранко Дзола Қызметінен босатылды 11 мамыр 2010 бастап Маусым алдындағы мерзiм Аврам Грант маусым 2010 бастап Ливерпуль Рафаэль Бенитес Өзара келісім арқылы маусым 2010 бастап Рой Ходжсон маусым 2010 бастап Фулхэм Рой Ходжсон «Ливерпуль» клубын басқарды маусым 2010 бастап Марк Хьюз 29 маусым 2010 бастап Астон Вилла Мартин О’Нил Қызметін босатты тамыз 2010 бастап Жерар Улье қыркүйек 2010 бастап Ньюкасл Юнайтед Крис Хьютон Қызметінен босатылды желтоқсан 2010 бастап 11-шы Алан Пардью желтоқсан 2010 бастап Блэкберн Роверс Сэм Эллардайс 13 желтоқсан 2010 бастап 13-ші Стив Кин 22 желтоқсан 2010 бастап Ливерпуль Рой Ходжсон Өзара келісім арқылы қаңтар 2011 бастап 12-ші Кенни Далглиш қаңтар 2011 бастап Вест Бромвич Альбион Роберто Ди Маттео Қызметінен босатылды ақпан 2011 бастап 16-шы Рой Ходжсон 11 ақпан 2011 бастап Вест Хэм Юнайтед ��врам Грант 15 мамыр 2011 бастап 20-шы Кевин Кин () 16 мамыр 2011 бастап === Клуб иелерінің ауысуы === Клуб Жаңа иесі Бұрынғы иесі Дата Ливерпуль New England Sports Ventures Том Хикс және Джордж Джиллет Блэкберн Роверс Venky's (India) Limited Jack Walker Trust == Чемпионат көшбасылары == ImageSize width:959 height:80 PlotArea left:3 right:30 bottom:40 top:0 Period from:1 till:38.9 ScaleMajor unit:year increment:1 start:1 TimeAxis Colors id:Chelsea value:Blue id:ManUtd value:red PlotData= bar:Position width:15 color:white align:center from:1 till:14 shift:(0,19) text:"Челси" color:Chelsea from:14 till:38.9 shift:(0,19) text:"Манчестер Юнайтед" color:ManUtd == Матчтар қорытындысы == == Маусым статистикасы == === Бомбардирлер === Орын Ойыншы Клуб Голдар Димитр Бербатов Манчестер Юнайтед 20 Карлос Тевес Манчестер Сити Робин ван Перси Арсенал 18 Даррен Бент Вилла 17 Питер Одемвингие Вест Бромвич Альбион 15 Дадли Кэмпбелл Блэкпул 13 Энди Кэрролл Ньюкасл Хавьер Эрнандес Манчестер Юнайтед Дирк Кёйт Ливерпуль Флоран Малуда Челси Рафаэл ван дер Варт Тоттенхэм Хотспур === Голдық доп шығару === Орын Ойыншы Клуб Луиш Нани Манчестер Юнайтед 18 Дидье Дрогба Челси 15 Сеск Фабрегас Арсенал 14 Андрей Аршавин Арсенал 11 Лейтон Бейнс Эвертон Крис Брант Вест Бромвич Альбион Уэйн Руни Манчестер Юнайтед Эшли Янг Астон Вилла Питер Крауч Тоттенхэм Хотспур Стюарт Даунинг Астон Вилла Чарли Адам Блэкпул Джоуи Бартон Ньюкасл Юнайтед Питер Одемвигие Вест Бромвич Альбион Давид Сильва Манчестер Сити Рафаэл ван дер Варт Тоттенхэм Хотспур === Хет-триктер === Түсініктеме Ойыншы гол соқты Ойыншы гол соқты Ойыншы Мемлекет Клуб Қарсыласы Есебі Мезгілі Челси Вест Бромвич Альбион 6:0 Арсенал Блэкпул 6:0 Ньюкасл Юнайтед Астон Вилла 6:0 Манчестер Юнайтед Ливерпуль 3:2 Ньюкасл Юнайтед Сандерленд 5:1 Манчестер Юнайтед Блэкберн Роверс 7:1 Манчестер Сити Астон Вилла 4:0 Ньюкасл Юнайтед Вест Хэм Юнайтед 5:0 Манчестер Юнайтед Бирмингем Сити 5:0 Арсенал Уиган Атлетик 3:0 Эвертон Блэкпул 5:3 Манчестер Сити Вест Бромвич Альбион 3:0 Ливерпуль Манчестер Юнайтед 3:1 Манчестер Юнайтед Вест Хэм Юнайтед 4:2 Ливерпуль Бирмингем Сити 5:0 Ливерпуль Фулхэм 5:2 Вест Бромвич Альбион Ньюкасл Юнайтед 3:3 === Голдар === Маусымның бірінші голы: Стюарт Даунинг «Астон Вилла» құрамасың қатарында «Вест Хэм Юнайтед» клубына қарсы ойынында (''14 тамыз 2010'') Маусымның ең тез голы: '''30 секунд''' Макси Родригес «Ливерпуль» құрамасың қатарында «Фулхэма» клубына қарсы ойынында (''9 мамыр 2011'') Ойындағы голдардың ең үлкен айырмашылығы: '''6''' ** Челси 6:0 Вест Бромвич Альбион (''14 тамыз 2010'') ** Арсенал 6:0 Блэкпул (''21 тамыз 2010'') ** Уиган Атлетик 0:6 Челси (''21 тамыз 2010'') ** Ньюкасл Юнайтед 6:0 Астон Вилла (''22 тамыз 2010'') ** Манчестер Юнайтед 7:1 Блэкберн Роверс (''27 қараша 2010'') Ойындағы ең көп соғылған голдар саны: '''8''' ** Манчестер Юнайтед 7:1 Блэкберн Роверс (''27 қараша 2010'') ** Эвертон 5:3 Блэкпул (''5 ақпан 2011'') ** Ньюкасл Юнайтед 4:4 Арсенал (''5 ақпан 2011'') Ойындағы бір құрамының ең көп соққан голдар саны: '''7''' Манчестер Юнайтед 7:1 Блэкберн Роверс (''27 қараша 2010'') Қатарынан ең аз гол соға алмаған ойындар саны: '''5''' Манчестер Юнайтед Қатарынан ең көп гол соға алмаған ойындар саны: '''13''' Уиган Атлетик === Тәртіп === Ең нашар тәртіп (сары қағаз балл, қызыл 3): ** Манчестер Сити '''89 балл''' (74 сары және қызыл қағаздары) Таңдаулы тәртіп: ** Блэкпул '''53 балл''' (47 сары және қызыл қағаздары) Ең көп сары қағаздар саны (клуб): '''76''' Ньюкасл Юнайтед Ең көп сары қағаздар саны (ойыншы): '''14''' Шейк Тьоте (Ньюкасл Юнайтед) Ең көп қызыл қағаздар саны (клуб): '''7''' Вест Бромвич Альбион Ең көп қызыл қағаздар саны (ойыншы): '''2''' ** Ли Каттермол (Сандерленд) ** Крейг Гарднер (Бирмингем Сити) ** Лоран Косельни (Арсенал) ** Юсуф Мулумбу (Вест Бромвич Альбион) ** Райан Шоукросс (Сток Сити) Ең көп бұзушылық жасаған ойыншы: '''114''' Кевин Дэвис (Болтон Уондерерс) === Жеңілмеген матчтар === Ең көп жеңілмеген матчтар көрсеткіші: '''18''' Манчестер Сити Ең аз жеңілмеген матчтар көрсеткіші: '''2''' Вест Бромвич Альбион == Дереккөздер == Санат:Ағылшын маусымдары +'''Аю қақпан''' аю ұстауға арналған көлемі үлкен қақпан түрі. Аю қақпанының тісі екі түрлі: бірі ара тісті, екіншісі айқаспалы қабан тісті. Мұндай қақпанның серперіне айталсоқ салынып, шығырығына шынжыр, ұшына үлкен тоқпақ байланады. Өр Алтайда тұратын аңшы Қ.Өздепбайұлы туралы деректі хикаяда аюға қақпан құруды былай суреттейді: «Құрастыру үшін, алдымен бір жаң серперге шынжыр іліп, онан соң серпердің ұңғылы басын шаппа жақтауына кигізіп тұрып, жақтаудың тесігінен бақай қарғашасының іш жағына салып мұрындықтап, онан соң мұрындықтың басын мықты етіп тойтарып тастайды. Серпер басының жақтауға киіліп тұрған шығырыңша ұңғысы қашан құрылып шақанда іркіліссіз жоғары-төмен сырғитын болады. Ең соңғы мұрындық бекітілген соң қақпан құрастырылып болды деген сөз». Аю қақпанын құрған кезде қауіпсіздік үшін құлып деп аталатын қосымша құрылғыны пайдаланады. Ол кұлыпқа онша ұқсамайды, керісінше, сабы және ұңғысы бар. Серпер бүктелген кезде құлыптың ұңғысын сыртынан кигізіп, серпердің түбіне дейін сыналап апарады. Содан кейін тиекті әбден бекітіп, қакпанды құрып алғаннан кейін ғана кұлыпты серперден алып тастайды. Аю қақпанды аю ізі түскен жерге апарып кұрады. Аю ұстаған аңын қашықтау жерге апарып көміп, үстіне бастырып, жан-жағын шөп-шаламмен көміп ізін жасыратын әдеті бар. Ондайда қақпан құратын аңшы алдымен жемтіктің үстіне қарағай бұтақтарынан күркеше жасайды. Жығылған ағашты қақпанның шынжырын байлайтын тоқпақ етіп бекітеді. Алыстан бақылағанда күркеше бұзылса қақпанға аю түскенін білдіреді. Қақпанды сүйретіп кетеді де, көбінесе әлсіреген кезде қақпанның шынжырлы тоқпағы өсіп тұрған ағаштарға ілінеді. Кейде, қақпанды сүйретіп, жығылған ағаштың жерге тиген бауырына шынжыры қыстырылып, арқандалып қалады. Бұрын қақпанға түсіп кұтылған аю болса темірдің исін және қақпанның шабылатынын біліп, серперінен ұстап сырғытып қоятындары да болады дейді мәлімет беруші аңшылар. Қақпанға түскен аю маңайындағы ағаш, шілік, шөптің барлығын жапырып тастайды. Аю қақпанға түскенін анықтаған соң оншақты мықты жігіт жиналып, қолына мылтық немесе сойыл мен балта ұстап, соғуға барады. Мұндайда, аю айбар көрсетіп, тік шапшып, адамды көрген кезде ашуланып бұлқынып, шынжырындағы тоқпақты аю өзі тартып суырып алып, адамдарға қарсы ұмтылуы да мүмкін. Бір-бірлеп оңтайлы бір жерді таңдап алып, аюға жақындап, қарсы ұмтылып тұрған аюды сойылмен ұрып, өткір айбалтамен шауып жібереді. Осылайша құлаған аюды сойып, ет, майын бөліп алады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Аюбасқы''' аю аулаудағы сирек кездесетін амал-айлалардың бірі. Алтай, Тарбағатай, Жоңғар, Іле Алатауында көп кездесетін аю алудағы қауіпті тәсіліне саналады, әрі оның әлегіде көп болады. Басқы қүру күздің соңында немесе қар түсе бастаған шақта нссіз жұртқа немесе аю апандарының маңына құрылады. Себебі азықсыраған аю иесіз жұртты төңіректейді. Басқы құру үшін коп борене, бірнеше ауыр доңбек дайындап, биіктігі кісі бойындай үйшік тәрізді етіп кішігірім үй қалайды. Босағаға екі мықты діңгек тұрғызылып, оған құлаштай борененің бір жақ басын түйістіріп қалайды. Ал үйшіктің түкпіріне қарай колденең тиек ілгіш тақтай сала отырып, үйшіктің екі қабырғасы тұрғызылады. Оған сүймен тәрізді етіп тиек міндетін атқаратын ағашты бістіріп, оның төменгі жағы (тиек ілгіш дейді) тақтайға, жоғарғы жағы сүйменнің тіліне ілінеді. Сүймен үйшік үстіне көлденең қойылған берік мәткелердің үстіне келеді. Сүйменнің екінші басының үстіне екі үш бөрене салынады. Үйшіктің аузында тағы бір қос есік пішінді қақпа орнатылып, табалдырық жасалады, босағасына екі ағаш сүйеледі. Басқы кұру үшін боренелерді шынжырмен байлап, жалған қалқа жасап, басын ортасындағы деңбекке өбістіріп тұрғызады. Ал баспаның тиегіне, яғни дөңбектердің біріне шырға немесе «алдамшы жем» байлайды. Шырғаға аю жақсы көретін, иістеніп, борси бастаған малдың өлексесі, өкпе- бауыры шаншылады. Алтай өңірінде осы тәсілмен бірнеше аю соққан кэнігі аңшы Қазыханның айтуына қарағанда: «Аю үйшіктің ішіне басын сұғып тиекке байланған жемді тартқанда тиек ағытылып, сүйменнің басы шыгып кетеді де үстіндегі бос бөренелер екпінмен құлап, ңақуа мен үйшік босағасының арасына түседі, яғни астындағы табалдырық ағаштың үстіне түседі. Аю осы табалдырық пен үстінен құлаған ағаштың арасында белінен жаншылады». == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Тобыл титанды кенқайраңдар тобы''', Қостанай облысы аумағындағы Шығыс Орал антиклинорийі мен Торғай ойпаңының аралығында орналасқан. Бұл ауданда кендену шелекті свитасының шалқарнұра қабатына кіретін алевритті жұқа қабатты алювийлік фацияға жататын құмдар және көне көл жағалауларында болған ұсақ түйіршікті кварцты құмдар қабаттарымен ұштасқан. Шалқарнұра құмдарындағы ауыр минералдардың мөлшері барлық қабаттарда бірдей емес. Оларда ильменит пен цирконий көп тараған. Шашылымдар түпкі кристалдық тау жыныстары іргетасының таяз қабаттарына орналасқан қалыңдығы болатын линза тәрізді денелер. Жеке кен денелерінің таралу көлемі неоген-төрттік кезеңдерінде шайылуға ұшырағандықтан аса үлкен емес. Олар жер бетіне жақын (3 м), бір-бірінен км қашықтықта топтасып, 35 40 км² аумақты қамтиды. Тобыл титанды кенқайраңдар тобындағы минералдардың мөлшері: ильменит 33,8 кг/м3, рутил 5,3 кг/м3, цирконий 3,7 кг/м3. Кендегі ТіО2-нің барланған қоры 419 мың т. ==Дереккөздер== Санат:Кенқайраң +'''Аяғы ауыр әйел''' құрсағына бала біткен әйел дегенді білдіреді. Аяғы ауыр әйел эвфемизм. Яғни Аяғы ауыр әйелдің күйін тура атауға тыйым салынғанды білдіреді. Бұл ұғымның екіқабат, жүкті, аяғы ауыр, құрсақ көтерді, іші білінді, көжеге тойды деген балама атаулары бар. Дәстүрлі ортада аяғы ауыр әйелге катысты сан алуан тыйым, ырым, ұстанымдар қалыптасты. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармашылығы. 1-кітап Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, әдебиет, шығарма, кітап, жазушы +'''Аяқ''' (термин) ағаштан ойылып жасалған, сұйық, сусын ас ішуге арналған, көлемі шағын, кеседен үлкен шұңғыл, дөңгелек ыдыс. Сыйымдылығы бір литрдей, оны пошымы мен өңделуіне қарай саптыаяқ, сырлы аяқ, қолдануына карай кесе-аяқ, қымыз аяқ деп атай береді. Оның түбі орнықты, жиегі тік, жұқа болады. Көбінесе қымыз, шұбат құйылып, сыйлы кісілерге ұсынады. Сыртын оюлап түрлі-түсті сырмен сырлайды. Балаларға лайықталған шағын түрін тостаған дейді. Шеберлер ағаш ыдыстарын көбінесе аршадан жасаған, ойткені, аршадан жасалған ыдысқа шыбын-шіркей әуес болмайды дейді. Бұрып ағаштан ойып аяқ жасаушыларды ел ішінде қырғыйды деп атаған. Бұл атау ыдысты ағаштан қырып жасайтынын білдіреді. Ерекше бір түрі қымыз ішуге арналған қымыз аяқ, оған қосымша қымыз ожау, қымыз тегене, керсен сияқты ыдыстар қымыз ыдысының кешенін құрайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Аяқ жүгірту''' күйеу жігіттің қалыңдық жаққа жаяу ат жетектеп келгенде әзілдесіп көңіл көтерген қыз жеңгелеріне беретін кәдесі. Ауылға бір шақырымдай калғанда күйеу баланы қалдырып, ауылға келген аткосшылардан күйеу келгенін естіген қыздың жеңгелері дәм салынған табақпен алдынан шығып күтіп алған. Күйеудің қасына келген әйелдер ас салынған табақты оған үш рет ұсынып, үш рет кері тартып алғаннан соң, тек төртінші ретте дәм татқызған. Ас-тұз әкеліп, күтіп алғандарына риза болған жаңа күйеу әкелген кәдесін әйелдерге таратып беру рәсімін істейді. Қыздың үйіне келгеннен кейін де қымыз қүйып беріп отырған әйел қолын жеңіне тығып алып, жігіт ыдысты ала бергенде тартып қалады. Осылайша үш рет қайталайды. Үшінші мәртеде ғана ыдысты ұстатады. Бұл үшін де жігіт «аяқ жүгіртер» кәдесін береді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +1.'''Аяқбау''' уықтың керегеге бекітіп байлайтын жіптің немесе әшекейленген жіңіке таспаның атауы. Сондай-ақ аяқбау көшкен кезде уықтың «аяқтарын» бірі біріне қосып, буып байлау үшін де қолданылады. Үйдегі уыққа байланған аяқбауға адамның басы тимеу керек. Әйтпесе адамның жолы кесіледі, жамандыққа ұшырайды-мыс. 2.'''Аяқбау''' аушы құстардың аяғына байланатын былғары, қыжым немесе теріден өріліп жасалған «жіп». Мұндай жіпті бүркітті қолға үйретуге және ұстап алып жүруге және тұғырға отырғызғанда байлап қоюға колданады. 3.'''Аяқбау''' балық аулайтын аудың (жылымның) әрбір стек тасын жеке-жеке байлайтын бау. 4.'''Аяқбау''' қайықтың діңгегін төменгі жағынан бекітетін арқан. Аяқбауды мықтап байламаса, діңгек босап кетеді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет Санат:Киіз үй +'''Аяқжақсы''' тоғыз түрінде берілген сыйдың құрамындағы мәртебесі мен құндылығы тұрғысынан «тоғызыншы» кәделі заттың атауы. Қазақта айыпқа, сыйға, қалыңмалға, бәйгеге, балуан күреске және т.б. берілген сыйдың жанды тоғыз, жансыз тоғыз, түйе бастаған тоғыз, жамбы, бие бастаған тоғыз тәрізді тоғыздың бас жақсысына сәйкес Аяқжақсысы әрқалай болып келеді. Мысалы, тоғыздың басжақсысы күң болса, Аяқжақсысы құлынды бие, ал басжақсысы түйе болса, аяқжақсысы қымбат шапан болады. Демек аяқжақсының таңдалуы басжақсыға байланысты болады. Қазақтың неке салтында күйеу жігіт қалыңдықтың ауылына алғашқы рет келгенде аяқжақсы алып келген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Аяқжол''' ертедегі ордамен сарайлардың кіреберісіне төселетін ұзын төсеніш. Аяқжол алаша, кілемдерден, соңдай-ақ кестелі асыл қалың кездемелермен қапталып киізден де жасалған. Аяқжолды төрелер мен бай-билердің келін түсіру, қыз ұзату тойларына арнап та жасаған. Келін отауына дейінгі аралыққа, тіпті, одан да ұзақ кашықтыққа торғын-торқа, жібек кездемелерден жасалған аяқжол төселген. Аяқжол оюлы, кестелі етіп сәнді жасалады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Тұрсынғали Нұржақыпұлы Еділов''' (10 қаңтар 1959 жыл Тасқарасу ауылы, Алматы облысы) жаттықтырушы, Қазақстан құрама командасының Бас бапкері (), Алматы облысы құрама командасының Бас бапкері (), Алматы облысы әуесқой бокс федерациясының вице-президенті бокстан спорт шебері (1984), Республиканың үш дүркін чемпионы, Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген жаттықтырушысы (1996), Қазақстанның еңбек сіңірген. қайраткері (1996). == Сілтемелер == Жүрекпен тыңдай білсең, жұдырықта да тіл бар == Дереккөздер== Санат:Қазақстан боксшылары Санат:Қазақстан бапкерлері +'''Аяққа жығылу''' дәстүрлі ортада қалыптасқан моральдық, этикалық қатынасты реттеуде қолданылатын жоралғы, кешірім сұраудың, яғни «кішіреюдің» ең жоғарғы түрі. Дәстүрлі әдет-ғұрыптык күкыкта айыпты болған адам жанына беделді адамдарды ертіп, тиісті үйге барып кешірім сүрайды. Кешірім өтіне келген тараптың бас адамы отағасының аяғын кұшу ишарасын жасап, басын иеді. Кобінесе, қарсы жақ ондай жағдайға кешірім беретін сыңайлы болса, кешірім сұраған адамды басын тізеге дейін еңкейтпей кетеріп алады да, кешірім беретінін айтады. Егер іс қиындап кетсе, айыпкер қарсы адамның алдына жығылып, аяғын құшып, жылап кешірім сұрауы мүмкін. Кешірім сұраудың ең шегі кінәлі адам баскиімін қарсы жақтың кінәласкан адамның аяғына тастайды. Алдыңа келсе атаңнық қүнын кеш дегендей мұндайда кешірім етіледі. Аяққа жығылу да жазамен бірдей болып есептеледі. Ел ішінде қыз алып қанып кеткен жігіттің қыз төркініне кешірім сұрай келген кезде, оның әке-шешесі ренжіп, кейде қатты ашуға басса, келгендердің бас көтерер адамы баскиімін алып құданың аяғының астына тастайды. Құда көнбесе жігіт жағынан әкесі бас болып елшілер келіп, құдаларының аяғына жығылады, яғни кешірім өтінеді, бітім сұрайды. Оның аяғы татулықка ұласады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Аяққа қан түсу''' атты мініске пайдалану ережесі бұзылудан болатын аяқтағы кінарат ауру түрі. Аяққа қан түсу қатты болдырған атты терін баспай, суытпай ыстықтай байлау сияқты себептерден болады. Қазақы тәжірибеге сәйкес шауып келген атты сағат жарым уақыт бойы желге қарсы жетелеп, терін әбден кептіріп, ентігін басқан соң байлау қажет. Бұл үрдісті кездіру немесе aт аяғын суыту деп атайды. Аяққа қан түсіп кеткен аттың аяқтарында мынадай белгі болады: буындары ісініп, қан тамыры одырайып тұрады, салмагын алма кезек оң, сол аягына салады. Сойтіп, ат жүргенде басын темен салып изектеп ақсайды. Біраз жер жүріп денесі қызғаннан кейін ұйыған қан тарап аяғының сылтуы басылады. Тұяқтың қыртысын және табанын ұстап көргенде ыстық табы білінеді, әрі ауырсынып тұрады. Аурудың асқынған түрі тобанаяқ деп аталады. Мұндай жағдайда ат аяғынан айырылады. Халықтың мал емдеу тәжірибесінде аяғына қан түскен атты бауырына дейін келетін ағын суға байлап, таластырады, яғни түскі аптап басылғаннан кеш батқанға дейін қояды. Онан кейін аяғын сорботқа (тұзды қара шай) сіңірген шүберекпен орап тастайды. Соңынан ысқылап, уқалайды. Аттың тобығының екі жағындағы тамыр мен шашаның барлау тамырынан өткір бәкімен шауып едәуір мөлшерде (1-2 шыны кеседей) қан ағызған. Егер артқы аяғына қан түскені белгілі болса, толарсақ басынан төрт елі темен оны бойлай қиғаш кеткен тамырға қандауырды жарты елідей сұғып, сэл-пәл қан шығарады. Бұл тәсілді толарсақ басын қанату деп атайды. Аяққа қан түсу. оңай жазылады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Аяққұр''' киіз үйдің құрылымдық бөліктерін ұстап тұратын сүйемел таңғыш бау. Екінші жағынан аяққұр үйдің ішкі интерьеріне сән береді, эстетикалық қызмет атқарады. Жіңішке, әрі жұқа етіп жасалған құрдың ерекше сәнді түрі уықтың иілген тұсынан жоғарылау, яғни уықтың аяғына қарай тағылатындықтан оны ерекшелеп Аяққұр деп те атаған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет Санат:Киіз үй +'''Ғаббас Сәдуақасұлы Тоғжанов ''' (1900, қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы Уәлиханов ауданы Жарқын ауылы– 1937) қоғам қайраткері, әдебиет сыншысы, публицист. Омбы гимназиясын (1917) бітіріп, Ташкенттегі Орта Азия университетінде (1922– 23), Мәскеудегі В.Г. Плеханов атындағы халық ш. институтында (1923– 24) оқыған. Жас кезінде Омбы қаласында құрылған «Бірлік», «Жас азамат» қазақ жастарының ұйымдарына қатысқан. 1919 22 жылдары Ресей коммунистік жастар одағы Сібір бюросы жанындағы қазақтатар секциясының хатшысы, «Еңбекші жастар» газетінің редакторы, Ақмола губерниясы төтенше комиссиясының хатшысы, Ақмола жалпы білім комитетінің алқа мүшесі, 1922 23 жылдары Ташкентте шыққан «Жас алаш» газетінің жауапты хатшысы, 1923 24 жылдары КСРО ұлт істері жөніндегі халық комиссариаты Орталық Күншығыс баспасы қазақ секциясының хатшысы қызметтерін атқарды. 1924 26 жылдары БК(б)П ОК баспасөз бөлімінің нұсқаушысы, 1926 28 ж. Қазақстан өлкелік партия комитеті баспасөз бөлімінің меңгерушісі, 1926 32 ж. «Еңбекші қазақ» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінің редакторы, 1935 36 жылдары Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының төрағасы, 1936 37 жылдары Қазақ КСР ХКК жанындағы көркемөнер істері жөніндегі басқарма бастығы қызметтерін атқарды. 1937 жылдары репрессияға ұшыраған. ==Абай туралы еңбектері== Тоғжанов Абай туралы алғашқы ауқымды еңбегі «Абай» атты моногр. очеркінен (1935) сол кезде үстем болған тұрпайы социологизмнің және соған байланысты туған «Абай үстем таптан шықты, сондықтан да ол сол таптың өкілі» деген ағат пікірдің сілемі байқалады. Тоғжанов таптық тұрғыдан Абай «қазақтың капиталдасқан феодалдарының жоқшысы» деген тұжырым жасайды. «Абайдың тілейтін арманы жақсы бай, өнерлі, епті бай» кедей-бұқараның қамын ойламады, «орыстың дворяндар бастаған ультрасын үлгі қылады» деген солақай сын көрініс береді. Таптық тұрғыдан осылай дей тұрғанмен де, очеркте Абайдың ақындық шеберлігіне байланысты соны ойлар айтқан. Ол Абай реализмін жоғары бағалаған. Абай «қазақтың жазба ұлт әдебиетін жасауға бас болды», «орыс әдебиетінің үлгілерін алды», «жаңа әдебиет түрлерін жасады», «қазақтың тіл байлығын ұқсата білді», «Сөз патшасы өлең тілін әдемілеп сырлап, құндызша құлпыртқан Абай болатын» (128-6.), дей келіп, оның ақындығын «таусылмайтын бұлаққа» теңейді. Ақын туралы ойларын «Абай самородок, қарадан оқымай шыққан талант» (137-6.), -деп түйіндейді. ==Дереккөздер== Санат:Шығыс Қазақстан облысында туғандар Санат:1900 жылы туғандар Санат:1937 жылы қайтыс болғандар Санат:Қазақстан әдебиет сыншылары Санат:Қазақстан қоғам қайраткерлері Санат:Сталиндік репрессия құрбандары +'''Аяқшы''' үй толы қонақтарға қымыз құйып таратушы. Аяқшы қолға су кұю, кеселерін жаңалау, қымыз сапыру, сусын әперу сияқты қызмет атқарады. Әдетте, үлкен жиын-той дастарқанының басына қызмет ету үшін бір-бірден аяқшы ретінде жасөспірімдер мен жас жігіттер белгіленген. Сонымен бірге халық арасында тамақ құюшы, ас тасушы адамды да аяқшы деп атаған. == Дере��көздер == Санат:Мәдениет +'''Әбжылан''' ертедегі аңыздарда, жырларда кездесетін мифологиялық образ. Ежелгі дәуірде жылан тотем болып саналған. Яғни ғажайып тылсым қасиеттердің иесі. Сондықтан жылан қазақи ғұрыптар мен және негізгі нысандарының бірі болды. Әсіресе, қазақтың фольклорлық дәстүрінде әбжыланды жағымды мифопоэтикапық образға айналды. Мысалы, «Әбжылан қабықты жігіт» қиял-ғажайып ертегісінде сәби жылан киімінде туады да, алапат күшке, сиқыршылықка ие болады. Сондай-ақ, батырдың кереметтігін, әйелдің таңгажайып сұлулығын да әбжыланға теңеген тұрақты теңеулер мен сөз орамдары эпикалық жырларда жиі кездеседі. Мысалы, Әбжыландай толғанып, Шұбарға қарғып мінеді (Алпамыс). Алтында қамшы қолға алып, Әбжыландай толғанып, Буралып кетіп барады (Қыз Жібек). Түркі халықтарының дәстүрлі мифологиялық түсінігінде жылан төменгі әлемнің өкілі болып саналады, ол алтынды қорып күзетеді, темір мен ұсталық кәсіпті жебеуші рухқа ие. Ертөстік ертегісінде бас кейіпкер жылан Бапыханның еліне саяхат шегеді, оның қызына үйленеді. Жер астындагы жылан патшалығын Шаһмаранның елі деп те атайды. Арбауда мары-мары жылан деген сөз бар, мұндағы мары парсыша «жылан» деген мағынаны береді. Ал әбжылан «үлкен алып жылан» дегенді аңғартады. Сонымен бірге аңыздар мен мифтік әңгімелерде жердің белдеуін әбжылан орап тұрады деген түсінік бар. Тотемдік танымның көмескіленуіне байланысты кейінгі замандарда әбжылан «қаскөй күш» ретінде көрінеді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Әбзелхана''' әбзелхананың екі түрі болды. Біріншісі, жазда, ерте күзде және көктемде көші-қонда пайдаланатын арнайы киіз үйден жасалған түрі. Екіншісі қыстаулар мен жатақ ауылда шағын етіп жасалған бастырма түріндегі орынжай. Әбзелхана күнделікті тұрмыста қолданатын әбзелдер мен сактауға арналған. Бастырма түрінде жасалған орынжайдың төбесі жабық, есігінен басқа жағындағы қабырғалары бітеу болып келеді. Оның ішіне әбзелдерді ілетін және қоятын арнайы сөре, ілгіш, ашабақан, арса, тұғыр орнатылады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Әбзелші''' төрт түлік малга қатысты әбзел- жабдықтарды жасаумен айналысатын шебер. Дәстүрлі ортада әбзелші деп көбінесе қайыстан немесе теріден малды айдау, байлау, бекіту, арқандау, жетектеу, үстауга арналған кұралдар мен жабдықтарды жасаумен айналысатын адамдарды атаған. Ертедегі малшылар өздеріне қажетті әбзелдерді өз қалауынша дайындап алатын болған. Еңбек болінісінің жіктелуі және сауда-саттық үрдісінің дамуына байланысты мал шаруашылығына кажетті тұрман, жабдық, құрал, әбзелдерді дайындау, жасау ісімен арнайы шұғылданатын кәсіп иесі Әбзелшілер пайда болды. Әбзелші әбзел жасауға қажетті қайыс, тері, көн, былғары сияқты материалдарды өзі дайындап, терінің түгін жидіту, иге салып оидеу, оны ұқсату секілді жұмыстарын өзі атқарған. Кейбір материалды арнайы тапсырыс ��еріп, жұрымшы, ишіге жасатып та алатын болған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Әбілет''' жын, сайтан, марту, албасты тәрізді зиянды күш иесі. Мұндай зиянды күш иелері байырғы қазақ қоғамында қара деген жалпы атаумен аталған. Мысалы, әбілет басты, Ә. басқыр дегеннің орнына қара басты, қара басқыр деген қарғыс сөздер қолданыла береді. Байыргы мифологиялық санада әбілет, албасты, марту т.б. сыртқы күш иелері көбіне басты, ұрды, соқты деген әрекеттермен байланысты айтылады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Әбілхаят''' () мәңгі өмір дарытатын қасиетті су. Мұндағы әб су, хаят өмір деген мағынаны білдіреді. Оны Қызыр пайғамбар тапқан, ол суды ішкендіктен, мәңгі өмір сүреді деген эпсана бар. Осылай кие дарыған Қызыр пайғамбар елсіз шел далада қиындыкқа душар болған жолаушыны желеп-жебеп жүреді. Әсіресе байырғы өлең жырларда Қызыр мен Ілияс аталардың аты қатар аталады. Әдетте Қызыр-Ілияс деп қатар Қызыр құрлықта, Ілияс теңіз сапарында жүрген жолаушыларды қолдап, жебеп жүреді деген сенім бар. Сондай-ақ, ел арасында мынандай әпсана бар: Ескендір патша тірі суды іздейді. Оған перілер көмектесіп, аңсаған арманы орындалады. Патша өмір суын ішпес бұрын ойға кетеді. «Егер мұны ішсем мың жасайды екенмін, болашақта мені не күтіп тұрғапы да Бұлдыр, одан да құдайдың өзі берген жасын жасап, олшеулі күнін кешейін деп бас тартады да, қасиетті су толтырылған торсықты балқарағайдың бұтағына іле салады. Сол торсықты карға шоқып, тесіп жібереді. Содан қарға мен әлгі балқарағай ағашы мың жасайтын болған екен деседі. Бұл мифтің тағы бір нұсқасында Ескендір патша тірі суды торсыққа құйып әкеле жатып, қарағайдың түбінде демалып жатқанда құзғын шоқып, тесіп жібереді де, киелі су қарағайға, аршаға төгілгендіктен ол ағаштар жап-жасыл болып, мәңгі жасайтын болады. Судың жердегі қалдығын түлкі жалап, жүні ағарғанша, тұмсығы тиіп құзғын да ұзақ жасайтын болғандығы айтылады. Жалпы түркі-моңғол халықтары, соның ішінде қазақтар мәңгі суды Тәңірдің сыйы, адамның жанын мәңгілік жасарту үшін жасалған шипалы су деп ұғады. Мәңгі су ұғымымен мәндес зәмзәм (Меккеде), кәусар (Жұмақта) деп аталатын қасиетті сулар бар. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Әдеп-иба''' қазақы дәстүрлі ортада тұрақтанып қалыптасқан моралдық нормалар мен ережелерден туындайтын қауым мүшелерінің мінез-қүлқына қойылатын этикалық талап. Ол бағзыдағы адамдардың дүниетанымдық пайымдаулары мен дәстүрлі ортадағы рухани, моральдік қүндылықтарынан туындап, тарихи- мәдени даму барысында орныққан қоғам мүшелері арасындағы (түрлі деңгейдегі жеке адам, ата, ру, қауым, этнос) қатынас нормаларын реттеу қызметін атқарады, яғни, тіршілік қамы мәдениетінде өзіндік реттеуші «тетік» ретінде қарастырылады. Қазақы түсінікте Әдеп-иба сақтау адамның жеке басының моральдік қасиеттерін таныта білуі ғана емес, оның қоғамдағы орнын, абыройы мен бе��елінің көрінісі. Әсіресе әдептілік, ибалық қасиет қазақ әйелінің, жастардың табиғатына тән, олардың санасында берік қалыптасуы, оның ізгі, яғни, жағымды деп қабылданған дәстүрлі құндылықтарға сай болуы талап етіледі. Қазақ әйелдсрі үлкеннің алдын кесіп өтпеу, дауыс көтеріп сөйлемеу, қайын жұртындағы үлкен, әрі сыйлы адамдардың атын атамау, ат тергеу сияқты әдептілікке қатысты ережелерді қатаң сақтаған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Әдірәм қалғыр''' қазақ әйелдерінің сөз саптауында ренжіген кезде айтылатын кейіс сөз. Негізгі сөз әдірәм адыра сезінен бастау алады. Оның мәні бос, құр бекер дегенді білдіреді. Адырам қалғыр қолданыстық түрі негізінен қарғыс мәнінде айтылған. Бұл ноғайлы ақындары шығармаларында көптеп қолданылады. Сонымен қатар Әдірәм қалғыр зілсіз әжуа немесе ойын-қалжың түрінде де қолданыла береді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Әзбарақ''' борсықтың баласының атауы. Қазақтарда ешқандай қолданыстық маңызы болған жоқ. Өйткені, ересек борсықтың майын емдікке Әзбарақты өлтіруге қазақы дәстүр қоспайды. Мұндай ұстаным, (бәлкім, борсықтың баласының атауына да негіз болуы. Себебі қасиетті тіршілік иесін қазақ әдетте барақ сөзін косып атайды. Борсықтың баласының Әзбарақ деп аталуына қарағанда қазақы ортада оның әлдебір тылсым қасиеттің иесі ретінде қастерленуі де мүмкін. Алайда айтылған уәжді дәйектейтіндей материалдар жоқтың қасы. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Әзірет Әлі''' Мұхаммед пайғамбардың күйеу баласы, мұсылмандардың аты аңызға айналған батыры, ислам дініндегі әділ халифалардың төртіншісі. Алайда тарихи тұлга болған Әлі 661 жылы қаза болғаннан кейін, исламда оның бейнесі аңыз-әпсанаға айнала бастады. Шығыс бейнелеу өнерінде Әзірет Әлі қасиетін көрсететін белгілері басының сыртын коршаған жалынмен, қолындағы Мұхаммед пайғамбардан мұраға қалған ұшы айыр қылыш Зұлпықармен, жауынгерлік аты Дүлдүлімен бейнеленеді. Аңызға айналған ерліктеріне байланысты мұсылман мифологиясының мифтік кейіпкеріне айналған Әзірет Әлі қазақтардың ислам дінін қабылдауымен қазақ ортасында батырлардың қолдаушы киелі піріне айналған. Қазақ батырлары жорықта, соғыста, шайқас алдындағы жекпе- жекке шыққанда басқа пірлерімен бірге Әзірет Әлінің де есімін атап, сыйынып қолдау сұрайтын болған. Әзірет Әлінің қылышы- Зұлпықар қазақтарда асыл қылыштың бейнесіне, эпитетіне айналды. Оның жауынгерлік аты Дүлдүл батырдың тұлпарының эпитеті ретінде қолданылады. Әзірет Әлі қазақтың халық ауыз әдебиетінде Алланың Шері, Арыстан, Шер Әлі, Әлі Шер деген бірнеше лақап аттарымен де аталады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +alt=A. (; ғылым) медицинаның удың қасиеттерін, организмге тигізетін әсерін, улану салдарынан туатын өзгерістерді, уланған адамды емдеу әдістерін зерттейтін саласы. Токсикологияның бірнеше саласы бар. Мысалы: әр түрлі жануарлар мен өсімдіктердің химиялық заттарға қайтаратын жауабының ерекшеліктерін токсикология; ауыл шаруашылығы жануарлары мен кәсіптік аңдардағы осындай ерекшеліктерді зерттейді. Әскери және сот токсикологиясы клиникалық токсикология мен патологиялық анатомияның мәліметтерін негізге алады. Өнеркәсіп, өндіріс, әсіресе, химия өнеркәсібінің дамуына байланысты токсикологияның ''кәсіптік улану'' немесе ''өндірістік улану'' деген жаңа салалары пайда болды. Токсикологияның ең маңызды саласы ''медициналық токсикология''. Ол жалпы, және болып бөлінеді. Жалпы: токсикологияның міндеті химиялық заттардың токсикология әсерінің жалпы механизмін; клиникалық токсикология уланған адамдарға диагностика қойып, оларды емдеу әдісін; профилактикалық токсикология улануды болдырмау үшін алдын ала сақтандыру шараларын зерттейді. Улы заттар туралы алғашқы деректер ежелгі Рим дәрігерлері Диоскорид, Үлкен Плиний, Платон, т.б. ғалымдардың еңбектерінде жазылды. жеке ғылым саласы ретінде 20 ғасырдың ортасында қалыптасты. Республикада токсикологиялық зерттеулер 20 ғасырдың 50-жылдары Қазақстан Ғылым академиясының Өлкелік паталогия институты (қазіргі Гигиена және эпидемиология ғылыми-зерттеу орталығы) жанынан гигиена және кәсіби патологиялық сектор ашылғаннан кейін басталды. Қазақстанда токсикология ғылымының қалыптасып, дамуына үлес қосқан ғалымдар: ''О.С.Глозман, Б.Атшабаров, Т.Х.Айтбаев, А.А.Мәмбеева, В.П.Чемакина, Н.П.Касаткина, И.Т.Төлеев, Э.Л.Бейсебаева, Е.А.Біртанов'', т.б. ==Дереккөздер== +'''Әзірет жалман''' астық жинау кезінде көрінетін орақ пен орақшының Әзірет жалманның пайғамбар салық деген ұғымға қатысы бар. Егін орып, қырман басты рып жатқан кезде диқан баба әртүрлі кейіпте, мәселен, жылан, жалман, кедей-кепшік бейнесінде көрінуі мүмкін. Сол себептен де жылан үйілген бидайдың астына кіріп кетсе, жақсылыққа балап, тығылған жыланға ақ құйып шығарып салған. Халық жыланды ырыс, байлық әкелуші деп есептеген. Осындай әртүрлі нышандарды ескеріп, Диқан баба немесе Қыдыр қырманға келеді деп жорыған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Лондондық Олимпиада және Паралимпиада ойындарының Ұйымдастыру комитеті''' (''LOCOG'') 2012 жылғы Жазғы Олимпиада және Паралимпиада ойындарының өткізілуі мен ұйымдастырылуын қамтамасыз ететін, сонымен қатар іс-шараларға жауап беретін ұйым болып табылады. Оны жауапкершілігі шектеулі компания ретінде Ұлыбритания Үкіметінің мәдениет, БАҚ және спорт ісі жағындағы Департаменті және Лондон мэрі мен Британиялық Олимпиада ассоциациясы мақұлдады. == Тағы қараңыз == *2012 Жазғы Олимпиада ойындары *2012 Жазғы Паралимпиада ойындары *Олимпиадалық Тасымал ұйымы == Дереккөздер == == Сыртқы сілтемелер == London 2012: LOCOG formally established at the official website of the Olympic Movement Санат:2012 жылғы Жазғы Олимпиада ойындары Санат:Олимпиада ойындары +'''Балдыз қалың''' қалыңмалы төленгеннен соң қалыңдық қайтыс болған ж��ғдайда қазақ дәстүрі бойынша қалыңдықтың сіңлісін (балдызын) алу кезінде төленетін қосымша қалыңмал. Алайда, бұл ақы күйеу қайтыс болған қалыңдығына ұрын барған болса ғана төленеді. Егер бұрынғы қалыңдығына ұрын келмеген болса балдыз қалың төленбейді. Балдыз қалың күйеудің балдызын алу үшін бұрынғы қалыңмал үстіне түйе бастаған тоғыздан тағы да қалыңмал төлеуінің атауы. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Балиғатқа жету''' дәстүрлі ортада қыз бала он үш жаста, ұл бала он төрт-он бес жаста балиғатқа, яғни кәмелетке толады деп есептелген. Қазақтар он үш жасқа толған қыз балаға он үште отау иeci деп есейіп бойжеткен ретінде қараған. Сөйтіп қыз баланы күйеуге беру қамына кіріскен. Қазақ ортасында өлген адамның жаназасын шығарып, дәуір айналдыру, ысхат түсіру балиғатқа толған адамға ғана қатысты орындалады. Балиғатқа жеткен күннен бастап қаза болған намазы, ораза күндері үшін туыстары күнәсін алу рәсімін орындайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Байқалмақ''' қаймақты қайнату арқылы дайындалатын, тез әзірленетін тәтті тағамның түрі. Сүт бетіне түскен қаймақты жинап алған соң, қайнату кезінде аздап бал, ұн сеуіп араластыра отырып қоюландырады. Байқалмақты жаңа сауылған түйе сүтін әбден қоюланғанша бірқалыпты жайлап қайнатып та пісіреді. Байқалмақ алыс сапарға алып жүруге жарайтын, сапасы ұзақ уақытқа дейін бұзылмайтын, нәрлі азық. Сонымен қатар асқазан, өкпе, жөтел т.б. ауруларына да дәрулік қасиеті бар. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Сабат''' (''Балқаш'') көктемде су тасып, өзен-көлдердің маңайындағы ойпаңға су жайылғанда пайда болатын үлкенді-кішілі көлшіктер. Олардың жағасы ну қамыс, қалың қоға, көкорай шалғын болып келеді. Сабат, балқашты көбінесе қобы немесе қобы су деп те атайды. «Қозы Көрпеш Баян Сұлу» жырында Қарабай жетім ұлға қыз бермеймін деп, түйелерге артып келе жатқан сабаларын жарып, қымызын қобы суға ағызып жібереді. ''Бір жерде келе жатып бөгеледі, ''Өзі ақымақ нәлеті кім көреді? ''Тоқсан нарда сабаны жарып тacтaп, ''Бір қобыны қымыз қып жөнеледі. Қобы, қобы су атауларының дыбыстық өзгеріске түскен тағы бір нұсқасы жыраулар мұраларында кездесіп отырады. XV ғасырда өмір сүрген Доспамбет жырау: ''Қоғалы көлдер, көлі сулар, ''Қоныстар қонған өкінбес. ''Арыстандай екі бұтын алшайтып, ''Арғымақ мінген өкінбес, дейді. Осындағы қом су тіркесі қобы су дегенмен төркіндес екендігі байқалады. Қобы, қомы су тәрізді байырғы сөз саха (якут) тілінде де сақталған. Сахаларша холю шығанақ деген мағынаны білдіреді. Қазақ тіліндегі қобы (су) мен қом (су) дегендердің түбірлес екендігін екі түрлі тарихи дыбыстық құбылыс арқылы түсіндіруге болады. Бұл сөздерде „б“ мен „м“ дыбысы алмасқан. Мұндай алмасулар қазақ тіліндегі кейбір сөздердің дыбыстық құрамында кездесіп отырады: төбешік төмпешік, топар (тобар) томар көлшік, құрбандық құрмалдық, жабылды жамылды т.б. Екіншіден, ұяң дауыссыздың үндіге алмасуы соңғы буындағы „ы“ дауыстысының көмескіленіп «түсіп қалуына» эсер еткен. Сонымен, қом суы мен қобы судың (ықшамдалған түрі қобы) шығу негізі, түп-төркіні бір. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Балта''' ағашпен жұмыс істегенде шабуға, жаруға қолданылатын өткір жүзді, металдан жасалған ағаш сапты шапқыш құрал. Жұмыстың ыңғайына, пайдаланылуына қарай балтаның да бірнеше түрі бар: жуан дөңбектерді жаруға арналған балтаны шой балта (шүй балта); шеберлер ұстайтын жүзі өткір ақ балта; отын жаруға пайдаланылатын қарапайым қара балта; шотбалта бір жағы шот, бір жағы балта сияқты жасалған, шабуға, жаруға және ұсақтап, жұқалап шабуға болатын құрал; ағашты оя шабуға арналған жүзі қобылай куыс соғылған қуыс балта. Шеберлер тілінде балта, балға, шот сияқты құралдардың ортақ атауы ретінде балта шот, балға шот тәрізді сөздер қолданылады. Балтамен ерге қажетті ағаш дайындау барысында сына деп аталатын көмекші құрал да қолданылады. Сына жуан ағашты жаруға, яғни желімделген ағаш бөліктерін қысып тұруға арналған көмекші құрал. Оны қайың, қарағай, емен сияқты қатты ағаштардан кесіп-жонып немесе темірден де жасайды. Сынамен дөңбекті жару үшін алдын ала балтамен із салып алады. Одан соң ағаш сынаның жүзін сол із-жарыққа қадап, оны балтаның шүйдесімен емес, қапталымен жайлап ұрады. Сынаны балтаның шүйдесімен ұрса, ағаш сына жарылып кетуі мүмкін. Сондықтан сынамен, балтамен жұмыс істегенде осы әдіс қолданылады. Шеберлер кейде жарылмасын деген мақсатпен сына жүзінің қарсы жағын темірмен құрсаулап қояды. Ол сынаның мойнағы деп аталады. Қазақы ортада ағаш ұсталарын балташы деп те атаған. Балташылық өзіндік дәстүр мен қалыптасқан тәсілдері бар кәсіптің түрі болды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Балта''' шабу арқылы зақым салатын жауынгерлік қару. Жауынгерлік балта екі функционалдық бөліктен тұрады: қарудың металдан жасалып, жарақат салуға арналған негізгі бөлігі «басы», қолға ұстайтын бөлігі «сабы». Жауынгерлік балтада жүзінің жалпақтығы орташа болып, жоғары ұшы тіктеу, төменгі ұшы сағағына қарай сәл дөңгеленіп келеді. Алғашқы балталар тас дәуірінде пайда болғанмен, тікелей жауынгерлік қару ретінде жауынгерлік балта көшпелі халықтарда біздің заманымызға дейінгі II мыңжылдықтан қолданыла бастаған, бұл кездердегі балта бастары қоладан арнаулы қалыптарда құйылып жасалған. Жауынгерлік балта ерте заманнан ғұрыптық мәнге ие болған, сондықтан көне заманда жауынгерлік балтаның ғұрыптық нұсқалары да жасалып, олардың жүзінің беттері, шүйдесі, сабы әртүрлі өрнекпен, тотемдік жануарлар мен аңдар бейнелерімен керкемделді. Темір рудасын игеру барысында орта ғасырда жауынгерлік балта басының көптеген жаңа түрлері жасалына бастады. Көшпелі түркі-моңғол халықтарында жауынгерлік балта салтатты жауынгердің басты қаруының бірі болды, соғыста жа��ынгерлер балтаны негізінен қоян-қолтық айқаста пайдаланды. Жауынгерлік балта ер қаруы-бес қарудың құрамына кіріп, айқас алдындағы батырлардың жауынгерлік жекпе- жегі мен әртүрлі тойларда өткізілетін сайыстарда басқа жауынгерлік қарулармен бірге балтамен шабысу сайысы да өткізілген. Қазіргі замандағыдай, бұрынғы кездерде де көшпелі халықтардың әскерінің құрамы қару түрлеріне қарай бөлініп, айқаста жауынгерлік балтаны қолдануды жетік меңгерген жауынгерлерден жеке әскери беліктер, қосындар құрылған. Қазақтарда балтаны жауынгерлік қару ретінде қолдапу XIX ғасырдың аяғына дейін сақталып келді. Жауынгерлік балталардың басы болаттан, темірден соғылып, сабы қатты ағаштан жасалып, шығып кетпес үшін басы сабына қосымша екі темір бекітпелер арқылы ұстатылды. Сыртындағы темір бекітпеге күміспен қақталып ою салынып, ал алдыңғы жағындағы бекітпе қарсыластың қаруын кесуге арналған өткір жүз түрінде жасалды. Кейбір балта саптары берік болу үшін баспалау әдісімен өрнектелген күміс қаңылтырмен, ал кейбірі терімен қапталып, металл жапсырмалармен көркемделді. Кейбір балталардың шүйдесі төртбұрышты немесе дөңгелек келген балға түрінде жасалып, қосымша ұру, соғу арқылы зақым салуға қолданылды. Қазақ балталарының жүзінің беттері әдетте күміс қақтау, алтынмен, күміспен булау, қырнау әдістері арқылы, ал металмен қапталған саптары баспалау әдісі арқылы өсімдік өрнекпен әшекейленді. Көшпелі түркі халықтарының көне мифологиялық дүниетанымында жауынгерлік қару әлемнің үш сегментін байланыстырып тұратын «әлем ағашының» алломорфы ретінде бейнеленеді. Сондықтан қазақтардың балталарының бастары мен саптарында қолданылатын өрнек түрлері көбінесе «әлем ағашы» өрнегінің әртүрлі вариантары болып келеді. Бұл өрнектердің қолданылуы балтаның көне замандағы ғұрыптық сипатының қазақтарда көркемдік дәстүр ретінде сақталып келгенін айғақтайды. Сәнді балталардың саптары асыл тастармен де әшекейленді, кейде балта бастарында киелі сөздер немесе арнау сөздер жазылды. Қазақтардың жауынгерлік балталары сабының ұзындығына қарай қысқа, орташа және ұзын сапты болып келеді. Қыска сапты балта (балташық) сиректеу қолданылды да, ең көп қолданылғаны сабы орташа ұзындықты балта, ең аз қолданылған ұзын сапты балта болды. Дәстүрлі мәдениетте жауынгерлік балта әскери құрал ретіндегі утилитарлық қызметінен басқа түрлі символдық, белгілік және ғұрыптық мақсаттарда да қолданылды. Көне заманда жауынгерлік балта көп халықтарда оны ұстаушылардың сакральдық рөлін көрсететін символдарының бірі болды. Осы ерекшелігіне сәйкес қасиетті мүлік, жоғары құндылығы бар зат ретінде балта көшпелі қоғамдағы түрлі әлеуметтік және мемлекетаралық қатынастарды белгілейтін әртүрлі ресми сыйлардың құрамына кірді. Көне магиялық сенімдерге сәйкес ерте заманнан айбалтаның зұлым күштерден, р��хтардан қорғау, сақтау күші бар деп түсінілді де, апотропеикалық (қорғау, сақтау) магиялық ырымдарда қолданылды. Түркі халықтарында зұлым рухтармен айқасуға, күресуге көмектестін құралы ретінде балта олардың ғұрыптық қаруларының бірі болған. Қазақ бақсылары да жауынгерлік балтаны зікір салғанда пайдаланды. Батыс Қазақстандағы қазақтардың жауынгерлік символ ретінде бейнеленген әртүрлі жауынгерлік балта бейнелерін көруге болады. Жауынгерлік балтаның символдық, магиялық мәніне байланысты қазақтарда ер адамның есімдері ретінде ер балаларға Балта, Балтабай, Қарабалта деген сияқты есімдер де қойылған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Балтам тап!''' жастар ойнайтын ұлттық ойын. Қазақы ұғымда бір жұмысты аяғына дейін тындырмай, бір-біріне сілтеп, тиянақ таппағанда «балтам тaп ойнағандай» деп кейіс білдіретін сөз бар. "Балтам тап!" жастардың бір-бірін қыжыртып ойнайтын ойыны. Ойынға жиырма-отыз адам қатысады. Ойыншылар малдас құра шеңбер жасап, дөңгелене отырады да, қолдарын артына ұстап, жасырын түрде ұсақ затты (сақина, асық) бір-бірінің қолына береді. Шеңбер ортасындағы ойыншы қолдан-қолға берілген заттың кімде екенін табуы керек. Егер тапса, шеңбер құрған ойыншылардың арасына кіреді де, шеңбер ортасына басқа ойыншы шығады. "Балтам тап!" ойынына ұқсас "сақина тастамақ" ойыны да бар. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Балташы''' ағаш ұстасы, ағаш шебері. Қазақы ортада орыс отаршылдығының қазақ даласына үстемдігі толық орнаған кезінен бастап балташылық деп аталатын кәсіптің түрі қалыптасты. Қазақ балташылары бөренеден қиып, қиюластырып үй салған, яғни оның шатырынан бастап есік-терезесін жасаған және еденін салған. Сондай-ақ арба мен шана сияқты шаруашылыққа қажетті құралдар мен тұрмыстық бұйымдарды да жасады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Тоқал''' сөзінің мағынасы түсіндірме сөздікте қатын үстіне алған әйел. «Нұртаза әлгі әзірде тоқалының үйінен шығып, ...екі шақырымдай жердегі қойлы ауылға келген» (С. Жүнісов, Ақан сері.). Біздің байқауымызша, мына «тоқал» тұлғасының «мүйізсіз» ұғымын беретін «тоқал» сөзімен мағына жағынан ешбір байланысы болу мүмкіндігі жоқ. Сондықтан сөз төркінін басқаша іздестірген жөн болмақ. Парсы тілінде біздегі «екі» мағынасын «до» тұлғалы сөз берсе, «екілік», «екінші» ұғымдарын «дохал» сөзі түсіндіреді. «Дохал» сөзі кейбір түркі тілдеріне ауысып, «тоқал әйел» тіркесі пайда болып, кейін «әйел» сөзі түсіріліп, «тоқал» қалыптасуы ғажап емес. Бұл тұрғыдан қарағанда «тоқал әйел» біздің қазіргі түсінігімізге аударғанда «екінші әйел» болады. Бәйбішеден (қараңыз «бәйбіше» сөзінің төркінін) кейінгі алған әйелдің «екінші» болып аталуы да дағдыдан тыс керінбесе керек. ==Дереккөздер== +'''Балшық бастыру''' кірпіш жасау немесе үй сылау үшін сары топырақтан лай, батпақ жасау, илеу. Балшық бастыру үшін су құйылған топыраққа сабан, қурай шөп қосып, кетпенмен араластырып, дайындалған лайды бірер күн бұрын иін қандырады. Иін қандыру үшін жалаңаяқтанған жігіттер аяғымен басады, кейде ат пен өгіз күшін де пайдаланады, яғни лай үстінде арлы-берлі жүріп, ат, өгіз тұяғымен балшықты араластырып басады. Сонан сон біртегіс етіп жаймалай дөңгелектеп, оның кенересін кетпенмен көтеріңкіреп қояды да, күнге кеуіп, тобарсып қалмау үшін бетіне су сеуіп бұқтырады. Үстін сабан не шеппен жауып қояды. Дайын болған батпақты ішіне жұқалап сабанның үгіндісі немесе құм себілген қалыпқа құйып, тегіс, құрғақ, дөңес жерге төңкеріп, қалыпты босатып алады. Дайын болған кірпіш бірнеше күн кептіріледі. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Балшық үй''' қазақтың ертедегі дәстүрлі баспанасының бірі. Балшық үй салудың әртүрлі тәсілдері бар. Қабырға қалып жасап, ортасына лай құйып, бітеу қабырға тұрғызып жасалатын үй түрін «балшық бітеу үй» деп атайды. Балшық үйдің қабырғалары жарылып кетпеу үшін, құрым киізді сұйық батпаққа малып, қабырғаларын ысып шығады. Мұндай үйлер жаз мезгілінде салқын болып, қыс маусымында жылы болатындығымен ерекшеленеді. Негізінде осындай құрылысты қазақтар қыстау, қыстақтарға салған. Оңтүстік өңір қазақтары қазіргі кезде де осы әдіспен Балшық үйлер тұрғызу ісін әлі де жалғастыруда. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Балық айдау''' балығы мол өңірлерде көпшілік бірге ұжымдасып атқаратын шаруашылық іс-әрекеті. Көп адамның тізе косып қимылдауы қажет болатын мұндай әлеуметтік науқан, әдетте балық аулауды кәсіп ететін өңірлерде жыл сайын бір рет, қазан айында Бұрын Ертістің саласы Қалжыр бойын мекендеген ауылдар бес-оннан бірігетін болган. Балық айдауды ұйымдастырудың өзіндік ережесі бар. Әуелі сәрсенбінің сәтті күні таңдалып, маңайдағы ауылдарға түгел хабарланып, басқарушы адам сайланады. Қолында бар құрал-жабдығын сайлап, еркектер түгел қатысады. Ал әйел қауымы балық айдаған еркектерге өз аулының тұсынан өткен кезде сусын беріп, өзге де қажетті дүниелермен қамтамасыз етіп, көмек көрсетеді. Ол туралы жазушы М.Юсупов былай деген еді: «...Әр ауылдан төрт жігітті сал бууға, төртеуін аба тоқуға шығарады. Олар әуелі кепкен қу бөренені су жағасына жеткізіп, жуан, жіңішке бастарын айқастырып тізеді де, кендір арқанмен матап, сал буады. Оны суға түсіріп, арқанмен жағадағы ағашқа таңып қояды. Екінші топ тал мен қаданы дайындап алған соң, айырықтың суын бөгеп, шарбақ тоқиды. Мал қораның шарбағы тәріздес етіп аба салады. Абаның шарбағынан кесек балық тосылып, ұсақ балық бөгелмей өтіп кететін болу керек. Тым тығыз тоқылса, судың алдын да бөгейді. Осылайша дайындық жұмыстары аяқталған соң, «балық айдауы басталады. Жігіттер қолдарына ағашпен саптаған сере ұстап, қатарласқан caл үстінде тұрады. Сал екі қатар болып жүреді. Алдыңғы қатардағылар иірімде тығылып жатқан балықтарды үркітіп, алға салып айдаса, екінші қатардағылар жарылып кері қашқан балықты қайырып, топқа қосады. Тіпті қайыру бермей кеткен қашаған балықтарды қайырықшылар тобы иіріп, үйірге айдап тығады не болмаса серемен, шаппа қармақпен шаншып алады. Ал су жағалай ілесе жүрген әйелдер мен балалар қолдарына сере, шаппа қармақ ұстап көмек көрсетіп, темір шелек, легендерін даңғырлатып судағы балықты үркітеді». == Дереккөздер == Санат:Балық аулау +Кептірілген балық '''Балық кептіру''' тұздалған балықты көлеңкеде желес қақтап кептіру. Балық кептіру үшін су құйылған науаға тұзды мол етіп салып, балықты тұзды суда бір күн, салқым жер болса екі күнге салып қояды. Таңдалған балық сазан болса, ішек-қарнын тазалап, ал торталарды сол күйінде салады. Тұз сіңген соң ірі сазан балықтарды арасы жел қағатындай егіп қақтайды, ал торталарды екі-үштен бір-біріне қосып, желбезегінен сым өткізіп тізіп, суын сорғытады. Суы сорғыған балықтар тез кеуіп қақталады. Көлеңкеде кепкен балықтың майы бүкіл денесіне тарап, дәмі кіреді. Кептірілген балықтарды дәмді болу үшін әрі ұзаққа сақталу үшін түтінге ыстайды. Ыстау үшін жерошақ қазып, үстіне балық ілінген мосыны қойып, ошаққа қамыс немесе ағаш жаңқасын бықсытып жағып, мосы үстінен балық жақсы ысталу үшін ағаш бөшке жауып қойып, түтінге исі сіңгенше ұстайды. Балық кептіру күз уақытында жиі жасалады. Ысталған балықты көлеңке жерде сақтайды. == Дереккөздер == Санат:Балық аулау +'''Балық қуырдақ''' балық етін қуырып дайындайтын тағам түрі. Дәмді әрі жеңсік ас болатын мұндай тағам тәнге қуат беріп, дертке дауа болады. Балық қуырдағын жеген адамның өңі қарақошқылданып толады, денсаулығы да жақсара түседі. Бұрынғы емшілер жас балаларды балық майымен, ересек адамдардағы кейбір ауру түрлерін балық қуырдағымен де емдеп жазған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Балық өлең''' қайымдасып айтатын стереотиптік жұмбақ айтыстың бір түрі. Айтысушы екі адамның бірі балықтың тегі, түрі, аты туралы өлеңмен сұрақ қойып, екіншісі шешімін табады. ''-Айтайын айт дегенің емен екен, ''Мен көрдім емен жолы төмен екен. ''Көсілген қөмекейің ақын болса, ''Балықтың ең үлкені немене екен? ''-Балықтың ең үлкені жайын екен, ''Бір жұрты ер жігіттің қайын екен. ''Қылығың ел жұртыңа жағып өтсе, ''Алдыңда халал жарың дайын екен. ''-Айтайын айт дегенің емен екен, ''Мен көрдім емен жолы төмен екен. ''Жасыңнан жұмбақ қуған дана болсаң, ''Балықтың екіншісі немене екен? ''-Біреуі онан кейін шортан балық, ''Қонады түйелі бай сортаңды алып. ''Атадан артық туған асыл болсаң, ''Балықты мен ұстаған жүр таңдалық. Қарсыласының білігін, білімін, тапқырлығын сынау мақсатында берілген балыққа қатысты сан қырлы сұрақтарға екінші ақын өз пайымымен жауап береді, сұрақ-жауап түріндегі өлең осылайша жалғасады. Халық арасында мал, жан-жануар, табиғат көрінісі сияқты тақырыптар арқау болған тay өлең, су өлең, жер өлең, агаш өлең тәрізді айтыс түрлері де кездеседі. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +Уха '''Балық сорпасы''' балық етін қайнатып дайындалады. Пияз, бұрыш қосып ішсе, шаршап, қалжырағанға әл беріп, көптеген дертке шипа болады, шаршауды шығарады, сүйекті күшейтеді делінеді. Қазақтың ежелгі тәжірибесі бойынша, аяқ-қолдың буыны ауырса, құрқұлақ сырқаты кезінде шортанның сорпасы ем саналады. Дәстүрлі ортада балық етін жегеннен ісейін ақ тағам ішпеген жөн деп санайды. Себебі «алапес» тәрізді қауіпті ауруларға душар болады деген. Үлкен өзен- көлдер жағасында тұратын қазақтар үшін Балық сорпасы күнделікті азық емес, тек емдік үшін қолданылған тағам болған. Бұл тағамға қатысты қазақы ортада «Құданың құдасы балықтың сорпасы» деген сөз орамы жиі айтылады және ол балық сорпасының зәрушілікте емдік қасиеті болғанымен, мал етінің сорпасынан кенеуі кемшін, қуаты аз екендігін меңзейді. Ал бұл жердегі құданың құдасы дегені оның алыс туыс екендігін көрсеткені. Сонда аталмыш мақал құданың құдасы қаншалықты алыс туыс болса, балықтың сорпасы да қазақ дастарқаны үшін соншалықты зэру тамақ емес дегенді білдіреді. == Дереккөздер == Санат:Балық аулау Санат:Балықтар +'''Балық уылдырығы''' (''Балық тарысы'') балықтар мезгіліне қарай көшеді, қыс түсіп, мұз қалыңдағанда тармақ өзендегі балықтар ұлы өзенге, тереңге қарай тартады, ал көктемнен жазға дейін ағынды өзендерден уылдырықтың дамуына қолайлы тармақ өзендерге, суы жылы, ағыны баяу, таяз жерге жүзіп барып, уылдырық шашады. Балық уылдырығы тарыға ұқсайтындықтан опы балық тарысы деп те атайды. Балықтың құнарлы, нәрлі болатын уылдырығын ұнға аунатып алып қуырып та жейді. Ал бекіре, қызыл балық уылдырығын сүзгіден өткізіп, шырыш ажыратып, шикілей сақтау арқылы тағам ретінде пайдалапады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Балықты кие тұту''' балық мифологиялық түсінікте төменгі су әлемінің өкілі болып саналады. Ежелгі түсінік бойынша, жерді балық көтеріп тұрады екен. Байырғы қазақ ортасында балыққа қатысты ырым-тыйымдарды қатаң ұстанған. «Аяғы ауыр әйел балық жесе, мылқау бала туады», «балықтың құйрығын ұстасаң, қармағыңды балық қаппайтын болады», «балық же» деп мәзірет жасауға болмайды, олай істесе, айтумен балық жеген адам балық қылқанына қақалып қалады деседі. Арал өңірінде «Сазан пейіш көрген балық, сондықтан оныңмың басын мүжісең, пейішке барасың» деген ұғым бар. Осы өңірде жайын балықтың арқасы неге шұбар болғаны туралы мынадай миф бар. «Адамата мен Хауана пейіштен қуылып жерге түскенде адасып қалып, ұзақ уақыт бір-бірін аңсап, бейнетпен тірлік кешкен деседі. Екеуі бірін-бірі ғаламат сағынады. Бұны жайын балық сезіп, екі мұңлықтың кездесуін тілеп, күтіп жүреді-міс. Суық күннің бірінде, жер бетіндегі судың бәрі қатып жатқан кезде, ақырьі екеуі табысып, мұз үстінде қауышып, төс түйістірген деседі. Әйел адамның бөксесі суық болатыны Хауа мұзға шалқайып жатқандықтан, а�� еркектің тізесі суық болатыны Адам атаның тізесі алғаш мұзға тигендіктен деседі. Дәл осы сәтте жайын ол екеуінің астына келіп, жонын төсеп тұрады. Сол кезде махаббат нұры мол Адамата мен Хауананың жүрек оты тоң-мұзды ерітіп те жібереді. Ал Адамата тұқымы тасып-төгіліп мұз бетіне шашырал, жайынның жона жұғып та қалады, содан жайынның арқасы шұбар болып, ол ерекше күшке ие балыққа айналған» деседі. Асқа, аруаққа арнап сойылған малдың сүйегін толық мүжіп болған соң, түгел қалпында терең суға ағызып жібереді, себебі марқұмның артындағы ұрпағы балықтай молайып, тұқымы жайылады деп түсінген. Міне, осындай ырым-тыйым, мифтерден балықтың киелі екендігі тұспалданады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Балықшы әулие''' -Түркістан ауданындағы Теріскейден Түркістанға асатын жолдағы Суындық деген жерде орналасқан киелі әулиелі орын. Басында үлкен бұлағы бар, ішінде толған балық, суы суық, емдік қасиеті мол. Бұлақ басы тоғайлы-тасты жер, балығына ешкім тиіспейді. Әулиеге түнеп сиынушылар балықтарға жем тастап, ырым қылады. Балығын ұстаған адам жаманшылыққа кезігеді деседі. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +''Химия''. '''Тоқмұрзин Қыдырма Хамитұлы'''(25 Наурыз 1938 жылы туған, Солтүстік Қазақстан облысы Ғ.Мүсірепов ауданы Қараағаш ауылы 2016) химия ғылымының докторы (1990), профессор (1993), Қазақстан Ғылым академиясының академигі (2003). ==Қысқаша өмірбаяны:== 1963 жылы ҚазМУ-ды (қазіргі ҚазҰУ) бітірген. 1963–1970 жылдары ҚазМУ-да аспирант, ғылыми қызметкер. 1970–1975 жылдары Қазіргі Атырау мемлекеттік университетінде кафедра меңгерушісі. 1975–1988 жылдары Қазақстан Ғылым академиясының Мұнай химиясы және табиғи тұздар институтында лаборатория меңгерушісі, директор болды. 1988 жылдан ҚазҰУ-да кафедра меңгерушісі қызметін атқарады. ==Еңбектері:== «Синтез нуклеофильные реакции шестичленных азот серосодержащих соединений карбональной группой» тақырыбында докторлық диссертация қорғады. Негізгі ғылыми еңбектері гетероқұрлықтық қосылыстар химиясына, стереохимияға, органикалық қосылыстардың реакциялық қабілетіне арналған. 100-ден астам ғылыми жарияланымның авторы, оның ішінде 30 авторлық куәлік пен өнертабыстың иегері. +'''Балықшылар пірі''' Қызылорда облысы, Қармақшы ауданы, Сырдария жағасында орналасқан әулиелі орын. Ел аузында тараған аңыз бойынша әулие Қармақшы ата (шамамен 1630-1710 жылдарда өмір сүрген, шын есімі Жүсіп, кейде Дәулен деп те аталады). Сыр бойының жағасынан жеркепе қазып, сонда тұрған, қармақ құрып, балықшылықты кәсіп еткен. Тапқан балығымен бүкіл ауыл-аймақты асырап, еліне қорған болған, жүргіншілерге қол ұшын берген қайырымды адам болған. Ел аузындағы аңыз әулиенің Қармақшы ата атануын балыққа қармақ салуды кәсіп еткендігімен байланыстырады. Қармақшы ата кейін балықшылар піріне айналып, әулие атаның шапағатына бөленген елді мекен кейін Қармақшы ауданы деп, осы кісінің атымен а��алып кеткен. Әулие қабірінің басына кезінде мазар салынып, белгі тұрғызылған. Қармақшы ата Найман тайпасының Бағаналы руынан шыққан деседі. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +өзен-судың бойын мекендейтін елдердің айналысатын кәсібі. Ертеде қазақтар арасында кең тарамаған, тек балығы мол су бойына жүт не болмаса басқа себептермен көшіп, тіршілік қамымен тұрақтап қалған жұрттың ғана айналысатын тіршілігі болған. Балық аулау ерте кезеңде қарапайым түрде болды. Әуелі балықты тұйық жерге қуып қамап, қолмен және шанышқы түйреп ұстаса, соңынан қайық пайдаланып, кармақпен аулады. Балықшылар балық аулауға қажет жабдық, аспаптарды жасап алуды үйренді, балық аулаудың тиімді мезгілдерін, орындарын, әдіс-тәсілдерін меңгерді. Қазақ жерінде орыс қоныстанушылары санының өсуіне және Ресеймен байланыстардың кеңінен өрістеуіне байланысты балық және балық өнімдеріне сүраныс өсе бастады, сол себепті балықшылық XIX г.-дың аягы XX г.-дың бас кезінде көптеген адамдардың күнкөріс кәсібіне айналды. Каспий теңізі жагалауында, Шалқар, Имантау, Щучье, Чебачье, Зайсан, Алакөл, Балқаш көлі, Арал теңізі, Жайық, Сырдария, Қара Ертіс, Іле, Шу озендері жагалауында Б.-ты кәсіп еткен қазақ қауымдары пайда болды. Б.-пен негізінен ер адамдар айналысты. Б.-пен қазақтар қосалқы кәсіп ретінде айналысты десек те, Сырдың төменгі ағысы бойында XIX г.-дың екінші жартысы XX ғ.-дың бас кезінде кәсіптің бір түрі ретінде дамып, Сырдың Арал теңізіне қүяр түсында балықшы ауылдары қалыптасып, өңірде Б. кэсібі қазақтардың тіршілігінде айтарлықтар мэнге ие бола бастады. Орынбор-Ташкент темір жолының салынуы Арал теңізі және Сыр өңірінде балық шаруашылығының одан эрі дамуына эсер етті. Арал теңізінде балықты «аханша» деп аталатын тормен және ширатылган жіппен тоқылган аумен аулады. Аханшаның үз. сажын, ені сажын, ал аудың үз. сажын болды. Бүл жерде балық түсімі балық аулаумен айналысатын қауымдастықтар бойынша есептелінді. XIX г.-дың аяғында Аралда балық аулаумен айналысатын 20 кауымдастықгың әрқайсысында 80-нен аханша болган, ягни Арал теңізінің шыгыс бөлігінде күніне 800-ге жуық аханша құрылған. Торлар мен аулар бір жіптің бойына керіліп, сырғауылга бекітілді. Балықты күніне үш мезгіл: таңертең, түсқайта, кешке жинап отырган. Ұсталған балыкты түздап, мата үстіне жайып қойып әбден суы ағып болғаннан кейін сатады. Ірі балықтьің арқа сіңірін белек алып, сығып, күнге кептіреді. Балықшылар баспанасы шалаш деп аталды. Шалаш дарбазалары қамыстан соғылды. Top, ay, қайықты көбінесе балыкшылар өздері даярлады. Бальщты кейде орыс көпестеріне ұн, түз сияқты тағамдарға да айырбастап отырды. Ертедегі қазақтар мал шаруашылығымен қатар қосымша кіріс көзі ретінде тіршілік қамы үшін Б.-пен де айналыса бастаған. Н.Гаврилов: дело Туркестанском крае» аттъі еңбегінде Перовск уезіндегі Б. жайында былай деп эісазды: «бальщ шаруашылыгы ��азацтар үшін де, орыстар үшін де маңызды кәсіптің бірі болды. Балшық көлдерде мүз цатцан кезде ауланады. Балық сату ісімен алыпсатарлар айналысады. Балық кәсібімен айналысатын отбасылар бір цыста 200-450 сомнан пайда табады». Б.-ты кәсіп етуге көшкен қазақтар қыстауларын Сырдария, Қуаңдария өзендерінің жағасына сала бастады. Балықшы қазақтар негізінен Қазалы уезінің Шыбынды болысында коптеп кездесті. Статистердің зерттеуі бойынша 1910 жылы Қазалы түргындарының 34,4%-ы Б.-ты кәсіп еткен, жалпы саны 5010 балықшы тіркелген. Қазалы уезінде Перовск уезіне қарағанда Б. кәсібі жоғары дамыған, бүл жерде Б.-тың өркендеуі Арал теңізінің жақын болуы, теміржол бекетінің болуы, эрі Орынбор және Ырғыз жақтан балық оніміне сүраныстың коп болуы да эсер етті. Қазалы қазақтары балықты сүзекі, ау, қармақпен аулаған. Сүзекі үзын ағашқа бекітіліп жасалды, үстауға ыңғайлы жеңіл, шортанға салуға ыңғайлы болды. Сүзекімен күз, қыс кезінде де балық аулаған. Балық аулау кезеңі Сырдария суының көтерілуіне де байланысты болды. Дарияның суы көбейсе, өзенге су көп кұйылып, балық та көлге көп гүседі. Дариядан балык аулау кезеңі сэуірдің соңынан кыркүйекке дейінгі кезде жүзеге асты. Күзгі кезең қазан айынан басталған. Теңізден балық аулауға ау қолданылды. Аханша, тор, қармақ теңізге өте сирек салынған. Теңізден балық аулау сэуір мен маусым аралығында тиімді болды. Көлден балық аулауға қыркүйек пен казан айының бірінші жартысы тиімді кез саналды. Жаз мезгіліне қарағанда, қыста ауланган балық табысты көбірек әкелген. Қыста балықты мүзда сақтап, түздап, түтінге ыстаған. Балық қыс пен жазда екі түрлі бағаланған. Балық кәсіпшілігінің бағзыдан дамығандығы фольклор пүсқалары мен сенім-нанымға қатысты паремаларда сақталған. Сырдария жағасында түратын қазақтардың арасында Б.-тың кәсіп ретінде дамығандығын балықшы пірі Қармақшы атаның мазары сол өңірде болғандығы дэлелдейді. Ноғайлы заманы жырларындағы «балыгы тайдай тулаган» немесе «балыгының көптігі суга жылцы жаптырмас» деп келетін жыр жолдарынан Арал, Сыр, Жайық бойын мекендеген отырықшы қазақтар арасында ертеден-ақ балық еті мен сорпасы «жеңсік асқа» саналғандығын аңғарамыз. Балық өнімдерін дайындау, үқсагу. Қызыл балықтың ішінен шығатын жарамсыз калдыгын жалцаяцца араластырмай уылдырығын боліп алады. Лл коксерке тәрізді жыртқыш балықтардың жүтқыныі іда (карі.ш І.І уса балықтар болса айырып алады. Қазақтароны уақы оіс м'нг үн өнімдерімен араластырып, царма жасаған. Жайын тэрізді ірі балықтардың семіз, майлы жои СІІІІ болек кесіп алады, оны «жаңса» деп, бекірспіц жоп СІІІІ «белкеспе» деп бөлек сақтайды. «Балықтың патшасы» саналатын бекіренің еті өте дэмді, эрі кесімі дс үлісен. Кейбір ірі бекірелерді (Ертісте) түйеге теңдегенде оныц басы мен қүйрығы түйенің шом ағашынан асып тұрады деседі. Қазақтар «бальщтың алтыны цаяз» деп қаяз ет��н ерекше әспеттеген. Ірі балыктардың жүлын жүйесін «безегесін» түтынар алдында алып тастап отырған. Балық аулау кең өрістеген шақта үлттық тагам түрлеріне балықты бітеу пісіру, цацтау (көктал), қайнатқан соң етіне араластырып бөкпен, бөрек, цалцы, мипалау, «түйір» (оның цос цайырма, үш қайьірма түйір (двойная, тройная уха) деп аталатын жаңаша дэм, тагам түрлері қосыла бастады. Қуырып дайындайтын царма, майкуырдац сияқты тамақтар орын алды. Балықты түзды суга салып, салқын жерде бір күн қалдырады. Түздалған балықты шала тобарсыған соң дымқыл бүта-шілік, қарагай, емен, жаңғақ жаңқаларын бықсытып жагып, оның түтініне исі сіңгенше ыстайды. Онан соң кептіреді. Кептіру үшін көлденең орнатылган соре немесе арса агашца іледі немесе жайып қақтайды. Түз сіңген ірі балықтарды алып арасы жел кағатындай етіп, ал торталарды екі-үштен бір-біріне қосып, балыкты желбезегінен сыммен тесіп откізіп қояды. Күннің жылуына кепкен балықтың майы бүкіл денесіне тарап, дэмі кіреді. Онан көлеңкеге сақтап айырбас саудаға немесе үлкен қалалардагы жэрмеңкеге апарган. Балықты тоңазыту тэеілі көп таралмаган. Айталық, 1925 жылы Арал теңізі бекетінен 0,9 пайыз балық тоңазытылган, қалган 99,1 пайызы түздалган күйде жонелтілген. Аққайран мен тортаның қарнын тілмей түздап сегіз күн шаңга салып кояды. Егер кептіру қажет болса 6-8 сагат суга салып шыгарып, 6-8 талдан байлап 12-15 күн кептіреді. Ыстау (агаш мүгінінің түтініне) қажет болса үш күн гана кептіреді, ондай да салмагының жартысын жогалтады. Көктемдс балыққатүзды аз салады. Өңделген балықтарды қанар, ағаш ыдыс, түйеқанар, жәшіктерге салып жөнелтеді. Ертеде түрікмендер орыстардан балықшылықтың түрлі қыр-сырын үйренгенге дейін балықты өз майына қуырып, ішегіне сақтаган «гаурдацты» Хиуага сатуга апарган. Екі жылга дейін сақталатын мүндай өнімді (А.Джикисв) қазақтардың жасағандығы туралы мэлімет жоқ. Әуслі бүрыннан эмпирикалық практикасынан белгілі балық майын емшілікке (күйік, жара, сынық, денені сылау, ысқылау, ем дэрітүрлеріне араластыру) пайдалана бастайды. Кейін келе балық майын жинап шыжгырып, бауырсақ, тамақ қуыруга пайдаланган. Бір футқаяз балыгынап 4-5 фунт май алынады екен, оны Хиуаның сабын, тері зауыттарына жіберіп тұрған. Іілмай (шип) балықтан ағаш желім алынады, ол өте қымбат бағаланған. == Дереккөздер == Санат:Балық аулау Санат:Ауыл шаруашылығы Санат:Балық +'''Балықшылық құралдары''' балық аулауға қажетті *Қабадан аудың бір түрі, ағаш шыбықтан жасалған бірнеше шеңбердің сыртын тормен қаптап, түбі бітеу, ауыз жағы ашық етіп үлкен ыдыс кейпінде жасалады. *Сылауыш қайықтың қапталына іліп, шеті суға малынып тұратын жадырасынан істелген қол жуғыш. *Абақ аудың ортасында болатын, кірген балық шыға алмайтын үлкен қанар. *Ау балық ұстау үшін тоқылған тор. Оның қабадан, мардан, жылым, шонтай, қаза сияқты түрлері бар. Ауды әртүрлі жіптерден тоқи��ы. Ағаштан да балық аулайтын ау тоқып алатын болған. Талдан, шіліктен тоқып алған шағын ауларды қазақтар шөміш ау деп атап келген. Шөміш аумен таяз, арнасы қысыңқы сулардан балық аулайды. Балыққа арналған аудың мөлшері әртүрлі, яғни 1-2 құлаштан 8-10 құлашқа дейін барады. Үлкен аудың су беті жағындагы жиегіне торды суға батырмас үшін жүзбелер жасап, астыңғы жиегіне ауыр тас, қорғасындар байлайды. Тордың екі шетіне ұзын сырықты тірей, сырықтың бас жағын шалқайта зырғытып жүргізеді. Аудың тор көздері аулайтын балықтың айқұлағынан ілінетіндей, балықтың басы өтпейтіндей болады. Құрма ау теңіз ауы; ұзындығы төрт-бес шақырымға созылатын теңізге құрылатын ау. Сере балық аулайтын шанышқы. Шанышқыларды бір қырлап, кейде екі қырлап, қармақ шығарып, темірден соғып, оны ұзын ағашқа сырыққа бекітіп алады. Сере бір не бірнеше салалы болады. Шыжым таққан серелерді шыжымды сере дейді. Шыжымды серені ірі балықтарға қолданады. Көбінесе ат үстінен лақтырады. Жұтпа қармақ балық жұтатын жем шаншылған қармақ. Балық аулайтын жұтпаны темірден, тебен инеден отқа қыздырып жасытып, қармақ, ілгек шығарып иіп алады да, суға суарып бекітеді. Бұлай жасап алған жұтпаны кейде қармақ деп те атайды. Жұтпаны ұзын жіпке байлап, қармақты суға батырып тұру үшін жұтпадан аздап алып қорғасын тағып, судың тереңіне сай қалтқы тағады. Қалтқыны ағаштан, қабықтан, жеңіл, суға батпайтын заттардан істеп алады. Ол балықтың жұтқанының белгісін береді. Балық жұтатын құралды жұтпа деп атайды. Көбінесе жұтпаға жауынқұрт, қарақұрт, су шаяны, шегіртке, инеліктерді балық жемі ретінде шаншиды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Барақ''' асыл текті ит тұқымының бейнелі атауы. Ілкі дәуірлерге тән археологиялық қазбаларда итті адам мүрдесінің жанына жерлегені мәлім. Бұл итті жеті қазынаға жатқызатын наным-сенімнің көне бастауы болса керек. Ежелгі түсінікте барақ пен бөрінің жігі ажыратыла бермеген, екеуі де тотемдік ұғыммен байланысты болғандықтан, көне рәміздерде, нышандық белгілерде ит-қасқыр бейнелері түркі-моңғол халықтарында кеңінен көрініс тапқан. Мәселен, «Моңғолдың құпия шежіресінде» Шыңғысханның арғы анасы Алунғуаның жатырына түнде шаңырақтан сары нұр түсіп, ол таң бозаландағанда есіктен сары ит түрінде сағымданып шығып ананың жүкті болып қалғаны айтылады. Сонымен бірге, қырғыз халқының арғы тегі қыз бен қызыл иттің жұптасуынан таралған деген аңыз бар. Түркі халықтары балаларына барақ деген атты көп қойған. Батырларын Бараққа теңеген. Дүрегей деген ит тұқымының еркегі барақ деп аталатыны жөнінде де біршама деректер сақталған. == Дереккөздер == Санат:Ит тұқымдары +'''Бармағын басу''' сөзі мынадай мағыналарға жатуға мүмкін: *Бармағын басу (қолын қою) құжатты растау, куәландыру үшін сияға батырылған бас бармақ ұшын қағазға басу (қазіргі қол қою). *Бармағын басу (белгі беру) ілкіде саудаласқан кезде дәстүрлі шапанның ұзын жеңі ұшынан басқаларға көрсетпей саудагермен қол алысып тұрып, жең ішінен бармақ, саусақтарымен жасырын белгі беру үрдісі +'''Бармағын басу''' құжатты растау, куәландыру үшін сияға батырылған бас бармақ ұшын қағазға басу (қазіргі қол қою), қандай бір маңызды салтты заңдастыру үшін жасалатын көне рәсім. Дәстүрлі қазақы ортада бармағын басу ресми қатынаста, соның ішінде Ресейдің қазақ даласындағы жергілікті әкімшілігі өкілдерімен жасалған әртүрлі ресми құжаттарды куәландыру үрдісінде қолданылды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бармағын басу''' ілкіде саудаласқан кезде дәстүрлі шапанның ұзын жеңі ұшынан басқаларға көрсетпей саудагермен қол алысып тұрып, жең ішінен бармақ, саусақтарымен жасырын белгі беру үрдісі. Ол тауарын қаншалықты түсіріп саудалағанын, қаншаға беріп жатқанын тек алушы мен саудагер ғана білуін қамтамасыз етуді білдіреді. Сондай-ақ, тамыр-таныстық немесе пара беру арқылы іс тындыруды да бармақ бастылық жасау деп атаған. Жең ұшынан жалғасу; Бармақ басты, көз қысты ұғымдары «ымы-жымы бір болу» дегенді білдіреді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Баршын ''' қартайып, шау тартқан бүркіт атауы. Қазақ саятшылары жас бүркітті аққұс, сарықұс деп бөле атаған. Себебі, жас бүркіттің қанат құйрығының түп жүні ақала болып келеді де, жасы ұлғайған сайын қоңыр, не қарақоңыр түске еніп, содан әрбір түлеген сайын түстің қылаңдары мүлде азайып, шымқай қаратүске ауысады. Бұл құстың баршын тартқан кезі болып саналады. == Дереккөздер == +'''Бас алу''' Орта Азия (Бұхара, Хиуа және т.б.) хандықтарында ертеден қалыптасқан өлім жазасына кесілген үкімдерді орындаудың түрі. Өлім жазасының бұл түрі көбінесе халық көп жиналған базар күндері орындалатын болған. Онын негізгі мақсаты қалың бұқара халыққа жазалаудың осындай тұрпайы түрі арқылы сес көрсету болса керек. Бас алу үкімінің орындалуын қаттақорған маңында көрген орыс офицері былай деп жазады: «Жендет «қатаң кесік алғандардың» бірнешеуін қатарластыра тізе бүктіре отырғызып қойып, бір-бірлеп арттан тізесінің арасыпа қысып алады да, өзіне келісті белгі берілген соң, қанды ісіне кіріседі. Ол өлім алдында жалма-жан күбірлеп аят оқып жатқан байғұстың басын кері қайырып алып кеңірдек пен мойын омыртқаның екі ортасынан өткір және ұшы ұзын пышақты сұғып осып жібереді де ілгері қарай итеріп тастайды. Жазаға кесілген қалғандары да осы аянышты халді бастан кешеді. Айта кетерлік жайт, бұл оқиганың ең сұмдығы, әлгі бақи болғандардың туыстары мен жақын жолдастары жендетке тарту жасайды, себебі пенденің жаны қиналмасын деп жалғыз малын беруге дейін барады екен. Өйткені жендеттің әрекетінен соң кейбір байғұстардың бірнеше сағат, тіпті тәулік бойы жаны үзілмей қиналып жатады екен». Ертедегі қазақ қоғамында жазалаудың бас алу түрі кездескені жайында деректер жоқ. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бас арқан''' керегесі керіліп, есігі салынған киіз үйдің дөңгелек қалпын сол күйінде сақтап, керегенің шалқайып кетпеуі үшін киіз үй керегесі шеңберінің бастарын айналдыра тартып сыртынан байлайтын арқан. Есік ергенек босағасының арқан өткізетін тесіктері болады. Арқанның бір ұшын алдымен қазанжақ босағаның көзінен өткізіп, керегенің ішкі жағынан мықтап байлап, арқанды «сауа тартып», керегенің шеңбер басын айналдыра оң жақ босағаның көзінен ішке қарай өткізіп, керегені тартып байлайды. Бұл арқан басқұр келетін тұстан төменірек ұсталатын болғандықган, басқұр арқан деп те аталады. Мұндай арқанның ұзындығы алты қанат үйлер үшін 13-16 құлаш етіп есіледі. Әлбетте бас арқан жіңішкелеу етіп ақ пен қара немесе шымқай қара түсті қылдан есіледі. Арқанның қай түрі болса да киіз үйге қатысты қолданылғанда, үй бөлшектерін бекітуге, үйдің өзін қозғалмайтындай орнықты етуге жұмсалған. Бас арқан тартылған соң үзік-туырлық жабылып, ту сыртынан белдеу арқан тартылады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет Санат:Киіз үй +'''Сәт Бесімбайұлы Тоқпақбаев''' (7 қыркүйек 1939 жыл Алматы облысы Іле ауданы ҚазЦИК ауылы) Қазақстан мемлекеттік қайраткері. == Өмірбаяны == С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің заң факультетін (1963) заңгер мамандығы бойынша; КСРО МҚК №302 Минск мектебін; КСРО СІМ Жоғары дипломатиялық мектебін (1971) бітірген. 1956 жылдан Алматы облысы Іле ауданының «Комсомол» үжымшарында жұмысшы. 1957 жылдан Алматы облысындағы Боралдай кірпіш зауытының 1958 жылдан С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің студенті. 1963 жылдың шілде айынан -Алматы облыстық тергеушісі. 1963 жылдың қыркүйек айынан КСРО МҚК №302 Минск мектебінің курсанты; КСРО МҚК кадрлық офицері, жедел өкілден ҚазКСР МҚК Басқармасының бастығы лауазымына дейінгі қызмет жолын өткен. 1991 жылдың қараша айынан Алматы қаласы және Алматы облысы бойынша ҚР МҚК Басқармасының бастығы. 1993 жылдың маусым айынан ҚР ҰҚК төрағасының бірінші орынбасары. 1993 жылдың желтоқсан айынан ҚР ҰҚК төрағасы. 1995 жылдың қараша айынан ҚР Президенті Күзет қызметінің бастығы ҚР Республикалық гвардиясының қолбасшысы міндетін атқарушы. 1997 жылдың наурыз айынан ҚР Республикалық гвардиясының қолбасшысы. 1999 жылдың қазан айынан ҚР қорғаныс министрі. 2001 жылдың желтоқсан айынан ҚР Президентінің кеңесшісі Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес және ҚР мемлекеттік қызмет әдебін сақтауы жөніндегі комиссияның төрағасы ҚР Президеті жанындағы Азаматтық мәселелері жөніндегі комиссияның төрағасы. 2002 жылдың қыркүйек айынан «Еуро-Азия Эйр Интернэшнл» ААҚ Халықаралық еуразиялық әуе компаниясы директорлар кеңесінің төрағасы. 2007 жылдан бері ҚР Парламенті Мәжілісі 4-ші шақырылымының депутаты, Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің мүшесі. ҚР Қауіпсіздік кеңесінің мүшесі (2002 жылға дейін). == Марапаттары == «Даңқ» (1997) «Барыс» (2008) ордендерімен; 14 медальмен марапатталған. «Жылдың әскери адамы» номинациясы бойынша Жыл адамы (Алтын Адам) (2000, 2001). == Отбасы == Үйленген. Жұбайы Сәуле Досжан. Қызы Гүлмира; ұлы Дәулет. Немерелері Әміржан, Дәужан, Камилла, Іслем, Селима. == Дереккөздер == Санат:17 қыркүйекте туғандар Санат:1939 жылы туғандар Санат:Қазақстан мемлекет қайраткерлері Санат:Қазақстан Парламенті Мәжiлiсінің депутаттары Санат:Қазақстан ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағалары Санат:Қазақстан қорғаныс министрлері Санат:Қазақстан Санат:Даңқ орденінің иегерлері Санат:Барыс орденінің иегерлері Санат:Астанаға 10 жыл медалінің иегерлері Санат:КСРО Қарулы күштерінің ардагері медалінің иегерлері Санат:Қалтқысыз қызметі үшін медалінің иегерлері Санат:Іле ауданында туғандар +'''Бас ат''' еншіге берілген малдың ішіндегі ең мықты, асыл тұқымды жылқы. Асыл тұқымды жылқыны тай кезінен бастап-ақ бас ат деп атағаны Қыз Жібек жырында айтылады. ''Көк бурыл тұлпар бар, ''Былтыр құлын биыл тай, ''Мінетұғын бас атың, ''Қарағым саған сайма-сай. Бас атқа үй иесінің өзінің тума малынан таңдалады, біреуден сатып алған, тарту етілген ат бас ат бола алмайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бас балуан''' бірнеше балуанның ішіндегі жеңімпазы, топтағы балуандардың маңдайалдысы. Күрескен адамын үнемі жығатын, ерен күш, қайрат пен әдіс-айла иесі. Денесі аса ірі балуанды түйе балуан, өгіз палуан деп те дәріптейді. Бас балуан үлкен жиын, астарда ру мен қауымның беделі мен абыройы сынға түсетін шақтарда олардың намысын қорғаушы ретінде саналады. Көршілес халықтармен этномәдени байланыстарда бас балуан үлкен жиындарда елдің, жұрттың, ұлыстың намысы үшін сайысқа түскен. Қазақпен көршілес халықтарда Бас балуанды сайысқа шығарарда оның айбынын асыру үшін «ноқталап», арқандап шығару, денесін қайыспен орау, арнайы киім кигізу дәстүрі болған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бас ию''' басын еңкейте ию арқылы жасалатын ғұрыптық ишара. Мифологиялық түсінікте адамның басы аспандағы Тәңір әлеміне жақын тұрған ардақты мүше. Бас қимылдарымен әртүрлі ишарат, тұспалдарды білдіруге мүмкіндік мол. Мысалы, бас изеуден мақұлдау ишаратын аңғарсақ, бір адамнан кешірім сұрағанда, мәселен, қыз алып қашқан жағдайда кешірім сұрап барушы (жаушы) құдаларға барып, тымағын (бөркін) шешіп, ұмсынып жерге қойып, бас иіп, кешірім өтінеді. Сондай-ақ жеңілген жақ тымағын шешіп, тізе бүгіп, басын иіп, жауға берілгендігін мойыпдайды. Көне түрік жазуындағы «мойны бардың басын игіздім, тобығы бардың тізесін бүктірдім» деген сөздер осыны дәлелдейді. Көшпелілер қылмыскер адамды жазалағанда баскиімін шешіп алатын болған. Демек адамның өз еркімен баскиімін шешуі немесе зорлап шешіндіру, басын июі адамның кінәлі, яғни күнәлі, айыпты екендігін, кейде шарасыз халге түскендігін, кішірейгендігін білдіреді. Сол себептен де дәстүрлі мәдениетте адамның жалаңбас жүруіне тыйым салынды. Бөріктің көктегі рухтарға жақын рәміз екендігі «Едіге батыр» жырында былай баяндалады: Үлкендер бала Едігеден төрелік сұрап келгенде, келген адамдарды анадай жерге отырғызып қойып, баланың өзі оңаша шығып, таяғын жерге қадап, таяқтың басына бөркін кигізіп, күбір-күбір сөйлеп: «Екеуі болса бірі аға, біреуі болса бөркі аға» деген екен. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бас құда''' бір-бірімен қыз алысып, қыз беріскен құдалардың ішіндегі әулеттің үлкені, күйеу жігіттің әкесі, қалыңдық әкесі немесе аталары, яғии құдалардың үлкені. Сондай-ақ сөз тізгінін ұстаушы адамды да бас құда дейді. Кейде құдалық үрдістері барысындағы көп барыс-келістің бірінде келгендердің іініндегі ең жақын туысы немесе ең үлкені де сол сәтте бас құда болып санала береді. Қазақтың ғұрыптық салтында құда түскенде киіт кигізіледі. Әлеуметтік жағдайына қарай киіт те әртүрлі болады. Бас құдаға ат, түйе берілсе, ал кейінгі құдаларға дәрежесіне, туыстығының жақындығына қарай орамал шаршы берілген. Киіт киген құдалықты бекіткеннің белгісі болып табылады. == Дереккөздер == Санат:Туыстық +200px '''Бас тарту''' кәде, жиын-той, аста, қонақ күткенде сойылған малдың басын қадірлі адамға сыбағалы, кәделі, сыйлы мүше ретінде тарту. Бас мүшесін дүниенің, жаратылыстың, әлемнің бастаушы күші деген ежелгі наным-сенімге байланысты оны жасы үлкен, сыйлы қонаққа немесе мәртебесі жоғары адамға Бас тарту байырғы ортада ежелден орныққан. Үйтілген қойдың басын піскен соң мандайынан айқастыра тіліп, табаққа салып әкеліп тарту ырымы қазақ арасында біркелкі атқарылады. Шығыс Қазақстан, Моңғолия, Қытайдағы қазақтар мұны бастың жолын ашу деп атайды. Онысы тігінен түскен біздің жол, көлденең түскен сіздің жол дегенді ырымдағаны. Бұл қонаққа жасаған құрметтің белгісі болып табылады. Қазақ арасында қой басының құйқасын тілуді қасқалдақтау деп те атайды. Айқас тілу немесе қасқалдақтау (қас таңбасы) ұқыптылықты қажет етеді. Яғни бас сүйегі құйқа арасынан ырсиып көрінбеуі тиіс. Бас тартудың аймақтық ерекшеліктері қалыптасқан. Сырдың төменгі ағысы бойындағы Қазалы өңірінде, Арал бойында қазақтар қонаққа бас тартқанда оң жақ құлағын кесіп алып, оны үйдің кішікене баласына береді де, қонаққа оң құлақсыз тартады. Бұл ырысым, несібем өз үйімде, өз босағамда қалсын дегенді ырымдағаны. Бұл жоралғы көршілес қарақалпақтарда да дәл солай атқарылады және этномәдени байланыс барысында олардың Қазалы өңіріне ықпалы болғанға ұқсайды. Оң құлақтың орнын жілік толтырады. Яғни басқа асық, ортан жілік сияқты кәделі жілік қосылады. Солтүстік, Орталық және Оңтүстік, Батыс қазақтарында қандай малдың басы болса да, тісі қағылмаған бас тарту «арам» деп саналады. Ал Жетісу, Шығыс, Моңғолия, Қытай қазақтары мал басының тісін қақпай, арасын шимен мұқият тазалап жуып асады. Осы өлкенің қазақтары бас тартылған қонақ тісіне қарап, «жас мал сойылды ма, кәрі мал сойылды ма, соны аңғарады» деп түсіндіреді және малдың тісін қағу, жалпы сүйек шағу мал басын кемітеді деп санайды. Бас тартылған адам әуелі бастың тұмсығын өзіне қарата ұстап, тұмсық ұшын Меккенің топырағын иіскеген деп кесіп алып отқа салып, одан кейін езуімізден май кетпесін деген ырым бойынша бастың оң жақ езуі құйқасынан бастап кесіп алдымен өзі ауыз тиіп, табақтастарына құйқадан жағалай ауыз тигізеді. «Құлағың сақ, жақсылыққа үйір болсын» деп, құлағын сол үйдің баласына немесе келініне береді. Көзін көзімдей бол деп жақын тартқап адамына, таңдайын сөзге шебер деген адамға немесе дәм татып отырған үйдің қызының алақанына жезтаңдай әнші бол, таңдайың тақылдаған шешен бол немесе таңдай өрнегіндей кестеші бол деп алақанына ұрып береді. Сосын басты тұмсығын ілгері қарата үй иесіне қайтарады. Ол келесі табаққа ұсынады. Адамның және малдың басын қадірлеу көшпелі түркі моңғол халықтарында көптеген айқындалады. Ер баланың жаны, құты, қуаты төбесіндегі орайы мен еңбегінде болады деген ырым бойынша оған қайшы, пышақ, ұстара тигізуге болмайды. Қонаққа тартылатын бастың төбе құйқасын қазақтар бастың жолын ашу деп маңдайынан қасқалап сара тілсе, моңғол жұрты төбе құйқаны дөңгелектей тіліп, жолаушының жолын ашу тәрізді астастырады. Қазақ арасында қасқалдақталған құйқаның үстіне екі немесе бір жапырақ майлы ет қойып бас тарту салты әлі орындалып келеді. Меркі өңірінде екі жапырақ еттің бірін бас ұстаған адам үй иесіне немесе бас табақты тартушы жігітке беріп, келесісін өзі жесе, Жаркент өңірінде тілінген құйқа үстіне қойылған бір жапырақ етті табақ тартушыға береді. Мұндағы ас иесіне ұсынудағы мән ырыс басқаға кетпесін деген ырымнан туындаған. Бас кесуші осы маңдай құйқасынан «маңдайыңнан бақ кетпесін» деген ырыммен табақтас біреуіне ұсынады. Қазақта әкесі тірі адам бас ұстамайды деген ырым бар. Бұл жөнінде Ә.Диваев: «...қазақтарда қойдың әрбір сүйегін қызметіне қарай болу әдеті қалыптасқан. Осындай бөлініс кезінде бас үлкен адамға тиеді. Әкесі бар адам алдында өз әкесі сияқты үлкен адам болғандықтан, басты пайдалана алмайды», дейді. Бұл үлкенді сыйлау әдебін көрсетеді, әкең тұрғанда әкеңнен үлкенсіп бас ұстау әдепсіздікті танытады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бас сирақ ұйту''' дәстүрлі ас тағам мәдениетіндегі мал өнімдерін өңдеу, кәдеге жаратуға лайықтау тәсілі. Сойылған мал басын, сирағын жүнінен, қылшық түгінен тазарту үшін от жалынына қақтау. Ол үшін отты шақтан маздатып жағады. Басты арнайы даярланған ағаш таяққа бауыздау өңеш тұсынан түйрей шаншып алып, оттың жалынына ұстай отырып, күйген түктері мен терісінің кездік немесе ағаш жаңқасы сияқты қырлы затпен әлсін-әлсін тазартып, қайталай отқа ұстап отырады. Ал сирақтарын жанып жатқан оттың үстіне тастап, не болмаса темір істікке буын жақ терісінен түйрей шаншып жалынға қақтайды. Сирақ буынынан жоғары қаратып отқа кақтаса, сирақ түзу қалыпқа енеді. Үйтіп жатқан мезетте бастың мүйізі болған жағдайда мүйізінен, сирақтарды тұяқ қабығынан, қолаңсасы мен оның ортасындағы қылшықтарынан тазартады. Бас, сирақ біркелкі жақсы үйтілу үшін жалынға тым көп ұстап, құйқаның күйіп, жанып, яғни тілініп, айырылып кетпеуін қадағалайды. Үйткен кезде от жалыны дұрыс тимейтін тұстарының түгін отқа қыздырылған істікпен қарып арылтады. Үйтіліп болған бастың екі езуін жақ сүйекке жеткізе тіліп бастан астыңғы жақ сүйекті ажыратып алады да мұқият жуып тазартады. Басты сонымен қатар тандырға (ішіне толтыра сабан, қурай жағып) үйтетін тәсіл де бар. Үйтіліп болған соң сумен жақсылап жуып, қырып тазартылады. Үйтілген қой, ешкі сирағын балалар мен әйелдердің табағына салады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бас тоғыз''' бәйге, қалыңмал және айыпқа байланысты берілетін тоғыздардың ішіндегі ең көрнектісі. Кез келген тоғыздың құрамы, көбінесе Бас тоғыздың құрамына байланысты болады. Мысалы, түйе бастаған тоғыз түйе, құлынды бие, қос ат, жамбы, жағалы киім, тұтас құндыз, қылыш, кіреуке бастаған тоғыздар деген сияқты. Яғни бас тоғыздан кейінгі тоғыздар өзінің құндылығы мен құрамы жағынан төмендей береді. Бас тоғызды кейде қасқа тоғыз деп те атаған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет Санат:Қазақ салт-дәстүрлері +Басар қатты жел тұрған кезде киіз үйдің үстінен бастырылып салынатын арқан түрі. Ұзын арқанның тұйығын киіз үйдің керегесінің оң немесе сол жақ босағасынан ішке қарай өткізіп алады да, ұшын үйдің артына қарай асырып, іргеде қағылған қазықтарға байланады. Қазыққа байланған тұсына салма деп аталатын үлкен қапқа салынған ауыр затты (тасты) бастырып қояды. Соған байланысты кей жерлерде оны салма арқан деп те атайды. Жел көп тұратын өңірлердегі ауылдар, әсіресе күзге қарай жел күшейетін уақытында басар арқанын тартып, салма салып қояды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет Санат:Киіз үй +'''Басбақ''' малдың танау кеужіріне енген балпақ бөртпе құрттардың кесірінен өршитін және бөгелек, сәйгел, сона қоздыратын мал ауруының атауы. Шілдеде сары бөгелек жұқтыратын бұл ауру асқынса, танаудан ірің ағады, мал басын сілкілеп тынышсызданады. Егер құрт миға шапса, ауру малдың аяғы шалынысып, шалқақтап, бір орында айналып қалатын ауруға ұшырайды, мұны қойда айналма деп атаған. Қазақ емсектері мұндай ауру түрлерін емдеу, дауалау үшін күйдірілген тотияйын ертіндісін, қорғасын қайнатындысын танауға құйып, меңдуана түтінімен ыстауды қатар жасайды. Қыста қорада ұзақ тұрған мал басбаққа көп қораның көңін алмастырып, аударыстырып тұрған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Басқалдақ''' өзен суына қойылған бөгеттің қамыстан тоқылған түрі. Басқалдаққа балық көп жиналады. Кезінде Сырдарияға басқалдақ құрып, жиналған балықты шөміш аумен сүзіп алған еке��. Бір түнде балық жиналған басқалдақтан бір- екі мың аққайран аулаған кездер болған. Сонымен бірге көл, теңіз жағасынан қыста балық аулау үшін үкі салуға сайланған орынды да басқалдақ дейді. Мұндай басқалдақты екі-үш түйе қамыс пен топырақты араластырып жасаған. Үкі салатын жерде басқалдақ болмаса, ол жердің иесі жоқ дегенді білдірген. Басқаша айтқанда, басқалдақ балық аулау жұмысын реттеу құралы ретінде де қолданылған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Асқар Тоқпанов''' (Әлиасқар) (13 қазан, 1915 жылы Алматы облысы, Іле ауданы, Шилікемер ауылы 22 қараша, 1994 жылы Алматы) Қазақтың тұңғыш кәсіби режиссері, педагог профессор. Қазақ КСРнің Халық артисі (1975). ==Толығырақ== 1932 -1933 ж. ҚазҰПУ-да оқыды. 1939 ж. Мәскеу қаласындағы Театр өнері институтын (проф. В.Г. Сахновскийдің жетекшілігімен) бітірді. 1939 -1944 және 1948 1951 ж. Қазақ академия драма театрында қоюшы режиссер болып, М.Әуезов пен Л.С. Соболевтің "Абай" (1940), Ш.Құсайыновтың "Марабай" Әуезовтің Сын сағаттасы" (екеуі де 1941) мен "Еңлік Кебек" (1944), С.Мұқановтың "Жеңіс жыры" (1942), Ғ.Мустафиннің "Миллионер" (1950), А.П. Штейннің "Намыс соты", Д.Гоу мен А.Д. Юссоның "Терең тамырлары" (екеуі де 1948) секілді спектакльдерді сахнаға шығарды. 1951 1953 ж. қазіргі Қазақ академялық балалар мен жас өспірімдер театрында, сондай-ақ, Қарағанды (1945-1946), Атырау (бұрынғы Гурьев; 1955, 1959), Жамбыл (1969 -1971) облысы қазақ драма театрларының көркемдік жағын басқарып, спектакльдер қойды. Олардың қатарында: М.Ақынжановтың "Ыбырай Алтынсарин" (1951, 1956; Балалар мен жасөспірімдер театрының Бүкілодақтық фестивалінің 2-дәрежелі дипломы, 1958), Құсайыновтың "Нұрлы тас" (1951), "Көктем желі" мен "Алдар көсесі" (1953 1954, бәрі де Қазақтың балалар мен жасөспірімдер театрында), Ғ.Мүсіреповтің "Ақан сері Ақтоқтысы", Н.В. Гогольдің "Ревизоры" (1945 1946, Қарағанды облысы драма театры) Әуезовтің "Абайы" (инсценировка бойынша, 1955) мен "Қарагөзі" (1959), Мүсіреповтің "Амангелдісі" (1955, қазіргі Атырау облысы драма театры), Т.Ахтановтың "Махаббат мұңы" (1969), Н.Ф. Погодиннің "Кремль куранттары" (1970, Жамбыл облысы драма театры); Ә.Тәжібаевтың "Майрасы" (1957, өзі Ақаевтың рөлін орындады), Б.Майлиннің "Майданы" (1965), А.Үйғын мен И.Сұлтановтың "Әлішер Науаиы" (1983, үшеуі де Қазақ академия драма театрында), т.б. спектакльдері бар. Тоқпанов спектакльдерді қоюмен қатар, кейбір басты рольдерді өзі сомдады: Ыбырай (Ақынжановтың "Ыбырай Ленин (Погодиннің "Кремль куранттарында"; Республика театрлар байқауының лауреаты, 1970) т.б. Ол сахна өнерінің өзекті мәселелері туралы мақалалар мен пьесалар ("Тазша бала", "Тасыған төгілер") жазып, қазақ тіліне Г.Ибсеннің ("Нора"), А.Н. Островскішдің ("Шьшдық қатты бақыт тәтгі"), А.П. Чеховтың ("Шағала" мен "Иванов"), А.В. Софроновтың ("аспаз әйел", "Күйеуге сенген аспаз", М.Горькийдің ("Форма Гордеев", инсңенировка) туындыларын аударды. Алматыдағы театр училищесінде (1939 -1944) жөне Өнер институтында (қазіргі Қазақ ұлттық өнер академиясы, 1955 1963 ж. кафедра меңгерушісі; 1975 жылдан професор) пед. қызметпен шұғылданды. 1955 ж. Алматыда ол тұрған үйге мемориалды тақта орнатылды. ==Мемлекеттік марапаттары== 1957 жылы «Қазақ КСР Еңбегі сіңген өнер қайраткері» құрметті атағы берілді. 1975 жылы «Қазақ КСР Халық артисі» құрметті атақтарымен марапатталған. 1975 жылдан профессор (құрметті ғылыми атағы берілген); Еңбек Қызыл Ту Ордені Халықтар Достығы Ордені Құрмет белгісі Ордені Еңбек ардагері медалімен және көптеген медалдармен марапатталған. ==Шығармалары== Сахна сазы, А. 1969; Кешеден бүгінге дейіп, А., 1976; Іңкәр дүние, А., 1991. == Дереккөздер == Санат:Қазақстан театр педагогтары Санат:Қазақ КСР-інің халық әртістері Санат:Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген өнер қайраткерлері Санат:Құрмет Белгісі орденінің иегерлері Санат:Қазақстан театр режиссёрлері Санат:Қазақстан өнер қайраткерлері Санат:Еңбек ардагері медалінің иегерлері +'''Басқы ат''' бәйгеде мәреге ең бірінші келіп жеткен сәйгүлік ат. Басқы аттың бәйгесі басқа аттардың бәйгесінен анағұрлым артықша болған. Мәселен, Қозы Көрпеш Баян Сұлу жырында басқы аттың бәйгесіне байланысты: ...Өтірік айтса, ақынның жаны шықсын, Басқы аттың бес жүз жылқы бәйгесі бар, деген жыр жолдары кездеседі. Кейбір өңірлерде бірінші келген ат ''бас aт'', мәреге дейін шауып келген ең соңңы ат ''көктайынша aң'' деп аталады. Бәйгеден озып бірінші келген аттың бәйгесі ас пен жиынның дәрежесіне қарай қомақты болған. Озған атты көз, тіл тиюден сақтандыру үшін келе сала жабулап, кежімдеп жұрт көзінен тасалап, алып кеткен. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Баспа тігіс''' тігістің бір түрі. Бұл тігіс көбінесе өңіржиектің астына астар салып баспалап тіккенде қолданылады. Сондай-ақ кең етекті көйлектің етегі астар салынып бастырмаланып тігілсе, біртегіс және салмақтылау болады да, көйлектің етегі төгіліп, дөңгеленіп тұрады. Сонымен қатар әжелер жаулықтарының немесе кимешектерінің жағын, өңірін қиғаштап кестелегенде баспа тігіс әдісімен тігеді. Шебер баспа тігіспен іс тігу барысында инені бас бармақ және сұқ саусағының көмегімен ұстай отырып, ортаңғы саусағының бірінші буынына жатқызып, яғни инені оңға қарай аздап қисайта отырып тігеді. Тігістің арасы жиі болғандықтан, мықты да болады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бастырғы арқан''' шаруашылықта қолданылатын арқан түрінің атауы. Жүк артқанда мықтап байлауға, жүктің үстіне жеңіл жабдықтарды бастыруға пайдаланады. Жасалуы басқа арқан түрлерінен өзгешелігі жоқ. Байырғы арқандар көбінесе қылдан ұзын да берік есілген. Қыл су тиген сайын ширығып қатая түседі. Тоғанақ басы иір келетін бастырғы арқан босаған кезде ширықтыру үшін қолданылады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Басы қаралы''' жесір әйел, қазақ әйелдері жоқтау айтқан кезде басым қаралы, бетім жаралы дейді. Бұл сонау ғұндар, көне түркілер заманынан жалғасып келе жатқан салт. Мысалы, қытай деректерінде ғұндардың дәстүрі бойынша Тәңірқұттың алдына бетін тіліп кіретіндігі, тіпті басқа елдің елшілері де бұл дәстүрге мойынсұнбаса, Тәңіркұтқа бетін тілу жақсы көру, құрметтеудің белгісі екендігі туралы, сол сияқты түріктерде қайтыс болған адамның туыс-туғандары, жақындары түгелдей мәйіт қойылған үйдің қасына жиналып, ас беретіндігі, онан соң мәйіт қойылған киіз үйді жеті рет айналатындығы, айналып есік алдына келген сайын пышақпен беттерін тіліп, қанды жастарын ағыза дауыс салып жылайтындығы жайлы айтылады. Осыған қарап бетін тілу, бетін жырту сонау ғұндар мен көне түркілерден бастау алған, жақсы көру, адалдығын білдіру үшін істелетін дәстүр болғанын болжауға болады. Бетін жырту салтының қазақ арасында бар екені туралы бертінгі зерттеушілер (Н.И. Гродеков, А.И. Левшин, Ы.Алтынсарин т.б.) еңбектерінде де айтылған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Басына түнеу''' «тілегім орындалса екен» деген ниетпен қайтыс болған ата-анасының, туысының немесе атақты, аруақты кісінің, әулиенің зиратына қонып, құрбандық шалып, игі тілек тілеу. Халық ауыз әдебиетінде перзент көрмей жүрген адамдардың киелі орындарға барып зиярат еткеннен кейін балалы болғандығы туралы көптеп айтылады. Осыған орай Қобланды батыр жырынан төмендегідей жолдар келтіруге болады. Тоқтарбай шал сексенге дейін бала көрмей бармаған жері, баспаған тауы қалмайды: ''Сексенге жас келгенше, ''Бір бала көрмей Тоқтарбай, ''Қайғыменен қан жұтып, ''Ақылынан адасқан. ''... Әулие қоймай қыдырын, ''Етегін шеңгел сыдырын, ''Жеті пірге танысқан. ''Әулиеге aт қойын, ''Қорасанға қой айтып, ''Қабыл болган тілегі, ''Жарылғандай жүрегі. ''Аналықтай бәйбіше ''Қабырғасы майысқан. ''Елу жасқа келгенде, ''Көзім ашпай дүниеден, ''Өтемін бе дегенде ''Сонда көрген арыстан. ''Бір ұл, бір қыз атадан, ''Қыздың аты Қарлығаш, ''Қобландыға қарындас... Осындай оқиғадан кейін Тоқтарбай мен Аналықтын, ақ тілегі орындалып, Жасаған ие Қобландыдай ұл, Қарлығаштай қыз сыйлаған екен. Жыр жолдарындағы Әулие қоймай қыдырып, Етегін шеңгел сыдырып, Жеті пірге танысқан. Әулиеге aт қойып, Қорасанға қой айтып... дегені шал мен кемпірдің басына барып түнеп, құрбандық шалғандығын бейнелейді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бата асы''' өлік жөнелту ғұрпында адам қайтыс болған күні берілетін астың, яғни қонақасының бір атауы. жазбаларына қарағанда, егер сүйек адам өлгеннен кейін екі-үш күннен кейін жерленетін болса, онда бата асы бірінші күні берілген, өйткені өлген адамның отбасының ашығуына болмайды. Жерлеуге қатысқан ер азаматтар ауылға келген соң марқұмның жақын туыс әйелдері дауыс шығарып, көріседі. Кейін ер адамдар да, әйелдер де жуынып-шайынып, дәрет алып бата асына отырады, жаназа шығарған молда марқұмға Құран бағыштайды. Бата асынан соң марқұмның жақын туыстары мен құда-жекжаттары қалып, қайтатын адамдар қаралы үй мүшелері мен марқұмны�� жақындарына жұбату айтады. Қайтыс болған адамды еске алу төрт-бес жылға дейін жалғасады. Бата асына келген туыс ағайындар мен құда-жекжаттар жағдайларына қарай аза малын ала келеді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бата оқыр''' қайтыс болған адамды жерлеген уақытта келе алмаған жақын-жуықтар мен ауылдас, артынан арнайы жұбатып келіп көңіл айтуы, бата қылуы, өліктің артынан жақсы сөз айтуы, Құран, дұға оқу рәсімі. Бата оқушылар адамы қайтқан үй иелерімен құшақтаса көрісіп, әйелдер жоқтау айтысады. Бата оқырға келген ер адамдар кейде үндемей отырады. Жоқтау айтқан әйелдерді сырттан келгендер басу айтып, жұбатқан соң, Құран бағышталып, бата айтылады. Соңыра сәлем, жөн-сұрау басталып, қазаға «қайырлы болсын» айтысып (қасына бармай, қашықтау отырып), қайғыға ортақ екенін білдіреді. Алыста тұратын ағайын, дос-жаран, тамыр-таныстар қаза туралы хабарды ести сала келуге тырысады. Келген адамдар жағдайларына және марқұммен жақындығына қарай екі-үштен, кейде жетіден онға дейін жылқы немесе түйе жетектеп келеді. Жақындары сауын сиыр, байлайтын бие, сойыс малын айдай келіп, өліктің артына салмақ салмай, даяшылық қызметті өздері атқарады. Бұл ысқат пен жерлеуге кеткен малдың орны толсын деген ағайынның көмегі ретінде саналады. Бата оқырға келген топ сойыстың ұсақ малы мен ірі қара, дастарқан дәмі, ас-су, саба қымыз т.б. көмекке деп ала келеді. Мұны иіс деп атайды. Бата оқып, көңіл айтпаған адамды адамы қайтқан үй адамдары күтіп отырады. Қазақы дәстүрде жақын-жуығы қайтыс болған адамды кездейсоқ кездестіріп қалып көңіл айту ұят саналады, сондықтан арнайы барып көңіл айтуға тырысады. Қазіргі кезде көңіл айта келгендер марқұмның балаларына, әйеліне, жақындарына бата оқырға деп ақша береді. Шығыс Қазақстанның Катонқарағай ауданында ауылдастарының ақша жинап табыс етуін береке деп атайды. Ал, Атырауда бата оқырға келген адам қол алысып амандасады. Құран оқығанда ақша салмай, тек марқұмның жақындарының қолына ақша ұстатады. Атырау облысында, Астраханда қайыр болсып айтып келгенде молда болмаса алдына ақ шүберек, ақ орамал қойылады. Соның үстіне немесе астыңғы шетіне ақша қыстырады не үстіне қояды. Келген адам сәлем бере келіп отырады (реті болса үндемей келіп). Құран оқылып, бата айтылған соң сәлем, жөн-сұрауды бастап, сонан соң қайтыс болған адамның жақындарына (қасына бармай-ақ) «қайырлы болсын!» айтады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бата сұрау''' ас қабылданып болған соң табақты жинап алудың алдында атқарылатын ғұрып. Әмин деп ас қайыртып бата сұрау дастарқанға береке, шаңыраққа амандық тілеген батаның жасалуы кезінде үйдің жастары, тіпті үлкен адамдары да қатарласа түрегеп тұрады. Дәстүрлі орта салты бойынша батадан соң келіндер табақ алып, батаға, табақ қайтарған үлкенге, дәмге құрмет көрсетіп сәлем салады. Бір адам (келін) екі табақ алмайды, күйеуі өлген жесір ғана солай жасайды деп тыйым салады. Қонаққа сойылатын қойға да бата сұралады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Aналас''' екі рет тұрмыс құрған әйелден туған балалары. Көшпелі қоғамда әмеңгерлік жолмен, өлген ағасынан қалған жеңгесіне үйленген азаматтың балалары сол ағасының балаларымен аналас болады. Жаугершілік заманда, ұрыс-соғыста кісі көп өлетін болғандықтан, ел ішінде әмеңгерлік неке жиірек кездескен. «Қатын ерден кетсе де, елден кетпейді» деген мақал әмеңгерлікпен байланысты құқықтық қатынасты аңғартады. Яғни әмеңгерлік неке себебінен қазақ арасындағы туыстықтың бір түрі. Аналастықпен байланысты болып келеді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Амандасу''' (''Сәлемдесу'') инабаттылық пен әдепке қатысты қатынас нормасы. Байырғы қазақ дәстүрі амандасулардың әлеуметтік тегінен, байлығынан және жалпы өмірдегі алатын орнынан белгі беретін болған. Ертеде хан немесе ірі сұлтандарға төменгі таптағы адам екі қолын кеудесіне қойып және төмен қарай иілмесе, оларға жақындай алмаған. Ал егер ол қайырым ретінде оған қолын созса, онда ол бір тізерлеп жерге отырып, оның қолын екі қолымен қысады. Әлеуметтік дәрежесі орташа адам өзінің әміршісіне қолын кеудесіне қыспай, бірақ, басын иіп келген. Хан немесе күшті әмірші, өзінің сәлеміне жауап ретінде оның иығына қолын қойып, сыйластығы болса қолын қысып амандасатын болған. Егер ханды жолай кезіктірсе, онда жолда тоқтап тұрып, оның өтіп кетуін күтуі керек, әрі басын иіп, қолын кеудесіне қойып дауыстап сәлем беруі шарт. Қараша халық өкілі сұлтандарға сәлемдескенде тізесін бүгіп көбіне «Алдияр тақсыр!» деп сәлем берген. Билігі жоқ төрелер мен сұлтандардың сыртынан болса да ізеттілік көрсету өз дәрежесінде болмағанымен, әмірі күштілер алдында ізеттілік шаралары қатаң сақталды. Дәрежесі тең, бірақ, жақын таныс емес адамдар бір-бірінің бір қолын алып қана амандасқан; ал таныстар (ер адамдар) бір-біріне екі қолдарын береді және сонан соң, екі жаққа алма кезек иық тірестіріп құшақтасады немесе керісінше бір-бірін кеуделеріне қысып құшақтайды. Мұндай қимылдар кездесу кезінде жасалады. Әйелдер де кездескенде жалпы қабылданған әдетті сақтаулары тиіс. Әлеуметтік жағдайлары тең әйелдер кезіккенде қол алыспайды (еш уақытта сүйіспейді), тек бірі екіншісіне жәй ғана иіледі. Егер аға сұлтанның әйелдерімен қарапайым әйелдер кезігіп қалса, қарапайым әйелдер жанарларын төмен түсіріп, ізет көрсетіп иіледі. Бірақ, ханша немесе белгілі сұлтан әйелін кездестіргенде қараша өкілі жанарын төмен түсіріп, иіліп, бетін сипап сәлемдесуі керек. Жас әйел жасы үлкен туыстарының алдында бір тізесін бүгіп, иіліп сәлем салады. Қазақтар бір-бірімен жолыққанда бір-бірімен мал-жан аман ба? деп сұрасқан. Мал аман ба? деп сұрауы олардың күнкөріс өзегі, шаруашылық қатынастарының негізгі құралы саналған төрт түлікпен тікелей қатысты болуына б��йланысты малды және отбасы туралы жөн сұрасу қалыптасқан нормаға айналған. Осылай сәлемдескенінен кейін ризашылықпен кішіден: «Мал-жаның аман ба?», деп сәлем береді. Оған қалыптасқан дағдылы жауап: «Құдайға шүкір, өзіңіздің мал-жаныңыз аман ба?» деп жауап береді. Қазақ «Жақсы сөз, жарым ырыс», деп ырымдап, әрқашанда «жақсы» деген. Ерлер арасында мұндай амандасу сөздер әйелдерге қатысты қолданылмайды, оларға тек «Сәлеметсіз бе?», деп амандасады. Далада бір топ қазақтар екіншісімен ат үстінде кездесіп қалса, деп, оң қолын созып амандасып, сол қолын амандасушының оң иығына қояды. деп аманын қабыл алып, қол алысады. Қазақтар қонаққа барғанда, киіз үйдің жанына жақындағанда аттан түседі, ал үй иесі қолғанат ересек балалары қарсы алып, аман-саулық сұрайды. Осы кезде әйел адамдар үй-ішін реттеп, төр көрпешелерін төсейді. Келген мейманның өзі киіз үйге енгенде деп жалпыға сәлем беріп кіреді. Тіпті, баспанада адамдар жоқ болса да немесе әйелдер отырған жағдайда да деп шаңырққа сәлем беру әдет қалыптасқан. Сырдарияның төменгі бойы қазақтарында амандасудың да өзіндік дәстүрге бағынған рәсімі бар. Арал, Қазалы өңірінде ер бала, қыз бала да өзінен үлкендерге дауыстап сәлем бердік дейді. Келіннің беті ашылып, босаға аттаған күннен бастап, келін күйеуінің ағайындарына көрген кезде екі қолын алдына бір-біріне айқастырып қойып «Сәлем бердік», деп дауыстап, өзі иіледі. Күйеуінің ағайындары жол-жөнекей кездескен күнде де осылай сәлем салады. Үлкендер келіннің сәлеміне «Көп жаса! Бақытты бол!» -деп жауап қайтарады. Бұл дәстүр келіндердің күйеуінің ағайындарына деген ізеттілігін білдіреді. Жаман ырым болып саналғандықтан, ауылға алыстан атпен шауып келуге болмайды. Ауылға қонақ келгенде міндетті түрде аяңдап келіп, үй сыртына жақындағанда «сөйлес» деп дауыстайды. Үш қайталаудан кейін жауап болмауы қонақты қабыл алмағандығын білдіреді. Үй иесі немесе үй иесінің әйеліне қонақ «құдайы қонақ» деп жауап береді. Бұдан кейін үй иесінің шақыруымен үйге кіреді және келген қонақ әйел болса үйдің сол жағына, еркек болса оң жағына отырады. Егер, үй иесі өз қонағынан жасы үлкен болса, онда бірінші болып: «Амансыз ба?» деп сәлемдеседі, қонақ сұрағына жауап беріп, үй иесінен «Мал-жаныңыз аман ба?» деп сұрайды. Содан соң қонақ үйде отырғандардың барлығын аралап шығады. Ал әйел адамдарға жұмсағырақ: «Есенсіз бе?» дейді, бұл «Деніңіз сау ма?» дегенді білдіреді. Ал қыздарға айтқанда; «Қарағым», «шырағым» деген сөздерді қосады. Ұзақ уақыт көріспеген жандар немесе ұзақ сапардан келген адамның амандығымен қоса, жөншілігін сұрап, егжей-тегжейлі сұрасады. Алыстан келген адамға «алыстан алты жасар бала келсе, алпыстағы адам барып сәлем береді» деген ереже бар. Дегенмен, жасы мен жолы үлкен адамдарға сапардан келген адам өзі әдейілеп барып, сәлем беруі тиіс. Мұндай ізеттіліктің бірі сол әулеттің ертеден келе жатқан қара шаңырағына соғу міндет. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Тоқтамыс хан''' (шамамен 1350 1406) Алтын Орда ханы (1380 97/98). Жошы хан әулетінен. == Өмірбаян == Әкесі Ұрыс ханның қолынан қаза тапқаннан кейін, Ақ Ордадан Әмір Темірге қашып барды. 1378 1379 жылдары Әмір Темірдің көмегімен Сығанақты жаулап алып, Ақ Орданың билеушісі болды. Ол Мамайдың Күлік шайқасында жеңіліске ұшырағанын пайдаланып, Алтын Орда тағына отырды. Сарайды, Қажы-Тарханды, Қырымды басып алды. Таққа отырысымен Шыңғыс хан әулетінің тақ үшін 25 жыл бойғы қырқысуларын жойды, ақша реформасын жүргізді. Сонымен қатар Көк Орда, Хорезм, Қажы-Тархан, Қырым иеліктері мен т.б. ұсақ ордалардың басын қосып, қуатты Жошы ұлысының бірлігін қалпына келтіруге күш салды. == Мәскеуге жорық == Алтын Ордадан бөлініп шықпақ болған Ресей жерлеріне шабуыл жасады. 1382 жылы Мәскеуді басып алып, өртеп жіберді. Бірақ Тоқтамыстың ұлы державалық ниеттері Әмір Темірдің қарсылығын туғызып, екеуінің арасында ұзаққа созылған қиян-кескі күрес басталды. 1387 жылы туған Кавказдағы Кура өзеніннде Әмір Темірден жеңіліс тапты, бірақ Орталық Азияда Тоқтамыстың, Қамар әд-Дин мен Еңке төренің одақтасқан әскерлері Самарқанд пен Бұхараның төңірегін шапқыншылыққа ұшыратты. Тоқтамыс 1391 жылы 18 шілдеде Құндызша өзенінің бойында, 1395 жылы 15 сәуірде Терек өзені аңғарында Әмір Темір әскерлерінен жеңіліс тапты. 1397 жылы Едігенің қудалауына ұшырап, Литваға қашты. 1399 жылы Ұлы Литва князі Витовтпен одақтасып, Алтын Ордаға жорық жасады. 1399 жылы 12 тамызда Темір Құтлығ пен Едіге әскерлерімен Ворскла өзені бойында болған шайқаста тағы да жеңіліске ұшырады. 1406 жылы Түменге жақын жерде Тоқтамыс Едіге мен Шәдібек әскерлерімен шайқасып, қаза тапты. == Дереккөздер == == Тағы қараңыз == Санат:Ақ Орда хандары Санат:Алтын Орда хандары Санат:Тұлғалар Санат:Сібір хандығының билеушілері +'''Аманат мал''' кедей туысқандарға көрсетілетін жәрдем түрі, өсімге (молайтып, көбейтіп өсіріп алуға) деп несиеге төл беру жорасы. Бұл үрдіс XIX ғасырдың бірінші жартысында практикаға енгендігі туралы Е.Бекмаханов жазады. Несиеге беруші мен оны алушы басқа куәгерлердің қатысуымен аманат малдың шарты туралы келіседі. Несиеге алған төл орнына келесі жылы екі жасар, үшінші жылы үш жасар мал қайтаруды мойнына алады. Несиені қайтармаған жағдайда зардап шегуші биге жүгінеді немесе жұмыс істеп, еңбекпенен қарызды қайтарады. Еңбекпен қарызды өтеуді сауын деп атаған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +Аманат көр кейбір артына сенбегендер зиратын көзі тірісінде салдырады. Зират салушыларға бір-бір белбеу орамал және ақша беріледі. Аманат көрді кейбір өңірлерде тірі бейіт деп те айтады. Ә.Бөкейхановтың зұлмат жылдары атылғанын естіген туыстары Ақтоғайдағы әулеттік қорымға Әлиханның баскиімін аманат көр қазып жерлеген,яғни кейін мәйітті әкелуді меңзеген. Алтайда Қобда бет��нде өмір сүрген Рақымбай деген адам Ақкөл ауылында аманат көр қаздырып, жаназа шығартып, қара ешкі сойып көрге салдырып қойған екен.Өзі он сегіз жыл өткен соң қайтыс болған соң аманат көрге жерленген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Амал дәптері''' дәстүрлі діни түсінік бойынша, адамның бұл дүниедегі істеген жақсы-жаман қылықтары мен істері тіркеліп отыратын «дәптер». Амал дәптергі тіркелген оң немесе теріс істер қиямет күндері тексеріліп, жаман істері жөнінде куәлік беруі арқылы анықталады. Мысалы, бұ дүниеде он екі мүшесінің бірін ұкыпсыздьқтан, салдыр-салақ қараудан,майып қылып алса, қиямет күні адамның сол мүшесі иесінің жаман қылығына куәлік береді. Адамның жаман-жақсы қылықтарын амал дәптеріне тіркеу дүниелік болған кезінде, қиямет күніне дейін тоқталмайды. Қазақтардың амал дәптері жөніндегі байланысты қалыптасқан этикалық норма бойынша, марқұмның тек жақсы қылықтары ғана айтылуы тиіс. Марқұмға бағышталып берілген қырқы, жылы, асы тәрізді қауымдасып өткізетін рәсімде, тек оның жақсы істері сипатталып, оң тілектер айтылады. Себебі, әр адамның жарқын, өнегелі істерін еске алу амал дәптеріне тіркеліп, оның тартатын жазасын жеңілдетеді. Кейде, оғаш қылықтарын айтуға тура келген жағдайда, қара жер хабар бермесін деп «ескертеді», яғнн амал дәптеріне тіркелмесін, қиямет күн куәлікке жүрмеймін деген мәнді аңғартады. Амал дәптері туралы діни түсінік бойынша, бұл дүниеде істеген жақсы істері де, жаман қылықтары да бір кездері алдыңнан шығады деген сенімнің қоғамдағы адамдар арасындағы әр түрлі қатынастарды реттеуде өзіндік орны болды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Алыс ағайын''' (жамағайын) жеті атадан арғы аталары бірге туысатын және одан таралған ұрпақтардың бір-біріне туыстық қатынасы. Туыстығы алыс болса да түп аталары бірге тарағандықтан, қайғы мен қуанышта ортақтасып, бір-біріне тілеулес болып жүреді. Ру-қауымаралық қатынастар жүйесінде алыс ағайын институтының өзіндік орны мен рөлі болды. Әсіресе, қазақ даласында болып тұратын руаралық жанжалды реттеуде басқа да дәстүрлі тәсілдермен қатар, алыс ағайын да маңызды функция атқарды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Алым''' қазақтың байырғы неке-отбасылық дәстүріндегі, қыз ұзату рәсіміндегі кәде түрі, «қызқашар» рәсімі жасалған үйдің әйеліне берілетін сый. Қалыңмал төлегеннен кейін белгіленген қыз ұзату күні кыздың жеңгелері басқа ауылға алып кеткен калыңдықты іздеп тауып күйеудің жолдас жігіттері тартыс бастайды, түрлі кәделер береді. Ертедегі деректерге қарағанда, әдетте, біраз уақытқа созылған, кикілжіңнен соң жігіт жағы қалыңдықты алып кетерде қалыңдықтың жеңгелері оны кілемге отырғызып шығарып салады. Жігітжағы қызқашар жасаған үйдің әйеліне алым кәдесін береді. Алым небәрі бір-екі көйлектік мата ғана. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Алым''' қазақ отбасыларының патшалық әкімшілікке төлейтін жылдық салығының атауы. Оны шаңырақ алымы деп те атаған. Мөлшері төрт рубль болды. Салық төлеуді ұйымдастыру ауылнайдан (старшын) бастап, аға сұлтанға дейінгі орыс билігінің келісімімен сайланған ресми лауазымды адамдарға жүктелді. Алым, әсіресе, дәулетті «қоңыртөбел» дейтін отбасыларға ауыр тиді. Мезгілінде алым төлей алмаған кедейлер ұсақ малдарын (қой) саудагерге кепілге қойып, төлеуге мәжбүр болған. Саудагер кепілдік малдың әр басын сексен тиынға ғана бағалады. Сонда төрт рубль ақшаны және уақытында төлей алмағаны үшін айып-өсімді қосқанда, кедей отбасы алымға деп жылына жеті қой шығынға ұшырап отырды. Алымның тағы бір «ішкі» түрі (болыс пен старшынға тиесілі) «қара шығын» (земский сбор) деп аталды (толығырақ қ. Қара шығын). Алымды орыс отаршылдығының әлеуметтік- экономикалық салдары, әрі осы кезеңде қазақ даласына дендеп ене бастаған тауарлық ақша қатынастарының элементі ретінде қарастыру қажет. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Алық''' ертеде соғыста жеңілген елден немесе бағынышты елден үстем болған елдің алатын салық түрі. Қақтығыс, жауласу, соғыста екі жақ бір тоқтамға келіп, пәтуаласады, яғни бітіседі. Бұл жай бітісу, келісу емес, жеңген жақтың өктемдігін, ал, жеңілген жақтың білдіреді. Жеңген жақ ұрыс зардабын, одан келген шығынның орнын өз пайдасына толтыруға тырысады. Яғни екі елдің сөз ұстар адамдары шешімге келеді. Осында алық мәселесі қаралады: жауласқан екі жақтың жеңгенінің жеңілген елден алатын мал түріндегі алымы алық деп аталады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Алтын иық төре''' патша заманында орыс әкімшілігінің тарапынан арнайы шен-шекпенге ие болған қазақ қоғамындағы билік иелері, лауазымды тұлғалар. Яғни иығына лауазымдық дәрежені білдіретін әскери белгілерге ие болған тұлғаларды алтын иық төре деп атау қалыптасты. Бұл ретте төре тек Шыңғыс тектілерге қатысты ғана емес, қара сүйектен шықкан беделді тұлғаларға да байланысты қолданылған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Алтын босаға'''- адамның өсіп-өнген шаңырағы деген мағына білдіретін метафоралық атау. Атаудың түп төркіні көшпелі ортадағы жылжымалы баспана киіз үйдегі ерекше семантикалық мәнге ие қасиетті орын саналатын босағаны ардақтауға байланысты туған. Туған үй, ержеткен, бойжеткен үй, қыз әкесінің үйінің балама атауы, шыр етіп дүниеге келген, өмірге көз ашқан босаға. Қыздың әке үйіндегі кезінен екі жастың отау құрып кетерінде аттандырып салушылар «Алтын босағадан ақ, босағаға бара жатырсың» деп басу айтып, қыз көңілін аулап, ақыл-кеңестерін айтады. Бұл ұғым С.Мұқанов Ж.Аймауытовтың және т.б. халық жазушыларының шығармаларында кездеседі. «Шәмшиді шырғаланған қыз-келіншек үлкен үйдің ығында үйме-жүйме боп тұрғанда, жеңгелері күйеуді ертіп, үйдің оң жағын орап, «алтын босағасын» аттатты» (Ж.Аймауытов). == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Алма��''' дәстүрлі қазақы ортада кеңінен қолданылған аса күшті ем түрі. Сынап хлориді немесе сулема деп аталатын күшті химиялық зат. Ертеректе халық емшілігінде асқынған жара түрлері мен «жаман ауру» деп атаған қатерлі ісік түрлерін дауалауға қолданған. Әсіресе, адамда болатын күйдіргі, жылқыдағы жамандат жарасын қыздырған темірмен қарыған соң суға езген Алмас ертіндісімен күйдірсе тез жазылады деп есептеген. Адамдағы жаман ауру түрлерін алмастың түтінімен «ыстап» емдеген. Ол үшін жылқының құмалағының ортасын ойып алмас түйірін салады да, құмалақты тұтатып, оның түтінін дененің ауру бөлігіне қарай жіберген. Сондай-ақ малда кездесетін қыршаңқы, көнтек сияқты тері ауруларын емдеуге қолданған. Сонымен қатар, қой түлігі айналма немесе тентек ауруына шалдыққан кезде қойдың бас сүйегін бізбен тесіп, жара орнына алмас салған. Мал пішу ксзінде қысқаш ағашты алмас ерітіндісіне шалып алса, жара асқынбай тез жазылады деп есептеген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Сәуірдің 21''' Григориан күнтізбесінде жылдың 111-ші күні (кібісе жылдарда 112-ші). Жылдың аяғына 254 күн қалады. == Мерекелер == Мемлекеттік күзет қызметі күні Тирадентес күні. 1792 ж. португалдықтар Бразилия азаттығына күрескен Тирадентесті жазалады. Рим негізі қаланған күн Ағаш отырғызу күні. Икбал күні. 1938 ж. қайтыс болған Пәкістан рухани атасы саналатын Мұсылмандар лигасы президенті, ақын Мұхаммед Икбалды еске алу күні. Техас, Сан-Хасинто күні. Қоршаған орта күні. == Оқиғалар == == Туғандар == 1816 жыл Шарлотта Бронте (1855 жылы қ.б.), ХІХ ғасырдағы ірі жазушылардың бірі, ағылшын әдебиетінің классигі 1864 жыл Макс Вебер (1920 жылы қ.б.), неміс әлеуметтік философ, тарихшы 1909 жыл Тәжен Елеуов (1967 жылы қ.б.), қазақ тарихшысы == Қайтыс болғандар == 1142 жыл Пьер Абеляр (1079 жылы т.), француз философы, теологы және ақыны 1699 жыл Жан Расин (1639 жылы т.), Францияның XVII ғасырдағы ұлы үш бірі 2010 жыл Хуан Антонио Самаранч (1920 жылы т.), әйгілі испандық кәсіпкер, әрі саясаткер, Халықаралық олимпиада комитетін 1980-2001 жылдары басқарды, ХОК өмірлік құрметті президенті. == Сыртқы сілтемелер == Санат:21 сәуір +'''Тоқтаров Рамазан Айыпұлы'''(1935 2000) (Павлодар қаласы) жазушы. Алматыдағы шет тілдер институтының француз тілі факультетін бітірген. Алғашқы жинағы Ертіс перзенті 1962 жылы жарық көрген. 1958 60 жылы "Лениншіл жас" (қазіргі "Жас Алаш") газеті мен "Мәдениет және тұрмыс" (қазіргі "Парасат") журналында, 1964 жылдан қазақстан Жазушылар одағында әдеби кеңесші, "Жазушы" баспасында аға редактор, бөлім меңгеруші қызметтерін атқарған. 1989 97 жылдары республикалық "Жұлдыз" журналында бас редактордың орынбасары. Алғашқы "Ертіс перзенті" жыр жинағы 1962 жылы жарық көрген. "Бақыт" (1965), "Ертіс мұхитқа құяды" екі кітап (1968 69), "Тұлпардың сыны" (1975), "Жердің үлгісі" (1979), "Ғасыр наны" (1983), "Сусамыр" (1985), "Таңбалы жарғактың құпиясы" (1990), "Жұлдыз" журналында "Жендет" (1991), "Бақыт құлдыктың ақыры" (1995), т.б. романдары, "Терістік шұғыласы" (1971) повестер мен әңгімелер жинағы жарық көрген. Халықаралық "Алаш" сыйлық иегері (1994). Қайтыс болғаннан кейін Қазақстан Мемлекеттік сыйлығын алған (2000). Рамазан Тоқтаров 2000 жылы 13 желтоқсанда қайтыс болды. 2002 жылы Павлодар қаласындағы Баспа үйінің қабырғасында мемориалдық тақта орнатылды. ==Дереккөздер== Санат:Қазақстан жазушылары Санат:Павлодар облысы Санат:Тұлғалар Санат:1935 жылы туғандар +'''Алқаз''' белгілі бір әлеуметтік мәселемен байланысты жиналған топ, жиын, жиналыс. Алқа, алқалау сөзінің төркінін академик Р.Сыздықова араб тіліндегі дөңгелек деген мағынадағы хәлха сөзімен байланыстыра отырып, қазақ тілінде «адамдар тобы» деген ауыспалы мәнде қолданылғанын айтады. Этнографтардың айтуына қарағанда, Орта Азияны және Қазақстанды мекендеген халықтардың ислам дәуіріне дейінгі әдет-ғұрпында жылына бір рет өлгендердің бейітіне баратын дәстүр болған. Бейіт басына жиналған әйелдер алқаз құрып, қол ұстасып, ауық-ауық алақан соғып, дұға оқып, ортаны айналып жүретін болған. Қазақы ортада алқаз ұғымы, бір жағынан, ақсақалдар кеңесі, билер кеңесі, билер соты сияқты арнайы жиындардың ұйымдастырылу бітімін, екінші жағынан, сол институттардың ең шешуші кезеңін, яғни белгілі бір мәселені шешуге байланысты жиынға қатысушылардың арнайы мәжіліс-кеңесін білдіреді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Аңшылар мен қояндар''' балалар мен жастар ойнайтын ұлттық ойын түрі. Бұл ойынды жылдың қай мезгілі болса да ойнауға болады (жазда доппен, кыста жентектелген қармен ойнайды). Ойыншылар шартты түрде екі топқа болінеді: «аңшылардың» саны «қояндардан» екі есе аз болады. Ойын шарты бойынша (бір-бірінен 100-150 адымдай жерге) екі шеңбер сызылады. Сол екі шеңбердің бірі «інге» «қояндар» орналасады. Шеңбер шетінде тұрған аңшылар «қоян» інін тықырлатып қаза бастайды (жерді аяқтарымен түрткілейді). Сол кезде «қоян» өз інінен шығып, екінші інге (шеңберге) қарай қашады. Осы кезде «аңшылар» «қоянды» ата бастайды. Екінші шеңберге жеткенше оққа ұшқан, яғни доп немесе қар тиген «қоян» ойыннан шығып қалады. Барлық «қоянды» атып біткенше, ойын тоқталмайды. Келесі ойында бұрынғы «қояндардың» жартысы «аңшылар» болып алмасып ойнай береді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Құс төресі''' аққу, сары ала қаз, көкек, көккептер, тоты сияқты құстарды аялап, атпайды, ауламайды да. Аңның төлдері мен аналықтарын атпаған. Соңынан жыртқыш қуып келе жатқандарын көрсе, атпай, керісінше, қөтқарып жіберіп отырған. Әсіресе, әулиелер жерленген аумақта жүрген жануарларға мүлдем тиісуге болмайды. Мысалы, Маңғыстаудағы Бекет атаның Оғландыдағы мешітінің маңайында жүрген «асыл текті арқар, киік секілді хайуандарга тиіскеннің отбасына жақсылық келмейді» дейді жергілікті халық. Бүркітшінің бүркіті түлкі алғанда, аңшының мылтығы аңға дарығанда, кезіккен жасы үлкен адамға байламай ��етіп, ол адам дауласа, аңшы айып тартады. Аңшының біреуге байлаған аңы екінші адамға байланбайды. Сондай-ақ, жасы үлкен адамға бір рет аң байланса, оған екінші қайта байланбайды. Атпен немесе қүспен аң қағу барысында аң кіріп кеткен інге кімнің аты немесе қүсы бұрын жетсе де, әлгі аңға тиіспейді. Өйткені, аңды қолға түсіру үйге кіргенмен бірдей деп есептейді. Жарапанган жыртқыш аңга жуыуға болмайды, әсіресе жолбарыс, аю, қасқыр жараланган кезде тиіссе, олар қатгы кек сақтайды деп санайды. Кәнігі аңшылар атып алган аңның түрпатына, күйіне қарап, алдагы маусымға, мысалы, қыстың болашақ райына болжам жасаган. Мысалы, тұздің қоңыр аңының бүйрек майы бітеу болса, қыста қар қалың түседі. Тұздің қоңыр аңы үйір құрып, сай-саланы паналаса, ауа райы бұзылады. Тұздің қоңыр аңы кұзде бұлақ сағаласа, қыста қар жұқа түседі. Аңшылыққа байланысты томендегідей ырымдар жиі қолданыста болды: аңға шығарда қаруы мен қамшысына әйел адамның қол жалғауына болмайды. Ойткені, жолы болмай қалады деп ырымдайды. Сондай-ақ, аңшылар далага түнесе, өзі жаткан жерді айналдыра шеңбер сызып жатады. Шеңберге бәле-қаза, жыртқыш аң жоламайды- мыс. Аңшы аң атарда: Бисмиллахи рахмани рахим, Ғайыперен, қырық шілтен қайырып бер, Қайырып берсең, үйірінен айырып бер! деп пірлерге сыйынып, медет тілейді. Қанжығасы майлы келе жатқан аңшының алдынан шыккан адам «майлансын» деп сәлем жолдайды. Сол заматта аңшы тілекшіге «байлансын» деп олжа байлайды. Құлыншақ ақынның өлеңдерінде осы аңшылық рәсім туралы төмендегідей жолдар кездеседі: Ер жігіт тазы қосып, түлкі алады, Кейбірі қолға үйретіп, құс салады. Көк атты көк дөненмен кездескенде, «Майлансын» деп түлкіні байланады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Аңға қатысты ырымдар мен тыйымдар''' қазақтың саятшылық заңы бойынша, аңға мүлдем салынбаған, яғни бау ашылмаған бүркітті немесе тазы итті жазым еткен адам дәл сондай бүркіт немесе тазы күшігін беріп, шығын орнын толтыруы қажет. Бүркіттің құны бір бойдақ қойға тең. Алғыр тазы және қыран бүркіттің құны қымбатқа түскен. Аңға алғаш шыққан адам олжасын ешкімге байламайды. Жолаушыға айдалада кезіккен аң да киелі саналады. Осыған байланысты абыройы асар жігіттің алдына ажалды аң кезігеді деп, осы жайтты жақсы ырымға жорыган. Ерекше белгілері бар «нысаналы» киелі аң болса (сыңар мүйіз, теңбіл, қалыпты түстен өзгеше аң деген сияқты), оның киесінен қорқып, атуға бармаған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Аң ату''' ату құралдарының көмегімен аң-құсты атып алу тәсілі. Қазақтар аң аулауда зақпы, атқы, садақ, мылтық түрлерін қолданған. Осы қаруларды қолдану арқылы қазақтар қоңыр аң деп атаған арқар, құлжа, бұғы, марал, таутеке, тауешкі тәрізді аңдарды және қасқыр, түлкі, аю, ілбіс, сілеусін тәрізді жыртқыштарды аулады. Кәнігі аңшылар аңның тұрағын, ойнағын, суатын, жайылымын, жалағын, жатар орнын, яғни олардың жусайтын және өретін орны мен уақытын дөп басып біліп отырған. Тіпті, аңдардың ізін де, исін де айыра білген. Аң аулауда кең тараған тәсіл тосқауыл жер табу, яғни кезеп ататын орынды дұрыс таңдау аңды жақыннан дәлдеп атуға мүмкіндік берді. Аң атудың ертеден кең тараған түрі садақ пен зақпыны қолдану. Садақты пайдалану өткен ғасырға дейін кең қолданыста болғанымен, мылтық түрлерінің кең таралуына байланысты оның маңызы төмендеп калды. Дегенмен, XX ғасырдың басына дейін қолданыстан шыға койған жоқ. == Дереккөздер == Санат:Аңшылық Санат:Қарулар +'''Аңды мылтықпен атып аулау'''. XIX ғасырдың ортасынан үрдіске кең ене бастады. Әсіресе, түлкі, аю, жолбарыс, сілеусін сияқты терісі бағалы аңдарды аулау пайда табудың бір көзіне айналуына байланысты мылтықтың пайда болуы көшпелілердің аң аулау дәстүріндегі кейбір қаруларды ығыстыра бастады. Қазақтар шақпақты және білтелі мылтықты пайдаланды. Мылтықпен аң ату үшін оған байқатпай мейлінше жақындау үшін, түйе сияқты жануардың қалқасына «жасырынып», «оқ тиетіндей» қашықтықтан аңды қарауылға алады. Аңдардың бірнешеуін ату үшін, әуелі бастаушы аталығын таңдап, атып түсіреді. Сонан кейін, бастаушысыз әбдіреп қалғандарын жеделдетіп атып түсіруге тырысады. Қару ұстаған аңшының айла-шарғысына қатысты aтy тәсілдер бірнеше түрге бөлінеді. Ұлып aтy тәсілі- қасқыр жүретін мекендерге жеткен аңшы атын тасаға байлап қойып, қасқыр болып ұлығанда, дауыс шыққан жаққа қарай арсалақтап жеткен қасқырды көздеп атып алады. Бұлғап немесе шақырып aтy көбіне суыр аулағанда қолданатын тәсіл. Аңшы қолына түлкі, қарсақ, қоян немесе қодастың ақ түсті құйрығынан шоқтап жасап, кішкене сапқа байлаған құрал бұлғауышты қолына ұстап, оңды-солды бұлғақтатып аңды шақырып алдап, қолайлы қашықтықтан нысанаға алады. Осыған ұқсас баспалап аң-қүс аулау тәсілі аң-құстың мінез-құлқы және жердің ыңғайын жақсы білген аңшылар аңды көрінбей ұзақ уақыт тапжылмай отырып аңдиды. Иіс білдірмеу үшін жерден бір шөкім құм алып шашып, желдің бағытымен баспалап, аңға қарай жақындайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Аңды ұрып алу''' аңшылықтың қарапайым түрі. Тазы ерткен аңшы қолына шойыл, шоқпар, дойыр сияқты ұру құралдарымен қаруланып, жүйрік атқа мінеді. Аң аулауға өрімі жуан, дойыр, өзегіне қорғасын қосып өрген сабы ұзын бұзаутіс және дырау қамшылар аң ұруға аса қолайлы болды. Балуан Шолақтың дойыр қамшысы «қашқан қасқырды қуып жетіп, онымен жоннан тартқанда, қабырғаларының көбесі, омыртқалары сөгіліп кетеді екен. Қашаган жылцылардыц ңандайы болса да, цабыргаларын қуалай тартып өткенде етпетінен түсетін көрінеді», деп жазды С.Мққанов. Саятта, ұрыс-соғыстарда қамшымен олжа түсірген қамшыгерге өзіне тиесілі олжаның сыртында «қамшы сыбағасы» деген арнайы олжа берілген. Жыртқыш, күшті аңдарға шоқпарды қолданды. Аңшылыққа арналған шоқпарды тасжарған, қайың, терек сияқты берік ағаштан басын домалақтап, сабын қысқалау етіп жонып, малдың майына суарып (қайнатып) дайындайды. Түйе терісімен қаптаған босмойын шоқпар, алты-сегіз қырлы шоқпар, тақымға басатын сапты шоқпар, жең ішінде жүретін жең шоқпар деген түрлері болды. Берік ағаштан, басын жуандау, сабын ұзын етіп жасаған шоқпардың бұл түрлері аңды қуып жетіп талмау жерінен ұрып түсіруге қолайлы болды. Шоқпардың да, сойылдың да ұзындығы тұтынушының бойынан аспауы тиіс. Реті келсе, терісін бүлдірмеу үшін аңды соққан кезде тұмсығынан ұруға тырысады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Аң олжасын байлау''' қазақы ортадағы әлеуметтік қатынастар жүйесінің нормалар мен принциптерге негізделген ілкімді ұстанымдардың бірі. Аңшы аңшылықтан немесе саяттан оралып келе жатқанда, алдынан сыйлы болмаса үлкен адам, тіпті, богде адам шыға қалса, аңшы олжасын сыйға тартады. Бұл «алаштың бөлінбеген еншісінен» туындайды. Аң олжасын байлау жосыны еш бүкпесіз риясыз ниетпен атқарылады. Сондықтан да, қазақта «аңшы байымайды, бай аңшыны көргеніміз жоқ» дейді. Тазымен аң ілгенін көрсе, бейсауат жолыққан адам (кейде аңға шығып бара жатқанда) «майлансын» дейді, аңшы «байлансын» деп олжасынан байлайды. Аң олжасын бөлісудің өзіндік қағидасы болды: атып алынған аң қалыптасқан жосынға орай, аңшының қасындағы жолдастарының ең үлкеніне байланады; құндыз атып алса, жүн-терісін мергеннің өзі иеленеді де, бауыр терісі жолдастарына бұйырады. Алайда, аң аулауға алғаш рет шыққан мерген немесе жаңа мылтық сатып алған, болмаса жаңадан бапталған құс пен жаңадан үйретілген тазымен шыққан аңшылар олжаларының бауашарын біреуге байламастан, ырым қылып өзі алады. Қоңыр аң олжасын бөлгенде, мергеннің езі терісін, төсін және оң санын алады. Қалғандарын аңшының жолдастарына байлайды, бірақ, олардың жасы үлкені олжаның көбірегін алады. Мұндай бөлісті «мүше алмақ» дейді. Аңшылар өлтірген аңдарын оң қолымен алып, қанымен мылтықтың дүмін сүртіп, қайырған кұсына итіне атқан аңның етінен дәм таттырады. Аңшы үйіне қайтып, үйіне кірерде аңды босағаға ырымдап тастайды. Содан кейін оны керегенің басына іліп қояды. Қақпанға түскен аңды алып, қақпанының жанына «өтеуін қалдырып кететін» болған. Олжаны иесіне немесе артынан қуып келген қуғыншыға байлау, яғни оны қайтарғаны қазақы түсінік бойынша, ішкен асты кұсқанмен бірдей. Мұндайда, «Ұры мен барымташы жортуылға алам деп шыгады. Ала білген адам, оны сіңіре де білу керек, былғағаннан басқа келтірер пайдасы жоқ», делінеді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Аң олжасын өндеу.''' Ауланған аңның денесі әбден суыған соң, терісін сойып алады. Себебі, әбден суыған кезде аңның денесіндегі бүрге, кене, бит сияқты арамза жәндіктер түсіп қалады. Қоңыр аңдарды атып алғаннам кейін, ерекше үлкенінің терісін немесе үлкен мүйізін аңшы өзіне қалдырады. Себебі, олар аңшының алғыр екендігінін дәлел�� ғана емес сұқтанған адамның тілі мен көзінен сақтайды-мыс. Қазақ аңшылары ұстаған аң терілерін түрмыстық тұтыну қажетіне қарай, көбінесе, теріні бітеу сою, жарып сою сияқты екі түрлі тәсілмен сояды. Қасқыр, түлкі, қарсақ, құндыз, бұлғын, сусар қатарлы аң терілері бітеу сойылады. Бітеу сою аңның құйрық түбінің ішкі жағынан пышақ салып, артқы екі санының жүқа шабы аралығына дейін тұзу тіледі. Терінің түбін ашып алады да, басына қарай тұтас сыпырып отырып, сирақтарып да тері ішінен бітеулей суырып алады. Пұшпақтарына бақайшық табанының мүйізгектерін қалдырып, онан соқ құлақ терісін, иегін, кара тұмсығын, құйрығына дейін теріде қалдырып, түлыптап сояды. Тұлыптап және бітеу сою өңдеуге, илеуге қолайлы, әрі осындай жолмен алынған тері иі жаққанда жүнжіп бұзылмайды деп есептейді. Аң терілерін бітеудей мес қылып сою үшін, артқы шатын өткір пышақпен тіліп, теріні басына қарай айналдыра бас терісімен бірге сыпырады. Мұндайда, пышақ тигізбей, саусақпен, жұдырықпен іреп сыпырған дұрыс. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Жарып сою''' мал союдан өзгешелеу. Оның екі түрі бар. *Біріншісі тауешкі, бөкен, арқар, бұғы, қаракұйрық қатарлы қоңыр аң бауыздап сойылып, терісі мен еті катар пайдаланылады. Олардың бас терісінен басқа тері бөлінбей, сол күйінде сойылады. *Екінші түрі бауыздамай жарып сойылатындар бұл арам еттілер тобындағы аю, жолбарыс қатарлы ерекше үлкен аңдарды сойғанда, бүтін дене түркының терісі түгел сыпырылады. Төрт пұшпағы, құйрығы, бас терісі, құлағы мен тұмсық мүйізгегіне дейін теріден бөлінбей бүтін сойылады да, тері түрінің басты мүсінін сақтап, жайылып қойылады. Ал, суыр, борсық сияқты ұсақ аңдардың жөн терілерін пайдалану үшін олар бауырынан жарып сойылады. Сондай-ақ, құтан, қалбағай тұқымдастарының мамығы кәдеге жарамды болғанымен, еті дәмсіз деп саналады және байлануға аса жарамайды. Керісінше, дуадақ, шіл, ұлар, безгелдік, жорға дуадақ, шыңырау, тарғақ, бөдене, бұлдырық, тауқұдірет тәрізді қыр құстарын саятшылықта олжалауға тырысады. Аңдардың өті, жүрегі, үлпершегі, тісі, тарамысы қатарлы халық емшілігінде қолданатын болігін кесіп, сылып алады. Оның озіндік қағидалары бар. Жыртқыш аңдардың терісін еппен бүлдірмей алып, соғып алған адам өзіне қалдырады. Күнде кездесе бермейтін сілеусін, жолбарыс, аю және бағалы аңның терісін аңшы өзі алады. Иен тұзде соғып алған қасқырды әбден өлтіріп, жаны шыққан соң ғана қанжығасына байлайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Толағай''' тас қоршаулы обалар тізбегі. Қарағанды облысы Шет ауданы Нұра ауылының оңтүстігінде, Толағай тауының солтүстігінде 14 км жерде. Аумағы 3,80×4,70 метр. Табылған заттар қола дәуіріне жатады. Археологиялық зерттеу жұмыстарын ең алғаш 1935 жылы В. Никитин, В. А. Селевин, 1956 жылы Ә. X. Марғұлан басқарған Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы жүргізген. Оның аумағы 3,80x4,70 м. Қазба кезіңде м��йітті тас жәшікке қоятыны анықталған. Сондай-ақ кұмыралар, дөңгелек алқалар, алтын қаптырылған қола сырғалар, қола моншақтар табылған. ==Дереккөздер== +'''Аң терілерін илеу және өңдеу.''' Аң терілерін илеп өңдегенде, терінің ішкі жағына айран немесе сарысуға ұн қосып (қарабидайдың ұны) иі етіп жағып, бір-екі тәулік қалдырады. Қоян, түлкі, қарсақ, бұлғын т.б. аң терілері өте жұқа болғандықтан, иі жылдам қанады. Әбден иі қанған теріні тазартып, уқалап, созғылаған кезде жұмсарып, ішкі беті ақ түске енеді. Содан соң, теріні жылы күйінде тұздап, арнаулы кергішке керіп кептіреді. Бұтағы аша болып өскен ағашты өңдеп, ашасының арасына көлденең кергіш ағаш бекітіліп, кәдімгі әрпіне ұқсатып жасалған кергіш құралы жануарлардың терісін кигізіп, керіп кептіру үшін қолданылады. Кергішке бітеу сыпырылған (мес) тұздалған аң терілерін кигізіп, қуысына ауа жүретіндей етіп арасына ісиіз, сабан т.б. заттардан кепіл қойылады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Аң олжаларын саудалау.''' XVIII ғасырда қазақтар жыл сайын Орынбор мен Троицк базарына 30-40 мыңдай түлкі, 40-50 мыңдай қарсақ сатуға апарып түрған көрінеді. Зерттеушілер есебі бойынша, 1890 мен 1900 жж. аралығында ресми статистика есебі бойынша Жетісуда 21088 қасқыр, 49767 түлкі, 23426 борсық, 28889 күзен, 810 аю терісі тапсырылған. Мұның сыртында айырбас жолымен сауда керуендеріне аң олжасы өте көп мөлшерде сатылған XX ғасырдың басында Жетісу қазақтары жылына 50 мыңдай түлкі терісін өткізіп тұрған. Бір ғана Торғай, Ақмола облыстарына аңшылық кәсібі жыл сайын шамамен 300 мыңнан астам сомның пайдасын әкелген. Онда киік мүйізімен бірге, құнды олжалар қатарында көкқұтанның қауырсынының әр пұты 200 рубльге тең болды. Себебі, онымен әйелдің бас киімін безендірген. Ертеде қырғауылды қаршыға, сұңқармен аулап, оның ұзын қаламдары мен қанат құйрығын сатқан. Оны ауқатты төрелер бір шоқ қылып байлап, артқан түйенің үстіне қайқайтып байлап, «қарқара» деп атаған. 1895 ж. «ДУГ»-да жарияланған мақалада былай дейді: Орысша бодан болғаннан бері қазақтар аң аулауды қызық көрген... Бұлардың көбі аңның етін жеп, терісін сатып пайдалана бастаған. Аңшыға терісімен пайда әкелетін аңдар: бөкен, марал, киік, жолбарыс, аю, қасқыр, түлкі, бұлғын, сусар, қырғауыл. Аңшылар көбейгеннен қырдың жерінде жүре беретін аңдар күрт құрып кеткен. Құрып кеткен аңдардың бұрын болғандары осы күнгі құрып жоғалып бара жатқан аңдар бөкен, марал, киік, қырғауыл болады. Өскеменде Бөкен деген өзен бар ертеде мұнда бөкендер жайылып жүрген дейді. Мұны растайтын дәлел өзен бойында қазылған ұралар көп кезігеді... Апан ұра қазып, бетін далдалап жауып, бөкендерді ұстап алып жүреді». Бұғы мүйізінен дәрі істеуге таптырмайтын шикізат ретінде бағаланған. Бір бұғының жақсы бұтақты мүйізі қытай жерінде 20 юань күміске бағаланды. Бір юань екі тенгеге тең болуы жылдан жылға бұғы аулайтындарды көбейтіп бұғының санын азайтып жіберген. Ал, Қарқаралы оязының топтасқан киік мүйізін алмақ үшін көптеп аулаған. Бір киіктің мүйізі Қояндыда, Ботов жәрмеңкесінде 2-3 теңге тұрған. Бұрынғы кезде бұлғын мен сусар Қалба деген тауларда көп болады екен. Осы уақытта Қалбада бұлғын болмаса, сусар жоқ болып кеткен. Тегі Бавариялық, Тәшкенде ұзақ жылдар бойы қызмет істеген Франц Шварц Түркістан өңірі аң-құсқа бай, әрі арзан екендігін, оны қоныстанған орыстар кәсіп етіп жүргендігін жазады. Аңның арзандығы сондай, қырғауылды жиырма пфенниг, түлкінің сирек кездесетін қара түрі не бәрі екі марка тұрған. Түркістандагы бағалы терілер дайындау жағынан бірінші орынды иеленетін Лепсі уезінен терілерді Ресейдің орталық бөлігінен алыпсатарлар келіп алатын. Ал, балық пен құс олжаларын Семейге Шыңжандағы Шәуешек қаласына марал, ақбөкен мүйізі апарып сатылды. == Дереккөздер == Санат:Сауда +'''Аңқа''' (термин) тыныс алатын мүшенің атауы, таңдай, көмей, жұтқыншақ үшеуінің түйіскен тұсы. Алыс жолға мінілетін немесе бәйгеге қосылатын аттың бабы келіспесе, жолдың ауыртпалығын көтермей өзегі талып, тынысы бітеліп қалады. Бұл құбылысты қазақ «аңқасы кепті» дейді. Осы тәрізді, түйе мұрнының кеуілжірі мен аңқасына арам қүрттардың өршіп (бөгелектің жұмыртқасы), ауру туғызуын аңқа ауруы деп атайды. Түйе тынысы тарылып, пысқырып, басын шайқалақтатады. Оған қазақ шопандары малдың майын ерітіп, жылыдай кұяды немесе күкірт, ашудас түтінін ішке қарай түтікпен жіберіп емдейді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Аңшы киімі мен жабдықтары''' аңшының саятқа немесе аңға шыққанда киетін арнайы киімі мен қолданатын (аксессуар) болды. Аңшының киімі қозғалысқа ыңғайлы, әрі ықшам болуы тиіс. Қыстық киім негізінен саптама етік, қыстық тымақ, жылы ішік, жарғақ шалбар. Ықшам киінген аңшы киімінің етегін шалбарланып алады, ал, кіселі белдігін киімнің ту сыртынан буып тағынады. Тау, тастан таймас үшін өкшесінде нәлі немесе тақасы бар етік киеді. Ал, жаяу аңшы аяққа шацай немесе сүйектен сойшаңғы тағып алады. Аяздың бәсең кездерінде үстіне сырмалы иіапан немесе шекпен, аяғына былғары етік, басына күләпара болмаса малақай кейде бөрік киеді. Аңшы саятқа шығарда өзімен бірге беліне байланған кісеге қынға салынған пьішақ, жемқалта (құнарқалта, нәрқалта деп те атайды), оқшантай, дәрі-дәрмек, шақпақ, қу, шыжым бау, белқанжыға тағады. Сонымен бірге, қолында аң соғатын дойыр қамшы, інге кіріп кеткен аңға бұрау салатын таяқ, аң олжасын қанжығаға байлайтын жәңгек ала шығады. Шоқпар, сойылды қажеттілікке қарай алуы мүмкін. Сонарға шыккан аңшылар, көбінесе, арнайы дайындықпен кішігірім көш тәрізді топ болып жүрді. Саятта тазыға арналған жүрек жалғар ет және тамақ салып жүретін көлемі үлкендеу жемқалта аңшының жанынан тастамайтын ен басты атрибуттардың қатарына жатады. Әлбетте, ұшқыр, әрі ұзақ жүріске төзімді ат таңдап алады. Ердің айылын төстей тартады. Саятшыға қарағанда, бірде өрлеп, бірде құлдилап, сай-сала қуалап көп жүретін болғандықтан, аттың ер-тұрманы тұрақты болуына қатты көңіл бөлінеді. Осыған байланысты ер-тұрманға қосымша айыл тартылады. Бүркітші саятқа шыққанда ең қажетті құрал-сайман және жабдықпен қоса, бүркіттің аяғының қанын тоқтататын бұлғарының еті деп аталатын бұлғарының ішкі бетіндегі ұлпасын бірге алады (саятшылықта, әсіресе, ірі жыртқыш аңға түскен бүркіттің жаралануы жиі болып тұратын жайт). Аязды күндері бүркіт құндағы, тазыны орайтын жамылғы, кешке тоңғанда киетін дақы, мұйығын ердің қанжығасына байлап бөктеріп алады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Баттама''' отын ретінде пайдаланатын тезектің бір түрі. Сиырдың жас жапасына көң мен қойдың құмалағын араластырып дайындалған тезек. Жиналып қалған мал қиын жайып, үстіне су сеуіп, ат тұяғымен таптап, араластырып болған соң, кішкене дамылдатып, қолмен алып кішігірім табақтың көлеміндей жапырайған қалыпқа келтіреді. Оны кей өңірлерде «боқ шапақтау» деп те атайды. Жас баттаманы қораның қуыс-тесігін бітеп, сылауға да пайдаланады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Батырақ'''- XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың бас кезінде қоғамдағы күрделі реформалар салдарынан қалыптасқан әлеуметтік топ өкілі. Батырақтар ірі байларға жалданып жұмыс істеген, шаруашылық жұмыстарымен айналысқан. Қазан төңкерісінен кейінгі саясат барысында батырақтар белгілі бір санат ретінде рең алып, жаңа коммунистік саясат идеологиясының құралына айналды. Жаңа идеология қағидалары батырақтарды өткен қоғамның билеуші өкілдеріне және орташа деп саналған әлеуметтік жік өкілдеріне қарсы айдап салып отырды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Батырғы''' теріші, өрімшінің құралы. Көн тері бетіне сызып, батырып өрнек салу үшін қолданылатын бұл құрал мүйізден жасалады. Тауешкі, теке, арқар мүйізін өңдеп, ұшын үшкірлей өткірлеп, төмен жағынан әртүрлі өлшемдегі тесіктер жасайды. Батырғы тесігінен тілінген таспаны өткізіп сыптығырлап жұмырлайды, өңдеп майдалайды. Алтай қазақтары құралдың мүйізден жасалған, тек басы ғана өрнек салатын жіңішке түрін батырғы деп, жалпақ үлкен мүйізден жасалған, бірнеше жерден дөңгеленте тесілген түрін тесікмүйіз деп атайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Батырғы''' зергерлік өнерде қолданылатын құрал түрі. Ұшы имек, сүйір әрі доғалдау келген құралды жұқа қаңылтырға батырып, түрлі сызық, бедерлі өрнек түсіруге пайдаланылады. Батырғы жүзі суарылған асыл болаттан соғылады. Ұшын қатты жылтыратып қойса, металл бетіне батыра сызып, өрнек жасағанда жеңіл жүреді. Көлемді жұмыстарға, қалыңырақ қаңылтырды өңдеуге арналған батырғының сабын ұзынырақ етіп, қатты ағаш, мүйіз не сүйектен саптайды. Ондай құрал сабын иыққа тіреп, қос қолмен жұмыс істеуге ыңғайлы келеді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +көшпелі қазақ қоғамындағы кәсіби әскерилер болған батырлар әлеуметтік жігінің кәсіби әскери іске негізделген әлеуметтік институттардың бірі. Батырлардың әлеуметтік жік ретіндегі басты қоғамдық функциясынан туындаған, ғасырлар бойы қалыптасқан өзіндік идеологиясы, өзіне тән әскери әскери кәсіптің тәжірибесінен қалыптаскан өзіндік жауынгерлік этикасы, моралдық ережелері, басқа әлеуметтік жіктермен арақатынасын реттейтін әлеуметік нормалары болды. Бұл әлеуметтік нормалардың институциялануы барысында «батыршылдық» институты қапыптасып, батырлар көшпелі қоғамдағы әскери жікке айналды. «Батыршылдық» институты құрылым кезеңінде пайда болды. Батыр болып өмір сүрген адам тек әскери іспен ғана айналысуы тиіс болды, оның бар өмірі соғыста өтті, батыр үшін басқа іспен айналысу ар саналды, сондықтан батырлар әулетінде әскери кәсіппен өмір сүру әкеден балаға мұрагерлікке жалғасатын. Батыршылдықта өлімге деген көзқарас өзгеше болып, батыр қашанда өлімді қарсы алуға дайын болуға тәрбиеленетін. Қартайғанша қаруын тастамайтын батырлар үшін соғыста қаза болу қасиетті өлім саналып, үйде төсекте өлу өкініш болды. Олар үшін өзінің жауынгерлік намысы, әскери парызы өлімнен жоғары қойылды. Өлімге мұндай көзқарас қалыптастыру батырлық рухты тәрбилеудің бір бөлігі болатын. Батыршылдықтың басты мұраттары (идеалдары): ерлік, батылдық, ханға, елге сенімділікпен қызмет ету, адалдық, асылдық, тектілік, осы мұраттар үшін жан қию. Жауынгерлік қаруды қастерлеп, киелеу, қаруға табыну, қаруға ат қою, айқас алдында қарумен серттесу, қаруды жаман іске жұмсамау, қаруды әртүрлі символға айналдыру сияқты әскери қарумен байланысты салт-дәстүрлер батыршылдық салттың бір бөлігі болған. Батыршылдықта басты өнер ер қаруы-бес қаруды жетік меңгеріп, шебер қолдана білу. Батырлық эпостарда, батырлар әулетінен шыққан батыр-жыраулар поэзиясында батыршылдықтың осы мұраттары дәріптеледі. Ақтамберді жыраудың «Күлдір-күлдір кісінетіп» деп басталатын толғауы осы батыршылдықтың гимні (әнұраны) десе болады. Батыршылдық өткен ғасырлардағы ұлттық елдің айбыпы болған батыршылдық рухты тәрбиелеудің негізі болды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бау''' киімнің немесе басқа да тұрмыстық бұйымдарды байлап бекітетін баулық. Өзі бір нәрсені буып, бекітіп тұратын, байлауға не бунап кигізіп қоюға қолайлы жұмсақ заттан ызып жасалатын ілгек. Көйлектің, бешпенттің т.б. киімдердің кеудеден жоғары, алқым тұсындағы бауын алқым бау, алқа бау деп атайды. Ал етіктің, шұлықтың қонышынан жоғары тартып кигенде ұстайтын бауын қоныш бау, үзеңгі мен ерді байланыстыратын қайысты үзеңгі бау, бір нәрсені керіп, іліп қою үшін әртүрлі материалдан жасалған, жалпақ пішінді жіпті тартпа бау дейді. Қаршығаның мойнына кигізілетін бауды жығауыл деп атайды. Бау қолданылу орнына, тағылған бұйымына қарай бірнеше түрлерге жіктеледі: тонның ішкі бау��, тымақтың бауы, тамақбау, құлақбау т.б. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Толғау''' қазақ, қарақалпақ, ноғай халықтарының ауызша поэзиясында кең тараған жанр. Толғау тектес сөз үлгілерін қырғыздар құмықтар ''"ойлу йырлар"'', башқұрттар ''"қобайыр"'' деп атайды. Ноғай мен құмық әдебиетінде ерлік толғауы мағынасында қолданылады. Толғаудың жанр ретінде қалыптасуы аталған халықтар әлі бөлініп үлгермеген 13 14 ғасырларға сәйкес келеді. 15 19 ғасырлардағы қазақ поэзиясында ерекше өркендеп, өзінің жоғары даму сатысына жетті. Толғау тарихы жыраулық поэзияға тікелей қатысты. Көрнекті өкілдері ''Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Ақтамберді, Үмбетей, Бұқар, Дулат, Махамбет, Базар,'' т. б. Генетикалык жағынан магиялық функциясы болғаны байкалады. Хандык дәуірде аса зор идеологиялық мәнге ие болды. Толғауда терең азаматтық әуен, ірі қоғамдық, әлеуметтік, саяси философиялық тақырып ерекше орын алады. Негізгі бейнелеу тәсілі дидактика. Толғауда кейде күрделі, көлемді лирикалық туынды, тіпті сюжетсіз поэма дерліктей сипат алады. Құрылысы тирада пішінді, буын саны аралас, кейінгі даму кезеңдерінде өзгеріске ұшырап, біртіндеп тұрақталған. Толғау ауызша дамып, біздің заманымызға ауызша жетті. Бір мақам мен музыкалық аспаптың сүйемелдеуінде орындалады. ==Дереккөздер== Санат:Қазақстан әдебиеті +'''Бау''' киіз үйдің сүйегін бір-бірімен ұстастыру, сыртқы әбзелдерін бастырып тұру мақсатында қолданылатын тоқылған жіптер. Уықта екі түрлі: балақ бау, уық бау болады. Өріліп жасалатын балақ, ау уық алақанының тесігінен өткізіліп, керегеге уықты байлау үшін, уықтың ортасынан байланатын уық бау үйге сән беру үшін әрі жиылған уықты буып байлау үшін пайдаланылады. Иық бау, керме, шалма бау қатарлап шалынып байланған уықтардың қисаймауы, қажамауы, қажалмауын қамтамасыз ететін бірнеше құлаш терме жіптер. Есік жылжып төмен түсе бермеуі үшін шалынып байланатын иық баулар есілген жіп немесе терме бау түрінде жасалады. Кіндік бау киіз есіктің сырткы жағының ортасынан жоғарырақ тағылатын, есілген немесе термеленген ұзындығы бір жарым құлаш шамасында болатын бау. Бұп бауларды есікті боран, жел соққанда бастыруға пайдаланып, төменгі белдеуден байлайды. Күн ашық күні киіз есікті ғұріп байлауға қолданады. Түндік бау түндіктің төрт жағынан тағылатын төрт бау. Көбінесе ақ жүннен қыл араластырып есіледі. Осы баулар арқылы түндікті үш жағынан белдеуге байлап, есік жағындағысын қайырып ашып, белдеуге іліп қояды. Ызылып немесе термеленіп жасалатын туырлық бау туырлық бауларының алдыңғы екі бұрышынан және одан төмендеу, туырлықтың орта тұсына таяу жерден, бір шетіне бірден, екі жанына екі баудан тағылады. Үлкен үйлердің туырлығы үлкен болатындықтан, 3-6 немесе одан да көп бау тағылады. Бұл көтерме туырлықтарға тән. Белден басар, иін жабар туырлықтардың бауы бір шетіне екі-үштен, егер ауыр үлкен туырлық болса, 4-6-дан тағылады. Туырлықтың бұдан басқа екі түрлі бауы болады. Оның бірі жабық бау, туырлыктың жабық бөлігіне, яғни керегеден жоғарырақ келетін уық иіндерінің тұсындағы айқасатын жеріне тағылатын бау Жабық бау жіңішке жіптен жасалады, туырлық жабықтарын айқастырып байлау да қолданылады. Етек бау-туырлық етегі жел соққан кезде желпілдеп тұрмас үшін етегінің ішкі жағының әр жерінен тағылатын, кереге аяғынан байлап қоятын жіңішке бау. Ою бастырылып, термеленіп сәнделген үлкен үзіктерге дейін бау тағылады. Үлісеп үзіктерге етек бауының жоғарғы жағынан үш бау үзік бау тағылады. Термеленіп тоқылып жасалатын тастама бау киіз есіктің ұшынан тағылатын, шаңырақтың күлдіреуіші арасынан тасталып, ағаш есіктің маңдайшасынан өткізіп байланатын киіз есікгі жабатын бау Таңғыш- екі керегенің сағанағын (жігін) кіріктіріп таңатын өрнекті жіңішке құр. Киіз үйдің бау-шуларына желбау мен басқұр да енеді. Желбау -өрнекті, төгілме шашақты құр, шаңыраққа үш жерден байланып, керегеге асылады, киіз үйге ерекше сән береді. Ол дауыл кезінде шаңырақты салмамен басып тұру үшін таңылады. Басқұр киіз үйдің ішін безендіру үшін әрі туырлықтың кереге басына үйкелмеуі үшін уық пен керегенің түйіскен жерін сыртынан бастырып таңатын өрнекті жалпақ құр. '''Бау'''– үй жабдықтарын бекiту үшiн пайдаланылатын жiптен ширатылған, ызылған, тоқылған бау. Аяқ бау керегенiң аяқ жағына тағылатын бау. Бас бау киiз үй туырлығы мен үзiгiнiң үстiңгi жағына тағылатын бау. Жел бау дауылды желге қарсы сақтықпен байлап қоятын баулар. Уық бау уыққа тағылатын бау. Кереге бау керегенiң басына да(сол жақ басынан) аяғына да (орта тұсынан) баулар не құрлар тағылады. Шет бау текемет, сырмақ секiлдi үй жиһаздарын iлу үшiн шетiне тағылатын жiп баулар. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет Санат:Киіз үй +'''Бауашар''' қолға үйретілген қыран құстың (қолбаланың) алғаш рет аң алуға шығуы. Құсбегі қолындағы құстың алғаш рет аңға ұшуын құс аяқтанды деп, ұстаған аңын тырнақ алды деп атайды. Бауашардан қайтқан соң арнайы кәде жасалады. Ауыл адамдары қолына құсын қондырған құсбегіні қарсы алып, шашу шашады. Алғашқы бауашарда түскен аң ешкімге байланбайды, өзгеге беру құстың бағын байлау болып саналады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Баукеспе''' ұрлықты кәсіп еткен кәнігі ұры. Не нәрсені болса да тірі жанға сездірмей ұрлап алатын, «сауысқанның құйрығын ауыстырып салатын, жатқанның жамбасын кесетін» ұры адамды дәстүрлі ортада баукеспе деп атайды. Баукеспе ұрлықпен тіршілік етіп, әл-ауқатын осы жолмен көтеруді көздейді. Әдет болып кеткен жымқыру әрекеттері дағдыға айналып, баукеспе адам шау тартқан шағында да де сүйекке сіңген қарекетінен арыла алмайды. Ел аузындағы әңгімелерде қазақ арасында өткен танымал ұрылардың осындай күй кешкені туралы айтылады. Қазақы ортада баукеспелік жасаған адам аса ауыр қылмыскер ретінде қатаң жазаланы�� отырды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Баушарбақ''' жылқы қамайтын қаша-қора. Сырғауылдарды ұзынынан әр жерге қағылған қадаларга екі-үш қатар кісі бойындай биіктікте бекітеді. Бұл тәсілді шарбақтап жасау дейді. Қаша-қораның атауы осы тәсілге байланысты қалыптасқан. Оның ауқымы жылкының санына байланысты болады. Қаша-қора әдетте жылдың жылы мезгілдерінде соңғы көктем, жаз және күздің алғашқы айларында пайдаланылған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бауыздау''' малдың басын құбылаға қаратып, аяғын байлап, тамақтан пышақпен орып жіберу тәсілі. Пышағын қайрап, дәретін алып дайындалған қасапшы, ислам қағидасы бойынша Бисмилла, Сенде жазық жоқ, Менде азық жоқ, Аллаһу акбар! деп бауыздайды да, аққан қанның түгел ағып бітуін күтеді. Мал бауыздап жатқанда, әсіресе құрбандық малы болса «Аллаһу акбар» деп қайталап айтып тұрады. Қонаққа сойылатын малды есік алдына әкеліп көрсетіп, бата сұрайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бауыздау қан''' бауыздау кезінде ағатын қою қара қан. Бауыздау қан ислам қағидаты бойынша арам саналады, сондықтан оны ислам дінінің әсеріне ұшыраған қазақы ортада азық ретінде тұтынбаған. Кейбір халықтық дәстүрлерде оның ғұрыптық мәні бар. Құдаласу рәсімінде ант берген кезде арнап сойылған қойдың бауыздау қанына құдаласушылар саусақтарын батырысады, бұл туыс, құдандалы болдық деген мәнді білдіреді. Мал союшы бауыздау қаннан кейінгі қанға саусақ ұшын малып, оны тілінің ұшына тигізген соң ғана қан итке беріледі не малдың еті, бауыры қақталып ауыз тиілген соң ғана қан жерге төгіліп, мұқият көміледі. Мұнда алғаш дәм татушы адам мал иесі ырысым өзімде қалсын деп ырым етіп, өзі бірінші ауыз тиеді. Алайда көшпелілерде ислам дінінің классикалық канондары толық малдың қанын ас ретінде де емдік мақсатта да пайдалана берген. Тіпті, иттің қанын күйікке тамызып, емдегені жөнінде де мәліметтер кездеседі. Сондай-ақ белгілі бір түсті малдың (мысалы, меңсіз қара қойдың) қанын ауруларға ем болады деп жағады. Ислам діні орныққанға дейін бауыздау қаннан кейінгі қанды және ішек-қарын алынғаннан кейінгі малдың кеуде қуысындағы қанды таза нәрсе ретінде ыдысқа құйып алып, бүйенге ұсақтап турап май қосып, қансоқта немесе шыж-мыж деген тағам әзірлеген. Күні бүгінге дейін қалжаға сойылған қойдың қанын майға араластырып қуырып берсе, жас босанған әйел белін тез көтеріп, тез сақаяды деп санайды. Қой, жылқы қаны түрлі атқаруда, айталық анттасу, ала жіпті (арқанды) қию тәрізді ғұрыптарда белгілі маңызға ие болған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бауыздау құда''' құдандалық салтында жақындығы жағынан бас құдадан кейінгі құда. Дәстүр бойынша жігіт жағынан қыз айттыра келген, бауыздау құда бастаған құдалық адамдарына арнайы мал сойылып, бауыздау қаны құйылған бата аяққа екі жақтың сөзін сөйлейтін бас құдалар найзаларының ұштарын батырып, қаннан дәм татысқан. Мал бауыздарда бата берген құданың бауыздау құда аталуы осы жайтқа байланысты қалыптасса керек. Келісім берген қыз әкесі құдаларга шеге шапандарын (жағалы киім) жауып аттандырған. Бауыздау қаны құйылған бата аяққа арнап, жігіт әкесі дәулетіне қарай бір жылқы немесе бір тоғызга толтырып ұсақ мал атаған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бауыр''' туыстық атау. Дәстүрлі ортада бір әке-шешеден туған, жақын немере, туысқан адамдар бауыр деп аталады. Бір әкеден, бір анадан туған ағайынды адамдарды бірге туған бауыр, бірінен кейін бірі туған бір әкенің балаларын төте бауыр, бір әкеден туған, жастары үлкенді-кішілі адамдарды туған бауыр дейді. Бауырдың кішісі өзінен үлкенге арқа сүйеп еркелесе, үлкені жақсысына сүйініп, жаманына күйінеді, тілегін тілеп, ақыл-кеңес береді. Кейде немере, шөберелер, тіпті рулас адамдар да бірін-бірі бауыр дейді. Қазақтар жақыны қайтқанда «Ой бауырымдап» дауыс салып келеді. Бұл дәстүрлі қазақ қоғамында бауырдың өте үлкен мәнге ие екендігін білдірсе керек. Құдалық барысында жақын туыс болғандығын білдіретін «құйрық-бауыр жеу» дәстүрі көне наным-сенімнен туған. Этнотілдік ұжымның сөз қолданысындағы бауыры езілу, жер бауырлап қалу, жерден бауырын көтере алмай қалу сынды тіркестер қатты қапалық пен қайғыға душар болған адамға қатысты айтылатын сөз орамдары. Мұның негізінде ең жақын, етжақын туыс дегенді білдіретін ұғым жатыр. Дәстүрлі ортада бауыр қимас жан, орны ерекше туыс сипатында түсініледі. Ел аузындағы хикаяларда бауырдың жақындығын көрсететін үлгілер көптеп кездеседі. Солардың бірінің мазмұны мынадай. «Ертеде Төлек атты батыр болыпты. Қазақ пен қалмақтың арасындағы бір қақтығыста қазақ жағы жеңіліске ұшырап, Төлек батыр ұлын артына мінгестіріп қашып келе жатса, «ағатай, бізді қалдырма!» деп Есенбай, Құлтан деген інілері алдынан шығыпты. Соңынан дұшпаны өкшелеп, алдынан екі інісі шырқырағанда Төлек батыр: Көзімнен аққан қанды жас, Атаңды күнде жау қумас. Әйелдің ұлы аттан түс, құдайым ұлсыз қалдырмас. Емшектес болған қос бауыр, Төлекке қайтып табылмас! деп баласын жауға қалдырып, екі інісін құтқарып қалған деседі. Осы тектес бір нұсқада әйел адамның бауыры үшін баласы мен күйеуін өлімге қиғаны туралы айтылады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бауыр аяқ''' сәбиге қатысты жасалатын ғұрыптың бірі. Өсіп, ширап, буыны беки бастаған бала еңбектеуге талпынып, құйрығымен жылжып, қимыл-әрекеті белсенді бола бастаған кезде тез аяқтансын деген мақсатпен туыс-туған, көрші-қолаңды шақырып, бауырынан асы бар аяқ өткізеді. Бұл жоралғгы кейде мешел балаға арналып та атқарылады. Онда ауылдың белді адамының бірі арнаулы дайындалған бір табақ асты қолына алып, оны талпынып тұрған баланың оң жағынан сол жағына, сол жағынан оң жағына өткізіп: ''Балапандай талпын да, ''Аршында, бөпем, аршында! ''Желмаядай желгек бол, ''Қас тұлпардай сергек бол! деп игі тілегін білдіреді. Соң жүрісті мал сирағы салынған табақтағы астан алдымен баланың өзіне дәм татқызып, қалған асты жиналган жұрт бөлісіп жеп, балаға ақ баталарын береді. Бала киіміне тана, моншақ, әшекей тағып, жақсылық тілейді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бауырдақ''' сөзі мынадай мағыналарға жатуға мүмкін: *Бауырдақ (жез) қамшының сабына өрімді мықтап үұтату үшін өрімнің «алақанының» үстінен әлгі сапты бойлай шегемен бекітілген ұзынша жездің атауы. *Бауырдақ (білезік) жүзік, білезіктің саусақ сұғатын шығырының ішкі жағы. *Бауырдақ (жүзік) үстіңгі тасы бес саусақты бірдей жауып тұратын жүзік. *Бауырдақ (нәл) аяқкиімнің өкшесіне қағылатын нәл. *Бауырдақ (айыл) төс айыл немесе ершік айылдың бір атауы *Бауырдақ (таспа) күш-көлік жабдығының құрамдас бөлігі ретінде арбаға жеккен аттың ершігін бекіту үшін колданылатын жалпақ қайыс таспа. +'''Толстов''' Сергей Павлович (25 Қаңтар 1907, Санкт-Петербург қаласы 28 Желтоқсан 1976, Мәскеу қаласы) шығыстанушы, этнограф, археолог. ==Қысқаша өмірбаяны:== ''Мәскеу мемлекеттік университеті''. 1953 жылы КСРО Ғылым академиясының мүшесі. 1956 жылы Өзбекстан Ғылым академиясының құрметті академигі. 1930 жылы Мәскеу мемлекеттік университетін бітірген. 1939–1951 жылдары Мәскеу мемлекеттік университетінің профессоры, кафедра меңгерушісі, декан. 1942–1966 жылдары КСРО Ғылым академиясының Этнография институтының директоры. «Советская этнография» журналының редакторы қызметтерін атқарған. ==Еңбектері:== Ол алғашқы қауымдық құрылыс, ерте дүние, орта ғасыр тарихы мен археологиясына, дін тарихы және сол елдердің этногенезі жайлы 300-ден аса еңбек жазған. Көп томды ''«Дүние жүзі елдері»'' басылымының редакторы және авторларының бірі. Хорезм экспедициясын ұйымдастырушы (1937), басшысы (1969 жылға дейін) болды. Сыр бойындағы Бәбіш Молда, Шірік Рабат, оның маңындағы Ірікбай, Бестамқала, Бөрлі 1, 2, Шағырлы 1, 2, Іңкәрқала, Сырлытам, Қарақалпаққала, Аралбайқала, Қызылқала, т.б ондаған көне қалалар мен елді мекендерге қазба жұмыстарын жүргізіп, тарихи қалыптасуын анықтауға үлес қосты. КСРО ''Мемлекеттік сыйлығының'' лауреаты (1949). ''Еңбек Қызыл Ту, «Құрмет Белгісі»'' ордендерімен марапатталған. Санат:КСРО мемлекеттік сыйлығының иегерлері Санат:1907 жылы туғандар Санат:1976 жылы қайтыс болғандар +'''Бауырдақ''' қамшының сабына өрімді мықтап ұстату үшін өрімнің «алақанының» үстінен әлгі сапты бойлай шегемен бекітілген ұзынша жездің атауы (өрімнің алақаны деп өрімнің сапқа бекітілетін тұсындағы жалпақтау келген элементін айтады). Ұзындығы қамшы сабының үштен екі бөлігіндей болып келеді. Осындай жезбен әшекейленген түрін жез бауырдақ қамшы деп бөліп айтады. Бауырдақтың бауырлық деп аталуы да кездеседі. Ауыз әдебиет үлгілерінде: ''Бір қамшым бар қолымда, ''Жез бауырлық жар-жар, деп келетін өлең жолдарындагы бауырлық бауырдақтың синонимі болып табылады. Бауырдақ қамшы ерлерге ғана арналған құрал. Өйткені бауырдақ қамшы көбінесе қамшыласу және сайысу үрдісіне қолданылады. Бауырдақтың функциясы өрімнің сапқа бекемдігін қамтамасыз ету. Қамшы өрімін «алақан» тұсынан қайырып, сабына қарай бүктеп ұстауды «қамшыны бауырдақтап ұстау» деп атайды. ''Жылқының сұлу болар сүртектісі, ''Сұлудың қасқаяды күрек тісі. ''Қамшыны бауырдақты екі бүктеп, ''Жігіттің үйге кірер жүректісі. Қамшы сабы мен бауырдағын қоса сыртынан металл немесе қайыспен орап сәндейді. Бауырдаққа қарама-қарсы яғни саптың үстіңгі тұсына кекілдік деп аталатын шашақ орнатылады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +қазақтың өлік жөнелту салтындагы аза тұту, қайғыру жосыны. Қайтыс болған адамның жақын туыстарына көңіл айтуға келген ағайын-туыс, ауыл-аймақ, таныс-біліс адамдар үй маңына жеткенде ат-көлігін қалдырып, «ой- бауырымдап!» дауыстай жылап келеді. Қаза қайғысын білдіретін бұл салт жөнінде Ш.Уәлиханов: «кісі қолынан қаза болған марқұмға келушілер ауылға таяғанда аттың басын жіберіп «ой, бауырымдап» шауып келу бар», деп жазды. Қазіргі кезде ер адамның бұлайша дауыс қылып келу салты негізінен Оңтүстік және Жетісу өңірінде сақталып отыр. Кейбір жағдайда, «атам-ау, апам-ау» түрінде де айтылады. Мұндай кезде «Сыйласқанға жат жақсы, жоқтасқанға бауыр жақсы» деген дәстүрлі ортада ағайын арасындағы бұрыннан келе жатқан бас араздық, өкпе-наз ұмытылып, қайтыс болған адамды ақтық сапарға шығарып салу жоралғылары бірлесіп атқарылады. Келген адамдар ер адамдармен далада көрісіп, қайғыға ортақтастығын білдіріп жылап жоқтайды. Әйелдер үй ішіндегі әйелдерге өтіп, жоқтау айтып отырғандармен түгел амандасып, қайғыға ортақтығын білдіреді. Ағайын, тума-туыс, дос-жаран, құрбы-құрдастар адамынан айырылып, қайғы жұтып отырған үйге көңіл айтып, қайғыға ортақтасып рухани, өлікті жөнелту ғұрыптарын атқаруға көмек беріп материалдық қолдау білдіреді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бауырына салу''' отбасы дәстүріндегі бала асырап алудың бір түрі. Ата-әжелер тұңғыш немересін немесе үйдің үлкен ұлы өзінен кіші бауырының үлкен баласын, сондай-ақ жақын кісілер өз туыстарының баласын қолына алып, асырап бағып, өз баласындай тәрбиелеп өсіреді. Бауырына салушы адам баланы өз ата-анасынан ажыратпайды, баланы екі үй де тең өсіріп әлпештейді. Әдетте үлкен кісілер мұндай баланың тәрбиесіне ерекше көңіл бөліп, оларды өнегелі азамат етіп өсіруге, жақсы қасиеттерді бойына сіңіруге ықпал жасайды. Ержеткеннен кейін баланың өз отбасына оралуға немесе бауыр басқан үйінде қалуға еркі бар. Ата-әженің немерені бауырына басып бала қылып алуы дәстүрлі ортада кеңінен өріс алған. Қолғанат болып, былдыр тілімен ата-әженің көңілін аулайтын бала үлкен кісілердің тағылымынан нәр алып, өсе келе нағыз халықтық тәрбиені бойына сіңірген, өнегелі де тәлімді ұрпақ болып өсіп жетіледі. Бір ғана баласы б��р ағайын кейде жалғызыма серік болсын деп жақын туысқанының баласын бауырына салып асырап, өз баласынан кем қылмай өсіреді. Ал баласы тұрақтамай, өмірдің талқысын көріп жүрген кейбір ағайын ақжолтай болсын деп ырым қылып, туыс адамның баласын бауырына салады. Нәсіп қылып, кейін өз балалары болса, «баламның алды, тұңғышын» деп бауырңа салған балаға ерекше назар аударып, «майтабаным» деп еркелетіп, қатарының алды қып ұстаған. Бауырына салу дәстүрлі ортада ағайын-туыстар арасында ғана емес, ру-қауым деңгейіндегі әлеуметтік байланыстарды нығайтатын мәнді ғұрып. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Баһадүр''' байырғы қоғамдағы әскерилер жігінің өкілі, батыр. Соғыс ісімен, әскери іспен кәсіби деңгейде айналысатын қоғамдағы жеке ерекше әлеуметтік топ. Көшпелі түркі-моңғол халықтарында кәсіби әскерилер баһадүр деп аталды. Сондықтан «Баһадүр (батыр)» атағы көшпенді әскери ақсүйектер өкілдеріне берілетін иерархиялық құрметті титулдардың бірі саналды. Көшпелі түркі-моңғол халықтарында баһадүр титулын билеушілер арасынан шыққан әскери ақсүйектер ғана емес, соғыста айрықша ерлігімен көзге түсіп, жауынгерлік даңққа бөленген «қара халықтың» ержүрек өкілдері де иемденген. Баһадүрлер айыру белгісі ретінде баскиімге, дулығаға құс қауырсындарынан жасалған «жыға» шаншып, найзалары мен сүңгілеріне өздерінің жеке туларын тағып жүрген == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бәддұға'''- теріс бата, қарғыс. Үлкендер қатты ренжіп, көңілі қалғанда, шектен шыққан өрескел қылық жасаған адамға қарата, алақанын сыртқа қарай жая отырып бәддұға айтқан. Дәстүрлі орта түсінігінде бәддұғадан, яғни теріс бата алудан, әсіресе әке қарғысын алудан өткен ауыр күнә жоқ. «Әке қаргысы оқ» деген этнотілдік қолданыс осы мәнде айтылған болса керек. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бәдел қажы''' өсиет негізінде қажылық жасайтын адам. Ислам қағидасындағы бес парыздың бірі болып саналатын қажылыққа баруға мүмкіндігі болып, бірақ өтей алмаған адам өзі үшін қажылық жасауды біреуге өсиет етіп қалдырса, мойнына алған адам өсиет негізінде қажылық сапарын жасайды. Егер қажылықты өтеуші отағасы қажылық сапарында қайтыс болса, келісілген мал-мүліктен басқа, өсиет етуші адамның мал-мүлкін отбасы мүшелеріне бөліп беретін болған. Егер өсиет етуші әйел адам болса, онда оның тек киім-кешегі ғана таратылып берілген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бәйбіше келі''' кішкене келі түрі. Бәйбіше келіні науат, шекер, құрт, ірімшік түйіп, тағам түрлерін ұсату, өндеу үшін пайдаланған. Ағаштан ойылып жасалатын келі аса шұңғыл емес, бүйірі шығыңқы, астыңғы жағы жалпақ, орнықты. Басқа келілерге қарағанда көлемі шағын, бір қолмен келіні сүйемелдеп, екінші қолмен өзіне сай кішкентай келсабын ұстап жұмыс істеуге өте қолайлы. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Төлеген Айбергенұлы Айбергенов''' (08.03.1937 Қоңырат ауданы, Қарақалпақстан, Өзбекстан 29.08.1967, Нүкіс қаласы, Қарақалпақстан, Өзбекстан) ақын. ==Биографиясы== Төлеген Айбергенов 1937 жылы наурызда Қаракалпақ елінің Қонырат деген жерінде дүниеге келген. Жетіру тайпасының Табын руынан шыққан. 1959 жылы Ташкенттің Низами атындағы педогогика институтының қазақ тілі мен әдебиеті факультетін бітіріп,туған ауылында мұғалімдік қызмет атқарады. ===Балалық шағы=== Низами атындағы Ташкент педагогикалық институтын бітірген (1959). 1959-62 ж. Қоңырат аудындағы орта мектепте мұғалім, 1962-65 ж. Шымкент облысының Сарыағаш ауданындағы кешкі жастар мектебінде директор. 1965 жылдан Қазақстан Жазушылар одағы жанындағы әдебиетті насихаттау бюросында қызмет істеді. Айбергеновтың өлеңдері республикалық баспасөзде 1957 жылдан жарияланды. Туған жерге деген албырт сағыныш пен мөлдір махаббатқа толы бір топ өлеңдері 1961 жылы шыққан "Жас дәурен" атты топтама жинақта басылды. Отанға, туған елге деген рухани сезім байлығын, ізгі тілеу, ақ ниетін жарқырата ашқан, қазақ поэзиясында өзіндік жаңа ыррақ, тегеурінді екпін әкелген поэтикалық жыр кітаптары "Арман сапары" (1963), "Өмірге саяхат" (1965), "Құмдағы мұнаралар" (1968), "Мен саған ғашық едім" (1970), "Аманат" (1975), "Бір тойым бар" (1981), балаларға арналған "Бақшаға саяхат" сурет-кітапшасы (1985) жарық көрді. Сондай-ақ орыс тілінде "Мир созвездья" (1987) деген атпен таңдама-лы өлеңдері аударылып басылды. Айбергеновтың "Ақ ерке, Ақ жайық", "Жаңғырған Маңғыстау", "Қазақстан", "Сені ойладым", "Мені ойла", "Ақ қайыңдар", "Бір тойым бар", т. б. өлеңдеріне жазылған әндер ел арасына кеңінен танымал. Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты (1974, қайтыс болғаннан кейін). 1997 ж. ақынның "Таңдамалы өлеңдер" жинағы мен ол турапы жазылған "Біргемін мен сендермен" атты естелік кітабы жарық көрді. ===Қазақстанға қоныс аудару=== ===Қайтыс болуы=== *Сағындым жаным, мен сені! *Көркіңді жүрген қуаныш қылып, мендей ме екен бар ағаң, *Шын інім болсаң, бас бұрма, жаным, өсек ғайбатқа бораған. *Қажет жерінде қатыгездік пен қаталдық керек десек те, *Адамның заңғар ұлылығын сен сағынышымен есепте. *Онсыз сен тіпті тұлпар да болсаң, қосыла алмайсың қатарға *Әуелі әбден сағынып алмай шығушы болма сапарға. *Сағынбай барсаң, теңіз де сенің тебіренбес жастық шағыңдай, *Бұлбұлдың дауысын есіте алмайсың, бауларға кірсең сағынбай. *Сағынбай барсаң, таулар да сенің алдыңнан шықпас асқақтап, *Ойлауың мүмкін дүниені мынау кеткен екен деп тас қаптап… Айтулы толғауды осы бір жерден үзеріміз үзіп алып, әрі-сәрі күйге түстік. Көз жауын алардай жауһарды сындырып алғандай, соның сіздерге тек бөлшегін ұсынғандай пұшайман болдық. Осы бір жырдағы алабұртқан екпін, тау суындай күркіреген қарқын, бірінен-бірі туындап, сытыла шапшыған бұла сөз толқын, буырқана бұлықсып атқыған сезім серпіні үзуге, іркуге келер емес еді, көнер емес еді. Жыр жүйрік. Апшы қуырған асау ағыс. Аяғына дейін жіберіп, ат басын ағытқан осынау бір тұлпар шабысты тек тамашалай бергің келеді. Тамсана бергің келеді. Ақын үніне үн қосып, сөз шығындап жатқың келмейді. Мың құбыл шұғылалы жыр жауһарларын назарларыңызға бірінен-кейін бірін ұсынып, айберен толғауға үнсіз ден қойып отыра бергің келеді, осынау сұңғыла шабысқа қосыла қол шапаттап отыра бергің келеді. Төрт аяғы тең жорға Төлеген жырларын, шашасына шаң жұқпас ақпа жырларға қара сөзбен түсініктер жазып сипаттап, суреттеп жату бір әурешілік. Қазақтың арнасы кең жыр дариясына сонау алпысыншы жылдар аяғында бір бүйірден апшып келіп, бір ақжал толқын ұрғаны есте. Төлеген толқын. Арқырап ақжалданып шиыршық атып келген толқын. == Айбергенов құрметіне == Оңтүстік Қазақстан облысы Темірлан ауылындағы орталық көшелердің біріне ақынның есімі берілген. Оңтүстік Қазақстан облыс орталығы Шымкент қаласындағы, сондай-ақ Сарыағаш қаласындағы көшелер оның есімімен аталады. Оңтүстік Қазақстан облысының аудан, қалаларындағы бірнеше мектептер ақын есімімен аталады. 2001 жылы әкімдіктің қаулысымен Астана қаласының N16 орта мектебіне ақынның есімі берілді. 2007 жылы 23 желтоқсанда осы оқу орны басшылығының бастамасымен мұнда Төлеген Айбергеновтің өмірі мен шығармашылығына арналған мемориалдық мұражай ашылды. Ақынның өмірі мен шығармашылығы туралы «Айбергенов әлемі» деректі фильмі, оның өлеңдері мен әндеріне бейнероликтер түсірілді. == Сілтемелер == Төлеген Айберген шығармалары == Дереккөздер == Санат:Ақындар +'''Қазақстан''' барлығы жазғы және қысқы '''Олимпиада ойындарына''' қатысты. Қазақстан атлеттері жалпы 79 медаль жеңіп алған: олардың 71-і жазғы және қысқы Олимпиада кезінде. Қазақстанның ұлттық Олимпиада комитеті 1990 жылы құрылып, 1993 жылы Халықаралық Олимпиада комитетіне мүше болды. Қазақстан 2018 жылғы XXIII қысқы Олимпиада ойындарын өткізу үшін ұсыныс берген болатын, алайда жеңіс Кореяның Пхёнчхан қаласына бұйырды. == Тарихы == === КСРО құрамында === Олимпиада ойындарында қазақ жастары арасынан тұңғыш медаль алған Ғұсман Қосанов болды. Ол 1960 жылы Римде өткен Олимпиада ойындарында 4100 метрлік эстафеташылар жарысында күміс жүлдені иемденді. Ал тұңғыш чемпион атанған баскетболшы Әлжан Жармұхамедов болды. Ол 1972 жылы Мюнхенде өткен Олимпиада ойындарында КСРО баскетбол құрамасында өнер көрсетіп чемпион атанды. 1980 жылы өткен XXII жазғы Олимпиада ойындарында грек-рим күресінен КСРО чемпионы Жақсылық Үшкемпіров, Шәміл Серіков алтыннан алқа тағынды. ҚазКСР арасынан қысқы ойындардан тұңғыш Олимпиада медалін иемденген қостанайлық шаңғышы Иван Гаранин болды. Ол 1976 жылы Инсбрук қаласында өткен XII қысқы Олимпиада ойындарында екі бірдей қола жүлдемен оралды. Мұнан соң 1988 жылы Калгариде өткен ХV Олимпиада ойындарында шаңғышылар Владимир Сахнов күміс, Владимир Смирнов екі күміс және қола медаль алды. === Тәуелсіздік алғаннан бері === Сурет:2010 Opening Ceremony Kazakhstan 2010 жылдың қысқы Олимпиада ойындарындағы Қазақстан делегациясы. 1988 жылға дейін қазақ спротшылары КСРО құрамында өнер көрсетіп жүрді. 1991 жылы Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін бұрынғы КСРО-ның 15 елі бірігіп 1992 жылғы XXV жазғы Олимпиада ойындарында «Біріккен команда» (''Unified Team'') ретінде өнер көрсетті. Ал 1994 жылы XVII қысқы Олимпиада ойындарына Қазақстан алғаш рет жеке мемлекет ретінде қатысып, қанжығасына алтын, күміс медаль салған болатын. Бұл үш медальдардың үшеуін де шаңғышы Владимир Смирнов алған болатын. 1996 жылы АҚШ-тың Атланта қаласында өткен XXVI жазғы Олимпиада ойындарында Василий Жиров (бокс), Александр Парыгин (бессайыс), Юрий Мельниченко (грек-рим күресі) алтын, Анатолий Храпатый (ауыр атлетика), Сергей Беляев (нысана көздеу), Болат Жұмаділов (бокс) күміс, Мәулен Мамыров (еркін күрес), Болат Ниязымбетов (бокс), Ермахан Ыбрайымов (бокс), Владимир Вохмянин (нысана көздеу) қола медаль алып, командалық есепте 196 елдің арасынан 24-ші орынға тұрақтады. 1998 жылы Наганода өткен ХVІІІ қысқы Олимпиада ойындарына Қазақстан қола алды, олар шаңғышы Владимир Смирнов және конькиші Людмила Прокашева болды. Сондай-ақ 2000 жылы Сиднейде өткен XXVII жазғы Олимпиада ойындарында Бекзат Саттарханов, Ермахан Ыбрайымов (бокс), Ольга Шишигина (жеңіл атлетика) алтын, Болат Жұмаділов, Мұхтархан Дәлдібеков (бокс), Александр Винокуров (велоспорт), Ислам Байрамуков (еркін күрес) күміс медаль алып, командалық есепте 199 елдің ішінен 22-ші орын алды. Ал 2004 жылы Грекияда өткен XXVIII жазғы Олимпиада ойындарында Бақтияр Артаев (бокс) алтын, Генадий Лалиев (еркін күрес), Георгий Цурцумиа (грек-рим күресі), Геннадий Головкин (бокс), Сергей Филимонов (ауыл атлетика) күміс, Серік Елеуов (бокс), Мкхитар Манукян (грек-рим күресі), Дмитрий Карпов (жеңіл атлетика) қола жүлдені иемденді. Бұл жарыста Қазақстан құрамасы 202 мемлекеттің арасынан 40-шы орынға табан тіреді. 2008 жылы Бейжіңде өткен XXIX жазғы Олимпиада ойындарында Бақыт Сәрсекбаев (бокс), Илья Ильин (ауыр атлетика) алтын, Ирина Некрасова (ауыр атлетика), Асқат Жіткеев (дзюдо), Алла Важенина (ауыр атлетика), Таймураз Тигиев (еркін күрес) күміс, Нұрбақыт Теңізбаев (грек-рим күресі), Әсет Мәмбетов (грек-рим күресі), Мария Грабовецкая (ауыр атлетика), Елена Шалыгина (еркін күрес), Марид Муталимов (еркін күрес), Еркебұлан Шыналиев (бокс), Арман Шылманов (таэквондо) қола жүлдені иемденді. Бұл жарыста Қазақстан құрамасы 204 мемлекеттің арасынан 29-шы орынға тұрақтады. 2012 жылы Лондонда өткен XXX жазғы Олимпиада ойындары Қазақстан үшін алдыңғы ойындарға қарағанда ең сәтті болды. Лондонда Қазақстан алтын күміс, қола медаль алып, медаль саны бойынша жалпы есепте 204 ел арасында 12-ші орынға тұрақтады. Мұнда Серік Сәпиев (бокс), Илья Ильин (ауыр атлетика), Александр Винокуров (велоспорт), Зүлфия Чиншанло (ауыр атлетика), Майя Манеза (ауыр атлетика), Светлана Подобедова (ауыр атлетика), Ольга Рыпакова (жеңіл атлетика) алтын, Әділбек Ниязымбетов (бокс) күміс, Ақжүрек Таңатаров (еркін күрес), Гузель Манюрова (еркін күрес), Даниял Гаджиев (грек-рим күресі), Марина Вольнова (бокс), Иван Дычко (бокс) қола жүлдені иемденді. == Медаль кестесі == === Жазғы Олимпиада ойындары === '''Спорт бойынша медальдар''' Ойындар '''Алтын''' '''Күміс''' '''Қола''' Барлығы Орны Бокс 17 10 Ауыр атлетика 10 13 Жеңіл атлетика Күрес 14 Велоспорт 26 Қазіргі бассайыс Нысана көздеу 45 Дзюдо Таэквондо Барлығы '''16''' '''18''' '''20''' '''54''' 45px Ойындар '''Алтын''' '''Күміс''' '''Қола''' Барлығы Орны Атланта 1996 11 24 Сидней 2000 22 Афины 2004 40 Бейжің 2008 13 29 Лондон 2012 13 12 Рио 2016 12 Барлығы '''19''' '''20''' '''25''' '''64''' 45px === Қысқы Олимпиада ойындары === '''Спорт бойынша медальдар''' Ойындар '''Алтын''' '''Күміс''' '''Қола''' Барлығы Орны Шаңғы жарысы 15 Коньки тебу спорты 22 Биатлон 19 Мәнерлеп сырғанау Барлығы '''1''' '''3''' '''3''' '''7''' 45px Ойындар '''Алтын''' '''Күміс''' '''Қола''' Барлығы Орны Лиллехаммер 1994 12 Нагано 1998 20 Солт-Лейк-Сити 2002 Турин 2006 Ванкувер 2010 25 Сочи 2014 26 Пхенчхан 2018 28 Бейжің 2022 Барлығы '''1''' '''3''' '''4''' '''8''' 45px == Тағы қараңыз == Паралимпиада ойындарындағы Қазақстан == Дереккөздер == == Сыртқы сілтемелер == Қазақстанның ұлттық Олимпиада комитеті,, Санат:Олимпиада ойындарындағы Қазақстан +'''Бәйтерек''' ежелгі таным бойынша тылсым қасиетке ие алып ағаш. Бәйтерек байырғы орта түсінігінде жердің дәл кіндігінде өсетін, тамыры жерасты, діңі адам әлемі, басы рухтар мекені болып табылатын көк тіреген алып ағаш. Мұндай ағаш үлгісі дәстүрлі қауымда мықан ағашы, мырзатерек, әулие ағаш, сетер тал делініп, пішіні мен мәніне қарай әртүрлі аталған. Бәйтерек ежелгі түркі сөзі, бәй «үлкен» деген сөз, «бай» сөзінің дыбыстық өзгеріске түскен түрі (бәйбіше, бәйшешек), үлкен, алғашқы деген ұғымдарды, ал терек (парсы тілінде дарақ) «ағаш» деген ұғымды білдіреді. Демек Бәйтерек екі сөздің бірігуінен жасалып, «зәулім ағаш» дегенді танытады. Бәйтерек туралы ұғым-түсініктер халық мифологиясында ерте заманнан бар. Кейбір халықтардың мифологиясында баяндалғандай, әлем моделі екі түрлі болады. Бірі тік те, екіншісі, көлденең құрылым. Осының екеуі де қазақ мифологиясында бар. Көлденең модельдің көрінісі дүниенің төрт бұрышын кезген Қорқыт туралы әпсанада кездеседі. Өлімнен құтылу үшін батысқа, шығысқа, оңтүстікке, солтүстікке де барған Қорқыт барлық жерде өзіне қазылып жатқан көрді көріп, ең соңында Сырдарияның қақ ортасына келіп дамылдайды. Сырдария өзені бұл жерде тұтас әлемнің кіндігі болып көрсетіледі де, жартылай көлденең, жартылай тік модельдің бейнесі ретінде суреттеледі. Ежелгі мифологиялық таным бойынша үлкен өзендер әлем ретінде қабылданады, өзен басы жоғарғы қабат, ортасы ортаңғы қабат, аяғы төменгі қабат. Қорқыттың Сырдарияның қақ ортасына келу себебі де осы. Мұндай үш қабат тұтас әлем туралы мифологиялық түсініктің бізде де сақталғаны жөнінде Ш.Уәлиханов жазып қалдырған. Әлем халы��тарының мифологиясында үш қабаттан тұратын әлемді үлкен зәулім ағаш түрінде суретгеу кең орын алған. Бәйтерек немесе Дарақ ағаштары мифтік үш қабатты, яғни аспанды, жерді, жерастын тік бағытта жалғастырып тұрады. Ғылымда оны әлемдік ағаш деп атайды. Бүкіл ғаламның тағдыры осы ағашпен Ол төменгі, ортаңғы, жоғаргы қабатты, бір-бірімен араластырмай, ұстап тұрған тіреу, тұтас әлемді таза ұстауға қызмет атқарады, осы үш қабаттағы тіршілік иелерінің тағдырларына әсер етеді. Зәулім ағаштың түбінде, яғни төменгі қабатта үлкен жылан жатады, ал ұшар басында, яғни жоғарғы қабатта құс патшасы тұрады, бұлардың бәрі мифтік санада орныққан түсініктер. Көнеден келе жатқан қазақ мифологиясында Бәйтерек күллі ғалам бейнесі, ол жерастынан өрлеп, жер үстін көктей өтіп, аспанға тіреледі. Байырғы ортаның мифтік санасы көрінетін ауыз әдебиеті нұсқаларында қаһарман әртүрлі себептермен жерастына түседі. Төменгі әлем қараңғы, зұлым күштердің мекені, өлілер патшалығы. Осы әлемге тап болған қаһарман көкке тірелген Бәйтерекке келеді. Бәйтеректің түбінде айдаһар, төбесінде Самұрық құстың ұясы, ұяда жұмыртқа немесе жаңа ғана жұмыртқадан шыққан шақа балапандар. Мифтік қаһарман айдаһарды өлтіріп, балапандарды ажалдан құтқарады. Самұрык құс қаһарманға ризалығын білдіріп, Бәйтеректі бойлай ұшып, оны төменгі қабаттан ортаңғы қабатқа алып шығады. Әлемнің төменгі қабатына түскен мифтік қаһарманға жарық дүниеге шығатын жол тек Бәйтерек арқылы жүзеге асады. Бәйтерек зұлымдық патшалығының өкілі айдаһарды үстіңгі қабатқа жібермей, қаһарман келгенше төменде жорғалатып қояды, тіпті төбесіндегі балапандарға да жібермейді. Сөйтіп Самұрықтың ұясын да, жоғарғы қабатты да таза ұстайды, өзі де шайқалмай, тіп-тік күйінде тұрады. Ол мәңгіліктің символы. Самұрық қаһарманды жер бетіне алып кеткенде де Бәйтерек оның ұясын, балапандарын қарауылдап қалады. Бәйтерек тек үш қабатты байланыстырып тұрған дәнекер ғана емес, адамға ізгілік жолын көрсетуші, жақсылық жасаушы. Бәйтерек жай ағаш емес, ол өте үлкен, «үйдің жуандығындай», алты қанат киіз үйді көз алдыңызга елестеді. Мифологиядағы Бәйтеректің осыншама ізгілікті қызметі ел танымына ерекше ықпал етіп, керемет ағаш деген ұғым қалыптастырған да, «бәйтерек» сөзі қосымша астарлы мағынаға ие болган. Бәйтерек атауына байланысты тілімізде қолданылатын сөз орамдарынан оның бірнеше мәнде: кәдімгі зәулім ағаш; екіншісі, әлем ағашы; үшіншісі мықты, зор, күшт мағынасында; төртіншісі, тірек, сүйеніш, қорған, пана мәнінде ұғынылатынын байқаймыз. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Толыбеков''' Серғали Еспембетұлы (9 Наурыз 1907, Қызылорда облысы бұрынғы Қазалы уезі Байқожа ауылы 22 Маусым 1995, Алматы қаласы) экономика ғылымының докторы (1961), профессор (1962), Қазақстан Ғылым академиясының мүшесі (1962). Кіші жүздің '''Шөмекей''' руы ''Бозғыл (Бозғұл)'' бұтағынан шыққа��. ''Шежіре: ==Қысқаша өмірбаяны:== 1932 жылы ҚазПИ-ді (қазіргі ҚазҰПУ) бітірген. 1932–1938 жылдары осы институтта ассистент, доцент. 1947–1950 жылдары институт директоры. 1950–1952 жылдары кафедра меңгерушісі. 1952–1963 жылдары Қазақстан Ғылым академиясының Экономика институтында директор. 1963–1974 жылдары ҚазПИ-де ректор. 1974 жылдан өмірінің соңына дейін ҚазПИ-дің қызметтерін атқарған. Толыбеков строй казахов 17–19 вв» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады. 100-ден астам ғылыми жарияланымның авторы. рет ''Еңбек Қызыл Ту'' орденімен марапатталған. +'''Бәлек''' ат сауырына арқан, жіп тиіп қажамауын қамтамасыз ететін ұзындығы үш қарыстай жұмыр ағаш. Оның тең ортасына арқан байланып, сүйретілетін нысанаға бекітіледі, ал кертілген екі басынан бекітілген арқан ат мойнындағы қамытқа байланады. Сүйретпемен шөмеле тартқанда, қарағай сүйрегенде, ат арба, ат шананың шанағына (ақлобына) күш түспеуін қамтамасыз еткенде т.б. жағдайларда қолданылады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бәлекей''' дөңестеу жағында ара қашықтығы біркелкі жонылып жасалған кертпелері бар, келесі жағы ішке сәл иілгендеу келген матаның қыртысын жазуға арналған ағаш құрал. Оқтауға біркелкі оралған дымқыл матаның қыртысын жазу, әрі суын сарқыту үшін қолданылады. Ол үшін әлгі оралған матаның сыртынан бәлекейдің кертпе жағымен ары-бері үйкелейді. Қазақ ортасына орыстармен этномэдени байланыс барысында келген бұйым. Ұзындығы үш-бес, ені бір-бip жарым қарыс шамасында, бір жағында ұстайтын сабы болады. ҚР MOM қорындағы бәлекей тұтас ағаштан жонылып, кертіліп, сабы жұмырланып жасалған. Ағаштың орта бөлігі дөңес келген. Сабынан ұшына қарай жалпая түскен. Kip үйкеуге арналған көлденең кертпектері бар. Ұзындығы 71 см, сабы 11 см. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бәлеңгі''' улы жәндік. Белгілі этнограф Ә.Диваев 1891 жылы Шымкент уезі қазақтарын аралаған кезде киіз үйдің жанынан бәлеңгінің інін көрген үй иесінің сақтық шарасын жасату үшін арбаушыны шақыртқандығын жазды. Арбаушы дұға оқи отырып, Сүлеймен пайғамбардың ұлы Дәуіт пайғамбарды, Қамбар баба сияқты қорғаушы күштерді шақырады. Арбаушының дұғасынан кейін де бәлеңгі інінен шықпаса, оның жүрісін ұшқан оқтың жылдамдығына теңеп, мақтау сөздер айта бастайды. Арбаушының дұғасы әсер етсе, бәлеңгі өз-өзінен бүрісіп өледі немесе інінен кетеді екен. Бәлеңгі шаққанда: ''Келең-келең, келеңгер. ''Бауыры шұбар келеңгер, ''Үсті шұбар келеңгер, ''Тас төбеңнен түсермін ''Таң ұрғандай қылармын, ''Танауыңды тілермін. ''Шатты бұтты қызармын деп арбаған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бәңші''' апиыншы, апиын, наша сияқты еліктіруші заттарға әуестенген адам. «Бәңші мен жамаушы» деген халық ертегісінде азғындыққа түскен бәңшінің масқара халі, кедейлікке душар болғаны, азғындығы қатты сыналады. Қазақи ортада аракідік болса да кездескен шығыс елдерінен ауысқан жағымсыз үрдіс. Қазақ қауымы бәңшіге айналған адамдарды қатаң жазалаған. Абай нәпсісіне ие бола алмай адасушыларды жек көргендіктен, рухани азғындықты да, яғни надандықты да бәңшіге теңейді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бәстесу''' (''Бәс'' ''Бәсеке'') ас пен жиын-тойда, кейбір жағдайда күнделікті өмірде көпшілік жиналып қалған кезде болатын бәсеке, талас, тартыс, жарыс. Бәстесутің көптеген түрлері бар. Күш сынасу, ауыр тас көтеру, өгізді, түйені көтеру, Судан жүзіп өту, бір қойдың етін бір өзі жеп кету, үлкен малдың тобығын жұту, күрес, мергендік сайысы, жаяу жарыс т.б. Бәстесу шарты бойынша берілетін бәйге ұтылған жақ немесе тарапынан тігіледі. Бәстесу көпшілік алдында өтеді. Жеңімпаздар құрметке бөленіп, мақтау алады. Оның есімін де жұрт ұмытпай айтып жүреді. Байырғы ортада құлқыны құдықтай обырлар тегене толы етті жеп Бәстесу сынасқан. Мешкейлер алдына таудай ет, көлдей қымыз тартып, «құспай жеп кетсең, тоғыз қара беремін, ал жей алмасаң, сен тоғыз қара бересің» деп Бәстесуге түскен. Дәстүрлі ортада белгілі шартпен қой сойып, Бәстесу тігу салты болған. Бәстесуге негізінен 3-5 жас аралығындағы семіз қой тігіледі. Кейде оны әдейі жемдеп семіртеді. Мұндай Бәстесуді көбінесе, бойдақ қойын «қоздатып», оңай олжа табамын деп үміттенген орта шаруалар жасаған. Бұдан құлағдар болып, Бәстесіп жеуге бел байлаған жігіттер қойды көріп, оны неше кісінің жеуіне беретінін қойдың иесімен келіседі. Тауысып жеп, сорпасын ішіп кетсе, құны сұралмайды. Тауыса алмаса, алдын ала келіскен шартқа сәйкес, ең кемі, тоқтылы қой немесе кісі басы бір тоқтыдан төлейді. XIX ғасырдың орта кезінде орыстармен бәстескен Ораз деген кісі Маңғыстаудағы Шерқала атты биік шың басынан секіріп жерге аман түскен. Содан бастап бұл жер «Ораз ұшқан» деп аталады. Осындай бәсте кейде кісі күлерлік жайлар да кездесе береді. XIX ғасырдың Тінет руының Шінтән деген кісісі тірі кесірткені жұтып жіберіп, қымбат жағалы киім-жақы киген. Сол сияқты сары масағаталанып сағат қозғалмай отырғандар, бір қойдың етін бір өзі жегендер, 40 кесе іркіт ішкендер, бір қарын майды бір өзі жеп кеткендер ел ішінде жиі кездескен. Бәске өзіне сенген мықтылар мен күштілер, ерік-жігері мол жігіттер қатысқан. Құдалықта берген асын қалдырмай ішіп-жеу де бәстің бір түрі. Бұл қазақтарда тойдыра алмады деп «мұқату» үшін жасалады. Жастардың тобық тығу ойыны да бәстесуге ұқсайды. Ойын тәртібі бойынша қыз-жігіттер өзара тобық алмасады да, қандай жағдайда, қай жерде болмасын біреуі екіншісінен тобығын сұрай қалғанда алып көрсете қоюы шарт. Тіпті қасақана суға шомылып жатқанда сұрайтындар болған. Сондықтан тобықты әрдайым қасында алып жүруге тырысқан. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бәтір нан''' қамырды ашытпай, жұқалау етіп жайып, майсыз пісіретін нан. Бәтір нан қазақ даласының әр аймағында әртүрлі айтылады (бәтір, пәтір) және дайындалу тәсілі де түрліше. Шығыс өңірде ашытпай илеп, табаға пісірген нанды, Қырғызстанмен шектес тұратын қазақтар тандырға ашытпай жапқан нанды, қазақтар қамырға май құйып илеп, ішіне асқабақ, пияз т.б. қосып, тандырға жауып пісірген нанды бәтір нан пэтір деп айтады. ==Жалпылама== Қамыраның қамыры секілді иленіп, табаның көлеміндей ғып жайып, таба қоламтаға қойылады да, бетіне екінші табаны төңкеріп, оның үстін ыстық қоламтамен жабады. Егер қамыр жақсы ашыған болса, нанның көтеріліп пісуі үшін қамырды жұқалау ғып жайған дұрыс. Бәтір күймей, біркелкі пісуі үшін жайылған нанның бетіне саусақпен немесе қасықтың ұшымен ойықтар салады. Сондай-ақ қос табаның астындағы және үстіндегі қоламтаның біркелкі болуын қадағалау қажет. Қызуы азайған қоламтаға кемілсе, бәтірдің піспей қалуы мүмкін, ал таба шала жанған шоққа кемілсе ол күйіп кетеді. == Дереккөздер == == Тағы қараңыз == Қаттама Санат:Бәтір нан +'''Бәуеддин баба''' ислам дінінің сопылық бағытының ел арасына қанат жаюына ғұмырын арнаған, соның ішінде Нақышбандийа тариқатының негізін қалаған әулиенің бірі. Қазақта бұл әулиенің бейнесі халық ауыз әдебиеті үлгілерінде, наным-сенімде кездеседі. Бәуеддин әулиенің шын аты Нақышбанд Баһауидин бин Бурхан ад-дин Мүхаммад әл-Бүхари (1318-1389). Ол Накышбанд Ходжа-и бузурук және Шахи-и Нақышбанд деген мәртебелі есімдермен кең танымал болған тұлға, XIV ғасырдың ортаазиялық сопылық ағымының ірі өкілі. 1544 жылы оның зиратының басына Шибани Абд әл-Әзиз-хан салдырған кесене жұрт тәуап ететін қасиетті орынға айналды. Оның әкесі елге танымал қолөнерші, өте тақуа адам болған, сол себепті есімін Нақышбанд қойған. Нақышбандийа тариқаты XV ғасырда Иасауи мектебі негізінде қалыптаскан. Олар өзінің рухани бастауын бір жағынан Әбу Бәкірге, екінші жағынан Әли Әбу Талибке әкеп тірейді. Бұл бауырластықтың қуатты бірнеше үрім-бұтақтары Орта Азия, Еділ бойы, Солтүстік Кавказ, Анадолы, Үндістан және т.б. өлкелерге таралған. Е.Т. Смирновтың айтуы бойынша, «сарттар мен тәжіктердің түсінігі бойынша Богаэддинньнің басына үш рет барып тәу етсе, Меккеге барып қажылық еткенмен тең деп саналады». Қазақ әулиелері Бұқараны «Бұхари Шәріп» (Бұхар-и- Шариф) деп ардақтап, үнемі ондағы пірлерден қолдау тауып, діни білімін дамытып келгені деректерден белгілі. Мысалы, Қожа Ахмет Йасауи жиырма жеті жасында Бұхараға барып, ұстазы Жүсіп Хамадани деген пірге қол тапсырады. Қазіреті Ысмайыл ата да Бұкараға барып, Сейд Ахмет ата деген пірдің батасын алады. Демек қазақ мұсылмандарының Нақышбанд тыным тапқан Бұхарамен рухани байланысы осы әулиеге дейін де, одан кейін де жалғастықта, сабақтастықта болған деуге негіз бар. Сол себептен де Нақышбанд әулиенің есімі қазақ халқының салт-санасында ежелден сіңісті болған. Мысалы, «Алпамыс батыр» жырының бір нұсқасында перзент тілеген Байбөрі зиярат еткен әулиелердің тізімінде Нақышбанд Бахауидин есімі де аталады: :''Бұқараға жол тартты, :''Аллаға артып наласын. :''Баһауәдин Нацишбәнд :''Зиярат қылды моласын.'' Құдайдан бала сұраған қазақтың тілегі Баба түкті Шашты Әзіз әулиенің басына емес, Бұқарадағы Баһауиддин әулиенің бейітіне зиярат еткен соң, Қашқардағы тірі әулие Аппақ қожаға барған соң орындалған делінеді. Оның бейнесі халық санасында әжептәуір із қалдырған. Қазақтың магиялық поэзия үлгісінде де Нақышбанд Бахауидин есімі ұшырасып отырады. Мысалы, мал жоғалып кетсе, халық «Бәуеддин айту» ырымын жасаған. Жоғалып кеткен малды табу үшін ешкінің құлағын бұрап, бақыртып: :''Ел иесі Бәуеддин, :''Мал иесі Бәуеддин, :''Керең құлақ саңырау Бәуеддин, :''Өне бойы қоңырау Бәуеддин, :''Атымды тауып бер Бәуеддин, :''Жоғымның жөнін көр Бәуеддин деп айтқан. «Бұл «ешкі иесі Бәуеддин әулие (Шекшек ата)» деген пайымнан шыққан», деп жазды белгілі фольклортанушы Б.Уахатов. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +металдың бетіне бедер салатын құрал. Бедерлеу барысында нақыштау, бұдырлау, бунақтау сияқты тәсілдерді қолдану үстінде пайдаланатын ұңгуыр, шаппашот, сарнауық, қыргы, шекіме т.б. аспаптарды бедерлеуіш құралдар деп атайды. Бедерлі күміс бетіне ою-өрнек салынған күміс. Қолөнерде бедерлі күмісті кейде сүйек кесінділерімен алмастырып қолданады. Бедерлі күміс зергерлік, үй жиһаздары, ат жабдығы т.б. бұйымдарды әшекейлеуде кездеседі. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бедеу''' туу, бала көтеруге қабілетсіз әйел. Малға (биеге) да қатысты айтылады. Құлындамайтын биені бедеу бие дейді. Ер адамның бала таптыру қабілетінің болмауын белсіздік деп атайды. Байырғы ортада ұста дүкенінде (шеберханада) түнеп шыққан бедеу әйелдер мен жүйке ауруларына шалдыққан адамдардың дерттен құлантаза айығып кеткені жайлы деректер кездеседі. == Бедеулікті емдеу== Ертеде бала көтермеген әйелді ішірткі беру арқылы емдеген. Бедеу әйелге алғашында емші он күндік ішірткі оқып береді. Он күн ем қабылдап болған соң, тамырын ұстап, әйелдің денсаулығын бақылап, тағы он күнге ішірткі береді. Осылайша он-он күннен бөліп үш рет ішірткі ішкізіп, жалпы отыз күн ем қабылдайды. Осы емделген күндері ерімен қатынас жасауына тыйым салынады. Емді түгел алып болған соң емделуші әйел жуынып-шайынып, ғұсыл дәретімен емшіге қайта келеді. Емші тағы да әйелдің тамырын ұстап, оның тамыр қағысын бақылайды. Емшінің бақылауынша әйелдің денсаулығы жақсы болса, оның ауруын біржолата тазалау үшін қара қойға көшіреді. Емшінің тапсыруымен қажетті заттардың барлығын емделуші әйел алып келеді. Ауруды көшіруге қажетті заттар: қара қой және әйелдің ескі-құсқы киімдері (көйлегі, бір іш киімі, орамалы), пішінін келтіріп қолдан жасалған жеті қуыршақ (екеуі ұл, бесеуі қыз баланың пішінінде болуы тиіс) әкеледі. Ауруды көшіретін күнді белгілеп, жұма күнге сәйкес келмейтіндей етіп келіседі. Аптаның сәрсенбі, бейсенбі және сенбі күндерін ауруды көшіруге ө��е колайлы күн деп есептейді. Ауруды кешіру кешқұрым уақытта жүргізіледі. Емші әйелді ертіп, қолына қойды жетектеп, дайындалған жеті қуыршақты бір уысына ұстап, ауылдың сыртына шығып, үлкен жолдың бойына әйелді отырғызады. Емші әйелдің үстінен қара қойды үш рет өткізіп «дертіңді саттың ба?», деп үш рет сұрайды. Әйел «саттым», деп үш қайтара жауап береді. Содан соң жеті қуыршақты өртеп, әйелді аластай бастайды. Қуыршақпен аластағанда да емші үш рет сұрап, әйел тиісінше жауап береді. Қара қоймен көшіріп, қуыршақпен аластап болғаннан соң емделуші әйел артына қарамастан ешқайда соқпай, өз жолымен кетеді. Егер әйел артына қараса, ауру қайта жабысады деген сенім бар. Емделуші әйел емшінің емін ынтасымен жасап, нақ сеніммен қабылдар болса, әйел ауруынан айығып бала көтереді. Осындай емнен кейін ауруынан айығып бала көтерген әйелдер ел арасында жоқ емес. Бедеу әйелді емдеуді бақсылар, емшілер жүргізген. Маңғыстау жерінде өмір сүріп, 98 жасында дүниеден озған емші Әбіш емін сәтті күн сәрсенбіде бастаған, дұға оқып үшкіріп, содан соң май шырақ арқылы дауалаған. Әбден қураған бұтақтың басына жұқалап мақта орап, оны ешкі немесе сиырдың әбден шыжғырып алынған таза майына шылайды. Бір қарыс шыбықтың түбіне елі мақта орап, бірнеше шырақтар дайындайды. Емдеуді бастайтын алғашқы сәрсенбі күні құм толтырылған ыдысқа екі шырақ, келесі күні үш шырақ, үшінші күні төрт шырақ жағып, осы төртеумен емді он күнге дейін жалғастырады. Емделетін бедеу әйел жалаңаштанып, шырақтың жылуы сыртқа шығып кетпейтіндей көлемді киім бүркеніп, жағылған шырақтың үстіне шырақ жанып біткенше түрегеліп тұрады. Осы он күндік емді қабылдап болғаннан кейін әлгі әйел тағы да тамырын ұстатып, емшіге жағдайын бақылатады. Сонымен қатар бедеу әйелді емдеу кезінді, әдетте бақсылар ұрғашы түйені бейнелесе, кейде бура болып кісінейді. Мұндай іс-қимыл әркеттің барлығы өсіп-өну, көбею нышандарын бейнелей білдіреді. Қарауыл руынан тарайтын Жылан бақсы бедеу әйелдерді емдеу барысында мынадай өлең жолдарын айтқан: ''Бағың байланған. ''Белің байланған, ''Дерт жайланған деген жолдармен емдеу тәсілдерін бастаған. Этнотілдік ұжымда «Баласыз әйел байлаусыз бие», «Бедеу қатын бедерлі түйме», «Бала таппаған әйелден, лақтаған ешкі артық», «Қоспасыз қос бедеу бір төсектегі екі еркек» деген сөз оралымдары кездеседі. Бедеулік қазақтар арасында сирек кездескен. Бедеуліктен арылу үшін басына түнеген, түрлі ем-домдарға жүгінген, емделіп, араға ұзақ жылдар салып балалы болатын жандар да болған. Баланың кіндігін бедеу әйелге көрсетпей көміп тастайтып болған. Егер бедеу әйелге білдіртпей нәрестенің кіндігін екі-үш тілім етіп кесіп, қуырып, қуырдаққа араластырып жегізсе, бедеулігі босанушы әйелге көшіп, бедеу әйел бала көтереді деген сенім болған. Бұл нәрестенің жолдасы мен кіндігінде оның жанының бір бөлшегі болады деген сенімнен туындаған ырым болса керек. Бақсылар бала көтермеген бедеу әйелдерді сарын айтып емдеген. Арғыннан шыққан Қайырбек деген бақсы бедеу әйелдерді сарын айтып ойнап емдегенде, аурудың маңайына жиналған елге мынадай бәдік өлең айтқызады екен: ''Би-ағалар, би-ағалар, ''Би-ағалардың көтіне сиза қағылар. Перзентсіздікті көне танымда Тәңірдің қарғысы тигендік деп ұққандықтан, ондай адамдардың әлеуметтік мәртебесі төмен болған. Мәселен, бұрынғы ертегі, жырларда той, жиын үстінде баласы жоқ патшаға немесе байға тіл тиеді де, ол жиынды тастап, Жаратқаннан перзент сұрап, тентіреп кетеді. «Ұлы жоққа отыра тұғын орын жоқ, қызы жоққа қымыз жоқ, бұл тойға келмесін!» деп жар салып тойға шақыру дәстүрден тыс қалыпты фольклорлық мотив екені көрінеді. «Әлібек батыр» ертегісінде баласы жоқ бай әулиелерден бала сұрап жүріп, бір тойға тап болады. Тойға барса, оған: «Ұлдыларға орын бар, қыздыларға қымыз бар, ұлы, қызы жоқтардың бұл жиында несі бар?» дейді. Бай кетіп қалады. Ал, «Қорқыт ата» кітабында былай баяндалады: «Байындыр хан той жасап, аттан айғыр, түйеден бура, қойдан қошқар сойғызды. Бір жерге ақ отау, бір жерде қызыл отау, бір жерде қара отау құрғызады: «Кімнің ұлы, қызы жоқ, қара отауға қондырғын, астына қара киіз төсегін, қара қойдың етін тартыңдар, жесе жесін, жемесе тұрып кетсін!» деді. Ұлы барды ақ отауға, қызы барды қызыл отауға қондырғын. Ұлы, қызы болмағанға Аллаһ Тағаланың қарғысы тиген, біз де қарғауымыз керек, бәрі білсін, деді. Тойға келген Дерсе хан қайтып кетеді». Маман бай да «тоғыз нарға тоғыз саба артып», он алтын масатыдан кілем жауып, үлкен асқа келеді. Бірақ оны ешкім ұлың жоқ деп сөкпейді, керісінше, Маманға лайық деп, алтынды үйге кіргізеді. Көтібар батыр да «тоғыз нарға тоғанақтан қант пен шайын артып», шалғай жерден келгенде, оны «жадағай киіз үйге» сілтейді. Көтібар намыстанып кірмейді, Маман жатқан алтын үйді талап етеді. Екеуі егесіп, іс насырға шабады. Бір қарағанда, Маман мен Көтібардың ерегесі екі адамның болмашыға таласуы, болмаса екі рудың тартысы болып көрінуі мүмкін. Шындығында олардың жанжалы халықтың ертеден келе жатқан салтын бұзудың салдарынан туған. Ежелгі салт бойынша, ұлы жоқ адам құрметті қонақ та бола алмайды, үйге де кіргізілмейді. Ал ұлы жоқ Маманның алтын үйге орналасқандығы Көтібардың намысына тиеді. Оның малы да бар, баласы да бар. Ас беріп жатқандар «Баласы аса жұрттың мейман келді, Мамеке-ау, кірген үйің бермейсің бе?» деп, Көтібардың атақты ұлы бар екенін айтып, алтын үйге сол кіруі керек деген ойларын айтады. Бірақ Маман өзінің байлығын айтып, Көтібарды кедей деп қорлайды. Маманның бұл мінезі Көтібарды одан әрі ызаландырады. Алтын үй өзіне тиесілі екенін айтып, Көтібар ата салтын бұзған әрі өзін қорлаған Маманды шауып, екі қызын тұтқынға алады. Мұндай фольклорлық әдеби мәтіндерден байқайтынымыз халық баланы Тәңірдің ерекше сыйы деп бағалаған да, бедеулікті қорлық санаған. Перзентсіз ата-ананы жексұрын көруінің астарынан халықтық осындай түсінікті байқаймыз. Кейбір мәлімет берушілер қазақ қариялары балалы бола алмай жүрген келінді емдеу үшін санаға сыймайтын ауыр шартты той-жиында әдейі орындатқан дегенді айтады. Мәселен, кей жағдайда ондай келінге қария «Егер балалы болғың келсе, қазір бұтындағы дамбалынды шешіп, жұрттың көзінше көрсет» деп шарт қойған. Бұндай ұятты істерді қорланып, жылап жүріп жасаған келін артынан балалы болған деседі. Осындай деректерден перзентсіз бедеулікті емдеудің магиялық шараларының қатарына қорлау, жылату, қудалау, қара үйге отырғызу, қара қой сойып қара ет беру, бет-жүзіне күйе жағу секілді ауыр жазалар жататынын да байқауға болады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бедеу ат''' мықты, төзімді, жүрдек, жүйрік болу үшін үйірге салмай немесе «өсімге қоспай» арнайы бағылып, бапталған мініс жылқысы. Тұқымы «асыл» жорыққа мінуге жарайтын қазанаттарды жыныс қабілеті толық жетілгеннен кейін де жас айғырды үйірге салмай, ал байталды айғырға қоспастан, жеке баптап, күтеді. Яғни, жыныстық жағынан жетілгенімен, үйірге қоспай, «бедеу ұстайды». Ұрғашы болса әдейі іш тастады. Еркегін кештеу алты жасында ақтатады. Оған дейін шауқаты бойына күш қуаты бойына тарқап, физиологиялық жағынан толып жетіледі. Көшпелі мал шаруашылығында бұлайша «бедеу ұстау» деп аталатын сұрыптау тәсілімен жорыққа төзімді, қайратты, арқалы аттарды жыл бойында жорыққа, сапарға дайын ұстайды. Құлын, тай кезінен қысыр биенің сүтін емізіп, ерекше күтімге алып, бағылып әбден жаратылған жылқы баласын наз бедеу деп ажыратып атайды. Бедеудің ең мықтысы бесті болған кезі. Алпамыс жырында: ''Бедеу аттың бестісі-ай ''Адамның бар ма естісі ай ''Қайда кетіп барасың қарағымның ешкісі-ай, деп бедеудің бесті кезін ерекше атап айтады. Сондай-ақ бірнеше мәрте құлын тастатқан соң құлындамайтын қалге жеткен байталды немесе жас биені бедеуше деп атайды. Қазақтың қара өлеңінде ол туралы: ''Міңгенім дәйім менің бедеуше еді, ''Бедеуше шапқан сайын өрлеуші еді. ''Тойда өлең мұнан бұрын айтқаным жоқ, ''Өлеңде әу дегенде не деуші еді? деп бедеушенің қайраты мен жүрдектігін асыра бағалайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +sayatshy '''Томаға'''– Қыран құстардың екі көзін саңылаусыз жауып тұратын құсбегілердің Саятшылық кезінде қажетті Жұмсақ қалың былғарыдан тігіледі. Бүркітті баптап-баулу үшін, оның бала-шаға, итке, құсқа, қызылға ұмтыла бермеуі үшін және жақындағанды шап беріп бұру қаупінен сақтану үшін томағалайды. Сондықтан, қолдағы бүркіт өз төңірегіндегі өз ортасынан аз да болса бөлектенеді. Құстың Томағасы аңға жіберілген кезде сыпырылады. == Дереккөздер == Санат:Спорт Санат:Қазақ саяты жабдықтары Санат:Ұлттық құндылық Санат:Ұлттық спорт Санат:Саятшылық Санат:Саят жабдық Санат:Саятшылық кезінде қажетті Санат:Қазақ салт-дәстүрлері Санат:Саят әбзелдері +'''Бедеу бие''' «айғырдан шықпаған», іш алмайтын бие. Бедеулікті халық танымында туабітті, мініс пен пайдалану ережесі бұзылудан болған және қартая келе пайда болған деп үш топқа жіктеп қарастырады. Туабітті немесе «тықымына тартқан» бедеулік жатыр қызметіне тікелей байланысты болады. Мұндай бедеулік жатыры шемен болу, сондай-ақ жатырды май басу, жатырына кесірлі түйір өсу сияқты ауру салдарынан болады. Саулық малдық жатыр сабағының ішіне өскен (сынық сүйемге дейін) бұршақтың көлеміндей, бір-екі бүртік, көкшіл түсті, түйін мүйізгек деп аталады. Мүйізгек ауруы інгенде көп кездеседі. Ондай інген өте күйітшіл келеді, көзі жасаурап, аңсары ауып, бура көрсе шөге кетеді дейді мәлімет берушілер. Мұндайда інгеннің ақ кірпіктерін жұлып, көз тамырынан қан ағызып «қиып» емдеген. Мүйізгек ауруын биеде қасаң десе, қой, ешкі және сиырда қашақ деп атайды. Ж.Бабалықұлының емшілерден жазып алған дерегі бойынша қасаң ауруына шалдыққан биеге оташылық жасайды. Жатырдағы кесірлі түйірді өткір бізбен түйреп тіліп алып тастайды. Егер түйір тұтастай бөлініп түссе, саулық сырқаттан айығады, саулық мал іш алып кетеді деп санайды. Бедеуліктің екінші тобындагы түрі малдың жасы ұлғаюына байланысты пайда болатындықтан қазақтар оны шау тартқан бедеу, лақса бедеу деп атайды. Оган қарсы дауа жасалмайды. Ал үшінші түрі мініс пен пайдалану ережелері бұзылудан болатын бедеулік. Қазақ шопандары оны мынадай түрлерге бөледі: қысы-жазы мінілетін күйсіздіктен жыл сайын қысыр қалатын «ербедеу» немесе «тоқым бедеу»; қамшы шыбыртқы, соққы зардаптарынан биенің сан, құрсақ тұсына зақым келуден қысырап бедеу калған қамшыкесті бедеу. Бедеуліктің мұндай түрлеріне ұшыраған малды мініс пен жүктен босатып, биені үйірге, інгенді келеге жіберіп, қонданып семірген соң өздігінен іш алуын күтеді немесе матап, биені айғырға шаптырады, інгенді бураға шөктіреді. Қайымайтын інгендер мен айғырдан шықпайтын бедеу байталдарды емдеудің тағы бір жолы «көз тамырын қию» деп аталатын тәсіл туралы мәліметтерде айтылады. Бірақ оның нендей тамыр, қай тұста екендігі айтылмайды. Оташы, емшілердің пайымдауы бойынша ондай «қиылатын» тамыр қан тамыры емес, керісінше лимфа, без шоғырларының бірін қандауырмен қанату болуы мүмкін. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бедеу мал''' көшпелі мал шаруашалығында түліктің санын арттыруға шамасы жоқ мал. Бедеулік құтпанға да, саулыққа да ортақ ұғым. Құтпан малдағы бедеулік түрін белсіз немесе шартық деп атап жеке қарастырады. Керісінше, бедеулік ұғымын қазақ шопандары арасында үрдіс бойынша ол көбінесе саулық (ұрғашы) малға қатысты айту қалыптасқан. Түлік ішінде ішінеара ұшырасатын бедеу қой, ешкі, сиырды семіртіп соғымға немесе сойысқа іліндіреді. Ал, бие мен інгеннің бедеу болуы көшпелі мал шаруашылығына экономикалы�� нұқсан келтіретін құбылыс ретінде оған ерекше ден қойылып, емдеу сауықтыру шараларын жасайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бежін ер''' қытай шеберлері жасаған ер түрі. Алдыңғы және артқы қасы шошақ болып келеді, былғарымен қапталады. Зайсан, Тарбағатай жағында қытай үлгісіндегі ерді осылай атау қалыптасқан. ҚР MOM қорындағы бежін ердің үзеңгісі де ағаштан жасалған, алдыңғы қасы биік (28 см), қастың төменгі жағы белағаштан төмен бір қарыстай түсіп тұрады. Артқы қасы жатыңқы. Ердің екі қапталы қастан озбайды. Ердің қацқасы толықтай қара түсті лакпен боялып, қастың ішкі-сыртқы екі жақ бетіне гүл бедерлі өрнектер салынған. Ағаштан бітеу ойылып жасалған иілген доға түріндегі ағаш үзеңгі қайыс таралғыға өткізілген Үзеңгінің аяқ салатын табандығы жалпақ (26 см). == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Без шошу''' жаралану, зақымдалу салдарынан бұлшық ет пен сіңір (немесе тарамыс, шандыр) астында орналасқан без тәрізді жастықшалардың үлкейіп ісініп кетуі. Қазақтар ондай бездердің ішінде кілегейлі суы болғандықтан ет пен шандырға түскен қысым салдарынан жаншылып, ісіп кетеді деп пайымдаған. Расында, бұл шын мәніндегі без емес, керісінше денедегі мал денесіндегі «бурса» деп аталатын ұсақ қалташаның қабыну ауруы. Мал ауыр жүріс пен жүктен қиналып зорығудан қолтық безі шошу, асық жілік безі ісуі жиі ұшырасады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Безек''' бұйымның, заттың бет жағына айшықталып салынған көркем өрнек. Текеметке қондырылған өрнекті шыт немесе басқа матаға мәнерлеп айшық түсіруді де безек деп атаган. Безекті арнаулы аспаптар арқылы жұмсақ (мата, былғары), қатты материалдар (ағаш, күміс, мыс) бетіне ойып, қашап яки сызып түсіреді. Шеберлер оны безек түсіру деп атайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Безеуші''' қатты ағашка сапталған жүзі асыл біз тәрізді құрал. Оның жүзі қашау тәрізді бір жағына сәл қиғаш болады. Жүзін өрнектелетін металл бетіне көлбей тіреп, еппен біркелкі өрнек түсіреді. Осындай тәсілмен түсірілген өрнекті шеберлер мыңырғақ, безеуөрнек деп, ал безеуші құралын соған байланысты ырғақ деп те атайды. Зергерлер кейде безеуші жүзінің ортасын егеп, ашалап сәл ғана ашады жіне мұндай безеушіпен салынған өрнекті тышқан із деп атайды. Тіліміздегі безеу, безендіру, тілін безеу деген сөздер мен сөз орамдары аталған шебер құралдары мен онымен жасалатын өрнекке байланысты деуге негіз бар. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +дұға бағыштау ғұрпы. Адамы қайтқан үй қазаның артын күтіп, бақилық болған адамның қырқына дейін әр аптаның бейсенбі күні тамақ беріп, дұға бағыштайды. Әсіресе оңтүстік өңірде үлкен маңызға ие болған бұл ғұрыптың өзіндік мәні бар. Ғұрып бейсенбінің түсінен кейінгі мезгіл қасиетті жұма күніне өтеді деген жосын бойынша атқарылады. Ас тартылар алдында және астан кейін дұға оқылып, Құран бағышталады. Қатысқан жұрт «қабыл болсын» айтысад��. Бейсенбілік дәстүрлі ортаға ислам дінінің дендеп енуімен байланысты қалыптасқан ғұрып. Ел арасында осы атқарылар рәсімге қатысты діни сипаты бар әңгімелер айтылады. Бейсенбі күні бақи дүниедегі барлық қақпа ашылып, жұмақтан орын тепкен рухтармен қатар тозақтағы рухтар да бір сәт босап, осы дүниедегі өз ұрпақтары мен туған-туыс, дос-жарандарын аралап, дұға дәметеді екен. Осы бейсенбі, жұма күндері аттары аталып, дұға оқылып, Құран аяттары бағышталған аруақтар риза болып, тоқ күйінде жұма күні түс ауа бақи дүниедегі мекендеріне қайтатын көрінеді. Тірлігінде көп қиянат жасаған, кісіге зиян істері мол болған кісілер мен ұрпақтары ұмыт қалдырып дұға бағышталмаған аруақтар аш қалып, қоржындары «азық-дұғаға» толы, тоқ қайтқан аруақтардан дүние қақпасының алдында тұрып тамақ, яғни дұға сұрайды екен делінеді. Сондықтан байырғы ортада бейсенбі және жұма күндері аруаққа бағыштап Құран оқу салты берік қалыптасқан. Осы күндері үйде кір жуылмайды, басқа да нанымға жат деп табылатын істер атқарылмайды. Кір жуылса, үйге дәмете келген аруақтар кір суын ішіп, бос кетеді дейді. Қазақтың «тірлігіңде жақсылық қыл, көпке игі іс жаса» деп атадан балаға өсиет қалдыруының бір мәні осында болса керек. Бұ дүниеде иненің жасуындай болса да жақсылық қылсаң, ертең жақсылығыңды ұмытпаған пенделер артыңнан дұға оқып, атыңды атап, Құран бағыштайды дейді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +-дәстүрлі ортада бапаларын оқытқанда молдаға ата-ананың бейсенбі күні берер ақысы. Бұл жосын бейсенбілік деп аталатын аруақтарға дұға бағыштау ғұрпымен мағыналық жағынан шендес. Яғни бейсенбі күні мұсылмандар үшін ерекше қасиетті жұма күнге ауысар күн болғаннан кейін оны да қасиетті уақыт деп осы мерзімде әртүрлі ақы беріледі, түрлі дұғалар оқылады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бейуақ''' уақыт, мезгіл. Күн қызарып батып, қараңғы түн әлі түсе қоймаған өліара шақ. Оны басқаша күнмен түн таласқан шақ, екі кештің арасы, апақ-сапақ, қызыл іңір, ымырт деп те атайды. Қазақ ұғымында бейуақ қолайсыз мезгіл. Өйткені «іңірде шайтан көшеді», «күндіз жарық сәуледен сескеніп, бұғынып жапқан жамандық атаулы бас көтеріп қозады» деген түсінік қалыптасқан. Әдетте «жамандық аяқ астында» делінсе, бейуақта ол тізеден өрлеп бой көрсетеді деседі. «Қас қарайған, көз байланған шақта сақ болыңдар», деп қариялар үнемі ескертіп, сақтандырып отырады. Күн ауып, белсенді жарық энергиясы кеткен мезгілде адам ағзасы іңірдегі қараңғылық құрсауына бейімделе алмай жатқан қарбалас шақта әртүрлі сәтсіздіктер (жол-көлік апаты, жығылу-сүріну, түрлі теріс қадамдар т.б.) орын алады. Осыған байланысты қауым арасында орнаған ырым-тыйымдар бар. Бейуақта ұйықтауға, асығыс-үсігіс әртүрлі істер істеуге (балтамен отын жаруға, арамен ағаш кесуге, сапарға аттануға, өткір жүзді іс жасауға, асау үйретуге т.б.) қатаң тыйым салынады. Түн қараңғылығы түскенше мамыражай қалыпта, сабыр сақтап, аялдай тұруы тиіс. Егер үйде ұйықтап жатқан адам болса, оны міндетті түрде ояту керек. Оятпаған жағдайда оның басы ауырып, шошынуы, жаман түс көруі, шаршауы ықтимал деседі. «Іңірде жатқан ырыссыз қалар» деген сөз оралымы да осыны айғақтайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бейіт''' қайтыс болған адамның зиратта жерленіп белгі қойылған орны. Бейіт- араб тілінде «үй», «пәтер», «шатыр», «бөлім», қалта», «қын» дегендерді білдіретін көп мағыналы сөз. Этномәдени ортада зират белгілі бір қауымға тән меншікті ұжымдык жерлеу орны болса, бейіт соның ішінде мәйітті қоятын бір «бөлімі», «үйі». Ал қабір жерден терең етіліп қазылып, мәйітті арулап қоятын орын (көр). Бейіт «қабір және оның үстіне қойылатын белгі» деген мағыналарды қамтитын ұғым. Ал мола атауы көбінесе әртүрлі себептермен жеке дара жерленген адамның көрі мен көр үстіне қойылған белгі деген ұғымды білдіреді. Мысалы, сапар үстінде, алыс жолда қайтыс болған адамды зиратқа, қорымға қою мүмкін болмаған кезде топырақ бұйіырған жеріне қойып, белгі орнатады. Жерлеу орнының бұл түрі де мола деп аталады. Сондай-ақ аруақты мазалайды деген түсінікке байланысты бақсылардың моласы зираттан оқшаулау жерде жалғыз-жарым тұрады. Бұл жайт халық тілінде бейіт, зират, қабір, мола сөздері мәдени семантикалық бір ғана өріске жататын мәндес қолданыс болғанымен, олардың өзді-өзіне тән мағыналық ерекшеліктері бар атау екенін аңғартады. Сондай-ақ кесене, дың, күмбез т.б. да мәдени семантикалық бір өріске жатады. Ұжымдық жерлеу орнының жоғарыда айтылған бір түрі зират болса, енді оның көне бір түрі қорым деп аталады. Қорым көбінесе соғыста, жаугершілікте қаза болған жауынгерлерді жеке-жеке қабір қазып, арулау мүмкін болмаған жағдайда үлкен етіп қабір тәрізді қазылған орға мәйіттерді топтап қойып, топырақ жауып, үстіне тас үйіп орнатқан жерлеу орны деген ұғымды білдіретін атау болса керек. Жеке-дара жерленіп ерекше белгі қойылған орындардың түрлері кесене, күмбез, дың, сағана деп аталады. Әйгілі хан, сұлтан, би, батыр, әулие сияқты т.б. байырғы элиталық тұлғалардың аруағын ұлықтау мақсатымен, сондай-ақ ел есінде сақтауы, келер ұрпақ ұмытпай қадір тұтып жүруі үшін төрт жолдың торабына, қара жолдың бойына, биіктеу, көрнекі жерлерге жерлеп, басына кесене, күмбез, сағана салып, дың орнатады. Байырғы кезде ересек адам бейітіне найза (сындырылғаны да болуы мүмкін), әйел адамның бейітіне бақан, піспек немесе ұршық, қыз бейітне арқан, уық, ал жас нәресте бейітне бесік қойылған. Қазақтың мекен еткен жерлері мен атажұртын, атақонысын мола, зират, сағана, күмбез, қорымдары сияқты дәстүрлі жерлеу білуге болады. Қазақ жерінде ерте заманнан бері бейіт басына кесектен, қыштан, күйдірілген кірпіштен салынған ескерткіштерді күмбез, кешен, кесене, там тәрізді жерлеу ескерткіштері жиі кездеседі. Мы��алы, батыс өңірдің қазақтары бейіт басына үштас, бестас, қойтас, қүлпытастарды орнатады немесе сандықтас, сағанатам және күмбезді там салады. Жерлеу орындарының қара жолдың бойында болатын себебі ниет етіп, дұға қылсын деген мақсатпен бірге жолаушылар жауын-шашын, боранда ықтасын қылып, түнеп аттануын да ойластырғаннан болса керек. Әдетте, дәстүрлі ортада зират, мола, дың т.б. жерлеу ескерткіштері жанынан өткен атты жолаушы тоқтап, аялдамайтын жағдайда оң жақ аяғын үзеңгіден шығарып «жандарың жаннатта, жатқан жерлерің жайлы болсын; қияметтің күні жақын» деп бет сипай ниет етеді. Аяғын үзеңгіден шығару ырымы «аттан түстім» деген бейвербальды семантиканы білдіреді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +көне қаланың орны. Жосалы т. ж. ст-ның оңт.-батысында 60 км. жерде. Ертедегі Томпақасар қаласы үш бөліктен тұрады. Мәдени қабатының аумағы 10 м-ге жетеді. Алып жатқан алаңының аумағы га. Зерттеу жұмыстарын 1946 1948, 1950 ж. С.П. Толстов басқарған Хорезм археол. этнография экспедициясы жүргізген. Томпақасар тік бұрышты құрылыс. Оның солт. бөлігінің қабырғасының биікт. 10 м. Қазбадан қызыл кірпіш түстес қыш ыдыстар, шағын құмыралар, шыны моншақтар т. б. заттар табылған. 1983 1991 ж. Хорезм археол. этнограф. экспедициясының (жетекш. Л.М. Левина) қазба жұмыстары нәтижесінде 40 бөлме мен дуал қабырғалары, кіреберістері аршылды. Зерттеу барысында садақ оғы, керамика өнімдері, әшекей бұйымдар табылған. Үстіңгі құрылыс қабаты б. з. б. ғ-ларға жатқызылған. Бөлмелерінің қабырғалары саз қам кірпіштен тұрғызылған. Ішкі құрылымы суфа (тапшан), ошақ және шаруашылық шұңқырлардан тұрады. == Сілтемелер == Қазақ энциклопедиясы +'''Бейіт жаңғырту''' құлаған бейіт үстіне мазар, кесене, там, төртқұлақты салу немесе қалпына келтіру, жаңғырту. Дәстүрлі ортада бейіт жаңғырту ісіне кіріспес бұрын құрбандық шалынып, Құран бағышталып, тиісті ғұрыптық шаралар атқарылады. Атақ-даңқы шыққан адамдардың ғана бейіті жаңғыртылып, көп реттерде аруаққа қозғау салынып, қайта тергеледі деген түсінікпен қарапайым адамдарға бейіт жаңғыртуға жол бере бермеген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бейіш''' бұ дүниедегі жасаған күнәлары Алла тағала тарапынан кешірілген адамдардың дүниедегі рахатқа бөленетін мәңгілік мекені. Қазіргі халық тілінде бейіш пен Жұмақ мәндес мағынада қолданыла береді. Бірақ бұлар абсолютті синоним емес. Бейіш ұғымының мазмұны кеңдеу. Өйткені, діни түсінікте «сегіз жұмақ» дейді, керісінше «сегіз бейіш» деп айтылмайды. Осыған қарағанда жұмақ бейіштің бөлім- бөліктері тәрізді. Демек, бейіштегі жұмақтың саны сегіз: #Дарис салам; #Дарил қырар; #Жаннат-Нағим; #Жаннат-Ғадін; #Жаннат Алмауи; #Дарил қарар; #Жаннат Фирдаус; #Жаннат нығыметі. Жұмақ пен Бейіштің мифологиялық санадағы бейнесін діни мазмұндағы әпсана өлең, әңгімелерде (жарыққа шығуынан) байқауға болады. Мысалы, Мәшһүр Жүсіптің «Хор қыздарының хикаясы» өлеңінде бейіш «жапырағы зop, мәуесі ешуақытта таусылмайтын мол, жемісі бал шырындай тәтті, ағып жатқан төрт кәусар бұлағы бар, нұр-сәулеге бөленген, түбі аспанда, басы төмен иіліп, салбырап тұратын ағаш» кейпінде сипатталады. Бейіштің мифологиялық санадағы бейнесіне фитонимдік ақпарат негіз болған. Бейіш ағашының аты Тоба деп аталады. бейіштегі жандар сол алып ағаштың мәуесін татып ләззат алады. Сонымен бірге бейіште түрлі гауһармен безендірілген алтын тақ; торғын, атласпен көмкерілген сән-салтанаты жарасқан орынжай да жұмақтағы жанды рақат сезімге бөлейді. Сондай-ақ бейіште шашы жұпар аңқыған, қасы туған айдай иілген, төсі маржан, тілі інжу, екі беті алмадай, гүл жүзді, шырын сөзді бал таңдайлы, сипаты әліптей, мінезі мүләйім, жүрісі сағымдай көтерілген жеп-жеңіл хор қыздары болады. Олар екеу-екеуден әнге салып, сандуғаштай сайрап, тоқсан түрлендіріп тамылжыта күй шертеді. Хор қыздарының теңдесі жоқ сұлулығынан, тамылжыған үнінен жұмақтағы жан ерекше ләззат алып, рахат сезімге кенеледі. Бұл жұмақтағы әйелдердің, яғни хор қыздарының мифологиялық бейнесі. Сөйтіп, хор қыздарының діни мифологиялық санадағы бейнесіне антропонимдік, космонимдік, фитонимдік, зоонимдік ақпараттар негіз болған. Бұдан бақи дүниедегі бейіш пен жұмақтың үш түрлі үйлесімнен тұратыны байқалады: #бал шырынды жеміс, кәусар бұлақтар; #сән-салтанатты орынжай; #хор қыздары. Діни мифологиялық сана бойынша дүниеде жұмақ есігін ашқан бейкүнә мумин жанды осы үш түрлі үйлесім ләззат пен рақатқа бөлейді екен делінеді. Сонымен діни санада ләззаттың, рахаттың бақи дүниедегі тұрағы үшеу екен. Қазақ концептуалды мазмұны ләззат пен рахаттың «фәни дүниеде» де қоныс тепкенін көрсетеді. «О дүннеде жұмақ бар деп, бұ дүниенің рахатын ұмытпа, бұ дүниеде рахат бар деп, дүниенің тозағын ұмытпа» деген сөз орамы «рахат пен ләззат» тек бақи дүниеде ғана емес, «жалған дүниеде» де болатынын аңғартады. Жалған дүниедегі рахат пен лэззат та үш үйлесімнен тұрады: алған жарыңның жақсы болуы, яғни #жақсы әйел; #ішер асыңның дәмді болуы; #үй-жайдың жайлы болуы. Бірақ қазақ мақал-мәтелдері ішер ас, жайлы төсек, жақсы орынның болуы «алғаның жақсы болса», яғни жақсы әйелдің сипатымен байланысты деген санадағы мәнділікгі аңғартады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бекзада''' ежелгі әкімшілік билік жүйесінде бектердің дәурені жүріп тұрған кезде қалыптасқан ұғым болуы керек. Кейін көшпелі қоғамдағы айырықша аристократиялық әлеуметтік категорияның атауына айналды. Бекзада билік жүргізбеген, өз әкесінен өкімет басқаруды да мирас етпеген. Бекзада текті, ақсүйек, зиялы т.б. ұғымдарды да білдіреді. Дәстүрлі ұғымда бекзадалық қасиет ең алдымен текке тартады. Сондай-ақ алған тәрбиесі мен көрген өнегесі асыл тектіліктің нетізінде бекзадалыққа ұласады. Бекзада көпшіліктен озық мінезіндеті ірілік, дарқандығымен, өзгеше мәнерімен ерекшеленеді. Қазақ ұрпағын бекзадалыққа баулыған. Бектермен қарым-қатынаста болып, асқақ арман, биік мұратпен тәрбиелеген. Мысалы, Ақтанберді жырау былай дейді: :''Елден елді аралап, :''Тектіден текті саралап, :''Беглердің қызын айттырсам, :''Нұсқасын байқап шамалап. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бекі''' шілдеде орман-тоғайда жайылған жылқыларда кездесетін ауру. Жаздың ыстығында қозып, түнде толастап, күндіз ауыртатын, шоқтық, қол, арқа, сауыр тәрізді етті бөлігінен қан тамшылап білінетін ауру. Жылқышылардың айтуынша, тай құнандар сақаумен, кәрі жылқылар бекімен ауырған. Мұны кейбіреулер қанның тазаруына жорыса, емшілер оны ой жердеті бөгелектен, қара ала шыбыннан жұғатын ауру дейді. Оны дауалау үшін қабыршақтанған жараның аузын тіліп қанын ағызып, айранның сары суымен жуып тазалайды да, тезектің ыстық күлін сеуіп отырған. == Дереккөздер == Санат:Жануарлар аурулары +'''Бел''' жер бедерінің атауы. Жонда, қырқада, жалда, адырда т.б. болатын жадағай асу. Байырғы ортада ауылды биікте белді жерге жақын қондыруды дұрыс санаған. Ертеде көшпелі ортада мұндай орындар табиғи апат, зілзаладан сақтануға қолайлы жер ретінде, жаугершілікте төңіректі барлауға болатын мүмкіндігіне байланысты таңдалған. «Ауыл маңында бел болса, ерттеулі атпеп тең, үйіңде қартың болса, жазып қойған хатпен тең» деген тұрақты тіркес осыған байланысты айтылса керек. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бел көтерер''' дәстүрлі ортадағы ғұрыптық ас атауы. Ұзақ жасаған, тісі қаусаған қарияларға құнарлы тағам түрлерін араластырып, ұсақтап, шайнамай-ақ жей (жұта) беруге лайықтап дайындалады. Бел көтерер адамға мол күш беретін нәрлі ас, көңіл жақын жандар арнайы дайындап, қарияларға алып келеді. Бел көтерер этномәдени жағынан мертіккен, қол-аяғы сынған адамдарға тез сауығуын тілеп, арнайы дайындалатын «мертік ас» деп аталатын ғұрыптық тағамға ұқсас. Қазақ хаңдығы құрылғаннан бері, қазіргі уақытқа дейін сақталып келе жатқан түркі халықтарының да маңызды, әрі аса көрнекті дәстүрі болып саналады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +Бел құда байырғы ортаның неке салтындағы құдаласу түрі, әйелдердің аяғы ауыр кезінде әлі дүние есігін ашпаған нәрестелерді атастыру жорасының бірі. Кей өңірлерде бұл жораны ''ежеғабыл құда'' деп те атайды. Көршілес, жапсарлас отырған көңілжетер дос-тамыр адамдар арасында Б. қ. болу үрдісі кең өріс алған. Қозы Көрпеш-Баян сұлу жырындагы Қарабай мен Сарыбайдың қүда болуы осы жораның көрінісі. Дәстүрлі ортада Б. болуға серттескен ата- аналардың екеуінен де ұл немесе қыз туған жағдайда, қүда болу серті жекжаттыққа айналып, жақындыгы сақталып қалған. Қауым арасында осыған үқсас қүдаласудың тағы бір түрі бар. Нәресте дүниеге келгеннен кейін қүдаласуға сөз байласса, оны бесік құда деп атаған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Белі кету''' ірі малда кездесетін аса қа��іпті жарақат. Белі кеткен мал басын кекжитіп, сауыры төмен салбырап ақсаңдайды. Белдеме мен сауыр еті қырарқадан жоғары шығып томпайып, тұяқ ұшына дейін ауырсынған аяғын әрең басады. Белдеменің кек еті ауырса, аяғын баспай секеңдеп, дененің барлық салмағын алдыңғы аяғына артады. Артынан қарағанда арқасының бір жағы биік көрінеді. Белі кетуді ат құлағына су құйып анықтаған. Егер ат сол уақытта сілкіне алмаса, белі кетудің белгісі болып саналған. Белі кеткен малды емдеу қиын. Алайда дәстүрлі ортада малдың кұйрығын бір жағына қарай бұрап және белдемеге жалпақ ағаш қойып, үстінен дүмпіте ұрып, бұған қосымша оқтаумен ыспалап, қамшыны белдеме тұсына ұзыннан салып, үстінен ерттеп көрген. Суық кезде ердің терлігінің астына ыстық құмалақты қойып та ерттейді. Шылбырын құйысқанның астынан өткізіп, сау жағына қарай сілкілей тартады. Түнде сау аяғын бүкпелеп немесе күрделеп қояды. Осылай ұзақ уақыт емдесе, жеңіл-желпі белі кету зілі қайтады. Белі кетіп шойырылып тұрған аттың шорта (белдеме, құйымшақ, жамбас басының ұштасқан жері) тұсын тіліп, оған ашудас, апиын түйірін (ашудастан қой құмалағындай, апиыннан сіреңкесін басындай) салып, терісін тарамыспен іліп жөрмеп тастайды. Мұндай күшті емнен соң, малдың жем-суын молайтып, бағым күтімін жаңарту керек. Егер ауыр жүктен белі үзіліп, опырылып тайып кетсе, мал тұра алмай жатып қалады. Ондайда емнің дарымасын біліп, арам өлтірмей сойып алады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Белбеу соқты''' ересек ер адамдар ойнайтын ұлттық ойын түрі. Ойынға жиналғандар бір жерге дөңгелене шеңбер жасап отырып, бір құлаштай таяқты алып, біреуі бір ұшынан, келесісі оның таяқ ұстаған уысының үстінен, одан кейінгілері сол ретпен бірінің үстінен бірі ұстап, таяқтың соңын ұстап қалған адам ойынды бастаушы болып ортаға шығады. Яғни ойынды кім бастау керек екендігі осындай ұстасу жолымен белтіленеді. Ойын бастаушы ортаға шығады. Алқалай отырған қатысушылардың бірі ойын үшін алынған белбеу немесе орамалды алып, ортадағы теріс қарап тұрған адамның арқасынан салып қалады да, қолын артына қайырып отыра қалады. Басқалары да сол сәтте қолдарын қайырып, арт жағына тығып отырады. Ортадағы адам өзін ұрған сәтте белбеуді ұстап қалуға тырысуы керек. Ал ұрған адам белбеуді тез тартып алып, басқа ойыншыға беруі тиіс. Белбеу әрдайым қолдан қолға әр бағытта көшіп отырады. Егер ортадағы ойыншы белбеуді ұстап үлгерсе, онда белбеуді алдырып қойған ойыншымен орын ауыстырады. Егер ала алмай қалса, ойын әрі қарай жалғаса береді. Белбеу соқты ойыны жастардың бас қосқан жиындарында көп ойналатын болған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Белбеумен бел буу''' аза тұту кезінде жасалатын рәсім. Марқұмның туыстары басқа түскен қайғыны білдіру үшін белін бекемдеп белбеумен буған. Дегенмен бұл рәсім белгілі бір өңірлерде ғана сақталып қалған. Дәстүрлі ортадағы әйелд��р жоқтауында «Белімді бекем буайын, қойдан да жуас болайын...» деп келетін жолдар кездеседі. Бұл метафоралық образды сөз өзімді өзім ұстайын, қайғымды басайын, басқаларға да басу болсын дегенді білдіреді. Жақынын жоқтап, «ұзақ егіліп жылаған әйелдердің бауыры іседі» деп, сақтық үшін апа-әжелер әйелдің белін будырады. Жетісу өңірінде қайтыс болған адамның жақын туысқандары ақ белбеу буынып жүреді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +#Қазақтың ұлттық киімдерінің бірі, оны қойдың, ешкінің және құлынның терісінен тігеді. '''Тон''' тігетін теріні ең алдымен шел майынан арылтады. Одан соң оны күбіге салып не ашық күйінде илейді. '''Тон''' қой терісінен тігілетін қыстық жылы киім. Терінің иі әбден қанған кезде жүн жағын жуып тазартады да, тақыр бетіндегі идің қалдығын қырып тастайды. Осыдан кейін оны уқалап жұмсартады. Қой мен ешкінің терісінен тон тіккенде терінің жүні және тігісі ішіне қарайды. Оның тақыр бетін бояумен, қарағайлық қабығы және рауғаштың ніліне бояйды. Бұл тонның сыртының кірлемеуі үшін керек. Тонның қазақ даласында таралған негізгі екі үлгісі болған. Оның бірі ''тік тон'', екіншісі ''бүрме тон''. Тік тонның екі өңірі мен артқы бойы шапан, күпі сияқты тұтас пішіп алынады. Ал, бүрме тонның екі өңірі мен артқы бойы кеуде және етектері бөлек пішіледі. Оның кеудесі мен етегін қусырады да, одан соң етегін кеудесіне бүріл қондырады. Етегі кеудесіне қарағанда кең етіп пішіледі. Тонның белінде бүрме шығатындықтан, оны «бүрме тон» деп атаған. Бүрме тон тік тонға қарағанда сәнді болады. Тонға елтіріден, сеңсеннен, кейде аң терісінен жаға салып, етегі мен өңірін, жеңінің ұшын елтірімен жұрындайды. Тонды сәндеу үшін оның екі өңіріне, етегіне, жеңіне жібек жіппен кесте тігіледі. Құлынның тегісінен тігілетін тонды «тайжақы» деп атайды. Тайжақының тігісі іші не қарағанмен, терінің жүні сыртына қарайды. Ол сәнді болу үшін, құлынның жалын тонның арқасына екі жеңнің үстіне келтіріп тігеді. Оған астар салынбайды. Астар салған, арасына мақта не жүн тартқан тайжақыны әдетте тон орнында кие береді. Тонның ең қымбаты «қамқа тон». Бұл тон екі түрлі жолмен тігіледі. Оның бірі «қамқа» деп аталатын жылтыр қара жүнді аңның терісінен түгін сыртына қаратыл тігіледі. Екіншісі алтын, күміс жіптерден (зерлен) тоқылған матадан тігіледі. Бұл тонның екеуі де аса бағалы. Қазіргі кезде жергілікті кәсіпорындар қой теріеінен сәндел тігілген тондар өндіретін болды. #(, дәлме-дәл күш түсіру) бір нәрсеге артық күш түсіру қасиеті. 1) Түстер тоны нақты бір түстің басқа густерден айырмашылығын білдіретін бояу өңінің басты қасиеттерінің бірі. 2) Белгілі бір объект, фотография, картина, т.б-дағы жарық мөлшері, шырайы. 3) Көркемсурет шығармасындағы (бір бөлігіндегі) жалпы бояу түстерінің немесе сәуле мен көлеңкенің үйлесімі; қорытып әрі жүйелеп колорит тұтастығын тудыратын негізгі рең. #( дауыс көтеру, тон, екпін) 1) белгілі биіктіктегі дыбыс; музыкалыкдыбыс. Тон акустиканың заңдылықтарына негізделіп, күрделі спектрден құралады. Тонның қосымша дыбыстардан ерекше бөлініп, көтеріңкі, басым шығуы оның дыбыс тербелісінің жиілігне байланысты. 2) Интервальдың мөлшерін анықтайтын өлшем. Музыкада Тонның нақтылы көлемі дыбыс жүйесіне, музыка аспаптың дыбыс шығару ерекшеліктеріне байланысты болады. 3) Лад баспалдақтары (қ. Тоника). 4) Аккорд дыбыстары (негізгі, терңиялық, квинталық, септиалық т.б. Тондар). Қ. Үшцнділік, Аккорд. ==Дереккөздер== Санат:Тұрмыс Санат:Қазақстан әдебиеті +'''Белдеме''' мал денесіндегі арқа (жота) омыртқадан кейінгі бөлік; малдың жөн арқасының етті, қыртысты сүбелі бөлігі. Дәстүрлі ас-тағам жүйесінде кәделі сыбағаға қосылып, қосымша мүше ретінде сый табақтарға тартылады. Соғым сойғаннан кейін кәделі асқа бас-сираққа, шекеге шақыру ғұрпы жасалады. Шекеге шақыру, мүшеге шақыру ғұрпын кей өңірлерде омыртқаға шақыру деп те атайды, яғни ірі қара малдың белдемесі кәделі сыбағалы мүше ретінде саналған. Дәстүрлі орта «Қара өлеңіндегі» «Қаре нар жүк көтермес, бел кеткен соң» деген жолдар белдеменің малдың жұлын-тұтасы мен омыртқа жігінің ең жуанды бөлігі әрі салмақ пен қысым түсетін тұсы екендігін аңғартады. Осы тұстан құрсақ бөлігі мен белге қарай ақ тамырлар таралады. Тышқаншық болған бұзау белдемесінің қалың етінің 4-5 елі төменгі тұсына бізді елі тереңге тік сұғып, талақ ауруына ұшыраған атты осы әдіспен бұл қарама-қарсы, яғни қамшылар жағына жасап емдеген. Tөpт түліктің мінез-құлқы, сүйек қаңқасы, дене мүшелері туралы таным түсінікті балаға ұқтырып, дәстүрлі шаруашылық қыр- сырларын үйреткен. Тәрбиелік мәні бар арқау етіп, өлең, жырға қосқан. Омыртқа құрылысының атаулары небір теңеулерге негіз болған. Мысалы, омыртқа алдын немесе шекесін батырдың маңдайына, шүйдесін шешеннің таңдайына, иығын жұмыр жердің жаннатына, қолтығын самұрық құстың қанатына, қалағын асқар таудың заңғарына, жұлындық өзегін өзен судың аңғарына, күрегін арғымақ аттың азуына, омыртқа қармағын ұстаның ыңғыруына теңеп, өлеңге қосқан. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Белдеу арқан''' киіз үйдің туырлығын керегеге жабыстыра белінен орап байлауға қолданылатын арқан. Көбінесе киіз үйге қос белдеу арқан ұстайды. Белдеу арқан киіз жабындарын берік ұстап, ағаш қаңқаны сүйемелдеп, желге қарсы тұруды қамтамасыз етеді. Киіз үй қанатының жоғарғы жағын ала тартылған арқанды үстіңгі белдеу арқан, ал туырлықтардың етек жағын бастыра тартылған арқанды астыңғы белдеу арқан дейді. Шағын киіз үйдің және қосалқы үй қанатының ортан белінен бір ғана белдеу арқан байланады. Белдеу арқан қыл қосылған жүннен есіліп жасалады. Ауқатты қазақтар кестеленген, оюланған, қосымша сән беретін бауларды да қолданған. Белдеу арқанды киіз үй есігінің екі жақтауынан арнайы қалдырылған тесіктен киіз үйдің ішкі жағына қарай енгізіп, керегенің көзінен орай шалып, ұшын құрмен байлайды. Арқан ұзындығына, киіз үй қанатының уығының санына, үйдің шақталып жасалады. Байырғы ортада атын белдеу арқанға байлау үрдісі де болған. Үйдің сырт жағындагы белдеуге байланған ат біреуді жазым ететін болса, үйдің сырт белдеуінде байланып тұрған атты байқамай қасына барғаны үшін жартылай құн төлеткен. Ал киіз үйдің алдыңғы жағындағы белдеуге байланған ат біреуді жазым ететін болса, ат иесі толық құн төлейді. Ауызша әдеби деректерде ертеде жауласқан жақтар қарсыласының үйінің белдеуін кесіп, туырлығын тіліп өш алғандығы айтылады. Дауыл тұрып, жел қатты болып үй төңкерілуге айналған кезде қатты шағылып бүлінбеуі үшін белдеу арқанды шешіп, шешуге шамасы жетпесе қиып жібереді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет Санат:Киіз үй +'''Белдеу үй''' ерте көктемде тұрғызылатын баспана түрі. Шығыс өңірде, бұрынгы Павлодар уезінде көптеп салынған. Павлодарлық шаруалар наурыз айының бас кезінде қыстаудан көтеріліп, Ертіс бойына тоқтап, белдеу үйде отырған. Сонымен қатар белдеу үй қара күзде отыратын келте қыстау сияқты болған. Қам кесектен тұрғызылған белдеу үй қыстық баспана ретінде де саналады. Бұрын қазақтар берілген жерлерде орналасқан белдеу үй үшін әрбір түтін 40 тиыннан салық төлеген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Белорақ''' шөп шабатын құрал. Шөпті түрегеп тұрып шабуға ыңғайлы белорақтың сабы ұзын келеді, ортасында қолмен ұстайтын тұтқасы бар. Шөп орғанда саптың сыртында тұрып, оң қолмен тұтқадан, сол қолмен саптың басынан ұстап тұрып, солға қарай сілтей шабады. Оны шалғы немесе тартпа деп те атай береді. Ал, солтүстік жақта қырғы деп те атайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бергек''' сәукеленің төбесіндегі алтынмен, күміспен әшекейленген қатырғы, төбелдірік. Әшекейлі қатырғыға моншақ қадаған жібек желек бекітіледі. Төбесі биіктеу, шошақ болып, желектің етегі арқасына төгіліп тұрады. Бергекті келіншек бала туғанға дейін (яғни, кимешекке ауысқанға дейін) киеді. ҚР MOM қорындағы бергек сәукелесі конус пішінді, тәжі қызыл мауытыдан тігілген. Тәжге маржан, перуза тастар қондырылып, қатырғы бергек орнатылған. Биіктігі 47 см, милық шеңбері 46 см, төбесі 20 см. Төбесіне шашақ төгіп, шоқ үкі қадаған. Тәждің белортасын айналдыра бастырған оқаның астына перуза тастан көз салынған күміс құймалар мен тамшы тәрізді қоза салпыншақтар, шытыралар үш қатар етіп айналдырыла қадалған. Одан төменде, маңдай бөлігіне, қызыл маржаннан тізіліп жасалған ені 4,5 см-лік торша тігілген. Сәукеленің екі жақтауындағы оқалы белдеуден төмен перуза, маржан тастар тағылған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Әл-Азхар университеті''' (араб. جامعة الأزهر الشريف әлемдегі ең ірі халықаралық исламдық ғылыми діни мекеме және әлемдегі ең көне, ең атақты Ислам университеті. Мысырдың Каир қаласында орналасқан. ==Тарихы== Мешітті Фатима әулеті заманының халифы Жауhар Ассықли әл-Муизз hиджраның 359 жылы (970 жылы) жумади айының 24-ші жұлдызында бастап, 361 жылы. (972 жылы) рамазан айының 7-ші жұлдызында бітірді. әл-Азhар атауы “әл-Джәми әл-Азhар”, яғни күн сәулелі үлкен мешіт ұғымынан шыққан. Кейбір зерттеушілер мұны Фатиманың лақап аты —Зухрамен, зәhра зәулім, іздиhар орталық немесе азхар нұрлы деген сөздермен байланыстырады. һиджраның 375 жылы мұнда медресе ұйымдастырылып, ол 11 ғасырда бүкіл мұсылман әлеміне мәшhүр университет тектес оқу орнына айналды. әл-Азхар университетіне дүниенің төрт бұрышынан талапкерлер келіп Құранды, хадистерді, мұсылман құқығын және араб тілін оқып үйренді. Әл-Азхар университеті ғимаратындағы сәулетті екі мұнараның бірі Қайтпай сұлтан заманында, екіншісі Сұлтан Ғаура кезінде hиджраның 915 жылы. (1510 жылы.) шамасында салынған. Әл-Азhар университеті ұлт-азаттық күресі жылдары батысшылдыққа, отаршылдыққа, “дінсіздікке” қарсы бағыт ұстанып (джихад, исламның таралуы мен салтанат құруы жолында барлық күш-жігерін сарқа жұмсау, ғазауат (“қасиетті соғыс”) идеясын насихаттау, қорғау орталығы болды. Қазір Әл-Азhар университетіде факультет (теология немесе дін негіздері, шариғат, әдебиет, әкімшілік істері және сауда, политехника, ауыл шаруашылық медицина, педагогика, мұсылман қыздар факультеттері) бар. Университет жанында Ислам зерттеулері академиясы және басқа діни институттар мен оқу орындары жұмыс істейді. Қазақстан мұсылмандар діни басқармасы мен Египеттегі әл-Уақф министрлігінің 1993 жылғы келісімі бойынша Әл-Азhар университетіне оқуға талапкерлер жіберілетін болды. Әл-Азhар университетінде 50-ден астам қазақстандық шәкірттер оқыды (1998). Жоғарыда аталған келісім бойынша Әл-Азhар университетінен келген үш ұстаз Алматыдағы Ислам университетінде діни пәндерден сабақ береді. Каир мен провинция арнаулы діни мекемелер де Әл-Азхар университеті құзырында. Университетті Әл-Азхар университетінің шайхы (ректор) басқарады. Ол әрі бас имам. Египет өкіметінде Әл-Азхар университеті істері жөніндегі министр тағайындалған. Университеттің орталық кітапханасында 80 мың кітап, 20 мың қолжазба сақтаулы. 1929 1936 жылы аралығында “Ислам нұры”, одан кейін “әл-Азхар” аталған арнайы журнал шығып тұрады. ==Әл-Азхар университетін бітірген қазақтар== *Қайрат Жолдыбайұлы *Ершат Оңғаров *Ержан Малғажыұлы *Қабылбек Әліпбайұлы *Сансызбай Құрбанұлы *Ризабек Батталұлы *Жасұлан Жүсіпбеков *Медет Құрмашұлы *Нұрлан Анарбаев *Мәлік Төлебай *Рахымжан Әкімбеков *Бауыржан Абдуали *Тілекқабыл Амангелді *Абдусамат Оқан *Руслан Серғазиев ==Бағыты== Сүнниттік, Әһлу Сунна уәл Жәмәға == Дереккөздер == Санат:Ислам университеттері мен колледждері Санат:Мысыр жоғарғы оқу орындары Санат:Әл-Азһар университеті +'''Бесжақсы''' қазақтың дәстүрлі мүліктік қатынастарында ерекше мәнге ие сый, тарту, айып жүйесінде оның ��ұрамын анықтайтын ұғым. Ол тоғыз беру салтына қатысты жиі айтылады. Бесжақсы сөзінің өзі ерте кезде ең жоғары, қымбат деген өлшемдік ұғымды білдірген. Үш тоғыздың ішінде бесжақсы болуы шарт. Сол бесжақсыға «жанды тоғыздан» қара нар, емшегі тұтам бие немесе қазанат, «жансыздан» қалы кілем, алмас қылыш не түзумылтық, тәуір киім (қымбат ішік, жібек шапан т.б.) жатады. Бесжақсыны, негізінен, ауқатты, дәулетті рубасылар беретін болған. Бұрынгы игі жақсылар, би, бай, мырза, батыр, ел ағалары арасында жүретін жолы да, орны да ерекше бағалы дәстүрге негіз болған. Елдің аса құрметті, беделді адамдары арасындагы достық, сыйластық сый-сыяпат ретінде, құдалар арасында қалыңмал, киіт орнына жүрген. Халық арасындагы жоғары құрмет пен марапат, сый-сыяпаттың ең жоғары түрі де осы бесжақсы дәстүрі арқылы көрсетілген. Бесжақсыға мыналар жатады: #қара нар; #жүйрік aт; #қалы кілем; #алмас қылыш; #бұлғын ішік. Құдалар арасында мұның бірі ұзатылған қыздың сәукеле бастаған асыл бұйымдарымен алмастырылады. Бесжақсының өзі 4-5 жылқыға бағаланған. Кейде бесжақсыға «бесжақсы» атанған берен мылтық, берік сауыт, сондай-ақ атан түйе не белі берік, қатепті қара нар енген. Бесжақсы түріне, дәрежесіне қарай бас жақсы, орта жақсы, аяқ жақсы болып үшке бөлінеді. Мұның бәрі бағалы кәде қатарына жатады. Кейбір өңірлерде «алты жақсы» деген де бар. Бұл дәстүрде бесжақсыға тағы да бір, мысалы, алтын, күміс жамбы, күмістеген ертоқым немесе кісе белбеу сияқты «жақсы» қосылады. Атақты Бөрібай ақынның өлең шумақтарында ''Ошақты Құлназарға құн бермексің, ''Алты жақсы, жүз жылқы пұл бермексің... деген жолдар кездеседі. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +Қазақтың бесқаруы '''Бесқару''' қазақтың дәстүрлі жауынгерлік қаруларының толық кешені. Байырғы ортада «Ер қаруы бесқаруға» өзіндік жұмсау тәсілімен ерекшеленетін ату қаруын (садақ, оқ), түйреу қаруын (найза, сүңгі), кесу қаруын (қылыш семсер, сапы), соғу қаруын (шоқпар, гүрзі), шабу қаруын (балта, айбалта, шақан) жатқызады. Қарулардың бұл бес тобы көшпенді қоғамда біздің заманымыздың мыңжылдықта пайда болған. Дәстүрлі ортада XIX ғасырға дейін қолданылып келді. Бесқарудың әрқайсысының жұмсалу тәсілдерінің ерекшеліктері негізінде найзагерлер, қылышкерлер, айбалташылар және садацшылар секілді жеке әскери қосындар құрылған және шайқас кезінде қолданылатын әскери тактикада маңызды рөл атқарған. Көшпелілердің соғысы алғашқы сәтте алыс қашықтықтан садақ атысудан басталып, кейін шығынға ұшыраған жау әскеріне сүңгімен соққы беріп, қоян-қолтық ұрыста қылыш, айбалта, шоқпар қолданған. Күштің тепе-теңдігі бұзылған жағдайда, қаша ұрыс салып, шауып келе жатып артқа садақ тарту арқылы жауды шығынға ұшыратып отырған. Байырғы ортада алқалы топ жиналған үлкен ас-тойларда бес қару түрлерінен сайыстар (садақ aтy, найзаласу, қылыштасу, айбалта және шоқпармен соғысу) өткізілген. Ал батырлар бесқаруды толық жете меңгеруге және олармен қарулануға міндетті болды. Халық ауыз әдебиеті үлгілерінде «Атыспақ керек пе, шабыспақ керек пе, алыспақ керек пе» деп, жекпе-жекке шыққан батырлардың бір-біріне дөңайбат көрсетіп, бопсалау сюжеттері молынан кездеседі. Бұл да батырлардың қару игеруде бесаспап болғандығының айғағы іспеттес. Көшпелі халықта көне заманнан ер қаруы киелі саналған. Ер қаруын жасауға бірнеше адам қатысып, магиялық ғұрыптар атқарылатын салт түрінде өтті. Ер қаруын магиялық күші бар жанды зат ретінде қабылдап, айқас алдында қарумен сөз арқылы серттесетін болған. Бағзыда бесқарудың әрқайсысының белгілі бір әулие-пірлері бар деп ұғынған. Фольклорда бесқарудың пірлері ретінде Рүстем мен Дастан сияқты парсы, түркі халықтарына ортақ көне мифтік қаһармандармен бірге Дәуіт, Халел-Ибраһим пайғамбарлардың есімдері аталады. Байырғы ортада «жауынгердің жаны ер қаруында болады» деп сенген, сенімнің көрінісін көруге болады. Қару батырдың жанын сақтаушы ретінде батырмен бірге жасап, онымен бірге «өледі» деп түсінілген. Дәстүрлі ортаның жерлеу салтында өлген жауынгердің қаруын сындыру ғұрпы жасалып (қаруды бүлдіру арқылы ондағы адам жаны немесе қарудың өз жаны азат етіледі деп сенген), сынған қару иесімен бірге жерленді. Сарбаздың ер қаруын моласына қою салты қазақтарда XIX ғасырға дейін сақталды. Бесқару қоғамдағы әлеуметтік қатынастарды белгілейтін, патшалық биліктің, жоғары дәрежелі әскери лауазымдардыц дәреже белгісін білдіретін символдық атрибуттар ретінде қолданылды. Дәстүрлі қоғамда бесқару атадан балаға мұра болып қалатын киелі мүлік, түрлі әлеуметтік байланыстардың, мемлекетаралық, руаралық, әлеуметтік жіктер өкілдерінің арасындағы қатынастардың деңгейін белгілейтін белгі және қалыңмал, киіт сияқты ғұрыптық сый-тартулардың құрамындағы ең бағалы зат болып саналады. == Бесқаруды мадақтау == Қаруды мадақтап, серттесу рәсімі. Қару-жарақты анимистік таным бойынша жаны бар зат ретінде елестетіп, батырлар майданға кірер алдында қаруын мадақтап, онымен серттесуіне байланысты туған. Бес қарудың ішінде мылтық пен қылышқа, әсіресе, қылышқа сыбаға қылу салтының болғандығын аңыз-әңгіме, байырғы жырлардан кездестіруге болады. Қылышын мадақтап, оның суарылуы мен тойтарылуын айтып, «бір сыбаға қылғаны» туралы аса көркем жыр жолдары соның куәсі: ''Тойтаруына шыдамай, ''Тоқсан шәкірт мойыған. ''Суаруына шыдамай, ''Айдын көлдер құрыған '' (Ш.Уәлиханов). Батыр қылышын: ''«Айдынына шыдамай, ''Ай бұлтқа сынған, ''Көруіне шыдамай, ''Күн бұлтқа сынған» деген бейнелі сөзбен дәріптейді. Кей жырларда батыр қылышын дұшпанына айбарлы көрсету үшін селебе, қылышының таптауы мен егеуіне дейін мадақ айтады: ''Егеуіне келгенде, ''Елу ұста жиналған. ''Таптауына келгенде, ''Тамам ұста жиналған. '' («Әлібек» ертегісі) == Бесқарудың түрлері == Ертеде бесқаруға қару біткеннің бәрін жатқызбаған. Бесқару деп тартыспақ (садақ), атыспақ (мылтық), шанышпақ (найза, сүңгі), шабыспақ (қыльш, алдаспан, селебе) салыспақ (шоқпар, айбалта) сайыстарында жекпе-жекте жұмсалатын қаруларды атаған. Бесқару тіркесі ертегі, жырларда жиі кездеседі. ''Берік сауыт кигізді, '' Садағын сала байланып. ''Ер қаруы бесқару ''Бесеуін тамам ілгізді '' (Құбығұл) Бесқарудың ел арасында айтылатын әртүрлі нұсқалары бар. 1899 жылы Орынбордан шыққан жинақта автор байырғы ортаның Бесқару түрлеріне талдау жасап көрген. Бір нұсқасында бесқаруға #пышақ; #найза; #қылыш; #садақ; #мылтықты жатқызады. Тағы бір нұсқасында: #пышақ; #таяқ; #біз; #шақпақ; #жіп тәрізді тұрмыстық заттарды (бес аспапты) Бесқаруға жатқызады. Тегінде бұл нұсқаның көне дәуірдегі аңшылық кәсібіне байланысты айтылуы ғажап емес. Қылыш, алдаспан, сапы селебенің «жетім құрыш қылыш» (Сүйінбай Аронұлы), «бүктемелі семсер» (Нұрхан Ахметбекұлы), «сағасы алтын нар болат» («Орақ» жыры), «алмас тая» («Қамбар батыр») «қынабын алтын қырқар» («Қыз Жібек») тәрізді тұрақты баламалары мен атаулары халық әдебиеті мұраларында, ақын жырларында аса көп ұшырайды. ''Жеті қат жерден өткен зұлпықардай, ''Қашауым қара тасты кетті іріп, деген екен Шашубай ақын. Қазіргі оқырман зұлпықар сөзінің мағынасын бірден аңғара бермейді. Зұлпықар омыртқа кесер. Әуелде бұл атаудың пайда болуы діни әпсанаға байланысты. Мысалы, қазақ тілінде аспаннан түскен төрт кітап деген ұғымға ұқсас көктен түскен төрт қылыш (хәмкам, сәмсем, зұлқажа, зұлпықар) деген ұғым да бар. Қашаған ақын «домбыраны қу ағаш» деп тіл тигізген молданы: ''Бұрынғы өткен заманда ''Болған екен көп ұрыс. ''Көп ұрыстың кезінде ''Жәбірейіл жәннеттен ''Алып келген төрт қылыш. ''Төрт қылыштың атын атайын: ''Біреуінің аты Хәмхам ''Біреуінің аты Сәмсам ''Біреуінің аты Зұлқажа ''Біреуінің аты Зұлпықар ''Қынабына солардың ''Қап та болған бұл ағаш! деп уәжді сөзбен тұқыртады. Байырғы өлең-жырларда кездесетін көмескі сөздердің мағынасын әртүрлі ескілікті аңыз, әпсаналарда айтылатын деректермен салыстыра отырып анықтауға болады. Кейбір сөздіктердің көрсетуінше «Зұлпықар Мұхаммедтің Бадра шайқасында жаудан тартып алған қылышы, ол кейін Әліге мирас болған». Бұл сілтемеге қарағанда қазақтың «аса таңдаулы қылыш» мағынасында айтылатын берікәлі атауы осы дерекпен сабақтас болуы ықтимал: ''Дүниенің білдім жалғанын, ''Көтердім басқа салғанын. ''Сол болды жалғыз арманым. ''Берікәліні шалмадым. '' Мұндағы берікәлі сөзінің „берік“ және „әлі“ сөздерінен бірігуінен жасалғандығын байқауға болады. Сонымен, берікәлі «Әлгіге мирас болған зұлпықардың» (бұл сөздің дыбыстық өзгеріске ұшыраған нұскасы зүлперін) баламасы. Осындай фольклорлық тәсілдерді І.Жансүгіровтің образды сөз өрнегінен ұшыратамыз: ''Шалғыны шыңғырлатып жанып-жанып, ''Жоңқабай жоңышқаға қалды салып ''Әлінің кеуір қырған зүлперін��ей, ''Үйіріп қырып-жойып кетті жарып. Аспақаны қылыш қылыштың жасалған жеріне байланысты қойылған атау. ''«Қатын алсақ қызылбастан ал, Қылыш алсаң Аспақаннан ал, aт алсаң Арабстаннан ал»'' деген мақал бар. Байырғы қару-құралдарға (бес қаруға) қатысты кейбір көне атаулар қазіргі оқырманға мүлде түсініксіз. Мұндай мәтіннің «күңгірт» тұстары оқырманның жете ұғынуына біршама киындық келтіреді. ''Көлторғай адыра қалғыр, көрген жерім, ''Бұлағай ойран, әлек салған жерім. ''Көк найза, қара санай атылса да, ''Қайтармай қайтқаным жоқ аттың терін '' (Шәңгерей Бөкейұлы) Осындағы санай (қара санай) садақтың қазақ тіліндегі тағы бір көне атауы. Бұлай дейтініміз Л.Будагов тобыл татарларында кездесетін санай сөзін «садақ» деп көрсеткен. Садақтың, саржаның, бұқаржаныц, санайдың жебесіне қатысты «қозы жауырын көктеме оқ» (Шынтасұлы Төрехан), «қармаулы қабыл жебе» («Қыз Жібек»), «Қарға жүнді қасалақ оқ» («Қозы Көрпеш Баян Сұлу»), «Қарға жүнді қамыс оқ», «Күшіген жүнді қамыс оқ», «Тазқараның тайлақ жүнімен жүндеген оқ» тәрізді тұрақты сөз тіркестері ауыз әдебиеті мұраларында көп кездеседі. Осылардың қатарындағы тоқал оқ қорамсақтағы жебені сындыру үшін қолданылатын оқ (Бұл сөз «Ер Тарғын» жырының Радлов нұсқасында кездеседі). Мылтықтың түр-түріне байланысты айтылатын көне атаулардың бір тобы байырғы ақын-жыраулар шығармаларында жиі айтылады. Ал «қара мылтық» деген тіркес білтелі мылтықтың бір түрі болса керек. Қырғыз тілінде қара мылтық «пистонсыз атылатын мылтық» ұғымын білдіреді. М.Әуезов шығармасынан сирек үлгілердің бірі үрімді мылтық атауын кездестіреміз. Керейден Бегеш деген кісі Абайға елші боп кеп: Ерге жара түйін деген. Үрімді мылтық өзі атып, өзі түзеледі дейді. Осы фразеологизмге назар аударсақ, үрімді мылтықтағы «үрім» «Рум (Византия) мылтығы» дегенді аңғартатын тәрізді. Әдеби мұралар тілінде кездесетін үш тосарлы қанды ауыз (І.Жансүгіров), кер мылтық дегендер мылтықтың сирағына (аяғына) байланысты айтылса, құндағының көлеміне қарай әукелі құндақ ақ перен, мылтықтың қысқалауы ақшолақ ұзындауы ақ сырық мылтық («Қыз Жібек»), шаңғыл (винтовка), самқал деп аталады. Оғы алысқа ұшатындарын қозыкөш (Ш.Уәлиханов), тағы бір түрін қорама мылтық деп атаған. ''Желп-желп еткен ала ту ''Жиырып алар күн қайда? ''Орама мылтық тарс ұрып, ''Жауға аттанар күн қайда? Осындағы орама мылтық жоғарыда аталған қорама мылтықтың нұсқасы болуы ықтимал. Бес қаруға жататын айбалта, найза, сүңгі, шоқпардың (келтек, coтa) түр-түріне қатысты айтылатын алмас құрыш айбалта, тарақ балта («Қамбар батыр»), толғамалы ала балта, жалманы қарыс балта, алты құлаш ақ найза, қималы найза (Махамбет), Қобылан соққан ақ найза (Сүгір Мырзалыұлы) тәрізді атаулар поэтикалық нұсқалар ретінде айтылады. М.Әуезовтің тіл қолданысында төсжара қайың шоқпар, сегіз қырлап жонған қайың шоцпар деген тіркестерді кездестіреміз. Сақетердің қандай қару атауы екендігі қазіргі оқырманға күңгірт. Профессор С.Аманжоловтың көрсетуінше, сақетер қылыштың бір түрі. Бұл сөзді қырғыз тіліндегі «шынжыр, тәрізді ескілікті қарудың түрі» дегенмен де салыстыруға болатын тәрізді. Ал сақсырдың қандай мағынадағы сөз екенін ноғай тілінің дерегімен салыстыра отырып анықтауға болады. Ноғай тілінде сақсыр қой терісінен (жүнін ішіне қарата) жасалған шалбар. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бесаспап''' жан-жақты, шебер адам. Зергерлікті, ағаш ұсталығын, етікшілік, теміршілік, ершілік кәсібін қатар меңгеріп, әрбір кәсіп саласында қолданылатын жұмыс істеу тәсілін толық меңгерген адамды байырғы ортада бесаспап деп атаған. Жергілікті тілде әмбебап, сарамжал атаулары да кездеседі. Дәстүрлі дала мәдениетінде киіз үйді бір өзі ғана жасайтын адамды да бесаспап деген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +аралары шынжырмен біріктіріліп жасалған білезік пен сақиналардан тұратын, екі-үш саусаққа қатар киетін сәнді әшекей түрі. Тас қондырылып, түрлі өрнектер бедерленген білезік тойнақпен бекітіліп, оған жалғанған үзбеге шынжырлармен 2-3 сақина байланады. Білезігі жалпақ болады, сақиналары құстұмсық, отау түрлерінде жасалады. Үзбесі қол үстінен өтетіндей. Алдымен сақиналары киіледі. Білезігіне кейде топса салынып, алып-салуға ыңғайлы етіп жасалады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +Möbius strips, which have only one surface and one edge, are kind of object studied in topology. '''Топология''' (; орын және сөз, оқу) математика ғылымының кеңістіктегі нүктелердің зерттейтін бөлімі, мысалы ''қисындылық'' немесе ''ойға қонымдылық''. depiction of thickened trefoil knot, the simplest non-trivial knot == Тарихы == The Seven Bridges of Königsberg is famous problem solved by Euler. Леонард Эйлердің 1736 жылғы Кёнинсбергтің жеті көпірі атты ғылыми мақаласына негізделген теориядан тарайды. Бүгінгі күнгі топология ғылымында ең алғашқы ғылыми трактат саналады. continuous deformation (a type of homeomorphism) of mug into doughnut (torus) and back. Equivalence classes of the English alphabet: Homeomorphism Homotopy equivalence 270px 300px ==Сілттемелер== ==Арғы оқылымдар== Rysxard Engelking, ''General Topology'', Heldermann Verlag, Sigma Series in Pure Mathematics, желтоқсан 1989, ISBN 3885380064. Bourbaki; ''Elements of Mathematics: General Topology'', Addison–Wesley (1966). Waclaw Sierpinski, ''General Topology'', Dover Publications, 2000, ISBN 0486411486 == Сыртқы сілттемелер == Elementary Topology: First Course Viro, Ivanov, Netsvetaev, Kharlamov The Topological Zoo at The Geometry Center Topology Atlas Topology Course Lecture Notes Aisling McCluskey and Brian McMaster, Topology Atlas Topology Glossary Moscow 1935: Topology moving towards America, historical essay by Hassler Whitney. Topology Санат:Топология +'''Бескүл''' бес бұрыш, бес бұрышты өрнек. Кілем, түскиіз, құрақ көрпе, бөстекке салынатын бескүл өрнегінің атауы шартты түрде солай болғанымен, ұштары үшкіл қырлы емес, доғалданып келеді. Құрылыс өнерінде жиі кездеседі. Керегекөз тәрізді бес элементтің бір ұшы ортада түйісіп, ұштары «бескүлденіп» тұрады == Дереккөздер == Құрылыс онерінде жиі кездеседі. Керегекоз тэрізді бес элементтің бір үшы ортада түйісіп, үштары «бескүлденіп» тұрады (қ. Өрнек). Санат:Мәдениет +'''Бесқасты жүзік''' жүзік атауы. Үстіңгі жалпақ бетіне бес жерден көз асыл тас қондырылған бесқасты жүзік қазақы ортада таралған этномәдени мәнге ие, отбасы- некелік салтындағы құдалықта тарту орнында жүретін құдағи жүзіктің сондай-ақ қос бауырдақты жүзіктің, адай жүзіктің ерекше бір түрі болып саналады. Бесқасты жүзіктің алақаны (саусақтың үстінде тұратын дөңгелек бөлігі) үлкен төрт саусақтың үстін жауып тұратындай көлемде болады. Оның астында екі-үш саусаққа қатар киілетін қос бауырдақ орналасады. ҚР MOM қорындағы қос бауырдақты құдағи жүзік бесқасты етіп күмістен соғылып, алтынмен апталған. Ширатпа, қас кондыру, сіркелеу тәсілдерімен айшықты етіліп жасалған жүзіктің өлшемі 5x7,2 см. Алақаны ортасында дөңгелек көз, оны айнала төрт тарапында жапырақ пішінді кішілеу көздер орнатылған. Көздің айналасы қозамен құрсауланып, ортасына сіркелеу тәсілімен бет-бедер салынып, астына қызыл түсті шыны орнатылған. Алақанның қырына ширатпа салынып сәнделген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бестақа етік''' пішілген, қоныш ұзындығы орташа, өкшесі аласа келген, түзу табан әйел етігі. Табан мен етік басының арасына қабатталып ұлтан тігіледі. Өкшесі қабатталған тасұлтаннан салынып, мық шегемен бекітіледі. Етіктің белтірісі мен оймасына көксауыр теріден екі қатар сыздық жүргізіледі ҚР MOM қорындағы бестақа етік қара теріден тігілген, тұмсығы үшкірлеу келген, түзу табан, аласа өкшелі. Өкшесі қабатталған тасұлтаннан салынып, мық шегемен бекітілген. Қонышы аузына қарай кеңдеу келген, қылтасында кішкене тілігі бар. Қоныш алды 26,5 см, арты 33 см, тұрқының ұзындығы 23 см, табақ ені 4,5-7,5см, өкшесінің биіктігі см. Етіктің белтірісі мен оймасына көксауыр теріден екі қатар сыздық жүргізілген. Табан мен етіктің басының арасына ұлтан қабаттап тігілген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бестаспа жалпақ өрім''' дәстүрлі қолөнерде қайыстан бұйым, әбзел, жабдық жасауда қолданылатын өрім тәсілінің түрі. Бестаспаны жалпақтап ору үшін алақан қалдырып, әдеттегіден сәл жалпақтау бес таспа тіліп, біркелкі етіп қырларын сыдырып майдалайды. Содан соң шетіндегі (бесінші) таспаны одан кейінгі екінші, төртінші, үшінші таспаның үстін бастыра, сол жаққа тастап өреді. Содан соң бірінші таспаны екінші мен бесіншінің үстін бастыра, үшінші таспаның астынан шалып оң жаққа тастаймыз. Әрі қарай төртінші таспаны бірінші мен үшінші таспаның үстін бастыра сол жаққа тастайды. Осы тәсілмен екі жаққа апма кезек біртаспадан ауыстырып өре отырып жалпақ өрім шығарады. Бұл өрім құстың таңдайына ұқсайтындықтан құстандай, бесқасқа немесе бестандай деп те аталады. == Дереккөздер == Санат:Қазақ өнері +'''Бестаспа жұмыр өрім''' қайыс өруде қолданылатын өрім түрі. Ол «бестемше» деп те аталады. Оны өру үшін, алақан қалдырып, бес таспа жұмырлана, сыптығырлана тілініп, сыдырылып нөмірленеді. Әрі қарай бесінші таспа өзінің алдындағы үш таспаның яғни төртінші, үшінші және екінші таспалардың астыннан шалынып, сол жаққа қарай түседі де, бірінші таспа олардың барлығының астыннан шалынып, оң жақка тасталады. Содан соң бесінші таспа екінші мен үшінші таспаның үстін баса, екінші таспаның астынан шалынып, сол жаққа тасталады. Міне, осы тәртіппен қайталанып өріліп, бес таспадан өрілген жұмыр өрім шығады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бесті''' бес жасар жылқы. Жылқы бестісінде белі әбден қатайып, толысып, тісейді (азу тісі шығады). Дәстүрлі ортада беске толған ақталған жылқыны бесті ат, ал ақталмағанын бесті айғыр деп атайды. Дегенмен ақталған бесті атқа балама ретінде жуан aт, белді ат деген атаулар қолданыла береді. Ал түр-түсіне, жынысы мен жасына байланысты торы бесті (айғыр, бие), қара бесті (айғыр, бие) т.б. деп атайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бесік дайындау''' нағашы жұрттың бесік дайындап әкелу салты. Дүннеге келген нәрестеге нағашы жұрты бесік, балаға бала шешесіне ана болғанына орай кимешек пен жейтін қалжа асын, немересіне көйлек-көншек апаратын болған. Кейбір өңірлерде нағашыларынан бесік келгенше баланы бөлемеген. Бұл байырғы аналық дәуірдің неке салтынан сақталған сілем болса керек. == Дереккөздер == Санат:Қазақстан мәдениеті +'''Бесік керту''' отпен аластау ғұрыптарының түрі. Бесік керту баланы бесікке алғаш бөлердің алдында атқарылады. Сондай-ақ бала ұйықтамай, тынышсыздана беретін болса да бесік керту ғұрпы жасалынады. Әдетте бұл ғұрыпты баланың әжесі қыздырылған темірмен бесіктің бала жатар тұсын, арқалығын және басын қари отырып: «Алас, алас, а, құдайым, тіл-көзден сақтай гөр! Тфә, тфә» деген аластау, қорғау магиясында қолданылатын сөздерді айтады. Мұнысы бесіктегі балаға жын-шайтан жоламасын дегенді ырымдағаны. Сондай-ақ бесікті отпен аластаудың төмендегідей бесікті сырықтау деп аталатын түрі бар. Күндіз болсын, түнде болсын бесікке баланы саларда, металл немесе қыш ыдысқа салынған адыраспан, aршa, қаражусан т.б. хош иісті өсімдіктердің бірін түтетіп, қас күштерді қуып, бесікті тазалайды. Кейде сіріңке шағып, отпен аластап, зиянкестерден қорғану шараларын жасайды. Аластау кезінде, ыдысты немесе тұтанған отты бесіктің бас-аяғын тегіс айналдыра: Алас, алас, баладан алас Бәледен қалас, Иесі келді, пәлесі көш! Бәле-жаладан сақта, Көзі қызыл болмасын, Көті қызыл болмасын деген сөздер айтылады. Немесе: Алас, алас, алас! Әр пәлеңнен қалас! Көзі жаманның көзінен алас! Тілі жаманның тілінен алас! Уы жаманның уынан алас! Қырық қабырғасынан алас, Отыз омыртқасынан алас! Алас, алас, алас! Қыла гөр алла мың пәлеңнен қалас! сондай-ақ: Алас, алас, аласы Келді міне, баласы. Көш, көш бәлесі Келді міне иесі. деп бесікті аластап шығып, онан соң барып баланы бөлеуге кіріседі. Баланы тіл-көз тиюден сақтандыру мақсатында темір мен оттың қорғаушы күші бар деген ежелгі ұғымға байланысты бесікті, шүмекті қыздырылған қысқашпен қарып зиянкес күштерден аластайды. Сондай-ақ отқа «сырық тұз» қыздырылып, бесікті осы тұзбен ысқылайды. Бала бесікте жатқанда шошымау үшін жастығының астына нан, сарымойын пышақ жастайды, бесік басына үкі, қасқырдың тұяғын қадайды. Балаға тұмар тағады. Бала шоши берсе, ішінде суы баржа ыдысты баланың басынан жоғары ұстап, суға балқыған қорғасын құйып жібереді. Бұл ырымды қорықтық деп атайды. Ыдыстың түбіндегі қорғасынның сұлбасы бір жануарға, затқа ұқсас болып тұнады. Хайуандарға ұқсаса, содан шошынғандыгын анықтап, ем-дем жасайды. Кейде сәбидің маңдайына қазанның түбінен алып, қара күйе жағып та қояды. Бесікте жатқан баланы емізудің де өзіндік әдістері бар. Мойны бір жағына қисық болмасын деп, баланы екі жағынан кезек-кезек емізеді; бесіктің арқалығына қолтығын сүйеп, тізерлеп отырып емізеді; баланы қараңғыда емізбейді, емізер алдында шам жағуы шарт. Қазақстанның кей жерлеріне ертеде “бесік кертпе құда” болып, қыз бен ұлды бесіктегі кезінен атастыру салты да болған. Мұндайда ұлдың ата-анасы қыздың бесігін кертіп, теңге тағып, жол-жоралғы жасаған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет Санат:Қазақ салт-дәстүрлері +'''Бесік құда''' бесікте жатқан сәбилеріне құдаласу жоралғысы. Бірінің ұлы, екіншісінің қызы бар, қыз алысуға болатын адамдар, құдаласу салты бойынша, қалыңмалын алдын ала өтеп те қояды. Оны «қарғы бау» деп атайды. Мұнан кейінгі құдандалық жора-жосындар дәстүрлі ортада қалыптасқан норма, қағидаттар бойынша өткізіледі. Жосын барысында бесік керту жоралғысы жасалады. Бесік құданың бесік керту құда деп аталуы сондықтан. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бесікке бөлеу''' баланы бесікке бөлеу тәсілі. Дәстүрлі ортада қол-аяғы түзу, қалыпты жетілу үшін баланы шыттан тігілген матамен жөргектеп бесікке бөлейді. Бала дүниеге келген соң, кіндігі түспей тұрып, баланың денесін терлетпей салқындатып тұратын шыт матадан тігілген жөргекпен құндақтайды. Арнайы тігілген екі жөргектің бірі бірінші жөргектің үстіне бір жарым қарыстай жоғары төселеді. Жоғары шығып тұрған екінші жөргекке баланың маңдайын жауып тұратындай етіп басын, қолын құндақтайды, ол баланың мойны қисаймай тік қалыптасуына негіз болып, құлағын, басын суық тиюден сақтайды. Бала есейіңкіреген кезде оның басын қосып құндақтамай, басына, жыл маусымына қарай, баскиім кигізеді. Бір жарым қарыс төмен төселген бірінші жөргек баланың жамбас бөлігін жауып тұрады. Бала қолын шығарып алмау үшін шынтақ тұсынан бесік баумен байланады. Түбекті қойып, шүмегін салған соң, түбектен төмен төселген жөргекпен баланың аяғын түп-түзу етіп қосып құндақтап, жөргектің екі ұшын айқас шығарып, тізесінің үстінен келтіріп, баланың аяғына батуы мүмкін болғандықтан, екі ұшын байламай кері қайтарып шетіне тығып қояды. Жөргектің аяқ ұшына қараған бөлігі кері қайтарылып жабылып, бесік баумен байлана��ы. Кейде баланың екі аяғын қосып құндақтағанда тізелері мен тобықтарының аралары бір-біріне тиіп қызарып кететін жағдайлар болады. Мұндайда төмен төселген жөргекті кері қайтарғанда тізе және тобық араларына шыт жөргекті қалдыра отырып құндақтайды. Егер қыс мезгілі болса, мақта салынып, сыртынан тысы да, астары да шыттан арнайы тігілген көрпемен жабылады. Егер жаз мезгілі болса құндақталған баланы сыртынап мақта матадан тігілген жөргекпен қымтап жауып жатқызады. Құндақталған бала анасының емізуіне де өтe ыңғайлы және бесікке де тез үйреніп кетеді. Егер құндақталмай бос ұсталса, бала бесікке тез үйрене алмай, анасы бір-екі күн қиналады. Құндаққа үйренген бала бос жата алмайды, ол құндақтамайынша немесе бесікке салмайынша ұйықтай алмай, жылап мазасы кетеді. Бос бесіктің арқалығын ыстық шымшуырмен (көсеумен) үш мәрте қариды. Баланы бесікке бөлер алдында да ыңылдай отырып, ырымдық мәндегі жыр жолдарын айтады: ''Мойнымдағы тұмарым ''Тарқамайтын құмарым ''Құдай берген алсын деп ''Ақ бесікке салсын деп ''Мойнымдағы маржаным ''Қорадағы мал-жаным ''Бесігіңе жата ғой ''Тәтті ұйқыға бата ғой! немесе: ''Балам жатсын бесікке ''Пәле қалсын есікте. Сондай-ақ, шешіп аларда да ырымдық сөздер айтады: ''Анасы шешіп алсын ''Ұйқысы бесікте қалсын. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +''Топырақ''. '''Топырақтану ғылыми-зерттеу институты'''– топырақ пен оның жамылғысын кешенді түрде зерттейтін ғылыми-зерттеу мекемесі. 1945 жылы Қазақстан ғылым академиясының тұңғыш президенті Қ.И.Сәтбаевтың ұсынысымен құрылған. Институтта ғылыми бөлім мен лаборатория, аспирантура, диссертациялық және ғылыми кеңес жұмыс істейді. alt=A. Негізгі ғылыми бағыттары Қазақстан аумағындағы топырақ пен оның жамылғысын зерттеудің ғылыми негізі; топырақ ресурстарының өнімділігін арттыру және оларды пайдалану; топырақ құнарлылығын арттыру; топырақ экологиясы мен оны қорғау мәселелері. Институт ғалымдары топырақ пен оның жамылғысының қазіргі жағдайын анықтау үшін зерттеулер жүргізіп, нәтижесінде графикалық ақпарат және цифрлық мәлімет беретін әлемдік дәрежедегі жаңа топырақ картасын жасады. Сонымен қатар еліміздің экологиясы нашар аудандары топырақтарының қазіргі жағдайын анықтап, оларды болашақта тиімді пайдалану жолдарын ұсынды. Институт Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталған (1974). ''«Қазақстанда суландыруды дамытуды жетілдіру үшін топыраққа мелиорациялық баға берудің ғылыми негізі»'' атты монографиясы үшін 1984 жылы институттың бір топ ғалымдарына (Ж.Аханов, Қ.Қаражанов, В.М.Боровский, М.А.Орлова, Л.И.Пачикина, В.А.Корниенко) Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығы берілді. == Дереккөздер == Санат:Қазақстан ғылыми-зерттеу институттары Санат:1945 жылы құрылған ұйымдар +'''Бесін''' түс ауып, күн ұясына отырғанға дейінгі уақыт, мезгіл. Ел ішінде бірнеше түрге ажыратылып айтылады: *ұлы бесін күннің қақ маңдайга келген кезі; *кіші бесін күннің маңдайдан ауған кезі; *құлама бесін бесіннің аяққы кезі. Уақытты осылай межелеудің шаруашылық және ғұрыптық мәні болды. Ұлы бесін төрт түлік малдың тегіс жусайтын кезі. Осы уақытта қой, ешкі, сиыр, түйе және бие сауылады. Кейде осы мерзімде ауырған малды анықтап, емдеу шараларын да қолданады. Құлама бесін кезінде өрістегі малды қораға қарай айдап келуге дайындық жасалады. Яғни малдың «бас-аяғы» түгенделеді, аттың босаған айылын тартып, қажеггі әзірлік жасалады. Малды қораға қарай беттетеді. Ал кіші бесін кезінде күні бойы оқылатын парыз намазының екіншісі атқарылады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бет көрісу''' дәстүрлі ортадагы аза тұту ғұрпының бірі, марқұмның артында қалғандарға ағайынның, құдалардың, көңіл айтып, арнайы баруы. Қазақ дәстүрінде егер бірі марқұмның жаназасына келе алмай қалса, адамы қайтқан үйге жылдығына жетпей бет көрісуге келуі тиіс. Ауыл арасы жақын болса, мүмкін болса, жаназаға қатысқаны, әрі кетсе қайғылы хабар тиген соң-ақ марқұмның жетісі, қырқы тәрізді атқарылатын рәсімдерге дейін барғаны дұрыс деп саналады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Беташар табақ''' беташар атқарылғаннан кейін ет тарту сәтінде келінге бөлек тартылатын табақ. Оған үлкендер жағы «ұл тaп, тестей қайқайып жүріп қайын жұртыңа қызмет ет, тастай бат, судай сің» деп тілек тілеп, ырымдап, ұлтабар мен тәстің басын салып береді. Келін бұл табаққа сәлем салып, тағамды қабылдайды. Халық ұғымынша көк бауырды «жарыңмен ажырасасың» деп ырымдап, келінге бермеген. Қазақтың келін түсіру салтында, келіннің бетін ашқан жігітке арнап сыйлайтын асты да беташар табақ деп атаған. Беташар табаққа тіл-жақ, жүрек-бауыр, ортан жілік, жауырын, белдеме, арқа, қабырға салып, үстіне таңдай қосады. Табақ үстіне әдемі кестелі қолжаулық жабады, болса күміс жүзік, теңге қояды. Бет ашқан жігіт отырып, теңгені, жүзікті, ққолжаулықты бөлісіп алады да, бата жасайды. Әнші жігіт таңдайым тақылдасын деп, алдымен таңдайды алып жейді. Қалған етті даяшы нөкерлерімен бәрі бірігіп бөліседі. Дәстүрлі ортаның табаққа тіл-жақ, таңдай тартуы «шешен, әнші болыңдар, бұлбұлдай сайраңдар, тілдеріңнен бал тамсын, келіннің беті жарық, жолы ашық болсын», жүрек салғаны «жүрек таза, ниет ақ болсын», бауыр салғаны «бауырдай жақын болыңдар, сұмпайы тіл болмасын» деген тілекті ғұрыптық сөзбен білдіргені. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бетжүздік киім''' қымбат матадан тігілетін сән-салтанатты киім. Дәстүрлі ортада әлеуметтік жағдайы жоғары бәйбішелері мен қыздары бетжүздік киімді шебер, ісмер әйелдерге арнайы тапсырыс беру арқылы тіктірген. Тойға, үлкен мерекелерде киілетін бетжүздік киімді жұпар иіс шығаратын заттармен бірге арнайы жасалған сандық, кебежеге салып сақтаган. Сондай-ақ жараған, сирек мінілетін атты да бетжүздік ат деп атайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бетке күйе ж��ғу''' ғұрыптық жаза түрі. Байырғы ортада кінәлі жандарға істеген ісінің ауыр-жеңіліне қарай жаза тағайындаған. Ондай жазаның бірі бетіне күйе жағып, мойнына құрым киіз іліп, есекке немесе өгізге теріс мінгізіп, ел аралатып қорлау болған. Арына тиіп, ел- жұртқа масқара болардай жазаға ұшыраған адамның сол елде қалуына мүмкіндігі де болмайды. Дәстүрлі ортада кейде билер шешімімен қылмыстының бетіне күйе жағылып, керегеге таңып, елді жиып, бетіне түкіртіп те жазалаған. Осындай масқаралап жазалау көрінісі «Қыз Жібек» фильмінде Бекежанды жазалауда көрінеді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бетке салық, сүйекке таңба''' салтқа, жөн-жосыққа қатысты императивті этикалық нормалардың бұзылуымен байланысты тұтас бір әулеттің, тіпті рудың ар-намысына дақ түсіретін жағымсыз әрекеттің атауы. Ел ішінде қатаң сақталатын дәстүрді аттаған адамның жүзі қара ортадан аластаған белгісі ретінде етегін кесіп, елден қуу, бас құйқасын маңдайдан желкеге, оң самайдан сол самайға қарай қасқалап тілу (қасқалдақтау) сияқты әртүрлі масқаралау әрекеттері жасалған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бетке түкіру''' ұрмай-соқпай, балағаттамай қорлаудың, есе қайтарудың немесе масқаралаудың бір жолы. Орынсыз жәбірленген, әлі келмегендіктен, амалы құрып, зығырданы қайнаған адамдар өзіне зәбір көрсеткен, өлімжеттік жасаған адамның бетіне түкіріп, есе қайтарады. Адамды қорлаудың сорақы түрі саналатын мұндай әрекет жұрт көзінше жасалса, ұрыс-керіске ұласып, ауыр зардапқа соқтыруы мүмкін. Сонымен қатар бетке түкіру ру-қауым алдында қылмыс жасап масқара болған адамды билер сотының немесе ақсақалдар кеңесінің шешімі бойынша жазалаудың тұрғыдан ең ауыр элементтерінің бірі болды. Мысалы, осындай шешіммен есекке немесе өгізге теріс мінгізілген айыптының бетіне дүйім жұрт болып түкірген. Бұндай қылмысы әшкере болған адамды беті айдай болды дейді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бетперде''' ертеде өлік жөнелту салтында мүрденің бетіне жапқан ғұрыптық орамалдың немесе кездеме бұлдың атауы. Байырғы кезде көшпелі жұрттардың жерлеу салтында қолданыс тапқан ақыреттік зат түрлері: ауызтартқыш тарту, көзілдірік кигізу сияқты бағзыдағы салттан қалған бұйым. Археологиялық қазбалар барысында Іле бойынан табылған алтыннан құйылған маска, Тұрпан шұратындагы Астана қорымынан шыққан тоқыма бұйымдардан тігілген түрлі бетперделер мен көзілдіріктер осы ғұрыптын ежелден бастау алатындығын айғақтайды. Ақыреттік маскалар көбінесе гипс болмаса сағыз топырақтан немесе қыштан, бұлдан, тастан, темірден жасалған. Бетперде өлілер мен тірілер арасындағы шекараның символдық бейнеленуі. Осы ғұрыпты қазақы ортада өліктің бетін жасыру деп те атайды. Бетперденің ертеде қазақтар ғұрпында да болғандығын мадиярлардың көне жерлеу ғұрпын түркі хапықтарымен шендестіре зерттеген венгр ғалымы Бенко Михай ең��ектерінде айтылады. Ол өліктің бетіне жабылатын «жібек бетперденің» Моңғолиядағы қазақтар арасынан кездестіргенін айтады. Ондағы бетперде бір құлашқа жуық шаршы жібектен жасалған. Оның бетке келер тұсынан екі көз, ауыз орны тесіліп, ауыз, көз пішінін қайталаған алтын сақиналар орнатылған. Алайда өте сирек кездесетін бұл жайт зерделі зерттеуді қажет етеді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бетін қақпады''' тыйым салмады, еркіне қоя берді деген ұғымды білдіреді. Ертеде баланы, әсіресе шаңырақ иесі сүткенжені өжет болсын деп тым еркелетіп, бетінен қақпай өсірген. Ата-ана баласын «қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқыттырмай өсірдім» деп марқаяды. Қалағанын істетіп еркін өскен азамат ел үмітін түбінде ақтайды, алған бетінен қайтпайтын өр болады, «басына ноқта кимеген, көзіне қамшы тимеген» азамат, айбарлы да өжет тұлға боп өседі деп санаған. Әйткенмен қазақы педагогика бойынша жас бала белгілі дәрежеде «ананың алақанын, әкенің шапалағын» көріп өсуге тиіс болған. Алайда бұдан шапалақ бала тәрбиесінің негізгі тәсілі деген жаңсақ ұғым тумаса керек. Керісінше қазақ ортада әке ешқашан да баланы бетінен ұрмайтын, тек ерекше жағдайда ғана, яғни бала шектен шықты дегендей ахуалда ғана оның құйрығынан шапалақтап жасқайды. Қазақ ұғымында бетке ұрған шапалақ баланың бақытын ұшырып, жасқаншақ етеді деп есептеген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Би-бектер киімі''' әлеуметтік мәртебені айқындайтын ерекше киім түрі. Би-бектер жағасы мен екі өңіріне, етек-шалғайына ою-өрнек кестеленген оқалы шапан, тон киген. XVII ғасырда өмір сүрген бидің бірі Қуандыққа жиырма жасында бүкіл Жәдік руы жиналып, оқалы тон жауып, тәжді тымақ кигізіп, оқшантайлы белбеу буындырып, би сайлаған. Оқалы тонға айналдыра құндыз ұсталған. Осы тон қазіргі кезде Қытай Халық Республикасының буыршын ауданындағы қуандық ұрпағы Сәдуақас отбасында сақтаулы. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Сәуірдің 22''' Григориан күнтізбесінде жылдың 112-ші күні (кібісе жылдарда 113-ші). Жылдың аяғына 253 күн қалады. == Мерекелер == 25px Жер күні мерекесі Жаңалық күні. Изабелла патшайым күні. Оклахома күні. == Оқиғалар == 1964 Танганьика және Занзибар Танзания мемлекетіне бірірігуін мәлімдеді. 1969 Хьюстонда алғашқы рет адамға көз орнату операциясы сәтті өтті. == Туғандар == 1724 жыл Иммануил Кант (1804 жылы қ.б.), неміс пәлсапашысы 1870 жыл Владимир Ильич Ленин, ресейлік төңкерісшілі, сөзші, пәлсапашы, ленинизмнің негізін қалаушы, большевиктер партиясы көкейтесті бірі, Ресей КФСР мен КСРО орнатушысы 1899 жыл Набоков Владимир Владимирович, орыс және американ жазушысы, сыншы == Қайтыс болғандар == 1994 жыл Ричард Милхауз Никсон, Америка Құрама Штаттарының 37- президенті (1969—1974), АҚШ-тың 36- вице-президенті (1953 1961), президенттік мерзімінің соңына дейін отырып, қызметінен босаған жалғыз АҚШ Президенті. == Сыртқы сілтемелер == Санат:22 сәуір +'''Торғай''' Қостанай облысының Жангелді ауданындағы ауыл, аудан және Торғай ауылдық округі орталығы. == Географиялық орны == Облыс орталығы Қостанай қаласынан қарай 550 км жерде, Торғай өзенінің оң жағасында орналасқан. == Халқы == 1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 6462 адам (3177 ер адам және 3285 әйел адам) болса, 2009 жылы 5767 адамды (2799 ер адам және 2968 әйел адам) құрады. == Тарихы == Іргесі патшалық Ресейдің қазақ жерін отарлау саясатына байланысты «Оренбург» атты бекініс есебінде қаланған. 1845 жылы «Торғай» деп аталып, қала мәртебесін алды. 1868 жылы жаңадан құрылып, аттас облыс пен уездің орталығына айналды. 1883 жылы көрнекті қазақ ағартушысы Ыбырай Алтынсаринның ұсынысы бойынша мұнда қыздарға арналған училище ашылды. Қалада әскери лазарет жұмыс істеді. 1876 жылы қаладағы тұрғындар саны 570 адам болса, 1902 жылы 1,2 мыңға жетті. 1920-29 жылдары Қазақстанда Кеңестер өкіметі орнады. 1990–1997 жылдары Қазақстан өз тәуелсіздігін алғанда Торғай орталығы Арқалықта болған Торғай облысы құрамына енді. 1997 жылы ол ыдырап, Торғай Қостанай облысына көшті. == Инфрақұрылымы == саласында әкімшілік мекемелер, ауданы байланыс және телекоммунация, коммуналдық, көліктік кәсіпорындар мен ұйымдар, тұрмыс қажетін өтейтін кәсіпорын, баспахана, орта мектеп, музыка мектебі, Нұрқан Ахметов атындағы ауылдық мектеп, кітапхана, ауданы аурухана, емхана, дәріхана т.б. әлеуметтік мекемелер жұмыс істейді. == Дереккөздер == Санат:Жангелді ауданы елді мекендері қала статусынан айырылған елді мекендері +'''Бидай ''' бидай түрінде берілетін садақа түрі. Марқұм болған жанның тірі кезінде балиғатқа жеткен кезінен бастап, қаза қылған намаздарының әрбір күніне 30 қадақ бидай, рамазан айындағы ұсталмаған оразасының әрбір күні үшін 35 қадақ бидай, жалпы 365 күнге 277 пұт, 20 қадақ бидай көлемінде молдаға берілетін ысқат садақа. Берілген бидай ақшаға шағылып, ақша малға айналдырылып, жаназаға қатысқан молдаларға үлестіріледі. Осыған ұқсас мал түрінде берілетін садақа түрі дәлел оқу, дәлел шығару, дәуір айналдыру деп аталады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бидай көже''' -дәстүрлі орта сусындарының бір түрі. Келіге түйіліп, кебегі алынып, аздап жармаланған бидайды етпен бірге қайнатып алып, айран қосып, бөлек бұқтырып қойып дайындалатын сусын түрі. ==Жалпылама== Түктеліп кебегі ұшырылған, шаңтозаң, ұнтақтардан тазартылған бидайды келіге салып түйеді. Келідегі бидайға аздап су сеуіп дымқылдап араластарады. Оған дейін де басқа тегешке салып араластыруға болады. Бидай жармаланып, бір-бірімен қамырланған дән әбден тұтасып, кіріккенше түйіледі. Мұны көжелік бидай "жаншу" деп атайды. Бидайды келіде жаншыған кезде оны жиі-жиі қолменен араластырып отыру қажет. Сол кезде бырт көже болмай барлық дән жарылып, біркелкі жаншылады. Жаншылған бидайды сүтке сүт қосылған суға немес сорпаға, суға салып қайнатады. Қазанды сарқылдатып, қатты қайнатпай, жанышпа ��азан түбіне жабысып қалмайтындай араластырып отырып баяу қайнатады. Жанышпа бөртіп, көже қоюланған кезде отты сөндіріп, қазанның қақпағын жауып, бір сағатқа жуық бұқтырып қояды. Көженің тұзын, татып көріп, қайтадан қайнатады. Сорпаға, сүтке пісірілген көженіыстықтай іше беруге болады. Ал суға пісірілген көже сәл салқындатылып, "көже қатық" деп аталатын сүзбені езіп немесе езілген құрт қосып ұсынады. Бидай көже Өте тоқ тамақ әрі сусын. ==Дереккөздер== Сегізбайұлы Кәдірбек С30 Қазақы дастарған Алматы: ”Атамұра”, 2011. 192. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бие байлау'''- бие сауып, қымыз ашыту. Дәстүрлі ортаның бие байлап, қымыз сауу маусымында атқарылар еңбекке қатысты дәстүрінің ішіндегі салтанатты салтының осы бірі бие байлау. Ел жайлауға шыққан кезде сауылатын биелерді бөле бастайды. Алдымен желі тарту үшін қазықтар қағылады, бірінші қазықты жылда арнайы қазық қағып жүрген тоқпақтың сабына ақ мата байлап, үлкен ақсақалдардың бірі қағу ишарасын жасайды. Желі тартқанда әрбір бес құлынның ортасына бір қазық қағылады. Желі маңы биебау деп аталады. Әйелдер сабалар мен көнектерді әбден жуып, желінің басына кептіреді. Малым құт әкелсін деген ниетпен биебаудың үш қазығының, желі арқанның басына, айғырдың жалына, биенің сауырына сары май жағады. Одан кейін шу асау құлындарды шалма, құрықтың көмегімен ноқталап желіге байлайды. Алғаш байланған құлындардың мойны созылып қалмас үшін үйренгенше үнемі бақылауда ұстайды. Құлындарды желіге байлаған соң, биебаудың шайын дайындайды. Желінің басына шай жасалып, жиналған жұрт құрт, ірімшік, тоқаш т.б. тамағымен келеді. Мұны «шашу шай» дейді. Желі басында жайылған дастарқанға үлкен-кіші, бала-шағалардың барлығы келеді. «Байлар көбейсін» деген игі ниетпен бата- тілектер айтылады. Бие бау батасы: ''Я, Құдай жар болып, ''Ұзарта гөр желісін, ''Кеңейте гөр өрісін. ''Жирен сақал Қамбар ата, ''Байталына құлын телісін. ''Жазық жауынды болсын, ''Биең сауынды болсын. ''Жылқың көкке кенелсін, ''Құлының сүтке бөгелсін. ''Сақа айғырың кіндігінен, ''Саба биең пұшпағынан құт болсын. ''Сұрағанға бекер бер, ''Сусағанға жеке бер. ''Сабаң толы сүт болсын. ''Құрығын сүйреткен ұрыңнан сақта, ''Құйрығын сүйреткен бөріңнен сақта. ''Назары аштың сұғынан сақта, ''Сұғанақ көздің оғынан сақта. ''Қара тілдіден тіліккеннен сақта, ''Қалды көздіден көзіккеннен сақта. ''Қабағым деп шіренген байға да, ''Тамағым деп тіленген жарлыға да, ''Меймілдеп қымызың жетсін. ''Қамбар атаға дастарқан жайып, ''Биебауға тілеген тілегіңді, ''Қабыл етсін! Биебаудан кейін қымыз ашытқан әрбір үй алдымен үлкен кісілерге, көршілерге арнайы әзірлеп, шақырады. Бие бас сауымнан кейін бір жарым, екі сағат аралатып сауылып тұрады. Бие күн шыға байланып, қас қарая ағытылады. Осындай үрдіспен бие шілденің басынан қоңыр күзге дейін байланады. Қыс мезгілінде қысырақ байлау арнайы жемдеу арқылы жүзеге асады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +Лорд '''Себастьян Ньюболд Коу''' (, 29 қыркүйек 1956 жыл, Лондон, Ұлыбритания)— атақты ағылшын жеңіл атлеті, 1500 мертге жүгіру бойынша екі дүркін олимпиада чемпионы, қазіргі таңда саяси қызметкер, Британия Патшалығы Орденінің 1992-1997 жылдары ағылшын парламентінің өкілі, 2000 жылдан бастап бүкіл өмірлік пэр титулын иемденді, Рэнморлық барон (Суррей графтығы). Жаттықтырушысы болып әкесі Питер Коу болды. 1979 жылы шілде айында Осло қаласындағы Бишлет стадионында 800 мертге жүгіріп, Коу мәре сызығын 1.42,33 секундта басып өтті. Ол әлемдік рекордтан 1,11 артық келді. Бір милге жүгіру бойынша 3.48,95 2-інші әлемдік рекорд. 2005 жылы Лондон қаласын 2012 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының астанасы ретінде таңдағаннан кейін, Себестьян Коу Ойындардың ұйымдастыру комитетін басқарды. Ол 2007 жылы Халықаралық жеңіл атлетика федерациясының вице-президенті болып тағайындалды. == Дереккөздер == == Сыртқы сілтемелер == BBC Panorama: Fifa and Coe Sebastian Coe's foreword to 'Running the Race', biography of Olympic champion Eric Liddell ISBN Sebastian Coe's entries on the official blog of the London 2012 Olympic and Paralympic Games Sebastian Coe Profile: Made In Sheffield Guardian profile of Sebastian Coe Article by Sebastian Coe about his amazing rise to fame in 1979, The Daily Telegraph, 11 тамыз 2009, Retrieved 11 тамыз 2009. Sebastian Coe has revamped London's bid for the 2012 Olympics Sebastian Coe promises Olympics to remember Sebastian Coe greatest race: the 2012 Olympics Why London won the games: The Sebastian Coe factor Coe Pays Tribute To Lord Stratford Students interview Sebastian Coe Sebastian Coe's Biography England Athletics Hall of Fame citation +'''Олимпиадалық Тасымал ұйымы''' (''ОТҰ'') қажетті жерге тасымалдау, инфрақұрылым және Лондондағы 2012 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарына жауап беретін ресми корпорация болып табылады. Ол Лондондық Олимпиада және Паралимпиада ойындарының Ұйымдастыру комитетімен (LOCOG) бірге жұмыс жасайды. Олимпиадалық Тасымал ұйымы Лондонда өткен Олимпиада ойындарының басты екі ұйымдастыру агенттігінің бірі. == Тағы қараңыз == *2012 Жазғы Олимпиада ойындары *2012 Жазғы Паралимпиада ойындары *Лондондық Олимпиада және Паралимпиада ойындарының Ұйымдастыру комитеті == Дереккөздер == == Сыртқы сілтемелер == London 2012 main site Interview with the ODA's adviser on architecture and urbanism Ricky Burdett Санат:2012 жылғы Жазғы Олимпиада ойындары Санат:Олимпиада ойындары +'''Сулы орталық, Су спорты Орталығы''' () жабылулы нысан, ішінде екі 50 метрлік жүзу бассейні мен 25 метрлік дайвингке арналған бассейн бар. Бұл стадион 2012 жылғы Жазғы Олимпиада және Паралимпиада ойындарының басты нысандарының бірі болады. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайттағы нысан туралы мәлімет Сәулетші сайты Санат:2012 жылғы Жазғы Олимпиада ойындары Санат:Лондон спорт ғимараттары +'''Лондондық велопарк''' () Лондондағы велосипедтік орталық. Велотрек пен BMX жолынан тұрады. 2012 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарындағы веложарыс пен BMX жарыстары болатын нысан болып саналады. Велотрек 2009-2011 жылдар аралығында салынды. Құрылыс құны 105 млн фунт стерлингті құрады. Велотрек 250 метр стандартты ұзындықтан тұрады. Құрылысқа 53 км Сібір кедрасы қолданылған, 350 000 шеге қағылған. == Дереккөздер == == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайттағы нысан туралы мәлімет Санат:2012 жылғы Жазғы Олимпиада ойындары +Нұрлан Ноғаев Atyrau Petrochemical Day 2016 форумында '''Нұрлан Асқарұлы Ноғаев''' (30 шілде 1967 жыл) Маңғыстау облысының әкімі. == Білімі == Жетіру тайпасының Табын руынан шыққан. Білімі жоғары, И.Губкин атындағы Мәскеу мемлекеттік мұнай және газ академиясы. Қазақ мемлекеттік басқару академиясы, Ресей Сыртқы істер министрлігі жанындағы "Халықаралық қатынастар университеті" Мәскеу мемлекеттік институты, тау-кен инженері, экономист, халықаралық қатынастар маманы, әкімшілік іскерлік жөніндегі шебер мамандықтары бойынша бітіріп шыққан. Орыс, түрік, ағылшын тілдерін еркін меңгерген. == Биографиясы == Еңбек жолын Ақтөбе облысы, Қандыағаш станциясында электр шебері болып бастаған. 1993-1995 ж.ж. Мәскеу қаласындағы "Гили- Паскер" ЖШС-ында мұнай өнімдері жөніндегі аға сарапшы, бөлім бастығы, бас директор. 1995-1996 ж.ж. Алматы қаласындағы "Отрар Лтд" шағын кәсіпорны бас директорының орынбасары. 1996-2006 ж.ж ЖШС-ында маркетинг жөніндегі инженер, мұнай және мұнай өнімдерін сату, маркетинг бөлімінің бастығы, бас директор. 2006 жылдың ақпан айынан бастап "ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы" АҚ-ның атқарушы директоры. 2006 жылдың тамыз айынан ҚР Энергетика және минералды ресурстар министрлігі мұнай өнеркәсібі департаментінің директоры болып істеген. 2007 жылдың қыркүйегінен 2010 жылдың сәуір айына дейін Батыс Қазақстан облысыәкімінің орынбасары. 2010 жылдың сәуір айынан 2012 жылдың қаңтарына дейін Батыс Қазақстан облысы әкімінің бірінші орынбасары. 2012 жылдың 20 қаңтарында Мемлекет Басшысының Жарлығымен Батыс Қазақстан облысының әкімі болып тағайындалды. 2016 жылғы 26 наурыздан 2019 жылдың 16 желтоқсанына дейін Атырау облысының әкімі. 2019 жылғы 16 желтоқсаннан 2021 жылдың қыркүйегіне дейін Қазақстан Республикасының Энергетика министрі болып тағайындалды. 2021 жылғы қыркүйектен Маңғыстау облысының әкімі болып тағайындалды. == Наградалары == 2010 жылы «Құрмет» ордені; "Төтенше жағдайлардың алдын алуда және жоюда үздік шыққаны үшін" медалі; "Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 20 жыл" мерекелік медалі; == Дереккөздер== Санат:Батыс Қазақстан облысының әкімдері Санат:1967 жылы туғандар Санат:Қазақстан мемлекет қайраткерлері Санат:Атырау облысының әкімдері Санат:30 шілдеде туғандар туғандар Санат:Қазақстан Конституциясына 20 жыл медалінің иегерлері +'''Бие сауым''' уақытты білдіретін халықтық өлшем. Желілеп сауатын биелерді саууға жұмсалатын уақыт. Әлбетте бір биебауда орта есеппен 8-15 құлын байланады. Бие сауым осыншама биені саууға кететін уақыт мөлшері. Құлындаған биені құлыны қарақұлақ болған кезден, яғни мамыр-маусым айларынан бастап, екі-үш ай бойы байлап, күніне шамамен 4-6 ретке дейін сауады. Бие көп болса желілеп сауады. Биенің әр сауымының арасындағы бір жарым, екі сағататай уақыт халықтық өлшемге ��егіз етіп алынып, бие сауым деп аталған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Биқасап''' ала түсті шағын енді жібек мата түрі. Шапан сияқты бой киімнің сыртын тыстағанда қолданылады. Кей өңірлерде биқасапты биқасам деп те атайды. ҚР MOM қорында түлкі пұшпағынан тігілген ала жолақ (сары және жасыл түсті) жібек бұл биқасаппен тысталған әйелдің сырт киімі сақтаулы. Кебенекше ойып пішілген, шалғайы кеңдеу келген, бүйіріне шабу салынған. Кебенекше пішілгендіктен иығында тігісі жоқ, жең ұшына қарай сыптығырлау болып келген, жағасы мен етегі және өңірі кұндыз терісімен жұрындалған (көмкерілген). == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Торғай артезиан алабы'''– Мұғалжар тауы мен Сарыарқа қыраттары аралығы, солтүстігінде Қостанай белесі мен оңтүстігінде Арал теңізіне дейінгі кең аймақты алып жатқан жер асты сулы өңір, Оңтүстік Торғай ойысында орналасқан алап. Алаптың ауданы 300 мың км2-ден астам. Аумағында жалпы мезо-кайнозой жыныстары (қалыңдығы 1700 м-ге дейін), ал сулы қабаттың жоғары бөлігінде антропоген, плиоцен, олигоцен (30 тереңдікке дейін) және төменгі жағында бор (120 м-ге дейін) шөгінділері басым тараған. Алаптың өзен аңғарындағы және бұларға ұштаса жатқан өңірлердегі тұщы не сол тұздылау су қоры 500 мың м3/тәулік боп анықталды. Суының арыны күшті, кей ұңғымаларда су шапшып атқылайды. Ұңғымалардың тәуліктік өнімі алаптың шет жақтарында 500 850 м3, орт. мен оңт.-батысында 350 400 м3 болады. Суының минералд. Мұғалжар тауы мен Ұлытауға жақын жерлерде және үстіңгі құмды қабаттар мен Үлкен Борсық құмына таяу жатқан жоғ. қабаттарда г/л, алаптың басқа бөліктерінде 70 100 г/л, оңт.-шығыстағы мұнайлы өңір маңында 100 250 г/л. Өңірдегі тұщы судың елеулі мол қоры олигоценнің құмды грунт суларымен байланысады. ==Дереккөздер== Санат:Қостанай облысы географиясы Санат:Ақтөбе облысы географиясы Санат:Қарағанды облысы географиясы Санат:Қазақстан артезиан алабтары Санат:Артезиан алабы +'''Бит басу''' мал бойында болатын «ауру» түрі. Мал баққан шаруалар пайымында битсіз жан-жануар болмайды, жануарлар денесін өз биті мен келімсек биттер мекен етеді. Өз биті, табиғатына лайық, жануарлардың бойында бірде азайып, бірде көбейіп, кейде мүлде жоғалып отырады. Ал келімсек бит қолайлы жерге орын теуіп, кебейіп өседі де, малды буып, сорып өлтіреді. Тілімізде бар бит жеу, бит шағу, бит сору, бит талау, бит буу, бит бөрткен, бит қотыр, бит қайызғақ, бит жара деген тіркестердің кейбірі терминдік сипат алған. Қазақы ортада қатты кейігенде «қара бит басқыр» дейтін қарғыс та бар. Сонымен қатар дәстүрлі мал шаруашылығында айтылатын жылқы биті, түйе биті, сиыр биті, қой биті, ешкі биті, тіпті аң-құс биті деген атауларда битті түлік атына қоса айтып, жеке- дара ажыратып көрсетеді. Бірақ олардың жалпы атауы бит болғанымен түр-түсі, пішіні бір-біріне ұқсамайтын алуан түрлі қансорғыштар екені белгілі. Түлік бойындагы бит бір орынд�� тыныш тұрғызбай, дуылдатып, қышытып, мал мазасын алады. Бит буған малдың қаны азайып, тері өңі бозарып, жегені бойына жұқпай, құр сүлдері қалады, әсіресе қыстыгүні жылы денеге жабысқан келімсек бит малды өлуге дейін жеткізеді. Қыста және ерте көктемде малдың мойын, жота, мүйіз айналасында ұялаған бит жазда күн сәулесінен қашып, құлақ іші мен сирақ арасына ойысады. Халықтық малдәрігерлік білімінде оларды құртудың бірнеше жолдары бар. Бит түскен жерлерге қидың ыстық күлін сеуіп күйдіреді. Көнді үйіп айналасына от жаққан кезде жарыққа үйірсек бит, кенелер өздігінен шоққа келіп күйіп өледі деседі. Семіз қойдың бит, кене түскен жерін батпақпен сылайды және қызыл темекіні ұнтақтап себеді. == Дереккөздер == Санат:Биттер +'''Боғат''' (''Бұғат'') қабырға мен дуалдың үстінен екі шеті шығыңқы салынған қамыс. Үйдің боғаты қабырғаны жауын-шашыннан сақтайды. Үйдің төбесі мен қабырғасының қосылған жерін де боғат деп атайды. Сәулет өнерінде ғимарат қабырғасының төбежабынмен түйіскен жері де боғат деп аталады. Қарапайым тұрғын үйлерде боғат деп итарқа сырғауылдарының (шабақтарының) қабырға жағындағы ұшы шығып тұрған белдеуді айтады. Сәулет өнерінде Қожа Ахмет Иасауи ғимараты қасбетінің бұғатын эпиграфикалық белдеу етіп жасаған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Боғжама''' қыз жасауы салынатын үлкен дорба, түйеқанар тең. Ою-өрнек, шашақ салып, мақтадан яки жүннен өрмелеп тоқылады. Ұзатылған қызға жігіт жағынан келген қалыңмал мөлшеріне шамалас, кейде одан да асырылып берілетін төсек-орын, киім-кешек, ыдыс-аяқ, құрал-жабдық, қару-жарақ сияқты мүліктер осы боғжамаға салынады. Қыз жасауы мұнымен ғана шектелмейді, ақ отау, жүйрік ат, сойыс мал секілді сый кәделер де беріледі. ҚР МОМ қорындағы боғжаманың ұзындығы 109 см, ені 32 см, биіктігі 47 см. Алаша тоқу тәсілімен қызыл, сары, ақ және сұр түске боялған жүннен иірілген жіппен термелене тоқылған бөліктерден құралған. Түбі ақ түсті талдырма киізден тігілген. Аузын байлап қоюға арналған ызба бау бар. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Боғжама''' ұрын барған күйеу жігітке қалыңдық әкесі тарапынан берілетін сыйлық түрі. Ұрын барып, үш-төрт күннен соң қайтуға жинала бастаған күйеу жігіттің қоржынына қыз әкесі жігіт жолдастары арқылы жоралғысын салып жібереді. Кейде дәулеті мен қыз қалыңмалының мөлшеріне қарай бір жылқы да қосып берген. Күйеумен бірге келген жолдастарына да ат мінгізіп, шапан жауып қайтарған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Боз''' ақшыл, қылаң түс. Ақшыл көк түсті малды боз, ақбоз деп, шұбар араласса бозшұбар деп атайды. Сондай- ақ шымқай бозды шаңқанбоз деп, қылында басқа түстер реңкі болса, қылаңбоз деп айтады. Боз немесе қылаңға қарама-қарсы ұғым баран деп аталады. Боз, қылаң реңді мал баранға қарағанда біршама жоғары бағаланады. Байырғы ортада қонаққа сойылатын, құрбандыққа шалынатын, құдайы ретінде садақаға (бозқа��қа) берілетін малдың ақ, қылаң түсті болуын ескерген. Яғни мұндай түс киелі рәміздің белгісі ретінде әспеттелген. Табиғатта мал түгінің түсі жасы мен жыл мезгіліне, сонымен бірге күйіне байланысты өзгеріп тұрады. Мәселен, бурыл, шұбар, қаракөк түсті жылқы қартайғанда бозға айналады. Алайда жылқының жас кезіндегі Тайбурыл, Байшұбар және т.б. есімі сол қалпында қалады. Шау тартқан шағында Кемпірбай ақын Боз шапса, боз озбайма бурылдан, мен шансам жер танабы қуырылған... деп, Әсетке өзінің мәртебесі жоғары екендігін білдіріп, дәстүрлі түсінік бойынша бурылдан боздың қасиеті мен құрметі басым екендігін әйгілейді. Дәстүрлі ортада шешен, өмірде көргені мен түйгені мол саңлақ адамдарды кәрібоз деп әспеттейді. Көне наным-сенімге негізделген дәстүрлі түсінік бойынша ақ өң арғы әлем мен бергі әлемді жалғастырушы, дәнекерші түс боп табылады. == Дереккөздер == Санат:Түстер +'''Боздақ''' ботаның жақ жүні немесе түйе түлеген соң жаңадан шығатын сирек, селдір, жұмсақ, ұлпа жүн. Сонымен қатар төлдің алғашқы жылғы жүні де боздақ деп аталады. Ертеде қазақ емшілері тізесі, буыны ауырған адамның аяғына боздақ жүнді тұзды суға салып сорботқа тартқан. Ертеде түйенің боздақ жүнінен ағима шекпен тоқыған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бозот''' бидайық пен бетегелі, бозды табиғи мал жайылымы. Мамыр, маусым айларында бозоттық құнарлылығы мол болады. Бозотты қара мал, әсіресе жылқы малы сүйсініп жейді. Бозды жерде жылқы семіреді деген халық нақылы боз оттың осындай қасиетінен шықса керек. Әр малдың сүйіп жейтін шөбі болады. Мал шаруашылығының қыр-сырын толық меңгерген қазақ қай шөптің қандай түлікке жұғымдылығын жақсы білген. Мәселен жылқы ащы шөпті аз жеп, бозды көп жейді, ал түйе керісінше, ащыны көп жеп, бозды аз жейді. Сарыарқаның бетегелі, қауданды, қияқты, бидайықты өлкелерін жылқының жері боз отты десе, жусанды жайылымды, ягни «қара отты» жерді түйе мен қой түлігіне қолайлы деп санаган. Ал өзен, көл жағасындағы батпақ жерге шығатын шалғын жайылымды өлеңді жерді сиыр түлігінің өсіп-өнер жері деп біледі. «Өлеңді жерде өгіз семіреді» мәтел осыны меңзейді. Боз деп шөпке де, жерге де байланысты айтылады. Көкшетау өңірінде мал жайылатын жерді, ал қазақтар құнарлы, тың жерді боз дейді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бойдақ мал''' көшпелі мал өсім қабілеті шектелген, төл өсіруге және сауынға саууға қатысы жоқ, яғни сүт өнімдерін бермейтін, төлі жоқ, саулық пен құтпан малдан жеке, оңаша бағылатын түліктің тобы. Бойдақ мал ұғымы негізінен піштіріліп, ақталған аталық қабілеті жойылған малдарға қаратыла айтылады. Оған төрт түлікте ат, атан, өгіз, еркек тоқты, қой, серке және т.б. енеді. Тағы бір ерекше ескерер мәселе, бойдақ малға ұрғашы малдарды да шартты түрде енгізген. Мысалы, іш (төл) тастаған, төлі өліп, сүті тартылып суалып кеткен, сондай-ақ қысыр қалған және бедеу саулықтарды да қос��п бағады. Соған байланысты қазақ шопандары жеке бағылатын бойдақ, саулық аралас мал тобын шартты түрде бойдақ мал деп атайды. Бойдақ мал тобы үйір, табын немесе келе деп саналмайды. Себебі, онда құтпан қойылмайды, түлік құрамы тұрақты емес. Сонымен бірге Бойдақ малдар тобына жыныс қабылеті жетілмеген жас малдарды да қосып бағылады. Дәлірек айтқанда, қойда қысыр тусақ, саулық, ісек, жылқыда саяқ пен қысырақты, піштірілген дөнен-бестілер үйірін бірыңғай бойдақ малға жіберіледі. Бойдақ мал тобындағы еркек бойдақтар семіз мал ретінде соғымға немесе сойысқа сойылады. Ал, қысыр, төлі өлген, жыныс қабілеті жетілген тұмса ұрғашы малдар үйірге жіберіліп, аталық малға қосылады, яғни өсім қабілеті ескеріледі. Сиырда бойдаққа қысыр қалғандары мен екі жастан асқан піштірілген еркегі, немесе өгіздер, еркек, ұрғашы тайынша-таналар енеді. Сол сияқты бойдақ қойға «іш алмаған» қысыр саулық, тұсақ, тоқты, төлі өліп сүті суалып кеткен саулықтармен бірге азбан, ісек, құнан, дөнен қойлар жатқызылады. Бойдақ малдың бағым-күтімі ерекше: семіртіп, қоңдандыру үшін оты шүйгін, суы мол, ауылдан ұзақ шалғайдағы өріске бағады. Яғни, ауылда ұсталатын малдың аяғы жетпейтін, олардан жайылымы бөлек болады. Ертеде көшпелі мал шаруашылығында бойдақ қой-ешкі табынын бағуға бірнеше үй арнайы шалғайға, жөн жерге көшіп барып байланысты оларды қазақтар «бойдақ мал баққан ауыл» немесе «жондағы ауыл» деп атайды. Бағымының өзгеше бойдақ мал ерте өргізіп, қараңғылық түскенше жайып, кеш қоралайды. Сауын уақыты деген ұғымның қатыстылығы болмайтындықтан түсте жонда, салқын жерлерде жусап жата береді. Жылқы мен сиырдың бойдағын қос тігіп шыққан сиыршы, жылқышылар баққан. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бойжеткен''' кәмелетке толған әйел жынысты адам. Қазіргі кезде ер-азаматтармен бірдей құқылы. Есі мен денесі өзіне ғана тиісті болғандықтан, заң мен қоғам алдында ер-азаматтармен бірдей жауапты. Оған "болашақ ана", "келешек келін" деген заттаңба қою, тарихи қалыптасқан дәстүрмен айыпталғанымен, заманауи түсініктерге қарсы іс болып табылады. Себебі бала таба алмайтын, тұрмыс құрғысы келмейтін, не оны бас приоритет санамайтын адамдарға қоғамдық қысым көрсететін құлық, адам құқығына қарсы іс. Сексиситті және патриархтық мәдениет қалыптастырған халық түсінігінде бойжеткен бейнесі жастық пен әдеміліктің, сұлулық пен әдептіліктің символы болып қалыптасқан. Көне, дәстүрлі ортада он үш жасқа толған қыз бойжеткен саналған. Көне қазақ ұғымында бойжеткен уыздай тәтті еркелігімен, назды қылығымен ерекшеленіп, өз абыройын, намысын берік қорғайтын, инабатты, биязы ару болу керек деп саналған. Қыз баланың бойжетуін үлкен бақыт санап, оның ерікті болуын қалаған. Елі, рулы қауымы жат жұрттық саналатын қызды оң жаққа төрге отырғызып еркелеткен, «Қызға қырық үйден тыю» жасап, намысын қорғап, арының аяқасты болмауын қадағалаған. Жеңгелері бойжеткенге «еркежан», «сырғалым», «күлімкөзім», «ақмаңдайлым» деп ат қойып, қашан «жат жұрттық» болғанша аялап өсіруді міндетіне алған. Бойжеткенге қойылатын қатаң талап ізетті болу, әсем киінумен ғана шектелмей, адам болмысын айқындайтын әкені күту, шешені сыйлау, ұлттық түгел меңгеріп, өнерпаз әрі іскер болу т.б. талаптары жүктелген. Оған салт жырларын үйретіп, халықтық тәлімдік ұғымдардан мол түсінік алуын қамтамасыз еткен. Бойжеткен отбасының ұйытқысы болатын болашақ асыл жар, ұрпақ тәрбиелейтін ертеңгі ана деп қарастырылған. Сондықтан бойжеткен тәрбиесіне қатты көңіл бөліп, оның бойына өнегелі қасиеттерді дарытуды ұлттық парыз деп санаған. Бойжеткенді жұрты түгел мәпелеп өсіріп, жақсы тәрбиеге баулыған. == Дереккөздер == Санат:Балалық Санат:Әйел +'''Болыс''' қызметтік лауазым, болыстықтың басшысы, басқарушысы. Болыстар 50 үйден бір сайлаушы қатысатын елубасылардың съезінде жыл мерзімге сайланып, оларды әскери губернатор бекітіп отырған. Болыстар немесе сұлтандар өз қарамағындағы әкімшілік аймаққа билік жүргізіп, патша үкіметінің жарлықтары мен сот үкімдерінің орындапуын қадағалады, ауылдарға жайылымдық шабындық жерлер бөліп беру, жер дауы, салық салу және жинау мәселелерін шешіп отырды. Әрбір ауылды уездік басқарма бекіткен жылға сайланған ауыл старшинасы, ал болыстарды сұлтандардың өз арасынан жылға сайланған сұлтан, уездік басқарманы аға сұлтан басқарды; уездік басқармада облыс бастығы бекіткен екі орыс шенеунігі, старшындар мен билер және жылға сайлаған екі қазақ отырды. Ауыл старшындары қазақтардан сайланды, болыстыққа сұлтандар сайланып, шын мәнісінде бұл қызмет атадан балаға мирас болып қалдырылып отырды. Сондықтан да сайлауға әр ру-тайпа Болыс қызметіне өз адамын өткізу үшін барынша жанталасқан. Болыс қызметі Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында әкімшілік саяси өзгерістерге байланысты жойылды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +''Қордай көтерілісі'' 1931 жылы Қордай ауданында болған кеңес өкіметінің ұжымдастыру саясатына қарсы бағытталған көтерілісі.1931 жылы қыркүйекте осында уәкіл болып келген ''Голощекинге'' және Қордай ауданындағы партия комитетінің хатшысы Харитоновқа жазған хатында 12 қыркүйекте Қордай ауданынының Ұмтыл ауданындағы көтеріліс кеңінен айтылған. Оған 200-дей адам қатысқан. Олардың қатарында коммунистер мен комсомол мүшелері де болған. Көтеріліс кезінде осындағы аудан партия комитетінің астық дайындауға байланысты жүрген уәкілі ''З.Айтековті'' көтерілісшілер атып өлтірген. Көтерілісті бастаушылар," Қордай ауданындағы көрші Оян және Алға аудандарының және Шу ауданындағы Жыланкөз ауданының шаруаларының қолдауына сүйенеміз", деп дәмеленеді және оларға шабармандар да жібереді. Бірақ бәрі керісінше болып Алға ауданының белсенділері ұйымдастырған коммунистік отряд көтерілісті ��еліп басты. Көтеріліс басшылары Ырғайты тауында жасырынып жүрген басқа шаруаларға барып қосылды. бұл топтары желтоқсанға дейін жортуылдап, Қызыл Армияның тұрақты бөлімдерімен және коммунистік отрядтармен бірнеше рет шайқасқан, қарулы қақтығыстарға барған. Алғашқы ұрыста адам өліп, ал жазалаушылардан коммунистік отряд мүшелері жараланған. Қоңыртөбе деген жердегі қақтығыста Қордай ауданының ОГПУ басқармасы уәкілінің көмекшісі Файызов қаза болған. Көтерілісшілер кеңес әскерлерінің тегеурінді шабуылдарынан кейін қолға түсіп, кеңестік қуғын-сүргінді бастан кешті. '''Торғай Көтерілісі'''– Торғай қазақтарының 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі. Оған Амангелді Иманов пен Әбдіғапар Жанбосынұлы басшылық жасады. Көтеріліске 1916 жылғы Ресей патшасының жарлығы себеп болды. Көтерілісшілер Торғай қаласын қоршап, жазалаушы әскерлерге бірнеше рет жойқын соққы берді. ==Сілтемелер== +'''Бораннан малды қорғау''' боранды күнде қатарынан бірнеше күн соққан күшті желден малды қорғау, паналату. Ертеде мезгілсіз соққан бораннан малды ықтататын қолайлы орын болмаған жағдайда, киіз үйде отырған бақташылар жақын отырған екі киіз үйдің арасын ұзын бақанмен көлденең қосып, ұзын үш бақанның басын буып, тіреу жасап, оған туырлық киізді жауып, ықтасын қылып, қой-ешкіні паналатқан, кейде түйе, сиырды бірге қосып иірген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Борау''' ағаш үй тұрғызу. Ағаш үйді балташылар бөренелерді қиып, жонып, екі бетін тегістеп, екі шетін кертіп ойып, бір-біріне кіріктіріп ұстастыру арқылы тұрғызған. Үй борап біткен соң, еденін тақтайдан салып, қабырғаларына сылақ жүргізіп, әктеп ағартып қояды. Ал соқпа, сазды сабанмен араластырылған материалдан үй тұрғызуды үй салу деп атайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Борық''' сулы жерде өсетін жұмсақ, ақ сүйрік тамырлы, қамыс тәрізді өсімдік; суда өсетін қамыс тәрізді өсімдіктің тамыры мен сабағының арасындағы шырынды, тәтті болып келетін сабағының түп жақ бөлігі. Сонымен қатар саси бастаған, борсыған иісті суды да борық деп атайды. Кейбір деректерге қарағанда, қазақ балалары борықтың сүйрігін әуес көріп жеген көрінеді. == Дереккөздер == Санат:Астық тұқымдасы +'''Босағаға ілу''' дәстүрлі некелік қатынастың қалыптасу барысында атқарылатын ғұрып кәде атауы. Той тараған соң бір түннен кейін қалыңдық барар еліне аттанғанда, күйеудің жұрттың соңынан қалып, сәл аялдап, қайын атасының үйінің босағасына бір шапан іліп кететін салтын босағаға ілу деп атайды. Мұнда күйеу баланың «осы үйдің осы босағасынан қол үзбеймін», «мен де осы үйдің бір баласымын» деген ишараты бар. Ауқатты адамдар босағаға ілуге үрім-жұрағаты мол болып өссін деген ниетпен бие байлаған. Бұл ғұрып кейбір өңірлерде ілу деп қана аталады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Босану''' екіқабат әйелдің ай-күні жеткен кезде босануы. Дәстүрлі қазақ ортасында әйел адамды босандыру ісін жете меңгерген ащол аналар, әдетте тіс қаққан тәжірибелі егде тартқан әйелдер атқарған. Босанатын әйелдің уақыты келгенде ет жақын әйел туысқандары қол көмегін берген. Толғатқан әйелді екі жағынан демей отырып-тұруына көмектеседі. Әйелдің толғағы жиілегенін байқаған олар бақан алдырып керегеге мықтап тіреп, керегеден бақанга жалпақ бау байлаған. Кең таралған бұл тәсілдің атауы арқан керу деп аталады. Осындай қарбалас шақта ырымшыл аналар бақанның киіз үйге қалай кіргеніне де мән береді, егер бақан бас жағынан енгізілсе, дүниеге қыз бала, ал тұйық жағынан болса ұл бала келеді деп есептеген. Толғағы жеткен әйел босанарда тізерлеп тұрып керілген арқан, бауға асылады. И.С. Колбасенко, А.Левшин, А.К. Белиловский сыпды XIX ғасырда зерттеушілері жазбаларында халықтық осындай мол тәжірбиенің арқасында қазақ әйелдерінің негізінен өлім-жітімсіз, аман-есен босанғандығы жайында айтылады. Соның ішінде И.С. Колбасенконың деректерінде қазақ әйелдерінің жатып толғатуы өте сирек болатындығы, негізінде екі тізерлеп, алға қарай сәл еңкейіп түрегеп тұрған қалпында босанатындығы, әбден шаршаса да түрегеп тұрып толғатып, нәресте жарыққа шығар кезде ғана тізесін бүгетіндігі айтылған. Сонымен қатар бірнеше peт қазақ әйелін босандырғанын және қазақ әйелін жатып босануға көндіре алмағандығын айтып кетеді. Себебі жатып босанса, «бала артқа қарай жылжып кетеді» деп есептеген дейді. Қарулы әйелдердің бірі тізерлеп отыра қалады да, толғағы қысқан әйелді қаусырып қушақтап белін басады. Кей жерлерде әйелдің толғағы басталғанын сезген отағасы бақсы шақыртып, толғақты жеңілдетуге көмек сұраған. Толғақ басталысымен әйелдің жеңіл босануы үшін түрлі ырымдар жасалынған. Бұл ырымдар көбінесе жасалынып жатқан іс-әрекеттің магиялық құдіретіне сенуден туған. Мәселен, пышақты қайрап тамақ дайындау, жарысқазан, толғатқан әйелдің шашын тарқату, үйдегі теңдердің бауын шешіп босату, әбдіре, кебежелердің аузын ашу деген сияқты. Сондай-ақ арша тұтатып аластау, күкірт түтету сияқты әрекеттер толғатқан әйелден әртүрлі жын-шайтан, албастылар аулақ болсын деген ырыммен жасалынады. Қазақ отбасында аяғы ауыр әйелдер босану кезінде жеңілдігі болады деген ниетпен молдаларға дуғалық оқытып, оны тумаршаның ішіне салып, мойнына немесе өңірінің ішкі көрінбейтін жағына тағып алады. Кейде тұздан ішірткі жасатып, мойнына тағып жүреді. Толғағы әбден піссе де, әйел қиналғандай жағдай болса, әлгі тумаршадағы тұзды ерітіп ішсе, әйел жеңіл босанады деп сенген. Әйел толғатып жатқан үйге сол мезетте кіріп келген қыз баланың көйлегінің етегін сәл жыртады. Бала теріс келген жағдайда толғақ қысқан әйелді «оң ба, теріс пе» деп сырмаққа салып алып, қарулы жігіттер арлы-берлі шайқайды. Әйел босандыруға машықтанған әйел өзінің арнайы табағын әйелдің ішіне төңкеріп, бала дұрыс келсін деп таба��ты оңға қарай бұрап «дұрыстайды». Баланың жолдасы түспей жатса, босандырған әйел есіктен төрге ерсілі-қарсылы жүріп, «түстіме, түстіме» деп келсаппен жерді түйгіштеген. Қазақ арасында әйел толғағы қатты ұстап, босана алмай қиналғанда жылқымен емдейтін бақсылар сол ауылдың айғыры немесе бір атын алдырып, ем жасаған. Ол туралы Ә. Төлеубаев зерттеуінде былай деп жазады. «Әкелінетін жылқы міндетті түрде нысаналы, айтулы айғыр болуы қажет. Ақ жал, шағыр көз, жал-құйрығы төгілген айғырлар жарамды деп есептелінеді. Емдеу шаралары бірнеше кезеңнен тұрады. Алдымен үй сыртынан дүбірлетіп шауып өтеді, одан соң жылқыны үйдің белдеуіне, мама ағашқа байлайды, ақырында үйге кіргізіп, толғата алмай жатқан әйелге жақындатып, жылқының тұмсығын әйелдің көкірегіне тигізеді; айғырды үйден шығарғанда бір жігіт әйелді алдына отырғызып алып, атпен шапқан». Көш кезінде жолай босанар болса, түйелерді айналдыра шөгеріп, үстін киізбен жауып жылылап, босандыруға жағдай жасайды. Нәрестенің кіндігін кесіп болғаннан кейін, баланың жолдасы жоғалып кетпесін деп кіндікті әйелдің аяғына байлап тастайды. Қазақы ортада бала шыр етіп дүниеге келген бойда бірінші болып баланы кім алып, бауырына басса, баланың мінезі сол адамға тартады деген түсінік қалыптасқан. Сондықтан бала дүниеге келгеннен соң бірінші жөргекке орап алуды бірнеше құрсаө көтерген, елге сыйлы, мінезі жайлы, көп жасаған әйелге тапсырады. Әйел толғағы ауыр болған жағдайда қойдың кесек майын отқа тастап, май жанып жатқанда Жаратқанға «әйелдің толғағы жеңіл болсын» деп жалбарынады. Егер босанған әйел есінен танып қалған жағдайда таяқпен киіз үйді ұрғылайды. Егер одан ештеңе өзгермесе әйелдің бойына кіріп кеткен албастыны шығарамыз деп бірнеше рет әйелді ұрып жібереді. Одан болмаса жылқы ішінен көзі шегір жылқыны таңдап алып, киіз үйдің есігінен басын кіргізіп, босанып жатқан әйелді иіскетіп, «қаскөй күштерді үркіткен». Босану қиындап, әйел қиналса бақсы шақырып, дұға оқытады. Бураның қураған бас сүйегіне ақтық байлап, төрге іледі. Кейде бақсы босанатын әйелдің ішін тізесімен тіреп, құлағының жанына жақын келіп қобыз ойнайды. Қобыз сарынына балқып, әйелдің тез босанған сәттері де болған. Осыған қарай кейбір қариялар баланың болашақта кім болатынын да болжаған. Әуенге елтіп туған бала болашақта әнші немесе күйші болады деп есептеген. Босанған әйел туып, қол-аяғы жеңілдеген әйел. Әйел босанған соң оның ішін дәкемен қатты тартып таңып, жылы жауып жатқызады. «Босанған әйел жас нәрестедей пәк» болады деп санайтын тәжірибесі мол аналар жын-шайтан жоламасын деген ниетпен оның бас жағына Құран, пышақ қойып, мүмкіндігінше босанған әйелді жалғыз қалдырмай үнемі қасында болады. Босанған әйел ерекше бағым-күтімде болады. Қалжаға кой сойып, сорпалап, әл-қуатын көтеретін күшті тағамдар береді. Егер босанатын әйелдің отбасы а��қатты болса, әлгіндей көмек көрсеткен әйелдерге үлкен сыйлық тарту етеді. == Босанған әйелге қатысты ырым-тыйымдар == Бір ауылда қарайлас босанған әйелдерге балалары қырқынан шықпайынша бірін-бірі көруге тыйым салған. Сыртынан болса да біреуі көрініп қалса, соның баласына «шілде қотыр» шығады деп ырымдайды. Қырқынан шығарған соң, «көттестіру» немесе «көтендестіру» деп аталатын жосын атқарылғанан кейін бір-бірімен бет көрісуіне болады. Босанғай әйелдің абысындары, жақын туыстары мен көрші-қолаң үйіне арнайы дәмге шақырмайынша өз бетімен баруына болмайды. Шақырусыз барса, сол үйге тышқан қаптап кетеді деп ырымдайды. Бұл жерде дәмнің, тағамның реттеушілік қызмет атқаратынын аңғаруға болады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Босмойын''' ағаш сапқа қайыспен байланған тас шоқпар, жауынгерлік соғу қаруының бір түрі. Оның сылқетер, сақетер деген атаулары да бар ҚР MOM қорындағы босмойынның басы домалақ шар пішінде темірден құйылып жасалған, ал сырты терімен қапталып, сабын қайысбаумен бекіткен. Сап ағаштан жасалған. Бұл босмойынның жалпы ұзындығы 85 см, басы 5,2 см. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бота аяқтандыру''' жаңа туған ботаны аяғынан тұрғызып, емуге үйрету, қарақұлақтанып өсіп, көндігіп кетуіне мүмкіндік жасау. Інгеннің туар мезгілі жақындаған кезде күйлеген жеріне бошалап қашуы жиі болады. Інгенді арнайы қорада ұстамаса, туған жас ботаны бура, атандар шайнап тастайды дейді. Бота туғанда алдыңғы аяғымен келетіндіктен, көмектесуші адам тартып шығарады. Жаңа туған ботаның аузынан үрленген соң, енесінің алдына тастап қояды. Басын соқпауын қадағалайды, өркешінен тартып аяғынан тұрғызады, ауыздандырады. Бота жаңа туған кезінде өте тартымды, анасын іздеп боздағандагы дауысы жіп-жіңішке, ал өркеші шеміршек тәрізді болады. Бота асау болмасын, табаны таймайтын болсын деп табанын тырнайды, танауына саусақ тығып кеңсірігін, тынысын ашады. Жақын көршілердің әйелі ботаның құйрығын тістеп, оған «кіндік шеше» болады. Түйенің боталауы өзге түлікке қарағанда ерекше. Осыған байланысты қазақта «түйе боталағандай» дейтін сөзде бар. Қазақтар боталаған інгенге жын шайтандар сескеніп жоламайды деп ырымдайды. Түйе көбінесе ақпан- көкек айлары аралығында боталайды. Алғашқы үш күнінде бота өте әлсіз болып, анасының бауырына мал иесінің өзі көтеріп салып емізеді. Бота әлді болу үшін үш күнге дейін уызын түгелімен емізеді. Үш күннен соң сауа бастайды. Бота жылдам еме алмаса, енесінің емшегін таба алмай, шабы мен бүйірін түрте береді. Сол кезде енесі ботаның құйрығын бақыртып тістеп тастайды. Ол інгеннің емшектің сыздағанына шыдамағанынан істейтін әрекеті деседі мәлімет берушілер. Дәстүрлі ортада түйесі туған үй көрші-қолаңнан «інген туды» деп сүйінші сұрайды. Боталы болған үй «үлпершек асып» (көтенасар тәрізді) ғұрыптық тағам үлестіреді. Інгенді сауып оның уыз сүті�� араластыра қайнатып «жылма» деп аталатын тағам дайындайды. Егер түйе ботасынан жерісе, молдаға тұзға дем салдыру арқылы дұға оқыттырып, оны езіп жеміне қосып береді немесе інгеннің желініне жағады. Кейде дұға жазылған тұмарды ботаның мойнына іледі. Телудің келесі бір түрінде енесі мен ботасын қараңғыға қойып, сүтін ботаның денесіне жағып, інгенге ботасының иісін алдырып иітеді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бота жабдығы''' жас ботаны суықтан, жаңбырдан қорғайтын арқа, сауыр, бүйірін қаусыра қымтайтын, шоқтық пен шонданайды жабатындай ұшы төмен салбыраңқы келген жабдық. Ол жұмсақ теріден немесе матадан сырылып жасалады. Бота жабуының өркеш тусына доғал тесік қалдырады немесе доғалдандырып шығыңқы етіп бітеу жасайды. Көтерем, арық түнелерге де жүндеген соң, бота жабуына ұқсатып суықтан қорғайтындай жабу жабылады. '''Бота төбелдірігі''' киізден жасалатын, ботаның төбесі мен маңдайы тоңбауы үшін төбесіне байланатын бота жабдығы жабын, яғни милығы жоқ таяздау келген жас баланың құлақшынына ұқсас, бауы сағақтың астынан байланады. Сонымен қатар мұндай жабдықтың төбешік, төбелік, төбелдірік деген атаулары да кездеседі. Дәстүрлі ортада «Түйе баласы төpe баласы» деген сөз орамы бар. Бұл түйе түлігінің өте нәзік, кірпияз болатындығынан, ерекше күтімді талап етуіне байланысты айтылса керек. '''Бота ноқтасы''' бота басына кигізілетін, жетелеуге, байлауға арналған жүннен тоқылып жасалатын әбзел түрі. Ботаға тіл-көз тимесін деген мақсатта түрлі түсті жіптен өріліп, тоқылып, құр тәрізді таспаланып жасалады. Тіптен қоңырау да тағылады. Көшпелілердің ежелгі түсінігі бойынша, әшекейленген немесе көзтас қондырылған ноқта-жүген малды, сонымен қатар мал иесін тіл-көзден қорғап сақтайды. Сондықтан оларды аттап өтуге тыйым салынады, малдың құты қашады дейді және бұларды құт санап басқа адамға беруді де жөн санамайды. ҚР MOM қорындағы бота ноқтасы қайыстан жасалған, металл шығыршықтар бекітіліп, қоңырау байланған. Сағалдырықтың тұйығына ілінген бүлдіргіге мыс қоңырау байланған. Ноқтаның ұындығы 54 см, ені см. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бота телу''' жеріген ботаны телу шарасы. Жетім қалған төл ашығады, ал төлі ембеген інген емшегін сүт керіп, ауруға шалдығады. Сондықтан бота мен інген арасындағы «үзілген байланысты» реттеу мақсатында телу шарасын жасайды. Телу шарасы жағымды әсем әуенмен, қуатты сөзбен інгеннің аналық түйсігін оятуға, мейірімін төгілтуге бағытталады, сонда ғана інген жас төлді жатсынбай қабылдайды. Қазақтар қозыны телігенде қоңыр ырғақпен төйтелеп, ешкіні шөрелеп, сиырды әукелейді, яғни осындай одағайларды қайталап айта отырып, телу шарасын атқарады. Ертеде жеріген інгенге әйел адамды теріс қаратып мінгізіп, ауылдан ауылға жетелеп, әбден шаршатып, содан соң бота телуді бастаған дейді кейбір деректерде. Дәстүрлі ортада көбіне қобыз бен сыбызғы әуеніне, кейде домбыраға суйеніп, әуен ойнап бота телуген. Төрт түлік ішінде аса сезімтал әрі аналық түйсігі ерекше дамыған, үн мен сазға еліткіш түйе түлігінің осы қасиеттері ауыз әдебиеті мен фольклорлық музыкалық шығармаларда кеңінен бейнеленген. «Нар идірген» және «Бозінген» сиякты күй мазмұндарынан осы жайттар тереңнен ашылады. Өз ботасының ешбірін де емізбей, өлтіре берген тасбауыр інгенді қарт күйші домбыра тартып исіндіріп, жас төлін бауырына алғызған екен. Сондағы тартылған әуен «Нар идірген» деген атпен бізге жеткен дейді халық аузындагы аңызда. Ел арасынан жиналған ауызша деректерде кейде ботаны телігенде екі түрлі дұға жазып, оның бірін езіп ботаға жағып сипаса, екіншісін ботаның мойнына таққаны туралы айтылады. Байырғы ортаның інгенге бота телу шарасы оның архаикалық сипатынан, көшпелілерге тән генезисінен хабар береді. Жоңғарлардың «Түйе тартыс» ден аталатын інген жүрісін суреттейтін күй ырғағы, халхалардың «лимбэ» аталатын аэрофон аспабымен орындалатын созылыңқы әні, тывалардың көмеймен орындалатын әуені бәрі де осыны айғақтайды. Еділ қалмақтарында «Жәңгір» эпосының әуенімен төйгелеу жырын орындағанда, інген әуенге елтіп боздап, көзінен жасы мөлтілдеп, ботаны бауырына басып, емізе бастайды екен. Қазақта әуенмен орындалатын мұндай мәтін ерте кезде болғанмен, бізге дейін жетпеген. Тек қана «Нар идірген», «Бозінген» секілді күй аңызында осы ғұрыптың ұшқыны қылаң береді. Тіліміздегі «түйенің құлағына домбыра ойнағандай» деген сөз орамы ботаны телігенде інгеннің құлағына күй тартатын ғұрыпқа байланысты қалыптасса керек. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Боталы түйе''' балалар ойыны. Ойынға қатысушылардың бірі түйе, келесісі оның ботасы болып ойнайды. Басқа ойыншылар «ботасын іздеген түйені» қоршаушылар, ботаның «бөгеттері» болып ойнайды. Ойында түйе ботасын ертіп кетпек болады. «Бота» қол ұстасқан ойыншылар ортасында, ал «түйе» сыртта қалады. «Түйе» ойыншылар ортасында қалған «ботасын» ертіп кетуі керек, бірақ басқа ойыншылар оған кедергі жасайды. Амалын тауып «ботасын» ұстап алған «түйені» ойыншылар күштеп «шөгеріп», үстінен қарғиды. Осы кезде «түйе» үстінен секіргендердің бірін ұстап қалса, ұсталған ойыншы «түйеге» айналады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Торғай Қолаты''', ''Торғай аңғары'' Мұғалжар мен Сарыарқа таулары аралығында орналасқан ойпат. == Жер бедері, геологиялық құрылымы == Оңтүстіктен солтүстікке қарай 800 км-ге созылып жатыр. Қолат тектоникалық жолмен пайда болған. Солтүстігін Батыс Сібір жазығы мен Тұран ойпатын жалғастырып тұратын табиғи аңғарлық қақпа Торғай қақпасы алып жатыр. Оның орнында палеоген кезеңінде Торғай мен Сібірді Торғай өзенінің орта ағысы жалғастырып тұрған ені 20-25 км бұғаз болған. Қолаттың қазіргі ені 20-75 км, салыстырмалы төменділігі 200 м, тұнбалы, құмды саздақтан түзілген. Торғай қолаты жерімен солтүстік бағытта Обаған, оңтүстік бағытта Торғай өзені ағып өтеді. Суы таяз, ащы көлдер көп (Құсмұрын, Ақсуат, Сарықопа, т.б.), көктемде қолаттағы көлтабандар еріген қар суына толады, ыза сулары минералданған. == Климаты == Климаты тым континенттік, солтүстіктен оңтүстікке қарай континенттілігі арта түседі. Жылдық жауын-шашын мөлшері солтүстігінде 300 мм, оңтүстігінде 200 мм. Орташа жылдық температура шілдеде 20 22°С, қаңтарда –16 17°С. Солтүстігі далалық белдемге, оңтүстігі бөлігі шөлейт белдемге кіреді. Жері шабындыққа, мал жайылымына пайдаланылады. == Дереккөздер == Санат:Қазақстан географиясы Санат:Қазақстан ойпаттары +'''Бұтаның құйрығын тістеу''' бота аяқтандыруға қатысты атқарылатын көне жосынның сорабы. Қазақы ортада жас сәби тәрізді жаңа туған ботаның құйрығын тістеген әйел «кіндік шеше» есебінде болады да, мал иесі кәделі сый-сыяпатын жасайды. Ботаның құйрығын тістеген адам оны аяқтандыруға, яғни емізу, жабулау, енесі жерісе телу, жемдеу, бағу, жаю сияқты жұмыстарға қолғабыс етеді. Бота қырқынан шыққанша бағып, түнде жарық жағып, 40 күн бойы түнде күзетеді. Сонымен қатар «кіндік шешесі» ботаның суыққа тоңбай, ауру-дертке шалдықпай өсуіне қажетті ботажабу, төбелдірік және т.б. ботаға қатысты жабдықтарды жасап әкеледі. Інген туған соң көрші-қолаң, көңіл жетер әйелдері жиналып ала ноқта есіп дайындайды. Үй иелері де оған қарымта ретінде кәде, сый жасайды. Көшпелі мал шаруашылығында өсімтал түлікке саналмайтын, екі жылда бір боталайтын, бірақ ұлық мал деп nip тұтылатын түйе түлігінің төлі қастерлі саналады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бояудың басыртқысы''' негізгі бояғыштарға қосылатын қосалқы заттар. Бояудың басыртқысы қосылған бояғыштан әртүрлі реңдер шығаруға болады. Бояудың басыртқысы көмегімен бояуға салынған заттарды «пісіреді». Бояудың басыртқысы жүн, жіп және өсімдік талшықтарын бояуда және реңін сақтау үшін, кейде жаңа бояу заттарынан негізгі реңдерді қолдан жасау үшін қолданылады. Нәтижесінде боялатын заттар бір-біріне ұқсамайтын ерекше реңдерге түседі. Бояу сұйықтығын жасау үшін қолданатын ыдыс сырлы және сыйымды болуы керек. Сұйықтықты жасау барысында өсімдіктерді есептеулі түрде жұмсақ суға қосып, бірнеше сағатқа немесе бір түнге бұқтырып қояды, кейін қайнатылады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бөгернай''' би, батырлар қол қойған іздеу қағаз, ерекше құжат. XIX ғасырдың жартысында Сыр бойында өмір сүрген Бұқарбай батыр 11-12 жасында түйенің тірсегін қылышпен шауып алады. Әкесінің зілінен қашып, Жаңадария бойындағы қарақалпақтар қонысына барып жетеді, сол арада бір бай өзіне еншілес етіп алады. Біраз уақыттан соң Бұқарбайға туысы Байқадам батыр қол қойған бөгернай келеді, мұны көрген бай Бұқарбайды еліне қайтарған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бөгіре''' ұстауға ыңғайлы, сәнді келген кішкене қолсандық. Мұндай ��андықшаға әйелдер айна, тарақ, моншақ, алқа, жүзік сынды әшекей заттарын, сондай-ақ опа-далаптарын салып сақтайды. Ал Бөгіренің үлкендеуіне мыжылып қалмас үшін бөрік, тақия сынды заттарды да салып қояды. ҚР MOM қорындағы бөгіре ағаш тақтайшалардан қиюластырып жасалып, сыртына ою бастырылған қоңыр түсті терімен қапталған. Бұрыштары темірмен қапталып, қақпағының ортасына, жиектеріне құйма шытыралар айнала қондырылған. Қақпақ топсаларының бастырмасы үш өрімнен өрілген қайыстан, өткізетін бауы өріліп шашақталған бүлдіргіден жасалган. Оның ұзындығы 31 см, ені 17,5 см, биіктігі 12 см. Табанының төрт бұрышына дөңес өкшелік таған қағылған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бөкіс''' киіз етік. Бөкістің басы былғарыдан, қонышы киізден тігіледі. Тұтас киіз етіктің басын былғарымен қаптап та дайындаған. XIX ғасырдың екінші жартысы XX ғасырдың бас кезеңінде қазақ зиялыларының арасында ерекше бағаланды. XX ғасырдың 20-50 жылдары да үлкен сұранысқа ие болды. С.Сейфуллин, А.Асылбеков, С.Мұқанов сынды қазақ зиялылары осындай етіктің түрін пайдаланған. Қолданыстан XX ғасырдың 70-жылдарынан бастап шығып қалды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бөлеу''' бүркіттің құндағы. Ағашты ішіне құс денесі сиярлықгай шеңбер тәрізді етіп иіп, киіз, шүберек байлап, жасайды. Мұндай құндақпен ұстаған құстарын «бөлеп» алып жүреді. Құс саяттан соң қалжыраса, тоңса, ұйықтаса немесе алысқа алып жүретіндей болса, құсты баланы бесікке бөлегендей етіп шүберекке орап, қымтап, сыртынан баумен бос байлап, құндаққа салып қояды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бөлек шығару''' үйленген ұлдарына енші беріп, жеке отау етіп шығару. Бөлек шығару алдағы тіршілігін қамтамасыз ететіндей мал-мүлік бөліп беріп, отбасылық құрылымды тиімді үйлестірудің ғасырлар бойы қалыптасқан тәсілі. Отбасында үйленген үлкен ұлды жеке шаруашылық құрып, бөлек шығарса, кенже ұлы әке шаңырағының, яғни әке дүние-мүлкінің иесі болып қалады. Қазақы ортадағы әлеуметтік қатынасты реттеудің ілкімді институттарының бірі. Сонымен бірге қатынастарды ұйымдастырудың да тиімді тәсілдерінің бірі болды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бөлтірік''' сабағының ұшында ұсақ бүрі бар өсімдік түрі. Жайшылықта улы болып саналмайтын, жаңбырдан соң-ақ уға айналып шыға келетін мұндай шартты түрде уланатын шөп түрлеріне жылға маңына өскен жас қалақай (шақпашөп), сулы беде, сексеуілге ұқсас сарыбарақ жатады. Жауын-шашыннан соң күн қызған кезде бөртіп, уыттанып көбінесе қойды улайды. Көк кешігіп шыққан жылдары қыстан әзер шыққан жүдеу мал отты таңдамай жеп жиі уланады. Мал шаруашылығының қыры мен сырын жақсы меңгерген ертедегі қазақ қауымы мал уланғаны біліне сапысымен жайылымды тез ауыстырған. == Дереккөздер == +'''Бөлік жүргізу''' көшпелі ортада көбінесе ру-қауым (рулық) жайылымдық пен шабындық жерлерді және су көздерін біраталардың арасында болу жосыны. Б��лік жүргізу руаралық деңгейде де атқарылып отырған. Орыстың отаршылдық жүйесі орнағанға дейінгі кезеңде қазақы ортада жер дауы сирек кездесетін құбылыс еді. XIX ғасырдың екінші жартысында патшалық режим жүргізген әкімшілік-саяси реформалар және қазақ жерінің орыс мемлекетінің меншігі деп жариялануының салдары орыс келімсектерінің қазақ даласының ең шұрайлы жерлерін зорлықпен иемденуі қазақы ортадағы жер мәселесін ұшықтырып жіберді. Жер тапшылығы, тіпті, бір рудың ішіндегі ағайынды отбасылардың біраталардың арасына да жік түсірді. Осыған байланысты туындаған дау-дамайды ақсақалдар кеңесі немесе билер сотының шешімімен бөлік жүргізу арқылы реттеп отырды. Кейде бұл мәселе рудағы беделді адамның арағайындық төрелігімен де шешімін тауып отырды. Бөлік жүргізгенде бақталасқан адамдардың жерге байланысты мұрагерлік құқығы нақты айғақтар негізінде жан-жақты зерттелініп, қатаң ескерілді. Осыған орай, көрнекі мысал ретінде ұлы Абайдың Тобықты тайпасының бір тармағы Мамай руының Жамантай мен Көжекбай дейтін ағайынды екі адамының арасындағы әкелері Жамантайдан мұраға қалған жерге таласын бөлік жүргізу тәсілімен шешкендігін айтуға болады. Байып алып, өктемдікке басқан қарау ойлы айла-шарғысына дес бермеген Абай әлгі ағайынды адамдардың әрқайсысына әкесі Жамантайдың көзі тірісінде бөліп берген жерлердің бұрынғы омақасын (межесін) тауып алып, сол омақа-меже бойынша бөлік жүргізіпті. Сөйтіп, ағайынды адамдардың арасындагы бүкіл ел-жұртты мазалаған жер дауын күллі ру адамдары риза болғандай әділ шешіп берген екен деседі. Бөлік жүргізу көшпелі ортадагы жер мәселесін шешудің ілкімді тәсілі институтгарының бірі болды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бөнтір''' талдан иіп, конус тәрізді етіп жасалған аудың бір түрі. Төрт бес жерден шеңберлеп жасаған бөнтірдің кірер аузы болады. Алғашқы шеңберден еткен балық екінші, үшінші, бесінші шеңберден екі құлашқа жуық жерден өтіп, қайтадан кері шыға алмай, қазанға жинала береді. Кейбір әдебиеттерде бөнтірді қазақтар Дунай аңғарынан келген үйренген деседі. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Торғай қоңыр көмір алабы''' негізінен Қостанай облысының, ішінара Солтүстік Қазақстан, Қарағанды, Ақмола облыстары жерін қамтитын көмірлі аймақ. Ауданы 150 мың км2. Алаптың кейбір кен орындары 19 ғасырдың соңында белгілі болды, қалғандарының көпшілігі 1942–1952 жылдары ашылған. Алапты әр жылдары И.С.Яговкин, К.Я.Бабич, А.П.Тюрин, А.С.Богатырев, А.М.Сульман, Е.И.Новиков, М.В.Бунина, И.В.Орлов пен т.б. ғалымдар зерттеген. == Геологиялық құрылымы == Көмірлі шөгінділер табанында палеозой тау жыныстары орналасқан жас платформалық формацияға жатады. Алап свиталары литологиялық құрамы жағынан аргиллиттерден, гравелиттерден, тұрады. Торғай қоңыр көмір алабының кен орындары мен көмірлі құрылымдары аумақтық белгісі және ерекшеліктері бойынш�� алты топқа біріктірілген. Олардың ішіндегі ең бастылары: Обаған, Есіл, Байқоңыр топтары. Обаған тобы Торғай алабының солтүстік-батыс бөлігінде шоғырланған. Мұндағы жақсы зерттелген кен орындары Құсмұрын, Егінсай, Приозерное, Харьковское, Черниговское, т.б. Көмірлілігі құсмұрын (төменгі юра) мен дүзбай (ортаңғы юра) свиталарымен байланысқан. Дүзбай свитасындағы көмір қабаттарының жиынтық қалыңдығы 50 м-ге дейін, Құсмұрында 118 м-ге жетеді. Обаған тобындағы кен орындарының көмір қабаттары 25–100 м-ге дейінгі тереңдікте жатыр. Есіл тобы алаптың шығыс бөлігін алып жатыр. Ол ірі (15–25×80–120 км) әрі терең грабен тәрізді меридиан бағытына және созылған ойпаңдардан тұрады. Мұнда Орловск, Мақат, Қызылтал, Савинковское, Жаныспай, т.б. кен орындары бар. Көмірлігі дүзбай свитасымен байланысқан, көмір қабаттарының орташа қалыңдығы 30–147 м. Байқоңыр тобы алаптың оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан. Оған игеріліп біткен Байқоңыр мен Қияқты кен орындары кіреді. Құрылымы жағынан күрделі болып келетін көмір қабаты ортаңғы юра түзілімдерінде шоғырланған. Бұл топтағы көмірлі құрылымдар толық зерттелмеген. == Құрамы == Көмір маркасы Б2; ылғалдылығы 31–35%, жылу бөлгіштігі 6,5–6,9 мың ккал/кг, күлінің балқу температурасы 108–1660°С, ұшқыш заттары 28–59%, күлділігі 13–29%, күкірт 0,3–1,1%, тығыздығы 1,220–1,230 г/см3, кокстеу кезінде бөлінетін гумус қышқылы 12–31%, битум 4–6%, шайыр 5–19%. Алаптың көмірі аса тиімді отынға жатады, барлық энергетикалық қондырғыларда пайдалануға болады. Санат:Қостанай облысы кен орындары Санат:Қазақстан көмір кен орындары +'''Бөріауыз''' темірді қысып тұратын аспап. Ұста, маңғал шебердің, басқа да ісмер адамның қажетіне пайдаланатын құралы. Негізі асыл темірден жасалады. Ұста дүкенінде темір, ағашты т.б. өңдеу кезінде қозғалмай тұруы үшін бөріауызға қысып, бекітіп қояды. Бөріауыздың қос ернеуі бұранда арқылы қозғалады. ҚР MOM қорындағы аспап ағаш дөңбек, тұғырға (биіктігі 30 см) тігінен орнатылған. Бұранданың механизмін іске қосу үшін қарапайым ұзын жұмыр тұтқасын қолданады. Бөріауыздың биіктігі 55 см, табан жағы 20 см. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бөрікпен ұру''' ұлттық ойынның бір түрі. Ауыл маңындағы жазық, тегіс, көгалды, таза алаңда ойналады. Домалақтап буылған ескі бөрікті ойыншылардың бірі қорғаушы болып бекіп, қалған ойыншылар «бөрікке» таласып, оны қорғаушыдан алуға әрекеттенеді. Бөрікті ұстаған ойыншы келесі бір ойыншыны ұрып дәл тигізсе, ол «ұрушыдан» «қашушыға» айналады. Бөрікпен ұру ойыны қырағылық пен мергендікке баулиды. Сонымен қатар бұл ойынның бөрік тебу деген түрі де болады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +күнқайыру мен ауа райын болжау танымындағы амал атауы. Бұл дәстүрлі күнқайыру жүйесінде Қамбар тоғысы есебі бойынша бірдің айының 20-25-і аралығына дөп келетін амал. Мұндағы бірдің айы қыстың соңғы айы. Бұл амалдың «бөрісырғақ» деп аталу себебі қасқыр��ың «жерік айы» деп саналуына байланысты. Бөрісырғақты Арқада үттің айының 17-23 аралығында ететін амал деп есептейді. Осы амал кезіндегі қатты боран тұратын шақта көкжал мен қаншық жұптасады делінеді. Зерттеуші Н.Уәли күрделі атаудың (бөрісырғақтың) екінші сыңары «сырғақтың» мағынасын бұршақпен, кішкене мұзды қар түйіршіктерімен байланыстырады, көпті көрген көне көздер бұл амалдың «бөрісырғақ» деп аталуы да осыдан шыққанын айтып отыратын дейді. Бөрісырғақ амалының көпкөже, тілеукөже деген жанама аттары бар. Мұндағы көпкөженің амал болып аталуының себебін халық жаугершілік заманындағы жеңіс сәттерін тойлаумен байланыстырады. Осыған орай мынадай аңызды келтіруге болады: «бұрын қазақтардың өзге көшпелі тайпалармен өріске таласып, үнемі соғысып тұратын заманында бір жолы қарсыластарын жеңіп, жерді тартып алыпты. Жеңісті тойлау үшін қазақтар тілеу (той) жасауға кіріседі, бірақ бұл еттің аз кезі болса керек, сондықтан бұған түтін басы дәм шығаруға тура келеді. Осылай түтін басы түгел тойлау қажетінен бұл мереке көжеге айналыпты». == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бунау''' жылқы күзегенде ойып-ойып керте күзеу тәсілі. Жылқының жал құйрығын күзегенде сәнін кетірмес үшін ара-арасынан сиретіп, селдірлетіп қана алады. Құйрықтың ұзындығын шартты түрде төртке бөледі де, аламайының қыл түбінен бастап, ұзындығы екі-үш қарыстық әр бөлікті ұшына қарай алдыңғысынан жіңішкерте күзейді. Ең үш жағындағы қылды сәукеленің шоғындай күлтелендіріп, «шыбынқағар» қалдырады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бура қаусыры''' бураға жараған ісезінде кигізілетін ноқтаға ұқсас әбзел түрі. Бура қаусырын кеңсірігі мен сағалдырық арасын тар қылып, қайыстан, ширақы иірілген құрдан жасайды. Қаусырдың ішкі бетіне және түйіндеріне қызыл түсті матадан қабаттап салып, әшекей тәрізді салпыншақтар шығарады. Мұндағы матаның қызыл түсті болуы тіршіліктің символы қанның түсіне байланысты деуге болады. Бура қаусыры бураның отап, су ішуіне ыңғайлы болғанмен, астыңғы және үстіңгі ерін арасын ақсита ашып адам мен малды шайнауға мүмкіндік бермейді. Қаусыр адамға, малға шауып шайнайтын әдеті бар шақар буралардың басына шабынатын уақыты таяған кезде кигізіледі. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бура пішу''' құтпан малдың аталық қабілетін оташылық жолмен үзу. Жақсы тұқым беретін, текті, кесек денелі, таңдаулы еркек малды қалдырып, басқаларын шаруашылыққа пайдалану үшін пішу үрдісі ертеден қолданылған. Пішуді көбінесе қаңтар, ақпан айларында істейді. Өткен ғасырда Торғайдағы түйе шаруашылығы туралы қолжазба есебінде ветеринар В.А. Васильев төмендегідей жайларды баян етеді. «Қырғыздар (қазақтар) түйені пішуді негізінен жастан асырмай, көктемде наурызда іске асырады, ал күзге қалса, қазан айында, ыстық қайтқан, жараның жазылуына қолайлы кезде жасайды. Түйені қыстың аязды мезгілінде пішсе, оны «сыту» деп атайды» дейді. Пішілетін бураны жығып, алдыңғы аяғын матап, артқы аяғын мойнына қарай тартып байлайды. Пішуде қолданатын «қысқаш ағашты» тотияйын немесе алмас ерітінділерімен шылап, ауру жұқтырмау амалын қарастырады. Бураның теріден әрі үлпершегіне кездік тигізбей, шап жақ қырынан ұма қалтасын жарып, ен дорбасын бүліндірмей бүтін алып шығады. Осыдан кейін пышақ уытын асқындырмайды әрі ауруға ұшырамауына әсер етеді деп алабота күлін жағып тастайды. Пішілген бураның пішпе жарасы кезеп алып, ісіп, іріңдеп асқынған жағдайда алаботаны көп етіп жинап өртеп, оның ыстық күліне бураны шөгереді. «Ен бауын» мойнынан өткізген екі енді жеке-жеке қысқаш ағашпен байлап, оны қатты қысқан күйінде қалдырады. Салақтап жүрген ен уызы 5-6 күнде сарқылған соң құрап, қысқышпен бірге өздігінен түсіп қалады. Соғып жараламау үшін құйрығын өркешке жіппен байлап тастайды. Піштіру аяқталған соң малын піштірген әрбір үй «пішпе шашу» дастарқанын алып, ауыл ақсақалының шаңырағына «пішпе шайға» жиналады. Мал иесі пішуші адам 10 түйені пішсе, қой және шапан немесе ақшаға шаққанда теңгеден кем емес пұл төлейтін болған. Ол кезде кәрі түйе 20-25, айыр 35-40, жақсы жас нар 75-100 теңгеге бағаланған. Бұл әрине мал иесінің дәулетіне байланысты төленген. Сонымен қатар ырым үшін де қолы ауыр болмасын деп пішпешіге ақтық пен ақша береді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бура шөгеру''' дәстүрлі шаруашылықта інгенді қайытудың, яғни қолдан ұрықтандырудың атауы. Ерте көктемде жасалатын шара. Әуелі күйі келген інгенді шөгеріп, оған шабынған бураны әкеліп салады. Ә.Диваевтың жазуынша, мұндайда әйелдер бураны інгенге алып барып «Сідігің алтын болсын, інген тапса сүтті болсын, атан тапса күшті болсын!» деп жалбарыну сөзін айтып тұратындығын айтады. Бураны екі-үш күн бойы қатарынан інгенге шөгереді. Малды шағылыстыру рәсіміне көбінде әйел адамдардың қатысуы ежелден келе жатқан түсінік, яғни әйелдің өсіп-өну, молаю идеясына қатысты екендігін меңзейді. Інгеннің қайыған, қайымағаны бір апта өткен соң бураны сол інгенге көрсеткен кезде белгілі болады. Егер інген қайыған болса, бура шөкпейді. Мұндайда бірлі- жарым түйесі бар адамдар қайыған інгенінің құйрығының түбіне кішкентай киіз байлап қояды. Бұл келедегі басқа буралардың жанасып, ұрықтың ағып кетпеуінің алдын алу шарасы. Ал түйесі көп шаруашылықта мұндай шара жасалмайды, себебі бура келеге басқа бураны жолатпайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бураның жарауы''' бураның ұрғашы түйеге шағылысуға дайын екендігін білдіретін ерекше күйті. Бураның жарауының күйті қоңыр аңдар тәрізді суық маусымда, аяз күшейіп қатты қысқан кезде келеді, яғни жарайды. Бұл қазақ ай санауының Қамбар тоғысы бойынша үштің айының соңы, бірдің айының бас кезіне сәйкес келеді. Осы кезде бураның қарақұсы тұсының жүні адырайып, оның астында болатын безі ісініп, үл��ейіп, мінез-құлқы өзгереді. Бойынан ерекше иіс білінеді. Қазақтар мұны шайыр деп аталатын бураның желке безінен шыққан шуаш тәрізді тұтқыр қоймалжыңның әсерінен болады дейді. Мұндай без атанның желкесінде де болады, алайда одан мұндай иіс шықпайды. Жараған кезінде көзіне ілінген тірі жанды таптап, шайнап, күркіреп, көзі жанып, тісін қайрап, «өңешін шығарып» қатыгезденіп кететіндіктен, Бураның жарауыны тұсаулап тастайды, тым қауіптілерінің аузына тұмылдырық, құрсау, қаусыр кигізіледі. Өркешіндегі шуда ұшына «ту» деп аталатын қызыл шүберек пен қызылды-жасылды мата байлайды. Мұндай белгісі бар бурадан сырттайғы жұрт сақтанып, айналып өтеді. Буралар қыстың соңғы айларынан көктемнің басына дейін жарап, отыз шақты аруананы қайытуға мүмкіндігі болады. Жараған бураға тап болып, қашып құтылған адам осы жағдайды былайша суреттейді: „''Атыма мініп інгенді жетекке алып келе жатыр едім, інген бұйданы оқыс тартып қалды да қолымнан шығып кетті, жалт қарасам, қиыс артымыздан төрт аяғы төрт жаққа кетіп, үсті басы аппақ ала көбік, өркештері лоқалақтап, шаңды боратып, мойнын төмен салып жіберген бір бура бізге үшып келеді екен... Бура інгенді соғып өткен кезде аз тоқтап, онан құтырынғандай маған жалт қарады. Құлағын едірейтіп, басын көтере қалды. Енді бір мезетте мойнын төмен салып жіберіп, аузын арандай ашып, менің артымнан тайпала жөнелді. Қара бураның енді ерні, басы, шудасы, өркеші бәрі тажалдай тақап қалған екен... Оның алып денесі, қып-қызыл көзі, талтайған аяқтары енді дәл қасымыздан үстімізге құлап келе жатты...''“ Қуған бура жақындап қалғанда сырт киімді шешіп, басқа бағытқа лақтырып құтылады екен. Бура сол киімді таптай басып жатқанда шығандап қашқан дұрыс делінеді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бусандыру''' халық емшілігіндегі ыстықпен емдеу жолы, терлету тәсілі. Бусандыру жалпы емдеу тәсілінің атауы, ал оның ауру түріне қарай қолданылатын өзіндік сипатты түрлері көп-ақ. Мысалы, жіпсіту, яғни аз ғана терлету, көбіктендіріп терлету, аққұлақтандыру, бұршақтату, моншақтату, сел, қара, ащы, сасық, жан терлерін шығару, малма ету, сүмектендіру, сорпасын шығару, сүйек терін алу т.б. Қаталаған жылқыны суарып болған соң, желе жортып бусандырады. Мініс атының арқасы кетіп, барттанып ісікке асқынса, оны құрым киізбен жабулап, сойылған қойдың өкпесі мен талағын аттың арқасына тартып, желе жортып бусандырады. Жөтелді емдеуде киізбен жабулап, басын дорбамен тумшалап, қайнатылған аршаның суымен булап бусандырып, қарағай бүрі немесе арша суымен суарған. Күшті жөтелмен білінетін жылқының қадақ, шаншу ауруларын басына жемдорба, үстіне кежім кигізіп, тұмшалап булау арқылы терлетіп емдеген. Жерді шұңқырлап қазып, ішіне от жағып, ыстық қоламтаға тұрғызып, ту сыртынан үй тігіп, тұмшалап бусандырған. Жылқының таңдай, тіл, танауда кездесетін ауруларын қарсы қандауырлау шарасын жасап, кейін тұз жегізіп, бусандырып терлетіп ем жасаған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Буын жарақаттары мен сырқаттары''' адамның және малдың сүйектерінің түйіскен тұсы. Буындарда ұқсастық бар, әрі түрлі кінәратқа ұшыраған кезде халық емшілері оны ұқсас тәсілмен емдеген. Буынды сырғақ, ырғақ, изек, леп буын деген түрлерге бөледі. Қазақ танымында белгілі болған буын аурулары мынадай: Буын бұлтию (аз мөлшерде іскеннен), шодыраю, ішіне сақарланған сарысу ұялау, сіресу, қатып қалу, Буын дорбасы зақымдалудан жыртылу, тесілу және т.б. Буында кездесетін мұндай кінәрат аурулар асқынса буын іріңдеу, кемік басы желіну қатарлы қауіпке ұшырайды. Буын ауру асқынған шақта тізе тұсына «шортізе» аталатын қос уыстай томпақ пайда болады. Ісікті қазақтар болат пышақпен тіліп, тарамыс астына ұялаған іріңді тазалайды да, құйрық май тартады. 3-4 күн қояды. Түйе тізесінің кінәраты «көкжорға» деп аталған ауруға қарсы сарыүйек деген улы жыланды өлтіріп жұтқызған. Буында ұшырасатын ауруларды буын таю және буын ауруы деген екі топқа бөледі. Төрт түлікте жиі ұшырасатын буын шығу немесе таюға топшы, иық, толарсақ, мойын, тобық, ұршық, сырға буындар жиірек ұшырайды. Шыққан буынды сынықшылар салған. Буынның орнынан жартылай ғана жылжып кетуін буын таю, ал жымдасқан буын беті өз қонағынан толығымен көшіп кетуін буын шығу деп ажыратқан. Буын шыққанда оны қоршаған сіңірлер, қалталар, сүйектің түйіскен жеріндегі тері зақымданып, тіпті сүйегінің сынуы да мүкін. Шыкқан буын салбырап бос қалады, мал дәл сол тусын жерге сүйрей сүріп басады. Оны арқан, жіппен орап созатарту, тіземен, етік өкшесімен тебу тәсілдерімен салады. Ал тайған буынның әлегі онша емес, оны тоқпақпен еппен ұрып немесе арқанмен созып орнына келтіреді. Әсіресе, мініс атында ұршығы шығу, тобығы таю көп кездеседі. Ондай мал аяғын баспай әйенсектенеді, буынын жия алмай жазған күйінде қалады. Малда тек жілік буындары ғана емес омыртқа аралары, буғана таю да ұшырасады. Аттың мойны шыққан кезде ол иірленіп, оңқы-солды қисалаңдап қалады. Жеңіл түрі болса аттың құлағына су құйып жіберген кезде басын шайқаған қозғалысымен өздігінен орнынаа түседі деседі. Орнына түспесе аттың мойынын «жастық ағашқа» серпе ұрып орнына түсіреді де, екі ұзын жалпақ ағашты кескекше таңып байлап, 1-2 күн бойы қаңтарып қояды. Тосын қимыл жасағанда ат артқы тұяғының маңдайын шалыс басып, ағат адымдағанда дененің салмағы бір аяққа түскендіктен арткы аяқтағы сырға сүйектің таюы мініс атында көп кездеседі. Мініс жылқысы мен өгізге ауыр жүк арту, алыс жолда үзақ қиналудан «қолы түсу» кінәратына тап болады. Ол жауырын, тоқбас жілік, йық айналасындагы бұлшық еттердің жаншылу, созылу, дүмпу салдарынан пайда болады. Сондай-ақ ат кенет қарғығанда және күштірек керіле шапқанда қалыпты аяқ алысынан жаңылып, артқы аяғы тұяғының мандайымен алдыңғы аяғының өкшесі��, шашасын немесе шідерлігін шалыс басып қалудан «кесе басу» кінәратына тап болады. Қаракемік деп қазақтар малға суық өту және құрсақтағы төлге қорек жетіспеуден жіліктің майлы басындағы кеміктің езгеріске ұшырауын айтады. Мұндайда мал сүйегі күреңітіп, қарақошқыл тартады. Жылқыда «уа», түйеде «сүмек» аталатын буын аурулары кездеседі. Ол толарсақ буынының қабынуы. Оны емдеудің түрі бірнешеу: Торғай қазақтары аттың арт жағына таяу келіп мылтықпен аспанға атып шошытса оқыс қимылдағаннан көп кешікпей жазылып кетеді деп есептеген. Қазақ емшілері Буын ауруларына қарсы көк самырсын (пихта) шайырын жағып оны шүберекпен орайды. Аурудың асқынған түріне оташылық жасап, алмас, тотияйын немесе уқорғасын түйірін суға езіп жағады. Сонымен бірге қажетіне қарай қасқыр өтін де қолданған. Жылқы мен түйенің толарсақ буынының қабынуын оташылық жолмен емдейді: толарсақтың ішкі жағын тесіп, дәріні жіпке байлап салады да, 2-3 күннен соң алып тастайды. Бұл тәсілді дәріні арқандап салу деп атайды. Көбінесе жаңа туған төл шалдығатын буын ауруының асқынған ауыр түрі буынқұрт жұқпалы ауру емес, зілді ауру түрі. Бұл сырқат көбінесе ботада жиі кездеседі. Бұынқұрт болған төлдің буын айналасын ірің жеп, ойып жібереді, тіпті жүріп тұруға жарамай қалады. Мал жағдайын жақсы меңгерген қазақ емшілері буындағы жарақатты жарып, ірінді өлеттенген, бұзылған жалқаяқты сылып алып тастайды. Тазартылған қуысты шаң-тозаң түсуден қорғау үшін уқорғасын суымен жуып, байлайды. Мүмкіндігіне қарай екі-үш күнде бір рет осындай жолмеп жууды қайталау керек. Жуатын дәрінің суы қанжылым болған жөн. Егер уқорғасын суы сәл күшті келіп, жара ішін күйдіргендей болса, дереу жылы сүтпен жара ішін бірнеше рет жуып, дәрінің уытын қайтару керек. Сонымен қатар малдың күтімін жақсартып, дерттің барысын мұқият бақыласа, буын құрттан аман сақтап қалуға болады. Малдың тізе, тірсегі буын құрттан жазылса да, буынның табиғи қозғалысы кемиді, аяғын сылти басуы немесе ақсақ болып қалуы мүмкін. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Торғай уезі'''– 1868 1917 ж. Торғай облысы құрамында болған төрт уездің бірі. Орталық Торғай қаласы болды. Уез 13 болыстық пен 65 ауылдан құралды. Торғай уезі облыстың оңтүстігінде орналасып, Ұлытаумен шектесті. 1897 жылғы санақ бойынша уезде 87039 адам болды. Олар негізінен мал ш-мен айналысты. Торғай өз. бойында есімі аңызға айналған Қыпшақ Сейітқұл егіншілікпен айналысқан. Ы.Алтынсарин 1868 1974 ж. Торғай уезі судьясы, 1876 1979 ж. Торғай бастығының көмекшісі болды. 19 ғасырдың соңы 20 ғасырдың бас кезінде Торғай уезі қазақтары патша өкіметінің қоныс аудару саясатына наразылық танытуын күшейте түсті. Торғай уез аймағында 1916 ж. Торғай көтерілісі болды. ==Сілтемелер== «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия Бас редактор Ә. Нысанбаев Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том. Санат:Уезд +'''Бұғалық сал��''' асау жылқыны бұғалық тастап ұстау. Бұғалық үшін ертеде қайыстан ұзын етіп жалғап, басын өріп жасаған қайыс арқандар пайдаланылған және оны ердің қасына асыра, көпшікті айналдыра салып алып жүрген. Бұғалықты немесе арқанды тастау үшін иіріп қайырылған жылқыны байырқалата отырып, бір-бірден тізілтіп арқан тастаушыға жақындата өткізеді. Оңтайлы сәтте арқанды иіріп лақтырып, аттың мойнына түсіруге тырысады. Кей өңірде бұғалық тастауды шалмалау, арқан тастау деп те айтады. Бұғалық арқанды тәжірибелі, епті қарулы жігіттер ғана салған. Жылқыны бұғалықтағанда құрықты да пайдаланған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бұғанасы қатты''' дәстүрлі ұғым бойынша шамамен он жас шамасында баланың бұғанасы қатады деп саналады. Бұғана адамның жауырыны мен төс сүйегін байланыстыратын қабырғалардың иіліңкі келген ең қысқа сүйегі. Жас баланың шаруашылық қарекетіне араласуына денесі өсіп, толысып, бұғанасы қаттысы қатқаннан кейін рұқсат ғана етіледі. Бұғанасы қатты ұғымы баланың өмірінде есеюдің жаңа кезеңінің басталғандығын білдіреді. Бойы өспей қалады деп жас балаға қойдың бұғанасын жеуге тыйым салынады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бұғау''' қылмысты адамның екі білегіне, аяғына кигізілетін, арасы шынжырмен қосылған металл шеңбер. Құрылымы қолға салатын көзір немесе қолөткіден және аяққа салынатын кісеннен, ол екеуін өзара байланыстырып тұрған темір шынжырдан тұрады. Бұғау қылмысты адамның қашып кетуіне мүмкіндік бермейді. ҚР MOM қорындағы бұғау қара темірден соғылған. Бұғаудың екі қол, екі аяққа кигізілетін шығыршықтарының аралығы шынжырмен қосылған. Жалпы ұзындығы 110 см, ал қолға салатын кезірінің диаметрі 11см. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бұзау жабу''' жаңа туған бұзауды суықтан қорғау үшін пайдаланылатын жабын түрі. Бұзау жабуын киюге немесе қолданысқа жарамай қалған ескі тон, шапан, ішік, төсеніш, сырмақтан жасайды. Егер ескі киімнен тігер болса, дәстүрлі наным-сеніммен киімнің жағасын, жеңін сөгіп алып, қалған жерін ғана іске жаратқан. Жабудың бұрыштарына ұзындығы үш-төрт қарыстай бау тағылады. Бұзаудың жонын, сауырын, екі бүйірін қымтайтын жабу осы баулармен байланады. Жазғытұрымғы шақта аурушаң әлжуаз бұзауларға байлайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бұзау телу''' енесі мен төлінің арасындағы байланысты қалыпқа келтіруге бағытталған ғұрыптық шара. Бұзау телу әдетте енесі өліп жетім қалған бұзауға қатысты немесе бұзауынан жеріген сиырға қатысты атқарылады. Қалыптасқан ұйқасты жолдар белгілі әуезді ырғақпен орындалып, малды еліте ұйыту арқылы телінеді. Телінетін бұзаудың жоны мен шонданайына қолаба деп аталатын шоқпарға ұқсас, басы жұмыр, сапты құралдың басына киіз орап, шарананың қалдығын жағады. Сонымен қатар телінетін сиырдың уыз сүтін және тұз ерітіндісін бұзау үстіне бүркіп, сиырдың телді жалауға құмарлығын арттырады. Өзге т��ліктерде мұндай шаралар басқаша түрде орындалады; құлынды телуде тоқым тарту, қозыны телуде қоздату деп аталатын тәсілдермен жүргізіледі. Бұзау телу ғұрпы жырының негізгі бөлігі енесіне бағышталып айтылады. Жыр коңыр, баяу ырғақты, біртекті созылыңқы үнмен орындалады, мұнда екіленіп өршелену болмайды. Онда стильдік мәнер жоқтың қасы, бейнелі сөз, мағынасыз қайталаулар жоқ. Жырда хайуанды саналы санап, оған бірде кейде бұйыра сөз айтып, дегенін істеуді талап етеді. ''Аухау, аухау, жануар, ''Иеңде сенің бағы бар. ''Тас емшегін жібіткен, ''Тар құрсағың кеңіткен, ''Бұзауың сенің тағы бар. ''Мекіреніп иіскеші, ''Кезің келді сауырлар. ''Бұзауың неткен сүйкімді, ''Келте танау жағы бар. ''Аухау, аухау, жануар. ''Өзіңнен туған балаға ''Қарамасаң, бола ма? ''Елжіретіп жүректі, ''Емізбесең бола ма? ''Саған ақыл айтам деп, ''Алып қалдым қораға. ''Ақылыма көнбесең, ''Дайын түр киіз қолаба. ''Мұндай салсақ қиғылық. ''Аталыққа жолама! ''Зеңгі бабам аруағы, ''Мені салды жораға. ''Аухау, аухау, жануар. ''Аухау, аухау, сиырым, ''Сезімі күшті миының. ''Зеңгі бабам ұрпағы-ең, ''Төркініңе сиындым. ''Шаранаңды сүртейін, ''Былғанса да киімім. ''Аухау, аухау, жануар. Қырғыздарда алғашқы уыз бен сөздің күшімен арбау аурудан,ұры мен жыртқыштан қорғап жүреді деп «кылооны» айтып, «мын уйдын башы бол» деп ауылдастарға үлестірген уыздан қалғанын маңдайына шөмішпен жағады. С.М. Абрамзон мал шаруашылығымен айналысқан көшпелілердің «кылоо-кылоо» деп телитін малшылық ырымдарын мал шаруашылығы культіне жатқызады. Телу ғұрпы мал шаруашылығымен айналысқан көшпелілерге ортақ шара. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бұзау тұлып''' өлген бұзаудың терісін бітеу сойып, ішіне кептірілген шөп (сабан) тығып жасалатын тұлып. Тұлып аузын бүктеп тігіп, қайыс жіп өткізіп тұйықтайды. Бір жағынан бауды тартқанда, келесі тұйық жағы жиырылып жабылады. Бұзау тұлыпты бұзауы өлген сиырды сауар кезде иітуге пайдаланады. Ертеде қазақта бұзау тұлыпты зергерлік сақтау үшін қолданған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бұзаутіс''' өзегіне темір қосып өрген жуан қамшы. Жуан етіп тілінген таспалардан өрілген өрімі сыртынан қарағанда бұзаудың тісіне ұқсап тұратындықтан бұзаутіс қамшы аталған. Соған сай сабы да ұзын, жуан болады. Халық арасында айтылатын «Алты таспа бұзаутіс, былжырамай аттан түс» деген тәмсіл аталмыш қамшының әлеуетті қару болғандығын аңғартады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бұзаушық''' көлемі қос уыстай болып келетін, қолдан жасалған кірсабын түрінің атауы. Бұзаушықты алаботаны қайнатып сақардан бұлғап жасайды. Сақар қайнап жатқан қазанға қыз баланың жақындауына тыйым салынады. Себебі сабын бірікпей қалады-мыс. Осыған орай І.Жансүгіров былай деген екен: ''Сығалама, қарама, ''Еркек аулақ, қыз қашық. ''Абысын байғұс, қайда жүр, ''Алатын болса бұзаушық. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бұзбаша''' құнан шығар інген. Мұндай тайла�� жасынан өткен ұрғашы түйені кейбір өңірлерде бүлдіршін, бұзбаша деп қатар атай береді. Байырғы кезде мал баққан, бірді-екілі түйесі бар шаруалар бұзбашаны жетілген ұрғашы түйе қатарына санап, бураға қолдан шөгерген екен. Қазақта «Бүлдіршін көзін сүзбесе, буыршын бұйдасын үзбейді» деген мақал бар. == Дереккөздер == Санат:Түйелер +'''Бұйымтай''' этикалық мәнді ұғым. Қауымның жекеленген мүшелерінің ара қатынасында орын алған этикет, біреуге қолқа салатын шаруа, алғысы келген бұйым немесе өтініш. Дәстүрлі түрдегі бұйымтай айту негізінен төмендегідей сипатта болады: сыйлас кісілер арнайы келіп, сәлемдесіп екі-үш күн қонақ болғаннан кейін, қайтуға қамданған кезде үй иесі қонакқа алғыс айтып, қонақтың бұйымтайын сұрайды. Бұл қонақтың қалағаны немесе нендей шаруасы бар екенін білу деген сөз. Қонақ мұндайда келген шаруасын, яғни бұйымтайын айтады. Қонақ сөзін жерге тастамау, өтінішін орындау қазақ үшін бұлжымас қағида. Сонымен қатар дәстүрлі ортада қонақ болып бірнеше күн жатпайтын алыстан арнайы ат басын тіреген адамға қалыптасқан үрдіс бойынша үй иесі дастарқан жайып күтіп, шаруасын сұрап біліп, көңілін қалдырмаған. Ондай арнайы келген адамның айтар бұйымтайы көбінесе жүйрік- жорғаға, алғыр тазыға, қыран бүркітке қатысты болады. Ұзатылган қыздың үш жылдан кейін төркініне келіп жұртынан қалағанын сұрауы қолқа салудың, бұйымтай айтудың дәстүрлі қалыптаскан түрі. Қайын жұртына күлкі болмасын, «басынбасын» деп бұйымтайын, қалауын беріп аттандырған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Торғай үстірті''' батысында Оңтүстік Орал мен Мұғалжар тауымен, шығысында Сарыарқамен шектесетін жазық аймақ. == Жер бедері == Солтүстігінде Тобыл маңы аккумуляттік жазығынан оңтүстігінде Шалқартеңізіне дейін 600 км-ге созылады. Ені батыстан шығысқа қарай 300 км. Үстірт негізінен Қостанай облысының аумағында, аздаған бөлігі Ақмола және Қарағанды облыстары жеріне кіреді. Абсолюттік биіктігі батыс және шығыс бөліктерінде 200 300 м, оңтүстігінде Шалқартеңіз ойысына қарай 150 170 м. Солтүстік бөлігі аз тілімделген, көбінесе жазыққа ұласып кетеді. Оңтүстік бөлігінде үстірт беті біртұтас тегіс, беткейі тік. Үстірттің дәл ортасын жарып меридиан бағытында Торғай қолаты өтеді. Оның оң жағасы бойында құрғақ арналар, тұзды көлдер көп. Үстірттің тегіс бетінде аласа төбелер, жондар. бұйратты қыраттар, көлшік ойыстары, жыралар кездеседі. == Геологиялық құрылымы == Геологиялық құрылымы жөнінен эпигерциндік Тұран тақтасына жатады. Қатпарлы іргетастың бетін жапқан мезо-кайнозой шөгінді жыныстары қабатының қалыңдағы ондаған м-ден 200 м-ге дейін барады. == Су жүйесі == Үстірт арқылы Есіл және Тобыл өзендерінің және Торғай қолатының шағын өзендері өтеді. Ірілері: Құсмұрын, Ақсуат, Сарықопа, т.б. Гидролық торы сирек, көбінесе жазда үзіліп қалатын өзендер басым. Бастылары: Торғай, Ырғыз, Өлкейек, Ұлы Жыланшы��. == Климаты == Климаты тым континенттік, құрғақ. Қысы аязды, жазы ыстық. Жылдық жауын-шашын мөлшері 200 300 мм, қаңтардың орташа температурасы –16 18оС, шілденікі 21 24оС. == Топырағы мен өсімдігі == Солтүстік бөлігі қара және қышқыл қызғылт қоңыр топырақты. Мұнда құрғақ дала қалыптасқан. Құмды алқаптарда реликті шоқ қарағай ормандары өседі (Аманқарағай, Орта және оңтүстік бөліктерін бозғылт қызғылт қоңыр топырақты, шөлейтті дала алып жатыр. Қиыр оңтүстік шеті бозғылт қоңыр топырақты жусанды-сораңды шөл. Бұл бөліміне сусыма құм массивтері шоғырланған. Ірілері: Торғай өзен бойындағы Тосын құмы, Ұлы Жыланшық өзен маңындағы Аққұм және Ырғыз маңы құмы. Құмда жусан, еркекшөп, жүзгін басым өскен. Далалық алқаптың көп жері егіншілікке пайдаланылады. Шөлейт және шөл аймақтары мал жайылымы. Өзен аңғарының жайылма шалғындарынан қысқы мал азығы дайындалады. Жер қойнауынан боксит пен қоңыр көмірдің аса бай кен орындары ашылған. Торғай үстіртінің солтүстігінде Наурызым қорығы орналасқан. == Тағы қараңыз == Торғай қолаты Торғай қақпасы == Дереккөздер == Санат:Қазақстан үстірттері Санат:Қостанай облысы географиясы +қымыз ішу ритуалындағы этикет. Ыдыстағы қымыз құйылған соң, қымызаяқ алдымен үй иесіне, одан кейін төрдегі үлкендерге ретімен таратылады да, аяқшы жігіт немесе үй иесі ақсақалдан «бұйырыңыз» деп ықылас сұрайды. Үй иесі ыдысын қос қолдай ұстап, оң қол жағында отырған ең үлкен ақсақалға ұмсынып, ыдысын түйістіреді. Бұлайша ықылас сұрау топты ортада ғана емес, күнделікті қымыз ішуге бас қосқан кезде де жасалады, үй иесінің үлкеннен немесе сыйлы қонақтан ішуге рұқсат сұрау мезіреті, іше бастауға болады дегенді білдіреді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бұқа тартыс''' күш сынасып ойнайтын ойын түрі. Жиында, той-домалақта ойналатын ойынға жігіттің нары ғана шыдас беріп, күшін көрсетіп, өзін қауымға танытады. Алты құлаштай арқанды ортасынан тұйықтап байлап, ойынды басқарушы адам сол түйінді басып тұрады. Екі адам екі жағынан келіп, желкесінен асырып қолтық астынан өткізіп, екі жаққа тартысып күш сынасады. Белгіленген сызықтан асырып сүйреп кеткені жеңімпаз болып табылады. Кейбір өңірлерде қазақтар арасында бұл ойын желке тартыс, серке тартыс, бәйге тартыс деп те аталады. == Дереккөздер == Санат:Қазақтың ұлттық ойындары +'''Бұқар''' жылқының өңделген терісі. Бұқардан қазақы ортада белдік, саба, торсық, аяқкиім және т.б. сияқты тұрмыстық бұйымның сан алуан түрлері жасалды. Ал сүйреткі және бұлқыншақ деп аталатын қымыз құюға арналған ыдыстың түрлерін жылқының артқы санының терісін бітеудей сыпырып алып, арнайы өңдегеннен кейін жасайды. ҚР MOM қорында бұқар теріден жасалған әйелдің көксауыр шоңқайма кебісі сақтаулы. Биік өкшелі, тұмсығы үшкіл тігілген әйел кебісі. Жылқының сауыр терісінен арнайы тәсілмен дайындалған жасыл түсті «көксауыр» деп аталатын теріден жасалған. Ө��шесі мүйізден қабаттап салынып, тайқыланып жонылған. Өкшенің алдына металл тіреме бекітілген. Киер аузын айналдыра ақ, қызыл жіптен ширатылған таңдайша өрнегі жүргізілген. Сірөкшесіне қызыл барқыттан сыңармүйіз оюы бастырылған. == Дереккөздер == Санат:Мал шаруашылығы +'''Бұқара шатыр''' аста, үлкен той-думанда тігілетін үлкен шатыр. Кейбір деректерде Жайықтың күншығыс бетінде Құламбаевтың дүниеден өткен әкесіне берген асына өте көп адам жиналғандығы айтылады. Халықтың көптігі соншалық, киіз үйлермен қатар, 200 адам бірден сыйып кететін Бұқара шатыры да тігілген. Шатырдың ішіне кілем төселіп, ортасына, кілеммен жабылған сандықтың үстіне қойылған таза күмістен жасалган 1,5 пұттық астау қымызға толтырылып, қымызды тостағандарға құйып тұру үшін ішіне күміс керсен салынған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет Санат:Мәдени мұра +'''Бұқаржа''' орта ғасырларда Шығыста қолданылган жақтың түрі. Орта ғасырларда Бұхара қапасы жақсы жақтар жасайтын орталықтардың бірі болды да, онда өндірілген жақтар сыртқа көптеп экспортталды. Жасалған жеріне байланысты бұл жақтар басқа халықтардың тілінде, оның ішінде қазақтарда да «бұқаржақ» деп аталған. Бұқаржа қазақ батырларының қаруы ретінде қазақ ауыз әдебиетінде жиі айтылуы, Бұхарада жасалынған жақтарды қазақ жауынгерлері де сатып алып отырғанын куәләйді. Мұндай жақсы жақтардың қаншалықты қымбат тұрғанын батырлар жырларында кездесетін «он атқа алған бұхаржа», «алты атқа алған адырна» сөз тіркестерінен білуге болады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бұл''' (''Пұл'') дәстүрлі ортада тұтынылған қымбат, қалың мата түрлерінің жалпы атауы. Бұл (пұл) атауы ертеде аса қымбат жібек түрлерінің айырбас элементі ретінде ақша құралы қызметін атқарғандығына байланысты шыққан. Түркі, парсы тілді халықтарда ақшаны пұл деп атау қолданыста әлі бар. Кейбір өңірлерде атаудың бұл деген мағынада қолданылуы бағасын арттыру мәніндегі «бғлдау, бғлдану» сөздеріне негіз болған. Қазақ ұғымында бұл атауы мата деген мағынада қолданылады. Киім-кешек тігуге қазақ әуелде Үндістаннан әкелінетін шытты, батсайыны, Қытай, Орта Азия жібегін, барқытты, зерлі, белдері кездемелерді, мауытыны, масатыны, шұғаны пайдаланған. Қазақ жеріне Жібек жолы арқылы келген бұлдарды айырбас жолымен сауда-саттық жасап алып отырған. Бұл түрлері өз ішінде қалың, жұкалығына, құндылығына байланысты бірнеше топқа жіктеледі. Сырт киімдік бағалы бұлдар: барқыт, тұқаба, берен, биқасап, бүлде, дүрия, қамқа, қойқын, қыжым, мақпал, мауыты, міндала, пайы, баршын, парша, пүліш, саң, тапта, үштал, тібек, шұға, мана, ләмбөк, манат, масаты, борлат, бояқ, бұйдас, зипуын, дабы, сылаң, қасапдар, қаламы, қымқап. Жібек бұлдар: баршын, кініпас, кіріс, күлінкөр, күлдірі, қатипа, батсайы, сірпіңке, сіндіп, тапта, торғын, торқа, шәйі, қырмызы, атлас, кінауыз, маңлық, құлпы. Жұқа бұлдар: зон, ақсұп, борлат, бомази, бояқ, дабы, сыңсыма, сұрып, сәтен, сиса, шағи, бітес, тек, зәріп, саржа, құмаш, орысқол, тайғақ. Арзанқол бұлдар: ләмбік, діке, үлдірік, ләстік, кенеп, шөжім, шыдаған, сұпы, шыт, бөз, тептік, ақзу, күн-түн, тібен, сәлдебөз, меткетон, тіке. Қазақы ортада пұлдың әсіресе, көп қолданыста болған түрі мақпал. Мақпал тығыз тоқылған, жұмсак, түкті барқыттың бір түрі. Мақпалдың үш түрі бар: қарамақпал қара барқыт; қой мақпал түкті пүліш; қырмызы мақпал қызыл күрең барқыт. Бірақ қазақтар мақпал деп көбінесе біртегіс, түті тықыр да қара барқытты атаған. «Мақпалдай қара, мақпалдай жұмсақ» дейтін теңеудің мәні осында. Мақпалдан қамзол, шалбар, киімі тігіледі, тұскиіз жасалады, баскиім тысталады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бұлғары садақ''' жақтың иленіп, өңделген теріден жасалған қабы. Қазақтар оны теріден, матадан жасап, сәнді үлгілерінің беттерін өрнекті металл әшекейлермен (алтын, күміс, жез) әсемдеп, жібек жіптермен кестелеген. Орта ғасырларда Бұлғар елінде тері өндірісі жақсы дамыған, өңделген тері және теріден жасалған бұйымдар сыртқа көптеп шығарылған. Мұндай жұмсақ өңделген терілерді қазақтар келген елінің атауымен бұлғары (былғары) деп атаған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бұлғын ішік''' бұлғын терісінен жасалған, аса бағалы сырт киім. Мғндай киім түрі билік иелері арасында сыйлық ретінде жүрген, қыз жасауына салынған, бас құдаларға кәде сый ретінде берілген. Бір ішікке жиырма-отыз бұлғын терісі кетеді. Түркі-моңғол халықтарының тарихында бекзадалар арасында Бұлғын ішіктің қадірлі сый ретінде жүргені көп айтылады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бұлық''' дәстүрлі қолөнерде сәндік үшін жасалатын, жалпақ шеттік тәрізді әдібін айрықша көрсету үшін киім-кешек, үй бұйымдары мен түрлі жабдықтардың шетіне, жиегіне ұсталатын, салынатын қосымша тігіс, буылтық т.б. Қолданылатын, салынатын бұйымына байланысты әртүрлі аталады. Көрпенің жиегіне салатыны түтік пен шырға. Шалбардың сыртқы тігісі бойына ұзынынан салынатыны жапсырма. Шетін айналдыра қызыл-қара бұлмен көмкерген, екі қабат төсек киіздің көмкермесінің арасына әр түстен салынатын сыздық мата. ҚР МОМ қорындағы бұлық салынған ақ түсті төсек сырмақтың ұзындығы 85 см, ені 87 см, трапеция пішінді етіліп, жиегіне қызыл түсті барқыттан көмкерме ұсталған. Арасына қоңыр түсті бұлмен қапталған киізден бұлық салынған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бұрау''' түйеге артылған жүкті ауғызбас үшін жүктің арқанын бұрап, оның теңді мықтап ұстап тұруын қамтамасыз ететін қысқа оқтау немесе балғаның сабындай ғана болып келетін құрал. Ол жыңғыл, сексеуіл немесе тобылғы сияқты мықты ағаштан жасалады. Мұны тоғанақ деп те атайды. Сондай-ақ желбауды тартып тұратын кішкене жұмыр ағашты да бұрау деп атайды. Киіз үйдің шаңырағына байланған желбаудың ұшын түйістіріп байлап, ауыр зат, қол бұрғыға салма салғанда оны ширату үшін бұрауды пайдаланады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Торпақ''' (лат. Taurus) 12 зодиактік шоқжұлдыздардың бірі. Торпақ аспанның Солтүстік жарты шарында Персей, Тоқты, Кит, Эридан, Таразы, Егіздер, Жетекші аралығында орналасқан (қ. Жұлдыздық аспан картасы). Ең жарық жұлдыздары Сұлусары (Альдебаран), Нат, Альциона. Бұлар 0,8; 1,6 және 2,9-көрінерлік жұлдыздық шамада жалтырап көрінеді. Торпақта Гиад және Үркер деп аталатын екі шашыранды жұлдыз шоғыры бар. Торпақ қараша желтоқсан айларында жақсы көрінеді. Торпақ шоқжұлдызы ==Сілтемелер== «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия Бас редактор Ә. Нысанбаев Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том. Санат:Торпақ (шоқжұлдыз) +'''Бұрлығу''' жылқыны мініске дұрыс пайдаланбаудан пайда болатын ауру. Бұрдығу, топқазы және қарта түйілу деген аурулар жылқы малында тез өршитін аурулар қатарына саналады. Семіз атты қинап міну, жарауы мен бабы дұрыс болмаған атты бәйгеге қосу, саятқа салу жылқыны бұрлығу ауруына шалдықтырады. Ұзақ жүріске жақсылап отатып, суарып шықпаудан аттың ішек-қарны босап, екі қазысы бүрісіп, бір-біріне килігуден тоққазы ауруы өршиді Аттың ішек қырындысы жұқарып, боқ жыны азаюдан қартаға жел толса «қартасы түседі». Осы ауру түрлеріне шалдыққан аттың аузы ашылып, көзі алақтап, бұлшық еттері дірілдеп, кежегесі тартып, аунап түседі де, аяқтарын сермеп, қабырғасын тістей береді. Мұндайда аттың сауырына, жаясына дереу суық су шашып, тік ішегіне темекі тығады. Бұрдыққан, топқазы болған аттардың жемін бірте-бірте көбейте отырып азықтандырады, сиырдың жапасын немесе жылқының жас бопайын сүтке езіп жұтқызады, жаңа сойылған қойдың жынын, жылы қанын береді. Ұдайы көкке тойынатын, ішіндегі боқ-жыны алмасып отырған ат мұндай ауруларға шалдықпайды дейді қариялар. Дәстүрлі ортада оны тексерудің қалыптасқан тәсілі жылқының бопайын (құмалағын) ұстап байқаған, арасына жел жүгірген бопайдың ұмалып, өзінен-өзі сынып кебірленіп тұратындығынан айырған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бұрташ''' малдың зәр шығару қызметін бұзатын ауру түрі. Бұрташқа шалдыққан түйе зәр шығара алмай ары-бері аунай береді. Ондайда өркешінің артына сынық сүйемдей ұзын мыс біз шаншиды. Егер шара әсер етсе, түйе зәр сындырады. Ал бұрташпен ауырған қозы-лақтың кіндігінен үш елі төмен тұстан, «ақ сызық» (үйек) бойымен біз шаншиды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бүгіс тігісі''' әйелдер қолөнеріндегі тігіс тәсілдерінің түрі. Киім жапсарларын, етегін, жең-ұштарын, қалтаның аузын, осы сияқты киім шеттерінің екі шетін қосып бүгетін жағдайда қолданылады. Бүгіп тігудің бұлдың екі шетін ұштастырып үстінен тепшу, жеңнің, етектің шетін бүгу сияқты әртүрлі әдістері бар. Бүгіп тігу үшін шетін тегістеп қайшымен қияды, бұдан соң екі рет бүктейді, бүктегені жазылмау үшін, көктеп, бүктелген шетке шаншым жасап, инені бүгілген шеттің астына өткізеді, шаншымдар б��ктесін шеттеріне қиғаштау түседі. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бүрме''' етті жас күйінде сақтаудың тәсілі. Қой және ірі малды күздің соңына қарай суық түскен кезде сойып, етін өз терісіне бүріп тастайды. Оған ауа кірмеуі керек. Бүрмені тұздап та, тұздамай да сақтай береді. Күзде жасалған бүрме қыс ортасына немесе соңына дейін жас күйінде сақтау үшін жасалатын қам. Бүрмеге бүрілген етті жіліктеп бөліп те немесе санын сандай, қолын қолдай да тұтас бүре береді. Халық тұрмысында бүрмені ашу, бастау да өзіндік оқиға, жаңалық болып табылады. «Пәленшеке бүрме бастапты» дегеннің өзі иесі үшін мәртебе, көршілер үшін сәтті күн. Одан дәметудің ешқандай ерсілігі жоқ. Оған «құтты болсын» да айтылады, ауыз тигізу де парыз. Мал етін жас қалпында, сүрлемей сақтаудың тағы бір жолы жылқыны бауыздап, ішек-қарнын алады да, қайта тігіп, терісін де алмай қалың жауып тастайды және оны ашпайды. Бүтіндей емес біраз бөлігін, яғни бір санын ғана бүрмелеп сақтау тәсілдері де бар. Оны көкек, наурыз кезінде ашып, жаңа соғым сойғандай жіліктеп алады, осылайша жас ет жегендей болады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бүрме''' кесектеп тұралған етті өзінің майы мен сөліне бұқтырып дайындайтын (пісірілетін) тағам түрі. Жергілікті жерлерде мұндай тағамды бөртпе, көмбе, қарын бөртпе деп те атайды. Байырғы ортада осындай тәсілмен пісірілген етті суыған соң қарынға салып, тоңазытып қойып, көп ретте сапарға шыққан жолаушылар жолазыққа тұтынған. ==Бүрме== Бұл қысы қатты болатын жерлердің тұрғындары жасайтын тәсіл. Алғашқы суық түскенкезде қыс айларында желінетін ұсақ мал жемшөпке ортақ болмас үшін және арықтап кетпес үшін семіз кезінде сойып, ұшасын мүшелеген соң, тұздап өз қарнына салып, аузын буады да, шошалаға апарып қояды. Ет өз сөлімен тұзы сіңіп көктемге дейін сақтала береді. Бүрменің тағы бір түрі етпен қоса, үйітіліп, жуылған бас-сирақты, тазаланған ішек-қарынды бәрін қосып, малдың өзінің терісіне орап, сыртынан таңып қояды. Бас ұстауға лайық сыйлы қонақ келгенде мал сойып әуре болып жатпай-ақ, дайын бүрмедегі сыбағанықазанға салады. Халқымыз қыстық алмай сақтаудың небір әдістерін бұрыннан-ақ білген. Бүрмеге салынатын еттің тұзы артық та, кем де болмауы тиіс. Тұзы көп болса, ет сіресіп қатпайды және сорпасы ащы болып ішуге жарамай қалады. Сорпаның тұзы ащы болып кеткен жағдайда қазанға бір қайнағаннан кейін қарағайдың екі-үш кесек кесек көмірін дәкеге түйіп, сорпаға салып жіберсе, тұзын сорып алады. ==Тағы қараңыз== *Жаужұмыр *Жаубүйрек *Бесбармақ *Құырдақ *Жент ==Дереккөздер== Сегізбайұлы Кәдірбек С30 Қазақы дастарған Алматы: ”Атамұра”, 2011. 192. == Дереккөздер == Санат:Тағамдар Санат:Қазақ асханасы +'''Бүрмелі кимешек''' кимешек түрі. Бет жағы шаршы келіп, төменгі ұзын ұшы омырауға түсіп, төбесі жинақтала келе түйілетін Бүрмелі кимешектің үстіне кейде бөрікше киіледі. Бүрмелі кимешек Сыр өң��рі әйелдерінің арасында да кең тараған. Оңтүстік өңірдің әйелдері матаны ұзыннан екіге бүктеп жартылай кесіп, оны қайта жалғай тігіп, тігісін арқасының суағар тұсына келтіреді. Жетісу келіншектерінің кимешектерінің үлгілері де аса мол, байлау үлгілері де тартымды келеді. Кимешек әшекейсіз болмайды. Әшекей орнына алтын, күміс, лағыл, ақық, шырымтал (слюда), меруерт секілді металл және қымбат бағалы тастар қолданылған. Әрине, олар да әйелдің жас мөлшеріне, әлеуметтік орнына орай тағылған. Кимешек пен оның алдыңғы өңірі ою-өрнексіз болмаған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Былғары өңдеу''' мал терілерін илеп, бояп, өн беру. Ертеден келе жатқан, жақсы дамып жетілген өнер. Илеуі қанып, бояуы сіңген былғары су тартып езілмейді. Одан жасалған мүлік шегені берік ұстайды, тігісі де ыдырамайды және өзі тұтынуға төзімді әрі әдемі. Былғарының бірнеше түрі бар. Олар: көксауыр, өпайке, былғары, құрым (хром), көзел, шегірен, сақтиян, ұлтан т.б. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бытыра дәрі''' ұнтақ дәріден арнайы тәсілмен біріктіліп жасалған кесек дәрі, оқ. Емдеуге қолданылатын дәрі ұнтақталып, араластырылып әзір болған соңтақтайдың үстіне аздап су шашып, оның үстінен дәрі ұнтағын шаша сеуіп, тақтайды аздап шайқай қозғайды. Дәрі біркелкі дымданған соң бетін қауырсынмен немесе бір шоқ қылмен сипап өткенде дәрі домалақтана қалады. Жасалып болған соң кептіріп алып сақтап қояды. Бытыра дәрі ішуге, алып жүруге және созылмалы ауруларға ұзақ уақыт тұтынуға қолайлы. Алайда тез сіңетін, дереу әсер ететін қайнатпа немесе сұйық дәріге қарағанда Бытыра дәрі баяу сіңетіндіктен, сапасы төмен деп есептеледі. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бізкесте''' бізбен тігілетін кестелеудің бір тәсілі. Бізкесте дөңгелек немесе төрт бұрышты етіліп кергіш ағашқа керілген материалдың бетіне түсірілген ою-өрнек бойынша қармақты бізбен кермелеп шалу арқылы кестеленеді. Кергіш ағаш тігушінің қолы еркін жетігі тұратындай болып жасалу керек. Матаны біркелкі етіп керіп, тігуші өзінің қалаған ою-өрнегін сызып түсіреді. Матаға ою-өрнекті сызып түсіру үшін жарты қасықтай сүтке бір қасықтай тұз салып, әбден араластырып, біраздан кейін сызуға болады. Кергішке кергеннен кейін қармақ бізбен жіптің жуандығын, өңін келтіріп отырып кестелейді. Жіптің жуандығы біркелкі болса, кесте де біркелкі болып түседі. Бізкестенің шым кесте және әредік кесте деген екі түрі бар. Шым кесте деп материалдың ашық жерін қалдырмай немесе ашық орынды өте aт қалдырып, тұтас кестеленген шымқай кестені айтады. Ол тәсілмен түскиіз, сандыққап, мақпал шапан, жастықтың көзі, орамалдың шеті, жастық жппе төсек жапқыш, сәукеле сияқты басқа да көптеген киімдерге кесте тігіледі. Әредік кесте тақия, балақ, өңір, жаға, етек, әйелдердің тымағы, кең қоныш етікіердің бұрыш-бұрышы сияқты зат бөлігіне тігіледі немесе бөлек тігіліп қондырылады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Біз шаншар''' еліміздің шығыс, оңтүстік өңірлерінде жаушы болып келгендіктің белгісі ретінде жасалатын рәсім. Түстік ас түсте, жаз кезінде таяқтың көлеңкесі жоғалып, күн шаңырақтың үстіне тіке шаншылған кезде ішіледі. Бұл кезде келген жолаушы, қонақ шайын ішіп, сыбағалы асын жеген соң аттанады. Ал «біз шаншуға» келгендер ешкіммен сөйлеспей, аттарының ер-тоқымын бір жерге жиып, түскі асын ішкен соң да кетпей жатып алады. Үй иесі қонақасыға кешінде мал сояды. Келгендер ертеңінде сиыр түсте үн-түнсіз аттанып кетеді. Мұндайда келетіндер, көбінесе ылғи шалдар болады. Қонақтар кеткен соң үйдегілер бұл сырды біле қойып, сырмақ қағады. Қайрағын іздейді. Сырмаққа шаншылған бізді көреді, қайрақтың жоғалғанын біледі. Бұл «ұл ержетті, қыз бойжетті, бала бізде бар, қаса сұлу сізде бар, жекжат болайық» деген ишарат. Қызы бар үй қайрақты сұрамаса, бір жетіден соң әлгі шалдар және келіп, құда түседі. Әкесіне қарап ұлын, шешесіне қарап қызын сынайды. Қазақ кейде құдалықты осылай да бастайды. Қазақта бізді көбінесе ұлдар, еркектер пайдаланады. Ал қыздардың тігін құралы ине. Біз қатты қайырымға керек те, ине кестеге, киім-кешекке, жеңіл-желпі жұмысқа қажет. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +ежелгі бекіністі мекен. Түркістан облысы Созақ ауданы Созақ ауылының оңтүстік жағынан 11 км жерде орналасқан. Оны 1947 жылы Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедиция (жетекшісі А.Н.Бернштам) зерттеген. Төбеттөбе мекенінің көрінісі сопақша келген төбешік. Оның ауданы 110×90 м, биіктігі 4,5 м. Зерттеу жұмыстары барысында төбешік үстінен жинастырылып алынған көзелердің сынықтарына қарағанда Төбеттөбе б.з.б. ғасыр мен б.з. ғасыр аралығында өмір сүрген жергілікті халықтың жұрты. Санат:Тарих +'''Бізділік''' ұшы қашау тәрізді қайралған, геометриялық фигуралар сызуға, яки арнаулы өрнек салуға қолданылатын болат біз. Металға батыра, ырғай отырып өрнектің өрісін толтыруға пайдаланады. Атау екі сөздің бірігіп айтылуынан пайда болған: біз және білдік. Мұның алғашқысы кәдімгі біз. Білдік деп қырып-қырнап, ойып, ағаштан ыдыс жасаған кезде оны бекітіп, айналдырып тұратын құралды айтқан. Сонда бізділік дегеніміз ырғап, айналдырып отырып өрнек сапатын құрал болып шығады. Оны безеу біз, кейде мыңырғақ деп те атайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Білте басу''' қалың көрпе сияқты бұйымдардың ішіндегі мақта, жүнді сырғытпай тоқтату үшін үстіңгі бетінен шүберектен жасалған түймелерді іліп сыру. Білте орнына қалың шүберек салуды түймелеп салу деп атайды. Сондай-ақ тағы бір түрінде көрпе, тоқым тіккенде тігіннің шеткі емеурініне бөлек бұлдан (матадан) ширатып емеріп тіккенді де білте салып тігу деп атайды. Кейде оны бұлық салу деп те атайды. Бұлық кемерден сәл өзгеше. Бұлықтың ішіне ширатып жүн жіп салып оның көлемі мен жуандығын арттырады, кейбірінің көлемі адамның сұқ саусағына дейін жететіндей ірі көлемде болады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бір''' халықтық өлшем бірлігіндегі шамалап, долбарлап алынатын өлшем. Ол көпке мәлім қарапайым түсініктерге негізделген орташа шамада алынады. Мұндай шамаларды білдіретін ұғым атаулары сандық және белгісіздік мәні бар бір сөзіне өлшем негізі етіп алынған адам мүшесінің атауының қоса айтылуымен жасалады. Мысалы, бір құлаш, біруыс, бір шөкім, бір шымшым т.б. '''Бір асым''' көбінесе етке байланысты қолданылатын өлшем қосымшаларымен асылатын жамбас, асықты жілік сияқты мүшелер. Жілікке қосымша сүбе және қара қабырғалар міндетті түрде салынатын болса, ретіне қарай омыртқа, белдеме, қар және тоқбан жілік, жауырындар қосылады. Яғни Бір асым ет бір жілік (ет) деген өлшеммен де белгіленеді. '''Бір қайнатым''' бір қайнатуға жарарлық сұйық заттың мөлшерін білдіретін өлшем. Шамамен 2-3 литр мөлшерінде. '''Бір құлаш''' жазып тұрғандағы екі қол арасының ұзындығындай өлшем. Құпашпен ертеде арқан-жіптердің ұзындығын, шықырау құдықтардың терендігін т.б. ұзындық, биіктік, тереңдік мөлшерін белгілеген. '''Бір уыс''' қолдың саусақтарын біріктіріп тұрғанда алақан ішіне сыярлықтай мөлшерді білдіретін халықтық жоғарылау мөлшердің аталмайтын себебі көшпелі ортада шайдың көп таптыра бермейтін және қымбаттылығына байланысты болса керек. '''Бір шымшым''' бас бармақ және сұқ саусақпен шымшып алған ұнтақтың мөлшеріне қатысты пайдаланылатын өлшемнің атауы. Көбінесе қазақы ортада ерекше қастерленген тұзга байланысты қолданылады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бірата''' екі-үш ұрпақтан (ата әке бала) тұратын патронимиялық құрылым. Төрт ұрпақтан тұратын мұндай агнаттық құрылым сирек те болса кездесетін. Дегенмен, біратаның басым көпшілігі жоғарыда айтылғандай екі-үш ұрпақтан құралды. Біратаны ата балалары деп те атай береді. Қазан төңкерісіне дейінгі орыс тарихнамасында шаруашылық ауыл () деген атпен белгілі. Дәстүрлі қазақы ортадағы материалдық және рухани игіліктің басты өндірушілері, яғни экономикалық және рухани (мәдени, ғұрыптық және т.б.) қарекеттің бірден бір корпоративтік субъектілері болды. Ауылдың негізгі әлеуметтік ұйытқысы екі-үш ұрпақтан тұратын әулет болғанымен шаруашылық және қажетттілікке байланысты оның құрамына екі немесе үш, кейде төрт-бес атадан қосылатын туыстары да, тіпті, кірмелер де кірді. Үлкен күшті қажет етпейтін күнделікті шаруашылық, ғұрыптық және тұрмыстық қарекетті атқаруға біратаның әлеуметтік қауқары жеткенмен, ауқымды өндірістік операциялар мен жағынан да аса маңызды, әрі көлемді ғұрыптық немесе мерекелік шараларды бірнеше біраталар бірлесе атқарып отырды (қырқым, қыстау үйлер, қора-қопсы салу, көш-кон ұйымдастыру т.с.с.). Яғни экономикалық жағынан да, тұрғыдан да негізделген өзара әлеуметтік қатынастарға түсті. Демографиялық шегі мен әлеуметтік шекарасы экономикалық, экологиялық, тұрғыдан негізделген, шежірелік жосынның жеті аталық принципімен бұл қатынастардың жүйесі, түптеп келгенде, жеті аталық ру-қауымның әлеуметтік- экономикалық және құрылымы болып табылады. Демек, жетіата осы қатынастардың бірден бір ұйымдық формасы. Біратаның әлеуметтік құрамы мен демографиялық мөлшері оның экономикалық ресурсына байланысты болды. Деректер бай әулеттердің ауылы орта есеппен 9-15, орташалардың 5-8, кедейлердің 2-3 шаңырақтардан тұрғандығын көрсетеді. Алайда жылдың жылы мезгілі жаз айларында жайылымдағы шөптің құнарлылығы мен өсімталдығы ерекше артқан кезеңде бірнеше біраталар уақытша бірігіп, үлкен ауылға айналып отырды. Қазан төңкерісіне дейінгі орыс зерттеушілері мұндай ауылдағы отбасылардың саны кейде 100, тіпті, 150-ге дейін жететіндігін жазды. Бірақ бұл көрсеткіштер XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ даласында жүргізілген саяси әкімшілік реформалардың нәтижесінде, осының тікелей салдары болып табылатын қазақ жерінің орыс мемлекетінің меншігі болып жариялануына байланысты күрт өзгерді. Жер тапшылығына байланысты байлардың жаз мерзіміндегі ауылдарының құрамындағы отбасылардың саны енді 50 60-тан асқан жоқ. Бұл тенденция орыс отаршылдығының уақыт өткен сайын күшеюіне байланысты өрши берді. Жылдың суық мезгілдерінде қара күз деп аталатын күздің соңғы айында, қыста және ерте көктемде үлкен ауылдар әулеттік (бірата) принцип бойынша әлеуметтік негізі біратадан тұратын шағын ауылдарға бөлініп кетіп отырды. Соңғы кезде кейбір қазақстандық зерттеулерде біратадан тұратын шағын ауылды шағын қауым, ал жоғарыда аталған үлкен ауылды кеңейтілген қауым ретінде қарастырылып жүр. Шынтуайтында, қазақы ортадағы бірден бір қауым жетіаталық экзогамиялық құрылым. Жетіаталық ру-қауымның жылдың жылы мезгілдерінде үлкен, ал суық мерзімдерде шағын ауылдарға сегменттелуін оның экологиялық бейімделу стратегиясы деп бағамдаған жөн. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бір қабатын беру''' ұзатылған қыздың артынан жыл уақыты шамасында апарылатын «төсек орын апарудың» тағы бір атауы. Жасауын беріп ұзатқан соң жылға таман уақытта қыздың тағы да бір қабат төсек орнын апарады. Оған аты айтып тұрғандай көрпе, жастық, төсек, сырмақ, шымылдық сынды т.б. заттар кіреді. Бұл аталған заттар бұған дейін де қыз жасауының құрамында болған, алайда жылға жуық мерзімде, сәбилі болуға таяған мезгілде берілетін тағы бір қабат жасау-жабдығы болып табылады. Яғни бір қабатын беру өсіп-өну, көбеюге қатысты атқарылатын екі қабат ұғымына тікелей қатысы бар ғұрыптық шаралардың қатарына жатады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Біратар''' мылтықтың оқ-дәрісін сақтауға қолданылатын дәрі сауытша. Ол мүйіздерден жасалып, жуан жақтарымен ортақ ағаш түпке орнатылған екі шақшадан тұрады. Әр шақшасында бір атуға өлшеніп салынған дәрісі болады. Шақшалардың ағаш түбі��де тігінен тесік жасалып, одан мойынға асуға арнапған ұзын тері қауысбаудың екі ұшы өткізіліп, ұштары түйіледі. Біратардың шақшаларының ауыздары теріден оралып жасалған тығындармен жабылады. Тығындар иықбауға байланған жіңішке қайыс бауларға бекітіледі. Иықбауға тағы бір кішкене жіңішке қайыспен пистон салуға арналған тері сауытша ілінеді. Сауытшаның аузы басы жарты сфера формалы жасалған ағаш тығынмен жабылады. Сауытша ілінген жіңішке қайыстың бір ұшы оның тығынының ортасынан, ал екінші ұшы сауытшаның бір бүйіріндегі тесіктен өткізіліп байланған. Бұл біратардың әр шақшасында бір атуға өлшеніп салынған дәрі болды. Біратарды қазақтар 19 ғасырда қолданып, мойынға асып алып жүрген. Осындай біратардың бірнешеуін мойнына асып қойған аңшы немесе жауынгер қажет кезінде сәл еңкейіп мылтық таңдайына оқты сала қояды. ҚР MOM қорында XIX ғасырда жасалған біратар сақтаулы. Мүйізден жасалған екі бөліктен тұратын ұзынша шақша жуан жақтарымен ағаш түпке орнатылып кигізілген. Мойынға немесе белдікке ілетін қайыс бауы шақша мен тері тығынды да ортасынан біріктіріп тұр. Біратардың шақшалары ауыздары теріден оралып жасалған тығынмен жабылады. Өлшемдері: ұзындығы 14,3 см, диаметрі 3,5 см. Басындағы тығынының ұзындығы см, ені 1,4 см. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Біртуған''' түйе тұқымының бір түрі, үлек пен інгеннің бірінші ұрпағы. Біртуған тұқымы айыр түйе мен нардың барлық жақсы қасиеттерін өз бойына дарытқан. Нарға қарағанда кішілеу болғанымен, суыққа төзімді, жүн өнімін көбірек береді. Халық арасында таза асыл тұқымды үлек пен айыр інгеннің ортасынан туған біртуғанды құлпатша, айыр бура мен аруанадан туғанын бекпатша деп атайды. Айыр түйе мен біртуғанды қоспақ туады. Қоспақ түйе өркеші ұшы ғана айыр болып келеді. Өркешінің айыры кең болса оны мырза қоспақ деп атайды. Қоспақ айыр түйеге қарағанда әлді болады. Бірақ нар мен біртуғанға қарағанда әлсіз. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Біртұтам''' бір қолымен сығымдап ұстағанда төрт бес еліге тең ұзындық өлшемі. Бұл өлшем тағы басқа да дәстүрлі өлшемдермен қатар қазақтың тіршілік қамы жүйесінің барлық салаларында қолданылды. Мысалы, қамшы сабының ұзындығы екі-үш тұтамнан кем болмау керек, ал, қамшының басы сабынан бір тұтамға ұзын жасалуы керек деген сияқты. Сондай-ақ қысқа, келте, аласа, пәс деп келетін шағын заттардың немесе құбылыстардың метафоралық эквивалентгері ретінде де қолданылды. Мұның айқын мысалы ретінде «Өтіріктің құйрығы бір-ақ тұтам» деп келетін белгілі мақалды келтіруге болады. Мұнда біртұтам ұғымының қолданысы аллегориялық, метафоралық тәсілі арқылы алдаудың, өтірік айтудың «ғұмырының» тым келте екендігін көрсетіп отыр. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +Бітеу сою мес, тұлып жасау немесе қыл жібермей таза сою үшін малдың терісін бүтін сылу, іреу тәсілі. Мал бауыздалғаннан кейін, әдеттегі мал сойғандай теріні ортасынан екіге жара кеспей, басын, төрт сирағын буынынан кесіп, теріден ажыратып алып тастап, артқы бір сирақ буынының ішкі жағынан шабын бойлата, екінші артқы сирақ буынының ішкі жағына қарай түзулеп тіліп алады. Одан ары сирақ айналасы теріден ажыратылып, екі тірсегін тесіп көлденең жұмыр ағаш өткізіліп, ағаш ортасынан жіп бекітіліп, бақанға немесе белағашқа көтеріліп байланады. Ендігі кезекте сирақ теріден шапқа дейін толығымен сыдырылып, кұйрығына май жібермей пышақ көмегімен шығарып алғаннан кейін, терінің іш жағын сыртына айналдырып отырып, ет жібермей пышақпен, қолмен іреп мойнына дейін толығымен сыпырып алады. Артқы тесігі жоқ «бітеу болып туған» төл өлгенде терісін бітеу сойып, терісінен долық деп аталатын ғұрыптық ыдыс жасаған. Бақсылардың ғұрыптық киімі саналатын бөрікті жасау үшін аққудың терісін бітеу сойып дайындаған. Аң терісін ғұрыптық мақсатта пайдаланудың осы тектес бір мысалын «Қамбар батыр» жырының төмендегі жолдарынан көруге болады: ''...Патшадан пәрмен болған соң ''Келмембет мінді атына ''Бітеу сойып аққудың ''Терісін киді басына ''Жөнеліп кетіп барады ''Қырық жігіт ертіп қасына... Бұл жолдардан бақсының аққу терісінен киім киетіні сияқты ырым-жоралғылық мәнге ие құбылысты аңғаруға болады. Әртүрлі ахуалдарға сай пайдалану үшін аң, мал терілерін бітеу сойып алады. Мысалы, аңшылықта, саятшылықта шырғаға пайдаланатын қоян, түлкіні терісімен бітеу сойып пайдаланады. Сондай-ақ інген, бие, сиырдың туа сала төлі өлген жағдайда оны бітеу сойып, ішіне қоға, шөп тығып тұлыбын жасап, сауар алдында иіту үшін иіскетіп алады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бітпес''' ою-өрнектің ерекше түрі, әрі үздіксіз жалғаса беретін осындай ою-өрнектер салынған немесе кестеленген киіз, яғни түскиіз түрі. Киізге аталмыш ою-өрнекті бұлдап ойып жасап алып, бастырып, әдіптеп тігеді. Мұны түскиіз деп атайды. Сондай-ақ арнайы дайындалғап бұлды бітпес ою-өрнегімен кестелеуді түскесте дейді. ҚР MOM қорында сақтаулы Павлодар облысының Баянауыл өңірінде жасалған бітпес түскиіз сақтаулы. Оныц ұзындығы 50 см, ені 65 см. Ақ, қоңыр түсті талдырма киіздің табағы тұтастай коңыр түсті мақта-матамен шаршыларға бөлініп, ішіне біртекті тұлға мүйіз, көгеріс өрнектері бастырылған. Табағы мен қасы айналдыра сұр түсті мақта матамен жиектелген. Көмкермесіне тармақты мүйіз оюы қиылған мата сырылған. Қасының жоғары жағында қара түсті мақта матадан бау тағылған. Мұндай түскиіз бен түскестенің ерекше көлемді және бай әшекейленген түрлерін әдетте ауқатты отбасылар ұстанған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет Санат:Тұрмыстық заттар Санат:Киіз үй +'''Төлебаев Райыс Қажыкенұлы''' (15 Қаңтар 1941 жылы туған, Шығыс Қазақстан облысы Жарма ауданы Шар станциясы) медицина ғылымының докторы (1992), профессор (1994), Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының академигі (2003), Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері (2002). ==Қысқаша өмірбаяны:== 1964 жылы Семей мемлекеттік медицина институтын (қазіргі Семей мемлекеттік медицина академиясы) бітірген. 1964–1967 жылдары Жамбыл облысында дәрігер. 1970–1975 жылдары Өлкелік патология ғылыми-зерттеу институтында директор. 1975–1987 жылдары Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінде директор. 1987–1991 жылдары Гигиена және кәсіби аурулар ғылыми-зерттеу институтының Өскемен бөлімшесінде директор. 1993–1997 жылдары Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік медицина академиясында ректор. 1997–2001 жылдары Астана мемлекеттік медицина академиясында ректор болды. 2001 жылдан кафедра меңгерушісі қызметін атқарады. Негізгі ғылыми еңбектері мәселелеріне арналған. +'''Бітістіру''' қазақтың дәстүрлі әдеттік заңында ел бірлігін көздеген құқықтық ұстанымдардың бірі. Қандай да бір даудың асқынып, ел іші айықпас араздыққа ұласып бара жатса, билер өзара ақылдасып, екі жақты бітімге келуге шақырады. Ондайды бітіспес дауға қалды деп атайды. Осындай бір істің қалай атқарылғаны жөніндегі төмендегі дерек көп жайдың басын ашады: «Ауыл ішіп отырған көлшік басында балалар суға түсіп жатады. Бір шал айғайлап балаларды қуады. Шалдың астындағы байтал үркек екен, балаларды қуа бергенде тымағы түсіп кетіп, байтал содан үркіп, шалды қғлатып кетіп, шал содан өледі екен. Ол заманда ер адамның құны мың қой немесе жүз ірі қара екен. Екі жақ келісе алмай екі-үш жыл жүріпті. Келice алмай жүргендерін естіп Сырым: «Билігін маған берсе бітірер едім», дейді. Ауыл ақсақалдары келісім береді. Сонда Сырым: ''Әуелі қаққа шомылған бала тентек ''Екінші, оны қуған шал тентек ''Үшінші, ұшып түскен бөрік тентек ''Төртінші, үркіп жыққан байтал тентек деп құнның төрттен бірін төлеткен екен деседі. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Гак''' мал мойнына тағылатын қоңырау. Қаңылтыр темірден, мыстан жасалатын гак шұңғыл дүңгіршек ыдысқа ұқсайды. Төмен жағы ашық, конус немесе цилиндр тәрізді етіп жасалады. Жоғарғы тұсына тойнақ орнатылады. Тойнаққа қайыс бүлдірге өткізіп, мал мойнына тағып қояды. Ашық қуысында гак қабырғасына тиген кезде дыбыс шығаратын көлемі шағын, ұзынша келген металл «тілі» қайыс немесе жіппен коңыраудың ернеуінен жоғары ілінеді. Гак жайылып жүрген мал бағытын, қайда жүргенін біліп отыру үшін қолданылады. Этнографиялық мәліметтерге қарағанда, гак малға көз тиюден де қорғайды. Гакты көбінесе жас бота, сондай-ақ бөлініп қалатын саяқ, қашаған малдың мойнына тағады. Қой-ешкіге арналған гак түрі шағын, жеңіл болады. Ертеректе бәсіреге алған бота, торпақ мойнына ерекшелеп көрсету үшін кейде әшекейлі күміс қоңырау ілген. Мұндай сәндік қоңыраулар жас малдың мойнына өсіп жетілгенге дейін тағылып, табынға қосылатын кезде шешіледі. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Гүл өрнегі''' байырғы қазақ қолонерінде қолданылған гүл бейнеленген ою-өрнек топтамасы, өрнек түрлері. Гүл өрнегі қазақтың сәндік қолөнер және тұрмыстық бұйымдарында өсімдіктің сабақтары, жапырағы, гүл қауызы мен шоғыры түрінде жеке-жеке, кейде көптеген тармақтарға желіленіп, табиғи қалпына жақын етіліп бейнеленеді. Бір-бірімен айқасып, түрлі ретпен әрқандай композицияда орналасады. Қазақ қолөнерінде гүл өрнегінің кеңінен қолданысқа енуі мен таралуы ислам дінінің келуімен және отырықшы халықтармен болған мәдени байланыстар нәтижесінде қалыптасты. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Гүң''' әскери атақ. Цинь империясында қолданылған мансап дәрежесінің сайд, уаң (ван), бәйл, бейістен кейінгі бесінші деңгейіне саналатын әскери лауазым, шен атауы. Гүң лауазымы XX ғасырдың басына дейін қолданылған. Бұл лауазым қазақ қоғамындағы старшындық лауазыммен деңгейлес. Қазақ сұлтандарынан ең алғаш қытайдың гүң лауазымын Абылайдың үшінші ұлы Әділ сұлтан алған. Үйсін елінің 25 руын билеген Әділге Цинь императоры 1773 жылы гүң шенін берген. Бұл лауазымды қытайлықтар қазақ билеушілеріне мұрагерлік дәстүрмен жалғастырып беріп отырған. Мысалы, Әділ сұлтанның баласы Құланның да гүң атағы болған. 1832 жылы Құлан қайтыс болғаннан кейін оның баласы Хәкімбекке гүң лауазымы мұрагерлік жолмен өтетінін хабарлаған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +Ғарасат күні ислам дінінің түсіндіруі бойынша дүниеде қайта тірілген адамдардың Алланың алдында жауап беруі үшін жиналатын жері, орны, мақшар. Бұл дүниеден озған адамның бәрі ғарасатқа аттанады. Мұндай орынды ғарасат майданы (майдан деген көне сөз «алаң», «орын», «жер» дегенді білдіреді), ал жауап беретін күнді ақырет күні, қиямет-қайым күні деп атайды. Ғарасат күні майданында әрбір адамның жақсы-жаман істері таразыланады, ақ-қарасы тексеріледі. Ол үшін Мұхаммедтің (с.ғ.с.) әрбір үмбеті шариғат бойынша ақыреттің қамын жеуі керек: ораза ұстап, намаз оқып, құрбандық шалып, пітір-садақа беру сияқты мұсылмандық парыздарын орындайды. Ғарасат күні бүкіл дүние астан-кестен болып, өлгендер қайта тіріліп, мақшарға (ғарасатқа) жиналады. Жиналған адамдардың бәрі тіп-тік, түрегеліп тұрады. Солай тұрып, жауап береді. Ғарасат майданында жанып тұрған от болады. Оны ғарасат оты дейді. Әркім өз ісіне жауап береді. Бұл күні біреуге біреу ара түсе алмайды. Пайғамбарлардың ішінен Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбардың араласуымен мұсылмандардан жауап алынып, қолданылатын жаза түрі белгіленеді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ғарафа''' мұсылмандық ғибадаттағы канондық ұғым, оразаның ақырғы түні мен ғарапа кешінде Меккеге қажылық парызын өтей барған мұсылмандар құрбандық шалып, Ғарафа күнін өткізетін, қажылық рәсімдерін жасайтын таудың атауы. Бұл тау Мекке қаласынан 25 шақырым жерде орналасқан. Кейбір діни аңыздарда осы тауда Адамата мен Хауана жұмақтан қуылғаннан кейін 40 жылдан кейін бір-біріне зарығып жүріп кездескен деседі. Ғарафада болу рәсімі түс а��ғаннан кейін, құрбан айттың бірінші күні таң намазына дейін өтеледі. Қазақ арасында кей аймақтарда айт алдындағы күні кешке дастарқан жасап, қонақ шақыруды арапаға шақыру дейді. Арапаға көбіне туған-туыс, көршілер шақырылады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ғұмыр''' діни ұғым бойынша адамның пәни дүниедегі тіршілігінің уақыты. Халық пайымы бойынша Алла Тағала адамға өмір сүруді нәсіп еткен және оның ғұмырының ұзақ не қысқа болуы оның әуелде пешенесіне (маңдайына) жазылған. Алайда дәстүрлі ортада ғұмыр жасың ұзақ болсын, ақ сақалды сары тісті бол, жағың түспей жамандық көрме деп, үлкен кісілер ризалықпен айтатын тілектер пешенеге жазылған адамның ғұмырын ұзартады, ал қарғыс қысқартады деген түсінік қалыптасқан. Сондықтан «Ғұмыр берсін! Ғұмырлы бол!» деген тілектер айтылады. Қоғамдық санада адамның жалған өмірдегі ғұмыр жасын жақсы істер, жақсы амалдар ұзартады, ал теріс, зиянды, жаман әрекеттер адамның ғұмыр жасын қысқартады деген ұғым орныққан. Адамның ғұмыры туралы қазақы ұғымның мәні Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының 1912 жылы «Айқап» журналында жарық көрген «Адам һәм оның ғұмыры» атты әйгілі жақсы ашылады: ''«Дүниені тамам қылып жаратып болған соң, көкті уа жерді жаратушы адамды һәм ғайри мақұлықтарды өз дарқанына шақырыпты: әрқайсысына біртүрлі мінез беру, дүниеде тұрған мезгілде һәм әрқайсысына белгілі ғұмыр беруге. Әуелі барған адам болыпты, һәм оған айтыпты:'' ''Сен, адам, тәжісің, сенің суретің мағыналы артық болды, саған сөйлер сөз һәм ақыл берілді, саған барша мақлұқаттар төмен болып хакіміңде болар, сен олардың баршасына хүкім қылып тұрарсың, қырдағы шөп һәм ағаштардың жұмысы саған қарайды, өзің жер үстінде 30 жыл ғұмыр сүрерсің, деп.'' ''Сонда адам разы болмай, бір жағына бұрылып кетіп, өзіне-өзі айтыпты: «Егәр мен дүниенің патшасы болсам, Һәм маған барша дүниедегі жоқ сапалар тиісті болса бір 30 жыл ғұмыр сүргеннің не пайдасы бар?» деп, адам бағзы бір көбірек ғұмыр сүруге бұйырылған жануарларға ғажап қылып, көре алмай қарап тұрыпты.'' ''Содан соң бір уақытта есекке келіпті, есекке айтқаны мынау:'' ''Сен, жаза көріп, мехнат, машақат көріп жүрерсің, таяқтан өлгенше шаршап, болдырып жүрерсің, тыныштығың аз болып, жейтін тамағың дәмсіз шөп болар, һәм ғұмырың елу жыл болсын, дейді.'' ''Есек тізесінен жығылып, басын жерге ұрып сұрапты:'' ''- Әгәрмен дүниеде сондай азатпенен жүретін болғанда, менің ғұмырымды 20 жылдай азайтса, тәyip болар еді. дейді.'' ''Сол уақытта адам жақындап келіп арыз қылып сұрапты:'' ''- Есектің тастап тұрған 20 жасы менің ғұмырыма қосылса екен, деп, һәм разылық алыпты.'' ''Онан соң иттің кезегі келіп, оған айтыпты:'' ''- Сенің міндетті жұмысың үй күзету болар, һәм нәрселерге қарауыл болу, шынжырлаулы тұрып, һәм сол уақытта айға да үруге міндеттісің, өзің сүйек кемірерсің, ғұмырың дүниеде қырық жыл болар, деп.'' ''Ит бас ұрып, арыз қылыпты:'' ''- Әгәр мен дүниеде сондай қорлықпенен тұруға бұйырылған болғанда, адамның үйін, һәм уа нәрселерін күзетіп қарауыл болып, һәм сүйек кеміріп күнелтетін болғанда менің жасымды 20 жылдай азайтқанда жақсы болар еді, деп.'' ''Сол уақытта адам қайтадан келіп, иттің алмай тұрған 20 жасын сұрай бастапты, һәм адам арызына тағы да разылық алыпты.'' ''Ең соңында кезек маймылға келіпті. Оған айтылған сөз мынау:'' ''- Сенің адамға бір-ақ сыртқы сипатың ұқсар, бірақ сол уақытта бала рәуішті ақымақ боларсың, жүргенде беліңді бүкірейтіп жүрерсін, балаларға ермек боларсың, һәм үлкен кісілерге ойын болыл дүниеде 60 жыл жүрерсің.'' ''Маймыл сорлы тізесінен тұра қалып арыз қылыпты:'' ''- Әгәр мен адамға бір-ақ сыртым ұқсайтын болса, һәм ақымақ болып, балаларға, кім болса соған, ермек болатын болсам, менің ғұмырымды 30 жылдай қысқартса тәуір болар еді, деп арызын айтып бара жатқанда, бір жағынан тағы адам келіп, сол маймылдың тастап жатқан 30 жасын тағы сұрапты. Бұ жолы да ерінбей жүрген адамның арызы қабыл болыпты.'' ''Сонан соң барша мақұлықтар өз жұмыстарын біліп, бет-бетіменен тарапты. Сонда адам да барып, өзіне әуел берген 30 жылдың ішінде бақытты дәурен сүріп, еш уайымсыз жас жігіт болып тұрыпты. Онан соң отыздан асып елуге шейін қатты жұмыстар қылып, мехнаттарменен жүріпті, түрлі шаруа қылып, көп қиналып. Бұл 20 жастың есебі баяғы есектен алған 20 жыл болады. Содан адам елуден асқан соң өзінің 70 жасына шейін оны-мұныларын жатып аңдиды, һәм өзінің үйін, нәрселерін сол уақытта һеш не болса оған күдіктенгіш келеді. Сол мезгілде кім болса соған айғайлап, һәм сүйек жұтудан да таймайды. Адамның сол жастары иттен алған жылдары болады. Сонан 70-тен асқан соң ажардан, ақылынан айрылады, бала рәуішті болады, ол уақытта бүкірейіп, иіліп те кетеді, балаларға һәм әркімге ермек ойын болады. Сол жастар өз еркіменен маймылдан алған жылдары болады»''. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ғұрып''' ежелден орныққан әдеттік ұстанымдар мен нормалардың, ырымдар мен тыйымдардың социумдық қажеттілікке байланысты дағдылы қалыппен және ретпен атқарылатын ұжымдык іс-әрекет арқылы көрініс беруі. Әдеттік ұстанымдар мен нормаларды өз кезегінде дәстүрлі дүниетанымның ілкімді принциптері мен тәсілдерінің, әсіресе, наным-сенімнің категориялары мен ұғымдарының «қолданбалы» (іс-әрекеттік) модельдері деуге болады. Яғни іс жүзінде әлеуметтік мәнді мәселелерге байланысты ру-қауым мүшелерінің іс- әрекеті мен мінез-құлкының ұстанымдары, принциптері мен нормалары болып табылады. Ғұрыптың социумның барлық салаларына қатысы бар. Оның құрылымдық және функционалдық жағынан алуан түрлі болып келетіндігі сондықтан. Осыған орай мал шаруашылығына қатысты ғұрыптарды, кәсіпшіліктің ұсталық, зергерлік, ершілік, емшілік және т.б. сияқты салаларына байланысты ғұрыптарды, сондай-ақ дәстүрлі календарлық және метеорологиялық ғұрыптарды айтуға болады. Дегенмен этностың тіршілік цикліне байланысты, яғни нәрестенің дүниеге келуіне, келін түсіруге, қыз ұзатуға, өлікті жөнелтуге қатысты ғұрыптарды сонымен бірге отбасында атқарылатын циклдік және ахуалдық ғұрыптар тобын көшпелі этномәдени ортадағы ғұрыптар жүйесінің ядросы ретінде қарастыру қажет. Әрбір ғұрыптың ежелден орныққан өзіндік ұйымдастырылу және атқарылу реті қалыптасты. Мысал ретінде көшпелілердің тіршілік циклі ғұрыптарының ішіндегі ең көрнектісі әрі ауқымдысы ас беру ғұрпының дәстүрлі ұйымдастырылу және атқарылу ретін айтуға болады. Қазақ даласының барлық өңірлерінде ас беру үрдісі жалпы этникалық тәртіппен атқарылып отырғандығын тарихи этнографиялық мәліметтердің барлық категориялары айғақтайды. Ғұрып атаулының негізгі функциясы қоғамдық қатынастардың ежелден орныққан құрылымдық және функционалдық ритмін қамтамасыз ету. Яғни «ата-баба жолының» ілкімді принциптерінің, нормаларының және ұстанымдарының қалыпты қызметін символдық (ғұрыптық) тәсілмен реттеп отыру болып табылады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Дабыл үй''' дәстүрлі шаруашылық қамымен жиі көшіп қонуға лайықталып жасалған шағын киіз үй. Көшіп бара жатқанда, жол-жөнекей ат шалдырып алу үшін тігілетін, уығы қысқа, кішкене етіп жасалған киіз үйдің түрінің жергілікті атауы. Ауызша деректерге қарағанда, ертеректе ауқатты байлар дабыл үйді ас-су дайындауға пайдаланған. Шаруашылық пен тұрмысқа лайықталған мұндай шағын, жеңіл үй түрінің құрылымы жолым үйге өте ұқсас. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет Санат:Киіз үй +'''Дағар''' жүн, мақта немесе кендір жіптен алаша тоқу тәсілімен тоқылып, құрап жасалатын үлкен қап, қанар. Дағарға арпа, бидай, ұн сияқты т.б. астық өнімдерін сақтаған. Дағарды қой қырқымы кезінде жүн салуға, тезек теруге де пайдаланған. Кейбір деректерде ертеректе қазақтардың дағарға ыдыс-аяқ салып, кереге басына керме тәрізді байлап қойғандығы жөнінде айтылады. Қолданысына қарай дағарлар пішімі, көлемі жағынан әртүрлі болып келеді. Көбінесе формасы қарапайым, тік бұрышты болғанымен, ауыз жағын тарылтып, бүйірін шығара пішілген түрлері де кездеседі. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Құлсары''' Қазақстандағы қала, Атырау облысы, Жылыой ауданының және Құлсары қалалық әкімдігінің орталығы. == Географиялық орны == Облыс орталығы Атырау қаласына дейінгі ара қашықтығы 220 км. 1952 жылдан бері Жылыой ауданының орталығы. Темір жол стансасы, құбырлар жүйесінің торабы. Қамыскөл көлінің орналасқан. == Халқы == Халқы 60 498 адам (2019 ж.) 2023 жылдың қаңтарында тұрғындар саны 65964 адамды (32837 ер адам және 33127 әйел адам) құрады. == Тарихы == Іргесі 1939 жылы осы өңірден мұнай мен газ өндірілуіне байланысты қаланды. Атауы 19-ғ-дың басында осында өмір сүрген және жерленген, ел арасында беделді, көріпкелдігі де бар Құлсары Адай руынан шыққан. Ата шежіресі бойынша Мұңал Бәйімбет Сегізбай Күшік (Ержігіт) Айғыр Тінекей Құлсары. 1934-1938 жж. аралығында бұл өңірде мұнай кенін іздестіру басталған, мұнай барлау-бұрғылау экспедициясын белгілі жазушы С. Шәріпов басқарған. 1938 жылы Құлсары кеніндегі 10-шы ұңғыдан мұнай атқылаған. 1939 жылы Құлсары мұнай өңдеу басқармасы құрылды, алғашқы құрылыс салынған жерден халық тұратын үйлер салында, кейін №1 қазақ ауылдары ескі Құлсары атанды. Құлсарыдан Ұлы Отан соғысы кезінде миллиондаған тонна мұнай, оған қоса Құлсары мұнай өндіру цехының қасынан шағын бензин зауыты іске қосылып, тікелей майданға бензин жөнелтіліп отырды (бұл бензин зауыты 1952ж. жабылды). == Қала статусы == 1954 жылы Құлсары аудан орталығына айналды. 2001 жылы 22-қыркүйек айында №685 ҚР үкіметінің қаулысымен «аудандық маңызы бар Құлсары қаласы» деген статус алды. Бұл күнде Құлсары 60 мыңнан астам тұрғыны бар қалаға айналып отыр. Вокзал маңы, Автожолшылар, Барлаушылар, Мұнайшылар, Кең Жылыой, Оңтүстік әуежай, Жадырасын, Қарағай, Болашақ, №№1, 2, 2а, 3, 4, 4а, 5, 5а ықшам аудандарға бөлінген. == Экономикасы == Бүгінде Құлсары Теңіз кен орнын игеру орталығы болып отыр. Мұнда ірі кәсіпорындардан Мұнай-газ өндіру басқармасы, Оңтүстік Ембі мұнай барлау экспедициясы, мұнай айдау стансасы жұмыс істейді. Қала арқылы Мақат-Бейнеу темір-жолы, Құлсары-Прорва автожолдары өтеді. == Әлеуметтік және мәдени нысандары == === Мектептер === №1 орта мектеп 1985 жылы В.И.Ленин атындағы орта мектеп салынып пайдалануға берілді. №5 Абай атындағы орта мектеп 1939 ж. бастауыш, 1940 ж. жеті жылдық, 1942 ж. орта мектеп болып құрылып, оған Абай есімі берілді. №6 орта мектеп 1952 ж. орыс тілінде оқытатын А.С.Пушкин атындағы орта мектеп болып ашылды. №7 Е.Халықов атындағы орта мектеп 1959 жылы жылдық, 1977 жылы 10 жылдық мектеп болып ашылды. 2003-2004 жылы жаңа мектеп үйі берілді. №8 орта мектеп 2014 жылдың қаңтар айында ашылды. №9 орта мектеп Бұрынғы А.С.Макаренко атындағы мектеп. 1954 ж. жылдық, 1965 ж. дейін сегіз жылдық, 1965 жылы орта мектепке айналды. №13 орта мектеп 1964 ж. №468 мектеп ретінде іргесі қаланып кластық көлемде ашылды. 1971 жылдан бастап жылдық мектепке ауысты. 1976 ж. бастап Ю.А.Гагарин аты беріліп орта мектепке ауысты. №15 С.Қарабалин атындағы орта мектеп 1946 жылы бастауыш, 1952 ж. жылдық мектепке айналды. 1953 ж. Г.М.Маленков есімі берілді. 1957 ж. орта мектепке айналып оған А.П.Чехов есімі берілді. 2007 ж. С.Қарабалин аты берілді. №16 Д.Жазықбаев атындағы орта мектеп 1988 жылы атындағы мектеп болып ашылды. 1991 жылы Д.Жазықбаев есімі берілді. №18 М.Сатыбалдиев атындағы орта мектеп 1991 жылы берілді. №19 орта мектеп әуелі бастауыш мектеп (12.02.1992), одан орталау (1992-1993), кейін орта мектеп болып ашылған. №20 орта мектеп 1993 жылы қыркүйек айында ашылды. №21 орта мектеп Дарынды балаларға арналған Жылыой 02.10.2015 ж. құрылған. Биология, химия, физика, математика, информатика пәндері ағылшын тілінде оқытылады. Т.Құлтумиев атындағы балалар саз мектебі 1966 жылы Құлсары саз мектебі болып ашылды. Мектепке 1990 ж. Т.Құлтумиев аты берілді. Құлсары балалар өнер мектебі 1989 ж. «Балалар көркемсурет мектебі» болып ашылды. 2002 жылы Құлсары балалар өнер мектебі болып аталды. Балалар мен жасөспірімдер спорт мектебі 1968 жылы ашылып, 2003 ж. жаңа ғимаратқа көшті. === Мектепке дейінгі мекемелер === «Айгөлек» бөбекжай бақшасы 1987 жылдың желтоқсан айында «Теңізмұнайгаз» акционерлік қоғамына қарасты мекеме болып ашылды. «Айналайын» бөбекжай бақшасы «Аққайың» бөбекжай бақшасы «Березка» болып аталып, 1987 жылы пайдалануға берілді. «Анашым» бөбекжай бақшасы «Әйгерім» бөбекжай бақшасы «Әсем» бөбекжай бақшасы 2008 жылы ашылды. «Балапан» бөбекжай бақшасы «Буратино» болып аталып, 1965 жылы қазан айында ашылған. «Гүлдәурен» бөбекжай бақшасы 1989 жылдың желтоқсанында Оңтүстік Ембі мұнай барлау экспедициясы мекемесіне қарасты „Золушка“ атымен қосылды. «Еркем-ай» бөбекжай бақшасы «Жауқазын» бөбекжай бақшасы «Құлыншақ» бөбекжай бақшасы «Қызғалдақ» бөбекжай бақшасы «Салтанат» бөбекжай бақшасы 1977 жылдан жұмыс істейді. «Өркен» бөбекжай бақшасы === Колледждер === Сафи Өтебаев атындағы Жылыой мұнай және газ технологиялық колледжі *Медпрофи колледжі Құлсары колледжі 1997 жылы Атырау колледжінің бөлімі болып ашылды. 2001 жылдан жеке оқу орны болып құрылды. === Денсаулық ісі === Қамыскөл санаториясы == Діни ұйымдар қызметі == '''Жылыой мұсылмандар мешіті''' 1995 жылы салынған. Жобасын сәулетші Б.Сатиев жасаған. 300 адамға арналған. Ғимараттың көлемі 432 шаршы метр. Ерлер залы 108 шаршы метр, әйелдер залы 72 шаршы метр. Бас мұнарасының биіктігі 15 метр. == Танымал тұлғалар == Ерік Сәлімұлы Құрманғалиев- өте сирек кездесетін контратенор сарынды опера әншісі == Қала суреттері == Жеңіс саябағы Құрсай өзені жағалауы. Мешіт == Дереккөздер == Санат:Атырау облысы қалалары Санат:Жылыой ауданы елді мекендері +'''Сәуірдің 23''' Григориан күнтізбесінде жылдың 113-ші күні (кібісе жылдарда 114-ші). Жылдың аяғына 252 күн қалады. == Мерекелер == == Оқиғалар == 1014 жылы Ирландияның жоғарғы ханы Бриан Борума Клонтарф шайқасында викингтердің және Лейнстер патшалығының одақтас әскерлерін талқандады, бірақ оның өзі шайқастың кезінде қаза тапты. == Туғандар == 1564 жыл Уильям Шекспир, ағылшынның ұлы драматургы әрі ақыны, әлемнің ең әйгілі бірі. 1858 жыл Макс Планк (1947 жылы қ.б.), неміс кванттық теорияның негізін салушы, Нобель сыйлығы лауреаты == Қайтыс болғандар == == Сыртқы сілтемелер == Санат:23 сәуір +'''Төле би''' Жамбыл облысы, Шу ауданының және өзімен аттас ауылдық округінің орталығы. Тұрғыны 20,2 мың адам (2010). 1992 жылға дейін Новотроицкое деп аталған. Ауылда мектеп, балабақша бар. Шу өзенінің сол жағасында орналасқан. Атау қазақтың қоғам қайраткері, шешен, Ұлы жүздің бас биі, Төле бидің есімін мәңгі есте қалдыру мақсатымен берілген. Жанұя саны 3962. ==Экономикасы== Ауылда мал шаруашылығы, оның ішінде қой, ірі-қара өсіру қолға алынған. Егістік алқаптары бар. Қарбыз, қауын, қызанақ, қияр өсіріледі. ==Ғимараттар == === Аудандық музей === "Төле би" музейінің алдыңғы көрінісі Аудандық музей ғимараты өткен ғасырдың 1914 жылы шіркеу ретінде бой көтерген. Кейін белгісіз себептермен кинотеатр, кафе сияқты ойын-сауық отауы да болыпты. 1998 жылдан бері Мұражай үйі. === Төле би мешіті === "Төле би" мешітінің көрінісі Мешіт аудан тұрғындарының жәрдемімен салынған. Мешіт «Төле би» деп аталады. Мешіт құрылысы 1998 жылы толықтай аяқталды. Көлемі 500 кісіге шағымдалған. Мешіттің медресесі бар. ===Төле би Әлібекұлы ескерткіші=== Төле би ескерткіші 1993 жылы Шу ауданының Төле би ауылында орнатылды. Төле би Әлібекұлы (1663-1756) қазақ халқының бірлігін нығайтуға үлес қосқан атақты би, мемлекет қайраткері. Ол Қазыбек және Әйтеке билермен бірлесе отырып, Ұлы Даланың қатал заңын бір жүйеге келтіріп, оны жаңа жағдайдағы тіршілікке сәйкес бай мазмұн мен түр беріп қайта түзді. «Жеті жарғы» атанған түзілген құжатта ертеден келе жатқан дала демократиясы ескеріліп, жаңаша көзқараста жер мен жесір дауы, құн мәселесі, т.б. әділ шешімін тапты. ===Балуан Шолақ ескерткіші=== "Балуан Шолақ" ескерткіші 2011 жылы Шу ауданының құрылғанына 80 жыл толуына және Шу қаласының 50 жылдығы мерейтойы қарсаңында қазақтың бір туар ұлы атақты балуан, әнші, композитор, қазақтың атақты ақыны, Қазақстанда цирк өнерінің негізін салушы ақын Балуан Шолақтың (Нұрмағамбет Баймырзаұлы) (1864-1919 жж.) құрметіне ескерткіш тұрғызылды. 20 метрлік биік ескерткіш 2011 жылы Төле би ауылында салтанатты түрде ашылды. == Дереккөздер == Санат:Шу ауданы елді мекендері +'''Дағара''' темірден, мыстан, жезден жасалған үлкен ыдыс түрі. Жергілікті жерлерде бұл ыдысты шара, леген, шылапшын деп әртүрлі нұсқада айтады. Дағараны кір жууға, қол жууға, малға жем жібітуге, азық-түлікті қолмен тасымалдауға пайдалана береді. Дағара(дай) бөрік, дағарадай ақ сәлде, жаулығы дағарадай тәрізді теңеу мәнді қолданыстар оның үлкен ыдыс екендігіне байланысты айтылса керек. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +Дақы (дақа) қалың түбітті теріден, түгі сыртына қаратылып тігілген, қыстық сырттық киім. Көшпелі тұрмыс пен табиғи ортаға лайықталған, аязы қатты, боранды өңірдің тұрғындары киетін дақы тұлып тектес, бірақ жүні сыртына қаратылып, іші матамен тысталып немесе тысталмай жасалады. Дақыны серкенің немесе қылшығы ұзын, түбіті қою тауешкі терісінің әбден жетілген жүн-қылшығын сыртына қаратып, сырттық киімнің (ішік, тонның) ту сыртынан жамылатындай етіп, кең пішін тігеді. Жағасы мен желкені кең, бетті аяздап қорғауға лайықталып жасалатын дақының пішімі кебенекке ұқсас болады. Боранды, аязды күндері жылқы күзетіндегілер, түнгі күзетші, қарауылдар, атты шанамен ұзақ сапарға жолға шыққан жолаушылар дақыны сырт киімнің сыртынан киіп, суықтан қорғанған. Ертедегі киімнің бұл түрі табиғаты қатал өңірлерде кең таралған: оның атауы орыс тілінде доха, моңғол тілінде дахы, хакасша чахы тұлғасында кездеседі. Қазақта жақы деген тай терісінен жасалатын сырт киім де бар. Ақтөбе, Ырғыз өңірінде қойдың қалың, тығыз жабағысын тақы деп атайды, тақыдан күпі жасайды. Бұл тілдік параллельдер осы сөздердің түп-төркіні бір екендігін көрсетеді. ҚР MOM қорында қара және ақ сұр түсті ешкінің терісінен құрап мол етіп тігілген, ұзындығы 122 см, жеңі 70 см, екі иінінің аралығы 58 см, етегінің шалғайы 257 см, қара түсті мақта матамен астарланған салмақты дақы сақталған. Бел тұсынан сәл ғана қынап пішілген, бүйірінде үшкіл шабулары бар. Жеңі қондырма, үлкен қайырма күйек жаға салынған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Дамбал''' белуардан төмен киетін ішкиім. Дәстүрлі ортада ер адамдар ақ сұрыптан тігілетін тік немесе қисық жағалы көйлектің астыңғы бөлігінен төменге қарай ептеп тарыла бастайтын кең адымды Д. түрін киген. Дамбалдың ауына жүріп тұруға ыңғайлы болу үшін «үшкіл» деп аталатын қиықша қосып салған, ышқырына ызып бау таққан. ҚР MOM қорындағы (НВФ 5910) Д.-дың ұзындығы 90 см, бел үз. 40 см, балақ ені 22 см, ау үз. 50 см. Беттестірген мата бөлшектерінен ойып пішілген балақтарының арасына көлемі бірдей екі үлкен үшкіл қиық салынған. Қиықтар бір-бірімен қосылып, аудың шалғайын құрайды. Ышқырының қолқасы бар және оған жіп өткізілген. Дамбал ауы қазақтың көшпенді тұрмысына, атқа мініп түсуге, малдас құрып отыруға бейімделіп кең тігілген. Дәстүрлі ортада кіндіктен төмен киілетін ішкиімдер наным-сенімге байланысты әртүрлі ырым-тыйымдарға негіз болған. Өсіп-өнудің, көбеюдің нышаны ретінде кей өңірде егін еккенде еңкейіп, бұтының арасынан дән сепкен. «Ер адамның ырысы ауында болады» деп ұғынғандықтан ескірген, тіпті жарамай қалған дамбалдың ауын жеке кесіп алып сақтайтын болған. Ертеде көп жасаған кемпір бақи болғанда, оның дамбалын көрші- қолаң, туған-туыс сұрап алып, ырымдап, түрлі шараларға пайдаланған. Мәселен, балалардың аузы уылып кеткенде ырым қылып алған кемпір дамбалының ауымен баланың аузын сүрткен. Көз тиіп ауырған адамның басынан әлгі дамбалдың қиындысын түтетіп айналдырған. Сыр өңірінде диқаншылықпен шұғылданған қауым қауын түйнектемей қойғанда «еркектеп кетті» деп көп жасаған кейуананың дамбалымен қауынның пәлегін қағып шыққан. Дамбалды ырым ретінде пайдалану балықшылық кәсібінде де ұшырасады. Ауға балық түспесе, қырсық шалды» деп, жылым аузына дамбал байлап суға салады. Көп балалы ананың дамбалын бала көтере алмай жүрген әйелдер ырымдап алады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Дамбал салды''' неке қию салтынан кейінгі күйеу жігіт пен қалыңдықтың алғашқы түніндегі «көрпе қимылы» «сәтті» болған жағдайда қыз шешесі тарапынан жеңгесіне берілетін сыйлық (сүйінші). Байырғы ортада қалыңмалы толық берілген қалыңдыққа күйеу жігіттің жасырын келіп, жолығып жүздесіп кетуін қалыңдық ойнау деп атаған. Осыған орай, дәстүрлі ортада «ойнау» сөзі қыз бен жігіт арасындағы «сырға толы» құпия мәнді білдіреді. Ал дамбал салды ғұрыптық «ойын» түрінің бірі болып саналады. Дамбал салды сипатын Ташкент уезі, Ақжар болысының қазағы, молда Көбей Тоқболатовтың қолжазбасынан аударып жариялаған Ә.Диваев осы ғұрыптық шараны жастар ойыны сериясына енгізген. Зерттеуші ғалым дамбал салды ойынын іш киім лақтыру ойыны деп те айтылатынын атап көрсеткен. Дерек берушінің айтуынша, құтба дұғасы оқылған соң, қалыңдықты кілем мен қымбат көрпелер төселген сәнді отауға кіргізуге жиналған әйелдер қауымы оның қасына бірнеше қызды қосып, кілемге отырғызады. Қоршаған әйелдер кілемді жиектерінен ұстап көтереді.... Бір топ жеңгелері сәнді неке төсегін дайындап болған соң, отауға күйеуді кіргізіп, қалыңдықты табыстайды. Кілемде отырған қыздар мен басқа әйелдер дереу шығып кетеді, ал қалыңдықпен бірге отауда тек қалыңдықтың жеңгесі ғана қалады. Қайын сіңлісінің көңілін қобалжытпайын деген оймен жеңгесі қажетті шаруаларын атқарып, екеуінің қолдарынан ұстатады... Күйеу от жағып, қалыңдықтың «өзіндік» екенін білген соң, жас жұбайлар астына төселген ақ матаны дереу қыз жеңгелерінің бірінің қолына береді. Ал ол қалыңдықтың шешесіне көрсетіп, одан сүйінші алуға асығады. Дамбал салды ойыны қалыңдық ойнаудың соңғы шарықтау шегі (кульминациясы) болып табылады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Дан алқа''' билік дәрежесін айқындайтын лауазымдық белгі. Дан алқа дөңгелек пішінде жасалып, күміспен, алтынмен, басқа да түсті металдармен әшекейленеді. Алқа шеңберінің бір жерінен тойнақ (шығыршық) жасалып, оған шынжыр бекітіліп сол арқылы мойынға тағылады. Ертеде дан алқа билік лауазымы емес керісінше сәндік алқа түрінде тағылғанға ұқсайды. Қазақтың ескі жырларында: ''Құбаған мұрын, қиғаш қас ''Қызарыдан көйлекті, ''Еңінде семсер ақ тісті, ''Мойнында дан алқалы деген жолдар ұшырасады. Атаққа ие болды дегенді «данға шықты» деп те айтқан. Ал бұл тіркес батыс өңірде «белгілі болып, атақ-даңқы шықты» деген мағынаны білдіреді. Зерттеуші Р.Сыздықова өз зерттеуінде «Данға шығу» қолданысының көне жырларда көптеп кездесетіндігін айтады. Ғылыми тұжырымдарға қарағанда, Данға шыққан, дан болған тіркестері «байлығымен және даңқымен атасы шықты» деген мағынаны аңғартады. Ендеше ертеректе атақты, әлеуметтік мәртебесі жоғары адамдар дан алқа таққан деген қорытынды жасауға толық негіз бар және билік, лауазым иелерінің алқа (металл белгі) тағуы XIX ғасырда қазақ даласындағы билік жүйесіндегі өзгерістермен байланысты. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Дар ағашы''' өлім жазасына кесілген қылмыскерді аспақтауға арналған арнайы құрылғы. Жуан бөренеден жасалады. Қылмыскерді дар ағашының астына қойылған дөңбекке шығарған. Әуелі екі қолы артына қайырылып байланған қылмыскердің бетін бұлмен айналдырып байлайды немесе оның басына арнайы жасалған қап кигізіледі. Мойнына дар ағашына асылып байланған арқанның тұзақталған ұшы кигізіледі. Адамды дарға асып қинап өлтіру, жазаның ең ауыр түрі болды. Көбінесе Орта Азияның отырықшы, қалалы, кентті жерлерінде тұрақты сипат алған мұндай жаза түрі байырғы қазақ қоғамында қолданылмаған. Дәстүрлі қазақы ортада арнайы дар ағашы деген болмады да, бірақ асып өлтіру шөгерген түйеге жазаға кесілгеннің мойнынан байлап алып, түйені түрегелтіп жіберіп асу тәрізді түрмен атқарылды.. Адамды дарға асып, қинап өлтіру ғасырда Рим империясында қолданыла бастаған. Дәстүрлі қазақ қоғамында жазалаудың мұндай түрінің қолданылғаны туралы дерек жоқтың қасы. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Дарақ''' ерекше биік өскен ағаш, терек. Парсы тілінен енген дарақ сөзі «ағаш» деген мағынаны білдіреді. Сыр бойының қазақтары дарақты «терек» атауының және ағаш сөзінің орнына қолдана береді. Дәстүрлі ортада жапан түзде жалғыз өскен дарақты әулие көлеңкелеген, әулиенің аяғы тиген деп кие тұтқан. Үлкен, биік ағаштарды дарақ деп айту ауыз әдебиеті үлгілерінде де, жыраулар шығармаларында да ұшырасады. Бұқар жырларында (хан Абылай, Абылай) кездесетін: Қарағай судан қашықтап, Шөлге біткен бір дарақ. Шортан шөлге шыдамсыз, Балықтан шыққан бір қарақ деген жолдар осының айғағы. Биік боп жалғыз өскен немесе бастау басында өскен ағаштарды кие тұту Әулие ағаш ұғымымен астасады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Дарға асу''' Орта ғасырлық мемлекеттердің билік жүйесінде жиі кездескен жазалау түрі, адамды қан шығармай асып өлтіру. Этномәдени байланыс барысында Орта Азия халықтары мен мұсылман әлеміндегі бұл ауыр жаза туралы мәліметтер қазақы ортаға ауыз әдебиет үлгілерімен таралған. Дар ағашы туралы шығыстық ертегі, дастандарда көп айтылады. Дәстүрлі қазақ қоғамында жазалаудың мұндай түрі қолданылғандығы туралы дерек жоқ. Алайда қазақ коғамында дарға асудың өзіндік көшпелілік тәсілі болды. Кунсткамера қорындағы салынған суретке қарағанда, жиналған көпшіліктің алдында екі түйені жерге шөгеріп, түйелерге бірнеше ұзын сырықтарды буып, оған кінәліні мойнынан іле асып, түйені тұрғызған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Дарғабасы''' мал ұрлаушыларға тапсырыс беруші адам. Ұрыларды дарғабасы жұмсаған жағдайда зәбір көрген мал иесі би алдында ұрланған малын ұрылардан емес, дарғабасыдан өндіруді талап еткен. Тіпті, мал ұрлаушылар бірнеше кісі болып қолға түскен жағдайда, ұрлықты үйымдастырушы дарғабасы билер сотының кесімі бойынша айыптың ауыр түріне тартылады. Кесім бойынша айыпкер ұрланған малды қайтарады және оған қосымша айып төлейтін болған. Бұл айыптың төмендегідей түрлері болды: мойнына қосақ құнан, көтіне тіркеу тай, хандық ханның және сұлтанның пайдасына төленетін айыппұл. Мөлшері бесті ат немесе бес жасқа толған түйе. Айта кететіп нәрсе айыппұлдың бұл түрі ұрлықт��ң ауыр түріне байланысты ғана төленеді. Билік шешімді қабылдаған бидің ақысы жоғарыда аталған хандық деп аталатын айыптың жартысына тең болды. Жасауылақы сотқа шақырылған адамды алып келген тұлғаның ақысы, оның мөлшері барған жердің қашықтығына және билер соты қарастыратын істің сипатына байланысты болды. Даушыға жіп кесер сот шешімінің соңғы акті. Мұны ғұрып деп атаса да болады. Бұл айыптың мәні ұрының немесе қылмыскердің аяғына байланған ала арқанды қию. Бұл жіпкесерге берілетін айыптың мөлшері бір қойдан немесе шапаннан жоғары болмаған. Осыған орай халық арасында «Айттым бітті, кестім үзілді», деген фразеологизм қалыптасқам. Бұл сөз орамы істің мүлдем аяқталғандығын білдіреді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Дарқан''' темір ұстасының көне атауы; шебер, темірші. Оны темірші қара ұста деп те атаған. Қара ұста немесе дарқандар темір, мыс, жез сияқты металдарды өңдеп, қару-жарақ, сауыт-сайман, тұрмыстық бұйымдар жасаған. Дарқан сөзі түркі-моңғол халықтарының көпшілігінің сөздік қорында сақталған. Қару-жарақ соғушы дарқандар ел арасында үлкен құрметке ие болып, өнері жоғары бағаланып, әлеуметтік жағынан бірсыпыра артықшылықтарға ие болған. Қазіргі қазақ тілінде бұл сөздің емін-еркін, кең, илексіз, жомарт, молшылық сияқты мағыналарда белгілі. Дарқан сөзінің бұрынғы ұста мағынасы көмескіленіп, жаңа ұғымдарға негіз болып қалыптасқан. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +1291) Алтын Орда ханы (1287 91). Бату ханның шөбересі. Ататегі: Бату Тұқан Тарбу Төле Бұқа 1285- 87 жылы аралығында Туда Мөңкенің Венгрия және Польша жерлеріне жасаған жорықтарына қатысты. Мөңке Темірдің ұлдарымен бірлесіп, Туда Мөңкені тақтан тайдырды. Кейін өзі Алтын Орда ханы болды. 1288 жылы Рязаньға жорық ұйымдастырып, қаланы өртеді. Артынша Польша мен Венгрияға жорық жасады. Польша жеріндегі шайқастың бірінде Ноғай Төле Бұқаны тастап кетті. Соның салдарынан Төле Бұқа шайқаста жеңіліс тауып, жау қолынан кұтылып шықты. Оның билік етуі кезінде тақ таласы өрши түсті. Ол Ноғайдың ұйымдастыруымен қастандықпен өлтірілді. Одан кейін билік Тоқтаның қолына көшті. ==Дереккөздер== == Тағы қараңыз == Санат:Тұлғалар Санат:Алтын Орда хандары +'''Даруғабек''' Орталық Азиядағы хандық (Бұқар хандығы, Хиуа хандығы) жүйе тұсындағы билік өкілінің лауазымы. Даруға, дарға, оғлан, тархан, даруғабек лауазымдары өзінің құзыреті жағынан деңгейлес. Түркі-моңғол көшпелілерінің билік жүйесінде айырықша рөл атқарды. Даруғабектер қағанның, ханның немесе әмірдің иеліктеріндегі билік өкілі болды. Оның негізгі функциясы алым-салықтың жиналуын қадағалау. Бірте-бірте қолына мол байлық, қаражат жинақтаған аса беделді тұлғаға айналды. Деректерге қарағанда даруғабек іс жүзінде ханның немесе әмірдің бас уәзірі қызметін атқарған. Мемлекет тіршілігіндегі аса маңызды сала әскери істерді ұйымдастыру мәселесімен де айналысқан. Моңғ��л билеушілері Орталық Азияда және Иранда даруғабекке қызметі ұқсас басқақ деп аталатын билік өкілдерін тағайындаған. == Дереккөздер == +'''Дастар''' сәлде тәрізді арнайы тігілген діни баскиім. Шариғатта көрсетілген намаз оқу ережесі бойынша мұсылман адамның басында сәлде немесе сәлде тәрізді баскиім болуы шарт. Дін жолына түсіп, медресеге оқуға барған, кейін молда, имам, ишан сияқты діни қызметкер болатын адамдар дін дәстүріне, дін талабына сәйкес бастарына дастар немесе сәлде киген. ''Қожа пұлын жіберер дастарына, ''Кісе, дастар жарасар бастарына, дейтін сөз орамы осының айғағы. Оны асыл бұлдан, ақ өңді маталардан жасайды. Діндарлар басына орайтын сәлде (сәжде) үш-төрт кез ақ матадан қабаттай орап жасалады да, бір ұшы намаз оқыған кезде желке тұсын жауып тұру үшін бос қалдырылады. Сәлде, бір жағынан, баскиім міндетін атқарса, қажет кезінде жайнамаз міндетін атқарады яғни намаз оқырда сәлдені алдына жайып, сәжде қылады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет Санат:Киім +'''Дат''' байырқы қазақ қоғамында бекзадалар мен билік өкілдерінен (хан, сұлтаннан) қараша сөз сұрағанда айтылатын этикеттік мәнді қаратпа сөз. Сонымен бірге билік өкілдерінің жоғарғы мәртебелі статусын да білдіреді. Дат парсы тілінен енген сөз «көмек, жәрдем, кешірім» деген мағынаны бейнелейді. Әдетте дат сұраған адамға хан немесе сұлтан жауап ретінде Датың болса айт! деген. Бас кеспек болса дa, тіл кеспек жоқ деген қағидатқа сүйенген қазақ қоғамында дaт құқығы қатаң сақталған. Сондай-ақ халықаралық келіссөздер жүргізу кезінде де дат құқығы сақталып отырған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +Датқалық белбеу лауазымдық белгісін айырып тұру үшін датқа шеніндегі адамдардың таққан белбеуі. Датқалық белбеуді датқалық қызметке адамдар ғана таққан. Дәреже, лауазым белгісін білдіретін мұндай белбеулер қымбат материалдардан әшекейленіп жасалған. Оның кейбір түрлері алтын өріліп тоқылған. ҚР MOM қорында сақтаулы датқалық белбеу қаратүсті былғарыдан жасалған. Ұзындығы 93 см, ені см, қапсырмасының ені см. Бетіне алтын жалатылған үлкен көлемді жеті шытыра теріге бірдей ара қашықтықта орнатылған. Олардың араларына алты жұлдыз пішінді шытыра, алты тамшы тәрізді шытыра барлығы он екі дана ұсақ шытыра орнатылған. Қапсырмаларының ортасы күмбез пішінде нақышталып, оның бетіне алтын жалатылған және оны айналдыра өсімдік өрнегі жүргізілген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Дау''' қазақы ортада руаралық немесе тайпааралық егестерді және осының өршіген түрі сан алуан тартыстарды білдіретін ұғым. Сондай-ақ дауға ерекше өршігіп ру-қауым деңгейіне жеткен тұлғааралық дау-дамай да жатқызылады. «Жеті жарғы» заңдар жинағында көрсетілгендей дауды шешу билер мен ақсақалдарға жүктелген. Ертеде қазақы ортада даугерлер ел арасындағы құрметті, қадірменді ақсақалдарға жүгініп, дауларын халықтың қарап, билік айтуын сұраға��. Олардың билігіне разы болмаса, онда даудың әділ шешімін табу үшін халықтың әдет-ғұрыптық заңдарын жақсы білетін, елге танымал биге барып шағымданған. Қазақтың тұрмысында, әлеуметтік өмірінде үлкен дау-жанжал көбінесе жерге, жесірге, малға, құнға қатысты болған. Жер дауы жайылымдық және шабындық жерлерге қатысты руаралық немесе жеке адамдар арасындағы дау. Жесір дауы салттың бұзылуына қатысты дау. Қүн дауы кісі өліміне байланысты, мал дауы дүние-мүлікке қатысты дау. куәгерлердің қатысуымен өтетін дәстүрлі билер жиынында, негізінен, байырғы ортаның дay мұраты бітім қағидасы бойынша, екі тарапты татуластыру, бәтуалы бітімге шақыру мақсаты көзделген, яғни қазақ қоғамындағы құқықтық мәдениеттің негізгі принципі басшылыққа алынған. Онда дауласушы жақтардың сөз ұстаған билері шығып, қамшы тастап, өздерінің дәлелдерін дәйекті түрде жеткізіп отырған. Дауда шешендік, тапқырлық, қарсы жақтың осал жақтарын дәл басатын біліктілік керек. Дауға төбе би төрелік айтады. Төбе бидің шешіміне даугерлер де тоқтауға тиіс. Ертеректе шешімі қиын даумен би алдына жүгініске барған кісілер ақ және қара қылдан ескен жіп ала барған. Егер дауласқан екі жақ та би шешіміне тоқтаса, билік айтушы айттым бітті, кестім үзілді деп, даудың шешілгенін білдіреді де, жіпті қақ ортасынан қияды. Бұл билік айтқан адамның «аң» пен «караны» ажыратып, қара қылды қақ жарған әділдігін білдіретін семиотикалық таңба. Кейбір деректерге қарағанда, жіпті қарала киінген кемпір кесетін болған. Қазақтар жайлы көптеген маңызды дерек қалдырған А.Янушкевич (1803- 1857) осындай оқиғаның тікелей куәсі болғандығын баяндайды: «Екі қазақ бірдеңеге таласып, әділ төрелігін естуге биге келіп жүгінеді. Ол билік айтқан кезде дауласқандар жіптің екі басын ұстап биге береді. Даудың шешілгендігінің белгісі ретінде ол жіпті екіге бөледі». Бұл ғұрыптың орындалуы даудың аяқталуын, қарсы жақтардың мәмілеге келуін, қазылыққа ризалығын аңғартады. Егер «ала жіп» кесілмей тарқаса, даугерлер билікке риза болмағанын, жанжалдың шешімі кейінге білдіреді. Билік айтқаны үшін кесілген айыптың (малға есептеп) оннан бірін билерге береді. Даулы мәселелер өш алу, есе қайтару мақсатымен емес, гуманистік құндылықтар аясында ел тыныштығын, ағайын татулығын сақтау тұрғысынан қаралған. Дау дұрыс шешімін тапқан жағдайда, айыпкер жасаған қылмысының көлеміне қарай ат-тон айыбын төлеп құтылған. Қазақы ортада руаралық немесе тайпааралық арасындағы талас-тартысты ту ыстық-рулық қатынастардың шежірелік жосынмен негізделген іргелі принциптері мен нормалары арқылы шешіп отырды. Мұндайда Алдыңа келсе, атаңның құнын кеш деген мақалға негізделген принципке жүгінген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Дау жиыны''' дау-шарға төрелік айту үшін жиналған билердің, ел ақсақалдары мен ел ағаларының алқалы кеңесі. Ертеде руаралық жер дауы, жесір дауы сынды ірі даулардың болатын күні алдын ала белгіленіп, дауласушы жақтың билері, аксақалдарымен қатар беделді, бетке ұстар игі жақсылары шақырылған. Даудың отетін жеріне арнайы жер таңдалып, үйлер тігілген. Алыстан келген даушыларға қонақасы беріліп, ертеңіне дау шешу ісіне кіріскен. Дау аясы кең, түйінді болса, арнайы мал сойылып, Құран оқылған. Дау жиыныында алдымен ара би, төбе би тағайындалып, дауласушы екі жақтың сөз ұстаган билері белгіленген. Дау жиыныы алқалы ашық түрде өтеді. Дауласушы жақтардың бір-бірімен мәмілеге келуі, билікке разылығы ала жіпті кесумен аяқталады. Көт майын, aт майын айыпты жақ көтереді. Байырғы ортада мал дауын, қүн дауын, жесір дауын, жер дауын, дүние-мүлік дауын шешу ғұрыптық құқық бойынша билер шешімімен жүзеге асқан. Жайылым, көш жолдарын таңдау тәрізді ауылішілік жанжалдарды ауыл ақсақалдары кеңесіп шеше берген. Қазақ даласын отарлау ісі қарқын алған тұста патша әкімшілік органдарының ықпалының артуымен XIX ғасыр 70 жылдары бастап жергілікті жерлердегі сот ісі жаңаша сипат алды. Дауды шешудің байырғы ортада ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі қалпы бұзылды. Ендігі кезекте дауды патша әкімшілігі тарапынан тағайындалған сот биі (), кейін халық биі () қарайтын болды. Жаңадан енгізілген заңдық ережелер бойынша дау жиыны басқа сипатта өрбіді. Айталық, 1885 жылғы Қарамола ережесі бойынша, жиырма жылдың ар жағында болған құн, жесір даулары ескірген даулар қатарына саналған, тіпті он жылдан арғы даулар да қаралмайтын болып бекіген. Ал төрт жылға созылған дау шешімін тапса, анықталған малдың басы толық қайтарылады. Сондай- ақ, Ережеде көрсетілгендей, дауласушы екі тарап қалаған билерін өздері таңдап алады. Бірақ би есебін ұлықтар шығарады. Би нақты шешім шығармас бұрын үштік бимен бір мәмілеге келуі керек. Даугерлер үштік би бітіміне келіспесе, әр тарап басқа билерін таңдап шығарады. Ереже бойынша әр тараптан үш биден артық болмауы тиіс. Жалпы уездік төтенше съезде екі жақта тең талас болса, яғни дау шешімі табылмаса, төбе бидің шешімі соңғы шешім болып қабылданып, дауға нүкте қойылады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Даулау''' белгілі бір адамның немесе топтың өз құқығын талап етуі. Мысалы, біреу жұмысқа жалданып, оның еңбегінің төлемін бермесе, ол ақысын даулауға құқы бар. Қазақ коғамында әлеуметтік мәселелерге байланысты жеке адам немесе рудың жерге меншік құқығының (жайлау, қыстау т.б.) бұзылуына байланысты жер дауы, отбасы мәселесіне қатысты жесір дауы; адам өліміне немесе адамның зардап шегуіне байланысты құн дауы, ұрлық пен барымтадан шығатын мал дауы; біреудің өзіне тиесілі үлесін, яғни сыбағасын даулау сынды сан алуан дау туындап отырған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +ДАУЫС САЛУ ДАУЫС ШЫҒАРУ казақтың аза түту, өлікті жөнелту, артын күту салтындағы дүниеден озған адамды жоқтап айту әрекеті. Әдетте дэстүрлі ортада маркұмды әйел адамдар эйелі, қыз-келіндері, апа-жеңгелері сияқты етене жақын адамдары Д. с.-ып жоқтайды. Маркұмның жетісі, кыркында, тіпті жылы- на дейін жоқтап, «дауыс шыгарады». Байырғы ортада АЛ I*?' ждг™ Дауыс шыгарып жоцтау. А.И. Бортников. ҚР MOM цорынан (КППМ1222-14) «бақильщ болган адамның цүлагыД. с.-ган жақындарының даусымен ашылады» деген түсінік болган. Сондықтан Д. с.-ып жоқтамау дәстүрлі ортада үлкен мін болып саналған, «артында еіикімі жок,, түл екен, жақынына ешцандай қадірі болмаган екен» деп, жақын адамдарына кінэ артқан. Д. с.-ып жоқтау айту көш жолында да жалғасқан. Сыр қазақтары Д. с.-ып жоқтауды «өліктің сэні» деп қабылдайды. Марқүмға туыстығы бар, жақын ер адамдар да жылап, өкініші мен қайғысын өлеңге қосып Д. с.-ған. Ал Д. с.-ып жоқтау білмейтін әйелдерге арнайы жазып әкеліп жаттатқызып айттырған. Маркұмның артын күткен үйде оның жылына дейін Д. с.-ып жоқтау айтылады. Мүндай кезеңде ауыл адам- дары да адамынан айырылған үйге кол үшын беріп, қолдау көрсетеді. Көз үшында жолаушы көрінсе, дереу үйге хабарлап, Д. с.-шы жақын қауым отауға жиналып, қамдана бастайды. Қазаға көңіл айтып, бет көре келген, дер кезінде келе алмай, кешігіп жеткен адамдар келгенде жоқтау айтып Д. с.-ады. Келгендер арасында да етене жақын араластығы бар жекжат-тамырлар мен ағайынның әйелдері де қаза қайғысының ортақ екендігін білдіріп, маркұмға қүрмет ретінде Д. с-ып жоқтау айтады. Біреуі тоқтаганнан кейін, екіншісі бастап кетеді. Келгендерден әйел адамдар көріседі, ер адамдар отырып, сабыр айта¬ды. Д. с.-ып жылап отырған әйелдерді әулеттің үлкені сабырлыққа шақырып, тоқтау айтады. Ал сол әулеттің немесе корші-қолаңның кіші келіндерінің бірі жоқтау айтылып болған соң көріс айтып, Д. с.-ғандарға жағалай су қүйып, коз жасын жуу үшін беті-колдарын шайғызады (толығырақ қ. Бет көрісу; Жақсы сөз айту; Қайырлы болсын айту). Кейде Д. с.-да суырыпсалмалық үлгімен айтылатын өлең үлгілері де кездеседі. Келген адамдардың кейбір іс-әрекеттеріне көңілі толмаған кезде немесе маркұм болган адаммен пэни өмірде араздасып өткен жандар көңіл айтуға келгенде әйелдер осы наразылығын өлеңмен жеткізіп, жоқтау ішіне енгізе Д. с.-ып айткан. М.Әуезовтің «Абай жолы» шыгармасында Божейдің қазасына кел¬ген Қүнанбайга окпе-наз ретінде жоқтау ішіне енгізіп айтылған өлең үлгісі осының накты көрінісі. Маркұмның отбасындагы әйелдер, жүбайы мен қызы белін буыньга алып, шашын жайып, бүйірін таянып, бетін тырнап, азаланып Д. с.-ып жоқтау айтып жылай- ды. Әйелдердің марқүмды жоқтауы үзакка созылады. Л.Ф. Костенко дерегінде ертеде марқүмның жылына дейін таңертең және кеш мезгілінде әйелдердің жоқтау айтқандыгы; жесір әйелдің эр таңы жоқтаумен басталып, эр күні жоқтаумен аяқталгандыгы; күйеуін жоқтаган әйел басына қара жаулық, әкесін жоқтаган қыз қызыл жаулық, баласын жоқтаган ана ақ жаулық салгандыгы келтіріледі (қ. Жоқтау). Сыр өңірінде маркұмды щара өлеңмен» жоқтатып, сәнін келтіру үшін цара өлең айта білетін егде әйелдерді ДАЯШЫ жалдау кездеседі. Кейде қайтыс болган адамның түп нагашылары, жақын немерс ағайындары эісоқтаушы кемпір шақырган, олікті жөнелткен соц, оны сый-сыяпат беріп қайтарган. И.Кастанье өлікті жерлсуге «жмлаушы қатын» арнайы шакырылган десе, Ә.Диваев жоқпшу айтуды кәсіптің бір түріне жатқызып, бүл гүрі.іптың ерте кезден қалыптасқанын айтады. Бүл салтты дәстүрлі ортада дауыс цылу, дауыс шыгару, көрісу, коріс айту деп түрліше атайды. Осыган Караганда «жоқтау» созін тыйымдық мәнмен тура атамай, Д. с. деп түспал сөзбен атаган секілді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Даяғашы''' ат жарысында жол бойындағы белгіленген межелерде тұратын және бәйгеден озып келген атты тосып алатын арнайы тағайындалған адамдар тобы. Олар бәйге алатын жүйріктердің алдынан шауып, шылбырынан ұстап, ұрандап көмбеден өткізеді, әрі нешінші орында келгені туралы ат бәйгесін ұйымдастыру алқасына, халыққа куәлік етеді. Ерте дәуірлерде даяғашылардың қолында жүлделі орындарды әйгілейтін мөр басылған таңба-белгі болған. Оны ғұндар заманында пайзы немесе байса деп атаған деген дерек бар. Мұндай жора Алтын Орда мемлекеті дәуіріне дейін де жалғасын тапқан. Озған атқа орын белгілеп пайза үлестіру салты қазір моңғолдарда сақталып қалған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Даяшы''' ас кезінде қонақтарды күтіп алып, жайғастыратын адам. Даяршы деп те аталады. Көшпенді қоғамның дағды, нормаларын жетік білетін даяшының басты міндеті қонақтарға ас-тағам тартып, олардың жайлы отыруын қамтамасыз ету. Хан, бек ордасында, байлардың үлкен үйінде тұрақты қызмет ететін мұндай іске жас жігіттер белгіленеді. Қарапайым халықтың той-томалағында да бозбалалар мен сол шаңырактың күйеу балалары уақытша даяшылар ретінде қызмет атқарады. Үлкендердің көңілін тауып, ізетпен ас ұсына алатын, жасы кішілерге иіле білетін, салт-дәстүрді бұлжытпай сақтайтын зерек, алғыр жастар даяшы болып уақытша қызмет көрсетіп, қандай азамат екендігін осы арада танытады. Бір жағынан сын тезінен етіп, дәстүрлі ортаның этикалық нормалары мен дәстүрлі дағдысын меңгеріп, танымын арттырады. Даяшылардың киім-кешегі мұнтаздай таза, ықшам, көркем болады. Ел аузынан жазылып алынған деректерге қарағанда, ертеде үлкен астарда даяшылар жорға ат мініп, біркелкі киім киіп, сырт көзді бірден тартып, топ-тобымен жүріп табақ тартқан. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Төлеген мұнай кен орны''' Каспий маңы ойысының оңтүстік-шығыс ернеуінде, Доссор кентінен оңтүстікке қарай 25 км қа-шықтықта орналасқан. 1936 жылы ашылған. == Геологиялық құрылымы == Тектоникалық құрылым тұрғысынан кен орны солтүстік-батыс бағытта созылып жатқан сопақша тұзкүмбезді құрылымдармен байланысты қалыптасқан. Тұз бетіндегі шөгінділер жіңішке грабен арқылы оңтүстік-баты�� және солтүтік-шығыс қанаттарға бөлінген. Кен жинаушылары кеуекті тау жыныстарынан түзілген. Кен орнының қалыңдығы 8,9 мұнаймен қаныққан өнімді қабаттары төменгі апт және баррем тау жыныстарымен байланысқан. Мұнайлы горизонттар ұсақ, орта түйірлі құмдарда шоғырланған. == Құрамы, тығыздығы == Мұнайының шайыры көп (37,5%), күкірті аз (0,28%), мұнайға қанығу коэффициенті 0,68, тығыздығы 0,919-0,926 г/см3, парафинсіз, бензинсіз, тұтқырлығы 50°С-та 12,2-15,6 сантистокс. Суының құрамы сульфатсыз келеді. Төлеген мұнай кен орнын Ембімұнай ЖШС кәсіпорны 2004 жылдан бастап игеруде. Санат:Қазақстан мұнай кен орындары Санат:Атырау облысы кен орындары +'''Дәлел оқу''' өлікті жөнелту салтында жүргізілетін рәсім. Қайтыс болған адамды кебіндеген соң, мәйітті шығарғанға дейін Құраннан аят аудару рәсімін Жетісу өңірінде дәлел шығару, дәлел өткеру, дәлел атқару, дәлел оқу деп атайды. Этнолог Нұрсан Әлімбай бұл рәсімнің атқарылу жоралғысын былай деп тарқатады: «...үйден шығарылмас бұрын ақ киізге оралып, төрдің оң жақ тұсына жатқызылған мәйітті қоршай отырған молдалар мен ауылдың сыйлы адамдары ақсақалдар «дәуір жүргізу» атқарады: есікке әкелінген ірі қара малдың бұйдасын немесе аттың шылбырын алдын ала ескертілген адамға ұстатады. Бұл оның марқұмньің бұ дүниедегі қарызын өз мойнына жүктегендігі». Дәлел оқу, әдетте өлікті үйден шығарар алдында атқарылады. Дәлел оқу қасиетті Құранды толықтай оқып шығумен бірдей деп саналады. Дәлел оқуға жиналғандар саны 25-30 адамға жетуі мүмкін. Құранды дәлелге жиналған 5-6 адам кезектесіп оқитын кездер де болған. Кейде мұны таспиығын тарта отырып, бір молда ғана жүзеге асыруы мүмкін. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Дәмету''' ас-тағам ға, дәмге қатысты жоралғы. Дәстүрлі ортада, әдетте қонаққа тартылған сый табақтан не үлкен адамдар алдынан қайтқан табақтан кейінгі жастарға «сыбаға» қалдырылады. Оны астан кейін қалыптасқан үрдіс бойынша жігіттерге асатады және дастарқан жасаған келіндерге ризашылықтың белгісі ретінде атап береді. Ақ сақалдар қолынан ет асау жас жігіт үшін мәртебе саналады. Кәделі жіліктен келіндер дәметеді. Мұны тағамның осы мүшесіне құмарлық деп ұғыуы керек. Біріншіден, үлкен адамның қолынан келіннің кәделі жілікті алуы үлкен мәртебе, екіншіден, дәметкен кәдеден құр қалған келіннің кеудесі ісіп кетеді-мыс. Осы тектес дәм, тағам ұсынудың айғақтайтын, реттейтін қызметтері көптеп саналады (толығырақ қ. Асату; Ет асату). Қазақы ортада ауыл арасындағы әр түрлі той-томалаққа байланысты барыс-келіс кезінде дәм ала жүру, дәм сый- лау үрдістері «дәмнен үлкен нәрсе жоқ» деген қағидаға негізделген. Әдетте бала-шағаға, келін-кепшікке деп түйіниіек ала жүретін дәстүр казақы ортадағы әлеуметтік қатынасты нығайтудың тағы бір символикалық тетігі іспеттес. Осыған орай дәстүрлі ортада жас босанған келінге арнап, «емшегі ісіп, ауруга дұшар болмасын» деген ниетпен дайындалған дәмнен салып беріп жіберген. Егер келін жазатайым сырқаттанып калса, дэм-түз әкелген енесі немесе абысындары әкелген тағамын түйіншекке эдейілеп түйіп, «үрсып-жекіп» келіннің алдына «лақтырудың» иша- расын жасайды. Бүл келіннің бойындағы ауруды қуудың келіншекті аурудан айықтыру үшін бір түйіншекке қи-тезек салып, келесі түйіншекке дэм-түз салып әкеліп, алдымен тезек түйген түйіншекті береді. Оны ашып әрі-сәрі күйге түсіп қалған келіншекке енді дэм салынған түйіншекті беріп ашқызып риза етуге тырысады. Сойтіп, келіннің әрі-сәрі күйге түсуі ауруды Сондай-ақ, дэстүрлі ортада қатар босанған әйелдер бір-бірімен «көтендестіру» жора- сын атқарғаннан кейін ғана үшырасып бет көріссе, екеуі де дэметпейді, эрі нәрестелеріне шілдеқотыр шықпайды деген үғым қалыптасқан. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +ДӘН БАСТЫРУ егін жиналып болған соң жүргізі- летін, дәнді сабағынан ажырату үшін істелінетін дәстүрлі технологиялық үрдіс. Д. б. әсіресе оңтүстік өңірлерде ертеден бастау лады. Қырманшылар тары дэнін түйемен бастырғанды жөн көрген, егер оның реті келмесе, өгізбен бастырған. Ш.Уәлиханов өз жазбаларында Қазақстанның кейбір ау- дандарында тақыр жерге жайылған өнімнің үстінен үзақ күнге егіздерді айдап дэнді (бидайды) бастыратынын жазған. Түйемен дэн бастыру. ҚР МОМ цорынан (НКП 5482) Егінші қазақ қауымы жылқы, түйеге малатас жегіп, айналдыра сүйретіп, ауыр тастың салмағымен дэнді сабағынан ажыратқан (қ. Малатас). Сондай-ақ жаймаланған астық үстінен үйірлі жылқыны бірнеше рет айдап отіп те дэн бастырған. Бір реткі дэн бастыру ет пісірім уақытқа созылған, сосын тырма, айыр көмегімен дэнді сабағынан ажыратып болған соң, оларды жеке-жеке үйіп жинаған. Жартылай тазаланған дэнді майқан деп атаған (толығырақ қ. Майцан). Бүдан соң, тазартылған қырманға келесі реткі дәнді әкеліп төгеді. Күніне екі-үш адам осы дэн бастырумен айналысып, қалғандары озге де шаруаларды атқарған. Шағын қырмандарда торт- бес түйемен бастырса, үлкен кырмандарда он шақты түйемен бастырған. Солтүстік және батыс уездерінде бай шаруашылықтары бидайды бастыруға жылқыны да кеңінен пайдаланған. Маңғыстауда дән бастыру жүмыстарына негізінен түйені пайдаланса, Жетісуда астыкты жылқы, өгізбен бастырған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +ДЭН СЕБУ дэнді дақылдардың түқымын қолмен шашу. Д. е., түқым себу науқанына алдын ала дайындык жасалады. Дэн себер алдында диқан жерагашпен дэн себер аумағының колемін белгілеп алады. Д. с.-ді егіншіліктің эдіс-тэсілін жетік меңгерген диқан бастайды. Д. с.-ді бастамас бүрын егістік жерін жыртып, тырмалап әбден дайындап алады. Д. с.-іп болған соң, суару арықтарын тазалап, қажет болса, жаңа арықтар қазуға кіріседі. Дән үшьіру. ҚР МОМ цорынан (НКП 973) Жетісу цазацтары дән үшыруда. 1909 ж. Верный уезі. РГО, СПб. Дэн бастыру. Малатас. XIXг. Солтүстік Қазацстан. Жерге қүт дарыту ырымын жасайтын қариялар жерге алғаш себілетін дэнді екі бүтының арасынан откізіп, бисмилла деп лақтырады. Осыған орай «Дәнді үръщтандыратын Тәңірінің ісі, ал оны өсіру Жер-Ананың ісі» деп айтылатын тәмсіл қалған. Егінші қауым дән себуді Дэн себу. Суретіиі Ж.Шэйкен төмендегідей тілек сөздермен бастаған. «Біссімілләъир рахманир рахим. Диқан баба! Қүрт-қүмырсқа, жан- жануардан қалганы менікі. Қүдай! Көктен жаудыр, жерден өндір! Бала-шаганың ризыгын өзің жеткер! Иә, Диқан баба қолдай гөр! Әуеден жаудыр, жерден өндір! Менің цолым емес, Диқан бабаның қолы, Қара қазан, жас балага несіп бер!». Егін егіп жатқан адамдардың қасынан өтіп бара жатқан кез келген кісі оған «Бір дәнің мың болсын, Бірің мың бол¬сын» деп жақсы ниет-тілектерін білдірген. Егістік алқапта арпа дәнін себудің бірнеше әдісі бар. Д. с.-дің кең тараған түрі дорбаға, көнекке, кейде ша- пан етектеріне түқымдықты салып алып, жаяу жүріп не өгіздің немесе аттың үстінде отырып себу. Шапан етектеріне салынған дэнді уыспен есептеп отырады. Мысалы, бір шапанға 5-6 кос уыс кетеді. Себетін дәннің колемін тостағанмен де олшейді. Д. с.-де үш майда себіс жүргізіледі. Оң қолына дэнді уыстай үстап алгашқы қол сілтеуін жай әрі нүсқа ретінде пайдаланады. Яғни мүнда озі түрған жердің оң жағына себеді. Екіншісін алдына шаша отырып, үшінші қимыл кезегінде, сол жағына себеді. Осылайша дэнді азды-копті уыстап алып, біркелкі қимылмен және коз молшерімен сеуіп отырады. Келген жеріне кесектен белгі қойып, түқымдықты толтыра алып келіп, жүмысын қайта жалғастырадьт. Өгіз үстінде отырып дэн себуші дэнді колігінің басынан асыра шашады. Әрине, мүнда дэннің жерге түсуі жаяу жүріп шашқандай болмайды. Өйткені дэн топыраққа біркелкі түспейді. Сондықтан, колікпен дэн себу барысы гырмалап сіңіру жүмысымен бірге атқарылады. Бүл үшін ат үстіндегі дэн себуші үзын арқанмен ат соңына бір топ шеңгел бүтасын (таулы жерде шашыратқыны) немесе гікенегі бар сүйекті шоптерді сүйретіп алады. Кейде элгі шеңгел немесе сүйекті осімдіктің үстіне соқа, тас болмаса ауыр шым бастырады. Бүл топырақтыц біркелкі майдала- нуына әрі біркелкі сіңуіне ссптігін тигізеді. Осы әдісті қазақтардыц пайдалаиғанына 100 жылдан моліметті А.Левшин озінің 1832 жылы шыққан еңбегінде келтіроді. Егінші қазақтар арасында атқа жем немесе түқым эсер беру деген ғүрып бар. Дэн сеуіп жүрген сгіишігс үшырасқан адам: Түцымың пгүптесін!- деп тілск білдірі сп кезде, егінші: Аіітқаның келсін! деп жауап қатады. Жо лаушы: Түқым эсер бер! немесе аіпқа жем бер! дссс, егінші оган бір табак немесе бір тақия дэн береті 11 бол ran. Мүндай жоралғы кобінесе себер түқымы аз адамдарга берілетін болган. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Дән суару''' дәнді жел арқылы шөп-шаламнан және қауызынан тазалау. Жел күшін пайдаланып істелетін дән тазалаудың бұл түрі астық көлеміне қарай жеке адам күшімен де, ұжымдасып та атқарылады. Қырманшылар ағаш күрекпен астықты көтере тастап желге ұшырып тұрады. Егер астық шағын болса, желдің өтінде тұрып табаққа салынған астықты түрегеп тұрып, жай ғана шашырата төменге төселген қап, кенеп, алаша үстіне төге бастайды. Қауызы бөлек, дәні бөлек түскен астықты екінші қайтара ұшырып, әбден тазалайды. Дән суыру кезінде жел болмай қалса, дән суарушы адам ысқырып желдің пірі Мірқайдардан жел шақырады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Дәндәку''' дәстүрлі кісе белдіктің (белбеуінің) құрамдас бөлігі, от тұтатуға арналған заттар сақталатын шағын қалта түрі. Дәндәку туралы этнографиялық мәліметтер тым мардымсыз, тек тілдік деректерде ғана сақталған. Тілдік зертеулерде дәндәку кісе белдіктің айшықты безендірілген түрінің жергілікті атауы делініп жүр. Келесі бір деректерде дәндәку ертеректе жауынгерлік пен аңшылықта ерекше мәні болған кісе белдіктің құрамындағы оқшантайдың (әлбетте екі дана болады) түрленіп өзгерген түрі деп айтылады. Ұлы Абайдың өлеңінде: ''Шақпағым, дәндәкуім жарқ-жұрқ етіп, ''Жарғақ жастық бастырған жезді пыстан... деген жолдардан дәндәкудің от шығаратын шақпақпен қатар ілінетін кісе белдікке тағылатын элементтің бірі екендігі байқалады. Яғни былғарыдан ашық қалта түрінде жасалып, күміспен әшекейленген кісе белдіктің бір элементі дәндәку «қу» деп аталатын тамызық шырпы, білте тәрізді тұтатқыш заттар салынған кісе қалта болуы да ықтнмал. Әзірге дәндәку не екендігін дөп басып айту мүмкін емес. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Дәрет алу''' ислам дініндегі тазару рәсімі. Дәрет алу намаз оқыр алдында, жаназаға қатысарда, сүйекке түскенде, мешітке, киелі орындарға бару сияқты міндет, парыздарды атқару алдында жасалады. Ұйықтау, құсу, үлкен және кіші дәретке отыру, жел шығару, қан кету сияқты жағдайларда дәрет бұзылады. Жуынып, қайтадан дәрет алу міндетті болады. Дәрет алу рет-ретімен жасалады: алдымен дәрет алуға ниет етіп, «ниет еттім Алла ризалығы үшін дәрет алуға, Бисмилләһ» деп барып, оң қолдан бастап, екі қолдың саусақтарып білекке дейін салалап үш мәрте жуады. Одан кейін ауызды үш рет шайып, мұрынға оң қолмен су алып, сол қолмен үш рет сіңбіреді. Бетті үш мәрте жуады. Екі қолды шынтаққа дейін үш рет жуады. Басқа, құлаққа бір рет мәсіх тартады (яғни сулы қолмен сүрту). Желкеге қолдың сыртымен, үш саусақпен бір рет мәсіх тартады (сулы қолмен сүрту). Сол қолмен әуелі оң аяқтан бастап, екі аяқты тобыққа дейін үш рет жуады. Сонымен қатар, дәрет алғанда мынадай: бетті жуғанда қас, сақал және мұрттың астындағы көрінбейтін теріні сумен ылғалдандыру, сақалға мәсіх тарту (сулы қолмен сақалдың арасын саусақтарымен тарамдау), қол-аяқ саусақтарының араларын тарамдап жуу, тәртіппен, яғни рет-ретімен жуу, әр мүшенің арасын үзбей жуу т.б. шарттары сақталуы тиіс. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Айтмұхамед Абдоллаұлы Лидулин''' (29.11.1924, Қарағанды облысы Ұлытау ауданы өлген жылы белгісіз Қаныш Сәтбаевтың әріптес шәкірті, ғылым докторы (1971), профессор (1973), Қазақстан Ғылым Академиясының академигі (1979), Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген ғылым қайраткері (1982). II дүниежүзілік соғысқа қатысқан. ҚазМУ-ды (1953, қазіргі ҚазҰУ) бітірген. Қазақстан Ғылым Академиясының қазіргі Қаныш Сәтбаев атындағы Геологиялық ғылымдар институтында аспирант, зертханашы, инженер, кіші, аға ғылым қызметкері, зертхана меңгерушісі, ғалым-хатшы (1953-64), институт директорының орынбасары (1964-74), директоры (1974-95) әрі 1987 жылдан Қазақстан Ғылым Академиясы Төралқасының 1988 жылдан 1995 жылдан Қазақстан Ғылым Академиясының Геологиялық ғылымдар институтының құрметті директоры болып қызмет атқарды. Ғылыми-зерттеу жұмыстарының негізгі бағыты жалпы және аймақтық геология, тектоника, металлогения, мұнай және газ геологиясы. Айтмұхамед Орталық Қазақстанда алтын, мыс, турмалин кендерін зерттеумен шұғылданды. Мұғалжар кешенді экспедициясын басқарды. Бірнеше кен орындарын (Самар алтын-мыс кені, Құмкөл, Арысқұм, Нұралы мұнай кендері, тағы басқалары) ашты. Айтмұхамедтің тапқан нақты мәліметтері бойынша республиканың тектоникалық картасы жасалды. Орал, Тянь-Шань және Орталық Қазақстанның тектоникалық құрылымдарының байланысы жөніндегі теориялық мәселелер жаңа тұрғыдан шешілді, геологиялық дамуының ерекшеліктері айқындалды. Айтмұхамед Қазақ КСР Мемлекеттік (1978) және КСРО Мемлекеттік сыйлықтарының (1985) лауреаты, Қазан революциясы, 1-дәрежелі Отан соғысы, рет Қызыл жұлдыз, Еңбек Қызыл Ту ордендерімен, Халықаралық геологиялық конгрестің алтын белгісімен, академик С.И.Вавилов медалімен марапатталған. Сәтбаевты ұстаз тұтқан Айтмұхамед ол туралы «Халықтың ұлы перзенті» («Жетісу», 1989, 12 сәуір), «Аса көрнекті ғалым, ғылым мен өндіріс («Қазақстан Ғылым Академиясының хабаршысы». 1999, №2), «Сәтбаев және Геологиялық ғылымдар институты» (Академик Қаныш Сәтбаев. Жинақ. «Ғылым», 1965), тағы басқалары мақалалар жазып, Сәтбаевты «Қазақстан геологиясының атасы» деп атады. «Ұстаз» деген мақаласында: «Соғыстың каһарлы жылдарында КСРО Ғылым Академиясының Қазақ бөлімшесіне Қаныш Сәтбаевтың келуі ғылымның жедел дамуына себеп болды. Қазақ даласының еліміздің алып индустриялы орталығының біріне айналуына Қаныш Сәтбаев зор үлес қосты» деп жазды. Ол Сәтбаевты Орта Азия мен Қазақстан ғұламаларының Әл-Фараби Ұлықбек Шоқан Уәлиханов Қаныш Сәтбаев тізбегінің ең соңғы өкілі деп бағалады. Айтмұхамед кейіннен Сәтбаев құрған геологиялық ғылымдар институтында басшылық қызмет атқарған. == Дереккөздер == Санат:1924 жылы туғандар Санат:Қазақстан ғалымдары +'''Хабиболла Мир-Мұхамедоғлы Абдуллаев''' (31.8.1912, Қырғызстанның Ош қаласы іргесіндегі өзбек қыстағы, 20.7.1962, Танжент қаласында қайтыс болды) көрнекті өзбек геологы, ғылым доктары, профессор, Өзбек КСР Ғылым Академиясының және КСРО Ғылым Академиясының академигі Ташкенттегі Орта Азия университетінің геологиялық барлау факультетін бітірген (1935). Орта Азия геологиялық тресінің кен барлау партиясын басқарып, Ленгердегі вольфрам кен орындарын түбегейлі зерттеумен шұғылданды. 1939 жылы өзі зерттеген «Ленгер вольфрам кенінің геологиясы мен генезисі» деген тақырып бойынша кандидаттық диссертация қорғады. Бір жылдан кейін КСРО Жоғары білім комитетінің бұйрығымен Орта Азия индустрия институты кен факультетінің «Пайдалы қазбалар кафедрасының» доценті болып тағайындалды. Келесі жылы Орта Азия политехника институтының директоры, бірнеше айдан соң, Өзбекстан КП Орталық Комитетінің өндіріс бөлімінің меңгерушісі қызметін атқарды. Хабиболла осы жұмыстарды атқара жүріп, *1946 жылы «Орта Азияның шеелитке құнарлы қабаттары» тақырыбы бойынша доктары диссертация қорғады. Қаныш Сәтбаев өзбек ғалымын ерекше қадірлеп, оған моральдық қолдау көрсетіп отырған. *1951 жылы Хабиболланың ғылыми тұжырымдар туралы Мәскеуге дейін жеткен айтыс-тартыста Сәтбаев Хабиболла ұсынған теорияны жақтады. БК(б)П Орталық Комитетінің ғылым мен жоғары оқу орындары бөлімінің сұрауына жауап бере отырып, *1951 жылдың шілдесі күні, яғни жоғарыдағы айтыстан үш айдан кейін Мәскеуге, БК(б)П Орталық Комитетке жолдаған ресми хатында Сәтбаев Хабиболланың есімін атап, «Орта Азиядағы түсті металл кендерінің геологиясы мен петрографиясы бойынша ірі білімпаз» деген сипаттамамен одақтық ғылым ордасының құрамына сайлауға лайық кандидаттар тізіміне өзбек ғалымын да ұсынған. *Үш жылдан соң Мәскеу ғалымдары Хабиболланың еңбегін Орталық баспадан көп таралыммен басып шығарып, кен барлауға ұсынды. Сол жылдарда ерекше құлшыныспен өнімді жұмыс істеген өзбек ғалымы бірнеше ғылым еңбектерін жариялады. Барлығы да алғашқы болжамын қорғап кеңейтуге, жаңа теорияны тереңдетуге арналған. Кейіннен Сәтбаев ескерткен ғылым шындық женді. Өзбекстан, Тәжікстан және Қырғызстанның кен барлаушылары Хабиболланың жаңа теориясын арқау етіп, Орта Азия аймағынан түсті металдардың (вольфрам мен қалайының, қорғасын мен мырыштың, сирек және бағалы металдардың) құнарлы қорларын тапты. Солардың ішінде қоры әлемдік ірі алтын кендерінің алдыңғы қатарында аталып жүрген, тәуелсіздік алған Өзбекстан мемлекетінің бүгінгі ең басты табыс көзі болып отырған Мұрынтаудың қымбат қазынасын іздеп табуда Хабиболланың жасаған және Сәтбаевтың қолдауына ие болған болжамы адастырмас темірқазықтай жетекші рөл атқарған. *1957 жылы Қытай Халық Республикасы геологтарының бірінші іс құрылтайына КСРО-дан Геологиялық министрі П.Я.Антропов бастаған делегация қатысқан. Осы сапарға Сәтбаев пен Хабиболла шақырылып, үш апта бойы Қытай елінде құрметті қонақ болған. Ғалым-геолог Хабиболла өмірінің соңғы (1958-1962) жылдарында Өзбекстан Ғылым Академиясының президе��ті болып еңбек еткен. Хабиболла Лениндік сыйлық лауреаты (1959). == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +'''Альфред Николаевич Антоненко''' (1933 жылы Украина, Кривой Рог қаласы 1997) ғылымы докторы (1986), геофизика профессоры (1994), геология қазақ тау-кен және металлургия институтын (1955, қазіргі Қаныш Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ) бітірген. *1955-57 жылы Қазақ КСР Түсті металлургия министрінің Түлкібас геологиялық барлау партиясында жұмыс істеді. *1957 жылдан бастап, Қазақстан Ғылым Академиясының Қаныш Сәтбаев атындағы Геологиялық ғылымдар институтының геофизика бөлімінде инженер, зертхана меңгерушісі болып жұмыс істеді. Альфредтің басшылығымен Солтүстік және Оңтүстік Қазақстанда, Успенск тектонтық аймағында Шу-Сарысу, Қаратау, Мұғалжар, Батыс Қазақстан, Шу-Іле, Балқаш, Алтай кенді аймақтарында іргелі (эксперименттік және теориялық) зерттеулер жүргізілді. Осы жұмыстардың нәтижесінде, жер қыртысының терең қабаттарына тән геологиялық және геофизикалық маңызды мәліметтер алынды. Сондай-ақ Қаныш Сәтбаев атындағы Геологиялық ғылымдар институты тарапынан Ұлытау Жезқазған аймағында зерттеулер жүргізді. Оның тереңдік жаңа құрылымдар анықталған карталарына Сәтбаев баса назар аударды. == Дереккөздер == +'''Төлепбаев Байдабек Ахметұлы''' (10 Қазан 1921 жылы туған, Түркістан облысы Ордабасы ауданы Төрткүл ауылы) тарих ғылымының докторы (1967), профессор (1968), Қазақстан Ғылым академиясының академигі (1975), КСРО Ғылым академиясының мүшесі (1981). Қазақстан Халық ағарту ісінің үздігі. Қазақстанның еңбек сіңірген ғылыми қайраткері (1982). ==Қысқаша өмірбаяны:== ''Археологиялық қазба жұмыстар''. 1949 жылы Ташкент мемлекеттік педогогикалық институтын бітірген. 1939–1945 жылдары Мектепте, Ташкент қаласындағы кәсіптік училищеде ұстаз, директордың орынбасары болды. 1947–1949 жылдары Өзбекстан КП ОК жанындағы партия мектебінде оқыды. 1949–1960 жылдары Өзбекстан КП ОК-де насихат және үгіт бөлімінің нұсқаушысы, бөлім меңгерушісі. 1960–1973 жылдары КОКП ОК-нің ұйымдастыру бөлімінің нұсқаушысы. 1973–1976 жылдары Қазақстан КП Алматы облысы партия комитетінің хатшысы. 1976–1983 жылдары Қазақстан Ғылым академиясының 1983–1984 жылдары Тарих, археология және этнология институтының директоры. 1985–1991 жылдары Қазақстан КП ОК жанындағы Партия тарихы институтының директоры қызметтерін атқарды. 1992 жылдан Тарих, археология және этнология институтының бас ғылыми қызметкері болды. ==Еңбектері мен Жетістіктері:== ''«Орта Азия партиялық аграрлық саясатының жүзеге асуы»'' тақырыбында докторлық диссертация қорғады. 200-ден астам ғылыми жарияланым мен монографияның авторы. ''Ленин, Еңбек Қызыл Ту, рет 1-дәрежелі Отан соғысы, «Парасат»'' ордендерімен марапатталған. ==Дереккөздер== +'''Эмма Михайловна Антоненко''' (1930, Ресей, Куйбышев қаласы 1986) ғылым кандидаты (1962). Қазақ тау-кен және металлургия институты (қазіргі Қаныш Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ) геологиял��қ барлау факультетінің геофизикалық бөлімін бітірген (1955). *1955-57 жылы тресінің Түлкібас геологиялық барлау партиясында инженер-геолог болып жұмыс істеді. *1957 жылдан Қазақстан Қаныш Сәтбаев атындағы Геологиялық ғылымдар институтында аға зертханашы, кіші ғылым қызметкер, микросейсмо аудандау секторының жетекшісі болды. Қаныш Сәтбаевтың тапсыруымен, институт тарапынан, Оңтүстік Қазақстанның бірнеше қалаларында және Алматыда жоғары дәлдікті аудандау карталарын жасады (1962). *1967 жылдан Қазақстан Ғылым Академиясын Төралқасы жанындағы зерттеулерді үйлестіру жөніндегі комиссияның ғылыми хатшысы, *1972 жылдан КСРО Ғылым Академиясының жөніндегі комиссиясының мүшесі, *1974 жылы Қазақ КСР Мемлекеттік құрылыс кеңесінің мүшесі болып бекітілді. Ғылыми-зерттеу жұмыстарының практигі, қорытындылары Шымкент, Жамбыл, Талғар, Қаскелен қалаларында пайдаланылды. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +'''Арайлы Ақкелін''' Қаныш Сәтбаевтың туған жері Ақкелін ауылының өткені мен бүгіні туралы жазылған кітап. Авторлары Ж. Бәтенұлы және Б.Әліпбайұлы. Павлодар облысы Баянауыл ауданы Қаныш Сәтбаев атындағы орта мектептің 100 жылдығына арналған. Қаныш Имантайұлының арғы аталары Қаржас Сәти бидің Ақкелін жеріне алғаш қоныс аударып келген кезінен бастап, Шорман би мен Сәтбайдың халыққа жасаған ізгі істерін, үлкен екі әулеттің тарихын нақтылы деректермен баяндайды. Кеңес өкіметі кезіндегі елдің экономикасы мен әлеуметтік жағдайы, халыққа қызмет еткен азаматтар, бұл елден туған танымал тұлғалар және қазіргі ауылдың тыныс-тіршілігі мен мектептегі Сәтбаев оқулары, мұражайы, Сәтбаевтану оқу бағдарламасы, мектептің атқарып жатқан жұмыстары туралы толық, нақты мәліметтер берілген. Кітап 234 беттен тұрады, таралымы 300 дана, шартты баспа табақ 5,4. «Торайғыров атындағы ПМУ ҒБО» баспасынан шығарылған. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев атындағы ПМУ ҒБО баспасы кітаптары Санат:1999 жылы шыққан кітаптар +'''Аса үздік шығарма''' Қаныш Сәтбаевтың әдеби-сын мақаласы. «Вестник АН КазССР» журналының 1949 жылғы 5-санында қазақ және орыс тілдерінде жарияланған. 1949 жылы жазушы М.Әуезовке «Абай» романы үшін бірінші дәрежелі Мемлекеттік сыйлық берілуіне орай жазылған. Ғалым Мемлекеттік сыйлықтың берілуі тек лауреаттың жеке басын ғана емес, сонымен бірге «көп ұлтты Совет Одағының жеке республикалары мен халықтарының аса көрнекті жетістіктерін тану болып табылатынын» атай отырып, қазақ жазушысының осы жолда қажымай-талмай еңбек еткеніне, ұзақ жылдарға ұласқан зерттеу жұмыстарымен айналысқанына назар аударады. Ол бұл ұлы туындыға әдеби сында алғаш рет «XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ елінің өмір тіршілігі мен болмыс-тұрмысын бар қырынан жан-жақты суреттеген шын мәніндегі энциклопедия» деген баға берді. Сәтбаев өзінің романға берген осы жоғары бағасын дәлелдеп, оның идеялық мазмұнына, көркемдік шеберлігіне, құрылымдық ерекшелігіне, көтеріп отырған тарихи жүгіне кәнігі әдебиеттанушы ғалымдарша қысқа шолу жасайды. Аса бай тарихи және әлеуметтік материалдың тамаша көркемдік шешімін тапқанын, автордың Абайды халықтың азамат ақыны, бастаушысы дәрежесіне көтере білгенін ескертеді. Романның тіл байлығын, образ шынайылығын атап өтеді. Жазушының өз «қаһарманының алаңсыз да арпалыссыз (бала Абайдың туған ауылына қайтып келе жатуы), ызалы да мазасыз (рулық талас туған кезде), салқын қанды, мұңлы (Абайдың әкесімен қырғи қабақ болуы) немесе лирикалық көтеріңкі (махаббат пен ақындық шабыт оянған кезеңдер) секілді тұстарында» нағыз суреткерлік талантымен көрінгеніне ерекше тоқталады. Сәтбаев «Абай» романын көркем шығарма ғана емес, танымдық маңызы зор ғылым еңбек ретінде де жоғары бағалайды. Осы тұстағы ғалым тұжырымы ерекше көңіл аударуды кажет етеді. «Қазақ халқының өткенін зерттегісі келетін ғалымның бірде- бірі бұл кітапты жаман ете алмайды: ғалым- филолог одан қазақ әдеби тілінің тууы мен қалыптасуын көреді; ғалым-этнограф көне заманмен қоса көрінген небір тұрмыстық бейнелер мен өмір құбылыстарын біледі; ғалым-юристер шариғаттан бастап, билер көсіміне шейінгі даланың заң жобаларынан бағалы мағлұматтар жинайды» деп жазды. Ұлы ғалым айтқандай, республика ғалымдары Абай өміріне байланысты осы тақырыпты сала-сала етіп зерттегені белгілі. Мақала кейін академик Сәтбаевтың томдық таңдамалы еңбектерінің 1970 жылы баспадан шыққан 5-кітабына, 1989 жылы жарық көрген «Ғылым және мәдениет туралы таңдамалы мақалалары» жинағына енгізілген. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары‎ +'''Ошақбай Асылбеков''' (1929-2004) Қаныш Сәтбаевтың тәлімін көрген кенші. ҚазМУ-дың (қазіргі ҚазҰУ) журналистика факультетін бітірген (1952). Еңбек жолының алғашқы төрт жылында журналист болып, кейіннен кенші болып қызмет істеген. *1958 жылы жаңадан құрылған Жезқазған комбинаты (құрамына Қарсақбай мыс қорыту зауыты, Жезқазған кен басқармасы енген) біріккен кәсіподақ комитетінің төрағасы, *1969 жылы «Казмедьстрой» тресі біріккен партия комитетінің хатшысы, *1973 жылы Жезқазған қаласы партия комитетінің 1-хатшысы болып сайланады. Ошақбай тәуелсіздік жылдары Қазақстанда жүргізілген реформаларға да белсене қатысты. Бірнеше ордендердің және медальдардың иегері. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +'''Атбасар мыс ici және оның Қаныш Сәтбаевтың мақаласы. Алғаш рет 1928 жылы «Қазақстанның халық шаруашылығы» журналының 9-10 сандарында жарияланды. Кейін ғалымның 2007 жылы «Оңтүстік полиграфия» баспа үйінен шықкан шығармалар жинағының 2-томына енді. Бұл мақала тараудан тұрады: өндірістік жайы, Атбасар ісінің перспективасы, отын, тасымал жағдайы. Мақалада екі сурет берілген, бірінші сурет Қарсақбай комбинатының кәсіпорны, екінші сурет Атбасар түсті металл тресі кәсіпорнының орналасу нобайы. Сәтба��в еңбегінде 1919- 25 жылдарға дейін Жезқазған консервацияда болғанын, *1925 жылдың 10 маусымында Қарсақбай мыс қорыту зауытын салуды аяқтау және Жезқазған кендері базасында жұмыс істейтін «Атбасар мыс кәсіпорнын» іске қосу туралы Еңбек және қорғаныс кеңесінің шешімі шыққанын жазады. Осы мақсат үшін сол кезде «Атбасцветмет» тресі құрылып, *1929 жылы Қарсақбай комбинаты деген атауға ие болады. Қарсақбай комбинатының құрамындағы Атбасар мыс кәсіпорны Атбасар уезінің ең шеткі оңтүстік-батыс жағындағы жартылай шөлейт жерде орналасқан. Қазақ КСР-інің аудандандыру кезінде Қарсақбай аудандық Қызылорда округінің құрамында болады. Ташкент темір жолындағы Жосалы станциясынан кәсіпорынқа дейін кара жол қосады, жолдың қашықтығы 375 шақырым. *1926 жылы «Атбасцветмет» тресінің кәсіпорындарын салып бітіру басқармасы орналасқан Қарсақбайға келген Сәтбаев ағылшындар қалдырған геологиялық мұрағатты және Геолкомның ізденіс жұмыстарының нәтижесін мұқият зерттейді. Сол кезде алғаш рет темір жолдан қашық жаткан пайдалы қазба кен орындарына көңіл аударады. *Кен орнында сақталған деректерден геолог 1907-17 жылы аралығында Қарсақбай зауытының құрылысы жүргенін біледі, ағылшындардың сол жылдары мыс қорыту зауыты мен байытатын фабриканы салудың нақты жобасын құрастырғаны, барлық қажетті ауыр кондырғылардың сатылып алынғаны, ішкі темір жолы тармағының салына бастағаны, барлық өндіріс цехтары мен шахталар салынғаны, 128 тұрғын үй және көлемі 17 212 шаршы метр казарма тұрғызылғаны сияқты негізгі жұмыстар атқарылғанын жазады. Соңғы бөлімдерінде Атбасар мыс ici кентастық база, отын, көлік жағдайлары, ауданның жалпы экономикасы жайлы жазған. == Дереккөздер == Санат:География Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары‎ +'''Атбасар Терісаққан ауданындағы мысты құмтас геологиясының кейбір өзіндік ерекшеліктері туралы''' Қаныш Сәтбаевтың еңбегі. Қазақ КСР Ғылым Академиясы хабаршысы, геология сериясы» журналында 1954 жылы (18-шығарылымы) жарық көрген. «Қаныш Сәтбаев. Тандамалы еңбектер» бес томдығының 1-томына енген («Ғылым», Атбасар, 1967). Бұл еңбегінде ғалым ең алдымен, аудан геологиясының зерттелу жағдайына тоқталып, одан кейін аудандағы мыс кенінің түрлері мен ерекшеліктеріне ғылым талдау жасайды, оны игеру жолдарын көрсетеді. Соңында аталған мәселе бойынша төрт тармақтан тұратын қорытынды шығарады. == Дереккөздер == Санат:География Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары‎ +'''Атбасар түсті металдар тресі КСРО Халық шаруашылығы Жоғарғы Кеңесіне (ВСНХ КСРО) қарасты Басметалл (Главметалл) басқармасының құрылымы. *1925 жылдың 10 маусымында Еңбек және Қорғаныс кеңесінің арнаулы қаулысымен Трест құрамына Спасск комбинаты, Қарағанды көмір кендері, Өспен (Нілді) мыс кеніші, Спасск (Көкөзек және Ақбұйрат) мыс қорыту зауыты беріледі және қайта салынып жатқан Қарсакбай мыс өндірісі, Байқоңыр қоңыр көмір кені, Жезқа��ғандағы мыс кеніштері, тағы басқалары кен орындары қаратылады. Бүгінгі жүйемен айтқанда, бұл Қарағанды, Ақтөбе және Ақмола облыстарының әлденеше аудан, елді мекендерін қамтыған, бір шеті мен бір шеті мың шақырымдай кеңістікке орналасқан орасан зор өндірістік кешен еді. Трестке осы өңірдегі мыс зауытын қайта салып, жедел мерзімде іске қосу жүктелді. Соған орай тиісті қаржы, тасымал құралдары және жабдықтар босатылды. Бірақ тасымал құралы негізінен ат пен түйе қомы болып қалды, жұмыскер күші де сайын даланың негізгі тұрғындары арасынан қабылданды, тек ғана КСРО-ның әр түкпірінен шақырылды. Трестің басқармасы 1925-29 жылы аралығында Мәскеуде, Рождественка көшесіндегі 8-үйде орналасты. 1929 жылдың күзіне таман Кеңес үкіметі жер-жерде қауырт жүріп жатқан алуан өндірістердің түсті металдарға мұқтаждығын өтеу мақсатымен Қазақстандағы екі бірдей мыс өндірісіне қомақты қаржы бөліп, соған байланысты Атбасар тресін таратып, Спасск мен Қарсақбайда дербес басқарылатын комбинаттар құруға қаулы қабылдайды. Нақ сол уақытта Мәскеудегі басқарма да тарап, дені осы комбинаттарға қоныс аударған. Инженер-геолог Қаныш Сәтбаев аталған тресте 1926-29 жылы бас геолог болып еңбек еткен. 1929 жылдың күзінде, ол өз қалауы бойынша Қарсақбай мыс комбинатына бас геолог әрі геология бөлімінің меңгерушісі болып ауысқан. == Дереккөздер == Санат:Геология +'''Атмосферада жарықтың және шашылуы''' Алматыдағы Қазақ КСР Ғылым Академиясының баспасынан 1962 жылы орыс тілінде жарық көрген жинақ. Жауапты редакторы В.Г.Фесенков. Кіріспеден, 32 баяндамадан тұрады. 1961 жылы 2-9 қазанда Алматы қаласында Атмосферада жарықтың және шашырауы туралы бүкілодақтық кеңес болып өтті. 32 баяндама тындалып, талқыға салынды. Оның жартысына жуығын Қазақ КСР Астрофизика институтының мамандары жасады. Ресейден, Эстониядан, Грузиядан, Украинадан, Дағыстаннан және ГДР-дан (1 өкіл) ғалымдар қатысты. Кеңестің кіріспе сөзінде академик Қаныш Сәтбаев қатысушыларды құттықтап, атмосферадағы оптика саласындағы әр түрлі мәселелер талқыға салынатынын, сондай-ақ олардың Қазақ астрофизика институтының атмосфералық оптика секторының жұмысымен танысатындығын айтты. Жинақта осы мәселе бойынша өткен бүкілодактық кеңестің материалдары беріліп, осы саладағы ғылыми тәжірибелер мен теориялық зерттеулердің нәтижелері келтірілген. 13 сурет, 87 кесте, 105 сызба қамтылған. Соңында кеңестің резолюциясы және қатысушы 53 адамның тізімі көрсетілген. Атмосфералық оптика мамандарына, геофизиктерге, метеорологтарга және астрофизиктерге арналған. Көлемі 21,7 баспа табақ. Таралымы 1050 дана. == Дереккөздер == Санат:География +'''Ауыл шаруашылығы малдарының жекелей өсірілуі''' Алматыдағы Қазақ КСР Ғылым Академиясының баспасынан 1964 жылы орыс тілінде жарық көрген кітап. Жауапты редакторы Қазақ КСР Ғылым Академиясының президенті Қаныш Сәтбаевтың жарқын бейнесін еске алуға арналған. Кітапта Қазақстан селекционерлері шығарған қойдың жаңа тұқымдары қазақтың биязы жүнді қойы, арқар меринос және оңтүстік қазақ мериносының ерекшеліктері, биология зерттеулердің нәтижелері берілген. Еңбекте ауыл шаруашылық малдарының биология қасиеттерін бағалаудың жаңа тәсілдері, малдардың бітімі мен ішкі құрылысының ерекшеліктері, жүн және ет өнімдерін дамыту көрсетілген. 27 автордың 22 мақаласы жарияланып, онда 69 кесте, 99 сурет және үлгі қамтылған. Ауыл шаруашылық мамандарына, ғылым қызметкерлерге, студенттерге арналған. Көлемі 25 баспа табақ. Таралымы 1440 дана. == Дереккөздер == Санат:География Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Ауыртпалық түскен жер''' кітапша. «Қазақстан» баспасынан 1968 жылы орыс тілінде жарық көрген. Авторы жазушы Н.П.Кулаков. Қазақстан индустриясының еңбеккерлері кәсіпорынге арналған. Әсіресе, Жезқазған кешенді геологиялық барлау экспедиясиясы қажырлы еңбегі шынайы баяндалады. Қаныш Сәтбаевтың аймағының кен байлығын іздеу жолындағы 15 жылдық қажырлы еңбегі тартымды суреттеледі. Еңбекші қауымға, көпшілік оқырманға арналған. Көлемі 1,05 баспа табақ. Таралымы 1500 дана. == Дереккөздер == Санат:Геология Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +Шыңғыс хан '''Төре''' Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошыдан тарайтын ұрпақ, қазақ даласында әлеуметтік топ. Олар қазақ руларына қосылмайтын өз алдына дербес қауым болып саналған. Төрелер өздерін “ақсүйек” қатарына жатқызған. Қазақ қоғамында хандар тек төрелерден шыққан сұлтандар арасынан сайланатын. Төрелер әкімшілік және сот билігін жүзеге асырды. Сонымен қатар олардың соғыс кезінде жасақ құрып, оған қолбасшылық ету құқығы болды. Қазақ жүздерінің Ресейге қосылуы барысында Орта жүз бен Кіші жүзде бірте-бірте хандық жүйе жойылып, төрелер қазақ қоғамының өмірінде бұрынғыдай рөл атқара алмады. Қазақстанда 1867 1868 жылдардағы реформалардың енгізілуі төрелердің экономикалық және саяси артықшылықтарын біржола жойды. == Төреден шыққан қайраткерлер == Шоқан Уәлиханов Шота-Аман Уәлиханов Әлихан Бөкейханов Дəулеткерей Шығайұлы Сұлтан Қажы Ғұбайдолла Жәңгірұлы Шыңғысхан Бақытжан Бейсәліұлы Қаратаев Мұхит Мерәліұлы Лұқпан Мұхитов Қазақ хандары == Тағы қараңыз == == Сыртқы сілтемелер == Төрелердің шежіресі == Дереккөздер == Санат:Қазақ хандығы Санат:Қазақ рулары +'''Марат Мұратұлы Ахметжанов''' (22.12. 1964, Павлодар облысы Баянауыл аудандық Теңдік ауылы) заңгер, 3-сыныпты әділет кеңесшісі, генерал-майор. Арғын тайпасының Сүйіндік руынан шыққан. Қарағанды мемлекеттік университетін бітірген. 1991-93 жылы Қарағанды облысы Теміртау органдарында, 1993-97 жылы ҚР Бас 1997-98 жылы Қазақстан Мемлекеттік тергеу комитеті, кейін Қазақстан Ішкі істер министрінің әскери-тергеу департаментінде тергеу басқармасының бастығы, 1998-2001 жылы тергеу департаменті директорының орынбасары, Қазақстан Сот қаулыларын орындау жөніндегі комитеті төрағасының орынбасары, 2001-03 жылы Қазақстан Бас Алдын ала тергеу мен зерттеудің заңдылығын қадағалау жөніндегі департаментінің бастығы, 2003-06 жылы Павлодар облысының прокуроры қызметтерін атқарды. 2006 жылдан Түркістан облысының прокуроры. Ресейдің мемлекеттік «І Петр» және «Адмирал Кузнецов» атындағы және Қазақстанның бірнеше медальдарымен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:1964 жылы туғандар Санат:Павлодар облысында туғандар Санат:Қазақстан заңгерлері Санат:Қазақстан Санат:Қазақстан прокурорлары Санат:Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті түлектері +'''Хамза Әбілғазин''' (1919, Павлодар облысы Баянауыл ауылы 1980, Алматы қаласы) қоғам қайраткері, Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген мәдениет қызметкері, Қаныш Сәтбаевтың туған жерінен түлеген азамат. Арғын тайпасының Сүйіндік руының Қаржас бөлімінен шыққан. *1938 жылы Абай атындағы Қазақ Педагогика институты (қазіргі ҚазҰПУ) жанындағы жұмысшы факультетін бітірген. *1939 жылы әскер қатарына шақырылып, кейін 2-дүниежүзілік соғысқа қатысқан, Ленинград қоршауында болған. *1946 жылы әскер қатарынан босап, елге қайтады, *1946-50 жылы Қазақ КСР Министрлер Кеңесі жанындағы өнер істері басқармасының алқа мүшесі және репертуарларды бақылау бөлімінің бастығы, *1950 жылы Қазақстан КП ОК-нің нұсқаушысы, *1950-58 жылы Қазақ КСР Министрлер Кеңесі Төрағасының көмекшісі, КСРО Министрлер Кеңесі мәдениет тобының аға кеңесшісі, *1958-62 жылы Алматы теледидар студиясының директоры, *1962-64 жылы «Қазақфильм» киностудиясы директорының орынбасары, *1964-72 жылы Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің радиохабарлар және теледидар басқармасының бастығы, *1972-80 жылы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасы істер басқармасының бастығы қызметтерін атқарды. Соғыстағы ерлігі үшін «Александр Невскии» және Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:Қазақ КСР саясаткерлері +'''Төлеутай Әбжанұлы Әбілдин''' (9 мамыр 1931 жыл, Баянауыл ауылы, Павлодар облысы 1996 жыл, Павлодар, Павлодар облысы) қазақ тарихшы, мұражай қызметкері. Қазақ КСР Білім беру ісінің үздігі. ҚазПИ-ді (1954, қазіргі ҚазҰПУ), мұражай қызметкерлері курсын (1979) бітірген. *1949-50 жылы Жосалы алтын өндіру кенінде бастауыш сыныптың мұғалімі, *1954 жылдан Баянауылда тарих және география пәндерінің мұғалімі. *Баянауылдағы Сәтбаев атындағы мұражайдың негізін қалаушылардың бірі және 1967-95 жылы директоры болды. Бірнеше медальдармен және төс белгілермен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:Қазақстан тарихшылары Санат:Қазақстан педагогтары +'''Шайхы Әбілдин''' (15.1.1918, Павлодар облысы Баянауыл ауданы Теңдік ауылы 1986) Қазақ КСР Халық ағарту ісінің үздігі (1964),ардагер мұғалім (1970). Павлодар Педагогика училещесін бітірген (1939). *1939-42 жылы Теңдік ауылында бастауыш сыныптың мұғалімі, кейін директоры, *1950-51 жылы Баянауыл ауданы Абай атындағы балалар үйінің директоры, *1951-78 жылы Теңдік ауылында, кейін Сәтбаев кеңшарында бастауыш сынып мұғалімі болып қызмет істеген. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +'''Асыл Әлімжанұлы Әбішев''' (3.10. 1974 жылы Павлодар облысы Баянауыл ауданы Теңдік ауылы) жергілікті ақын, журналист. Қазақстан журналистер одағының мүшесі (2006). Павлодар Педагогика институтын бітірген (1993). *1993-2000 жылы Баянауыл ауданындағы Қаныш Сәтбаев атындағы орта мектепте мұғалім, *1999 жылы аудандық мәслихаттың депутаты, *2000 жылдың ақпанынан Павлодар облысы «Сарыарқа самалы» газетінде тілші, экономика және саясат бөлімінің меңгерушісі, Бас редактордың орынбасары, *2011 жылдың қазанынан Бас редакторы қызметін атқарады. Поэзиялық шығармалары аудандық, қалалық, облысы және республика басылымдарда жарыққа шығып тұрады. Өлеңдері «Жастық әуен» (2005), «Ертіс толқыны» (2011) жинақтарына енген. Шағын әңгімелері, сатиралық шығармалары республика және облыстық басылымдарда жарияланып жүр. == Дереккөздер == Санат:1974 жылы туғандар Санат:Баянауыл ауданында туғандар Санат:Қазақстан ақындары Санат:Қазақстан журналистері +'''Ернұр Нұрмұханұлы Әйткенов''' (4.9.1965 жыл, Павлодар облысы, Май ауданы, Жалтыр ауылында туған) мемлекет қызметкері. Семей институтын бітірген. 1989 жылы зоотехник, кейін аудандық одақтың жетекші зоотехнигі, «Спутник» және «Киров» кецшарларының бас зоотехнигі, Май аудандық ұжымдық ауыл шаруашылық кәсіпорнының директоры, 2000-06 жылы Тереңкөл ауданының «Еңбек» шаруа қожалығының атқарушы директоры, Павлодар облысы Павлодар ауданының ауыл шаруашылық басқармасы бастығының орынбасары, Қашыр аудандық «Песчанский» асыл тұқым орталығының директоры болып қызмет етті. 2006-10 жылы Май ауданының әкімі болып қызмет атқарды. 2010 жылдан Павлодар облысы Баянауыл ауданының әкімі. == Дереккөздер == Санат:4 қыркүйекте туғандар Санат:1965 жылы туғандар Санат:Май ауданында туғандар Санат:Семей мемлекеттік университеті түлектері Санат:Май ауданының әкімдері Санат:Баянауыл ауданының әкімдері +'''Мырза Алдабеқұлы Әкімбек''' (1833-86) қазақ меценаты, Қаныш Сәтбаевпен аталас, арғын ішіндегі сүйіндіктен шыққан. Баянауылының Қызылтау өңірінде болыс болған. Қайырымдылық істерінің арқасында «Әкімбек мырза» деген атқа ие болған. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы өзінің 16 жылдық молдалық ісін осы Ә. Молдағұлованың ауылында бастады. 1885 жылы Мұса Шорманұлын еске алу асын ұйымдастырушы болды. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +'''Әжібай Әлтаев''' (1886, қазіргі Павлодар облысы Баянауыл ауданы Баянаула ауылы 4.1921 жылы Дегелең тауы) Қаныш Сәтбаевтың ауылдасы әрі замандасы. 20 ғасырдың басында солтүстік өңірдің азаматтары ауыл-үйлерінің қысқа дайындығын жасап бергеннен кейін, топтасып Сібірге жұмысқа жалданып кететін болған. Баянауылда сондай топты үнемі Әжібай ұйымдастырып жүрген. Ол басқарған топ «Лензолото» компаниясының Үркіттегі кеңсесімен шарт жасасып, кен шығару орнына қатысады. Баянауыл ��ігіттері Назымбек, Молша, Сыздық, Қабылбек, Қасейін және Әжібай полиция бақылауынан сытылып шығып, елге аман-есен оралады. Ал Әлібайдың Қабылбегі оққа үшып, Лена жағасында мәңгі қалады. Әжібай 1913 жылдың қысында бір топ жігітті бастап тағы да Сібірге тартады. Бұлт Транссібір жолына екінші табан салынып жатқан кез. Қазақ жігіттері осы құрылысқа орналасады. Келесі 1914 жылы 1-дүниежүзілік соғыс басталады. Жол бойымен батысқа қарай әскер ағылады. «Бір табан жолмен осыншама әскерді қан майданға жөнелтіп жатыр. Біз екінші табанды салсақ, өлімге айдалушылар саны да екі есе көбейе ме екен? Орыс баласының обалына қалмайық» деп Әжібай жетпіс шақты қазақты құрылыстан алып кетеді. Әжібай Баянауыл ұясында РКП (б)-ның тілектесі ретінде тіркеліп, оның казак-татар секциясының белсенді мүшесі болады. Кеңес өкіметі жарияланғаннан басталған жаңалықтардың басы-қасынан табылып жүреді. Ақбеттау болысына милиция болып тағайындалып, жергілікті жерде Сәтбаев сот ретінде шығарған үкімді орындатушы болады. Дегелең соғысына тачанка пулеметшісі болып қатысып (көмекшісі Бельденинова Таня), қанды шайқаста қаза табады. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +'''Әр жылдардан''' Алматыдағы «Ғылым» баспасынан 2002 жылы орыс тілінде жарық көрген монография. Авторы Шәмшиябану Қанышқызы Сәтбаева. 15 тараудан тұрады. Студенттік жылдар мен ғылым іссапарлар, форум, конгресс, қатысулар, емделу мен демалу кезеңдері, туристік сапарлар барысында көптеген алыс және жақын шет ел қалаларында болған сәттер кітапта жан-жақты баяндалады. Көпшілік қауымға арналған. «Павлодарда, Баянауылда» атты тарауда Павлодар тарихына, Баянауылға, Ертіс өзеніне сипаттама беріліп, Қаныш Сәтбаевтың шыққан ортасы, ол жайлы естеліктер, оның атындағы мемориалдық мұражай, Қаныштың С.Торайғыровпен кездесуі жөнінде айтылады. Көлемі 18,2 баспа табақ. Таралымы 500 дана. == Дереккөздер == Санат:Ғылым Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Әуезовтің алпыс жылдығына арналған мақалалар жинағы''' Мұхтар Әуезовтің 60 жылдық мерейтойына орай, 1959 жылы Қазақ КСР Ғылым Академиясының баспасынан қазақ және орыс тілдерінде жарық көрген мақалалар жинағы. Редакция алқасы: академик І.Кеңесбаев, Ы.Дүйсенбаев (жауапты редакторы), Е.Лизунова, А.Нұрқатов. Кітап Әуезовтің Ленин орденімен марапатталуы, жазушыға «Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген ғылыми қызметкері» құрметті атағын беру туралы жарлықтармен, Қазақстан Үкіметінің, «Правда» газетінің, Қазақ КСР Ғылым Академиясының, бір топ КСРО жазушыларының, Қазақстан Жазушылар одағының басталып, одан әрі 18 адамның қоғам және мемлекет ғалымдардың, әдебиет сыншыларының мақалалары топтастырылған. Бұларда қаламгердің жазушылық, қызметі, оның дүние жүзі әдебиетіне қосқан зор үлесі проза және драматургия жанрын дамытудағы жемісті еңбегі атап көрсетілген. Жинақта Қаныш Сәтбаевтың «Қазақ совет әдебиетінің үздік шығармасы» атты мақаласы берілген. Онда ол ұлы Абайдың өнегелі өмір жолын, өскен ортасын, кешкен дәуірін айқара ашып, 19 ғасырдың 2-жартысындағы қазақ елінің салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, сұлу табиғатын көркемдік тұрғыдан шыншылдықпен суреттеген М.О.Әуезовтің ұлан-ғайыр қызметіне, кең арналы шығармасына, тілінің байлығы мен онда шынайы бейнеленген образдарға шолу жасайды. Көпшілікке арналған. Көлемі 19 баспа табақ. Таралымы 1090 дана. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Нәзір Төреқұлов''' (1892, Қандөз, Сырдария уезді, Түркістан өлкесі, Ресей империясы (қазіргі Қандөз ауылы, Жаңақорған ауданы, Қызылорда облысы) қараша 1937, Мәскеу) мемлекет және қоғам қайраткері, публицист, алғашқы қазақ елшілерінің бірі, дипломат. Орта жүздің алты арысының бірі Қоңырат тайпасы Көтенше тармағының Маңғытай руынан. Нәзір Төреқұлов қызы Әнелмен бірге ==Өмірбаяны== *Қоқандағы жәдидтік мектепте және екі жылдық орыс-түзем мектебінде бастауыш білім алған. *1913 жылы сондағы бітіріп, Мәскеудегі коммерция институтына оқуға түскен. *1916 жылы 25 маусымдағы патша жарлығы бойынша майданның қара жұмысына алынған жерлестеріне көмек көрсету мақсатымен оқуын тастап, Батыс майданға барған. *Минскіде Земство одағына нұсқаушы болып жұмысқа кіріп, тыл жұмысына алынғандарға тілмаштық қызмет көрсетіп, олардың мүддесін қорғау бағытындағы іс-шараларға белсене ат салысты. Сонда жүріп қазақ жастарының “Еркін дала” атты астыртын ұйымын құруға жетекшілік етті. *1917 жылғы Ақпан революциясынан кейін Орынборға оралып, “Еркін дала” ұйымының алғашқы құрылтайын ұйымдастырады. *1918 жылғы 16 сәуірден Орынборда “Қазақ мұңы” газетін шығаруды қолға алды. Осы жылы жазда Қоқанға оралып, сонда жұмысшы, диқан және солдат депутаттары кеңесіне қызметке тұрып, оның органы болып табылатын “Халық газетасын” және Түркістан Коммунистік Партия органы “Инқилоб” (Революция) журналын шығаруға ат салысты. *1919 жылы Ферғана облысы ревкомының және Түркістан Орталық Атқару Комитетінің төрағасы болды. *1920 1922 жылы Түркістан Коммунистік Партия Орталық Коммитетінің төрағасы, Түркістан Орталық Атқару Коммитетінің мүшесі және төрағасы, Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің және Ресей Кеңестік Федеративтік Социалистік Республикасы халық комиссарлар кеңесінің, Ресей Кеңестік (большевиктер) Партиясы Орталық Коммитетінің Түркістан бюросының, Түркістан майданы революциялық әскери кеңесінің мүшесі. Ол осындай лауазымды қызметтерде жүріп дін мәселесіне көп көңіл бөлді. Түркістан Орталық Атқару Коммитетінің төрағасы ретінде барлық мекемелерде демалыс күнін жексенбіден жұмаға ауыстыру туралы және Құрбан айттың үш күнін демалыс күндері деп жариялау туралы қаулыларға қол қойды. *1921 жылы “Қызыл байрақ” журналында “Ислам және коммунизм” атты мақала жариялап, онда исламның қоғамдағы атқарып отырған рөліне оң баға берді. *1922 1928 жылы Мәскеуде КСРО Орталық Атқару Коммитеті жанындағы Орталық баспа басқармасының төрағасы қызметін атқарды. Бұл қызметке кіріскеннен кейін В.И. Лениннің қабылдауында болып, автономия алған халықтардың тілін мемлекттік тілге айналдыру мәселесін көтерді. Түркі тілдес халықтардың ортақ әліпбиін жасау жөніндегі комиссияға төрағалық етіп, араб әліпбиінен латын әліпбиіне көшуді жақтады. Орталық баспа басқармасының төрағасы ретінде қазақ тілінде “Темірқазық” атты журнал шығаруды ұйымдастырып, оған Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев секілді қазақ зиялыларын тартты. *1928 1932 жылы Хиджазда бас консул болды. *1932 1936 жылы КСРО-ның Сауд Арабиясындағы өкілетті елшісі болып қызмет етті. *1932 жылы маусымда Сауд Арабиясы королінің мұрагері Фейсал әл-Саудтың КСРО-ға ресми сапарын ұйымдастырды. *Төреқұлов Нәзір елші болған жылдары араб тілін жетік меңгеріп, бірнеше мәрте кіші және үлкен қажылық рәсімін орындады. *1936 жылы КСРО Ұлттар кеңесінің жанындағы Орталық тіл және жазу институтына қызметке орналасты. *1937 жылы шілдеде “халық жауы” ретінде айыпталып, ату жазасына кесілді. *1958 жылы 28 қаңтарда КСРО Жоғарғы сотының шешімімен ақталды. Бүгінде Алматы, Шымкент, Қызылорда қалаларында Төреқұлов Нәзір есімімен аталатын көшелер бар. Оның есімі Шымкенттегі, Түркістандағы және Шолаққорғандағы орта мектептерге берілген. Түркістан қаласында Төреқұлов Нәзір мұражайы жұмыс істейді. Фейсал бин Абдель Азиз аль Сауд ханзада мен Нәзір Төреқұлов. Джидда қ-сы, 1929 ж. Фейсал бин Абдель Азиз ас Сауд ханзада бір топ дипломаттардың арасында. Джидда қ-сы Қайраткер ғалым ретінде отандық тіл білімі саласына үлкен үлес қосты. Оның «Жат сөздер», «Ұлт мәселесі және мектеп», «Қазақ-қырғыз үшін жаңа әліпби» сынды еңбектері мен өзге де мақалаларында емле, әліпби, терминология жүйесі ғылыми негізде талданып отырады. Сондай-ақ қаламгердің әдебиет туралы пікірлері де ерекше. Ол С.Сейфуллиннің «Асау тұлпар», «Бақыт жолына» атты шығармаларына, өзбек каламгері А. Қадыридің еңбектеріне сын жазды. Өзбектің «Инқилоб» атты журналына жазған ислам діні, жәдитшілдік, Түркістан тарихы туралы мақалалары ғылыми нақтылығымен көзге түседі. Қайраткер 1937 жылы 15 шілдеде ұсталып, қарашада атылды. == Шығармалары == Орыс-өзбек тілінің сөздігі. Ташкент, 1922. Түркістан Автономиялық Республикасы // ЖН. 1923. 1. кітап, 86-95 б; (Бартольд В. В. кітабына рецензия). Түркістан тарихы. Ташкент, 1922 // Сонда. 2. кітап, 162—164 б. Лениндік жолмен: (Наримановтың өліміне орай) // НВ. 1925. 7. IV. жинақ Түркі әліпбилерінің латындандырылуы мәселесіне орай // Сонда. 10/11. 218—222 б. Ұлт мәселесі мен мектеп. Мәскеу, 1926. "Ұлт мәселесі мен мектеп" == Сөз сөйлеуі == Бүкілодақтық түркологиялық құрылтай, 1926. 263—268; 309—310, 330—331 б. == Баяндамалар == Стенографиялық есеп, 1927. 88-92 б., 115—123; Біздің міндеттеріміз // НВ. 1928. 20/21. XII—XXII жинақ; Нәзір Төреқұлов Сауд Арабия��ы Корольдығындағы КСРО-ның өкілетті өкілі: (Хаттар, күнделіктер, есептер. 1928—1935 жж.). М., 2000. Сурет:Stamp of Kazakhstan 566 пошта маркалары, 2006 жыл: Шоқан Уәлиханов, Сәкен Сейфуллин, Нәзір Төреқұлов, Қаныш Имантайұлы Сәтбаев == Дереккөздер == Санат:1892 жылы туғандар Санат:1937 жылы қайтыс болғандар Санат:Саяси қуғын-сүргін құрбандары Санат:КСРО-да атылғандар Санат:Елшілер Санат:КСРО саясаткерлері +'''Нәйла Оразғұлқызы Базанова''' (11.11.1911, Бішкек қаласы 11.1.1993, Алматы қаласы) ғалым, қазақ әйелдері арасынан шыққан тұңғыш биология ғылым доктары (1945), профессор (1946), Қазақстан Ғылым Академиясының академик (1951), Қазақстанның еңбек сіңірген ғылым қайраткері (1946). Алматы институтын (қазіргі ҚазҰАУ) бітірген (1932). *1932-47 жылы сол институтта ассистент, доцент, профессор, кафедра меңгерушісі, *1948-51 жылы эксперименттік биология институтының директоры, *1951-66 жылы Қазақстан Ғылым Академиясының Биология және медицина бөлімінің *1966-86 жылы Физиология институтының директоры, *ал 1986-93 жылы сол институттың құрметті директоры болды. Негізгі ғылым еңбектері ірі қара малдың ас қорыту ерекшеліктерін және жас төлдің өcyi мен физиологиясын зерттеуге арналған. Ол малдың ішек-қарнындағы мембраналы ас қорыту механизмін ашып, ішек-қарын кенересіндегі ас қорыту күйіс малына да тән екенін дәлелдеді. Малды пропион қышқылды ашытқы қосылған сүрлемнің жаңа түрімен азықтандыруды ұсынды. Ленин орденімен, Еңбек Қызыл Ту, екі рет «Құрмет белгісі» орденімен марапатталған. Нәйла Қаныш Сәтбаевтың өнегесін көріп, тәлім алған ғалымдардың бірі, ұлы ғалым туралы «Жарқын есім» («Заңгар» // Қаныш Сәтбаев туралы естеліктер. А., «Айкос». 1999. 136-137-6.), «Өнегесі өзгеше еді» («Зерде», 1999. №2, 20-6.) естеліктерінің авторы. Мұнда ол ''«Мені Қаныш Сәтбаевтың ойлау ауқымының кеңдігі және ғылымның барлық саласы бойынша жетік хабардарлығы әрқашан таң қалдыратын»'' («Академик Қаныш Сәтбаев. Из писем заметок», «Атамұра», 1998. 141-6.) деген жүрек-жарды сөзін айтты. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +'''Біссміллә Балабеков''' (1901, Павлодар облысы Баянауыл ауданы Ақши ауылы 1979, Алматы облысы Қарасай ауданы) Қаныш Сәтбаев туған өңірден шыққан халық әншісі. Әкесі Балабек Ержановтан және Жаяу Мұса Байжанов, Майра Уәлиқызы, Әміре Қашаубаевтардан тәлім алған. Семей қазақ драма театрының алғашқы артисінің бірі болды. 1922-23 жылы Жұмат Шанин режиссерлігімен қойылған «Арқалық батыр» пьесасында Бісміллә пен Әміре Қашаубаев Қияқ және Тұяқ ролдерін ойнады. Бісміллә Біржанның, Ақан серінің, және тағы басқалары елге танылмай қалған әндерін сақтап таратушы. 1930 жылдары оның орындауындағы бұл әндер таспаға жазылды. 1930-40-жылдары Павлодар қаласына келіп, Павлодар орыс-қазақ бірлескен драма театрында өнер көрсетті. Біссміллә саяси қуғын-сүргіннің азабын тартқан әнші. == Дереккөздер == Санат:1901 жылы туғандар Санат:Баянауыл ауданында туғандар Санат:1979 жылы қайтыс болғандар Санат:Қазақстан әншілері Санат:Саяси қуғын-сүргін құрбандары Санат:Қарасай ауданында қайтыс болғандар Санат:Шығыс Қазақстан облыстық Абай атындағы Қазақ музыкалық-драма театры әртістері Санат:Павлодар облыстық орыс драма театры әртістері +'''Барлаңдар, бағдарлаңдар''' Қаныш Сәтбаевтың мектеп оқушыларына арнаған тілек сөзі. *1989 жылы «Ғылым» баспасынан шыққан «Ғылым мен мәдениет туралы таңдамалы мақалалары» жинағына, *2007 жылы «Оңтүстік полиграфия» баспа үйінен шыққан шығармалар жинағының 1-томына енді. Сәтбаев: ''«Жас достарым, сендер жазғы демалыс кезінде өлкетану саяхаттарына, түрлі жорықтарға шығасыңдар. Сонда сендер көздеріңе түскен тастарға, сан алуан минералдарға жіті зер салып, бағдарлаңдар, барлаңдар. Табиғатта тастар неше алуан формада, түрлі түсті болып келеді. Тас жарықшақтарында кездесетін өзге түсті жолақтарға назар аударыңдар. Тастың салмағы, түсі, формасы ерекше болса, оған міндетті түрде тоқталыңдар. Қымбат қазыналардың бәрі осы тастан табылады»'' деген тілек айтады. == Дереккөздер == Санат:Геология +'''Ахметолла Ақтайұлы Барлыбаев''' (1880-1937) мұғалім, 1911-17 жылы Павлодардағы сыныпты орыс-қазақ училищесінде сабақ берген. 1911-14 жылы осы училищеде Қаныш Сәтбаев, Жүсіпбек Аймауытов және тағы басқалары білім алған. Алаш партиясының мүшесі (1917-19), Бүкілқазақтық тұңғыш құрылтайға қатысқан (1917), сот мүшесі, Түрксіб темір жолы Кеңестік халық комитетінің прокуроры болған (1920-37), 1937 жылғы қугын-сүргін құрбаны. == Дереккөздер == +'''Хабиб Ақтайұлы Барлыбаев''' (1898, Павлодар облысы Баянауыл аудандық-1946) Қаныш Сәтбаев туған өңірден шыққан білікті ғалымдардың бірі. Медицина ғылым доктары, ағартушы, дәрігер. Омбы медицина институтын бітірген (1926). Өзінің еңбек жолын Қазақ мемлекеттік медицина институтында (қазіргі ҚазҰМУ) және Кеңес халық комитетінің ауруханасында бас дәрігер қызметтерінен бастаған. Оның жоғары санатты біліктілігі ескеріліп, ҚР үкіметі Қазақстан КП ОК-нің 1-хатшысы Ж.Шаяхметовтің, сондай-ақ Жамбыл Жабаевтың денсаулығын қарау сол адамға тапсырылған. КСРО Ғылым Академиясы Қазақ бөлімшесі өлкелік Патология институтын ұйымдастыруға белсенді қатысты, институт директорының орынбасары, малярия және басқа да трансмиссивтік аурулар секторының меңгерушісі болды. «Ерен еңбегі» үшін медалімен және Еңбек Қызыл Ту орденімен (1939) марапатталған. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +'''Райхан Оразайқызы Батырбекова''' (2.1. 1967, Алматы қаласы 7.8.2002) филология ғылымының кандидаты (1992). Қаныш Сәтбаевтың Шәмшиябану атты қызынан туған немересі. ҚазМУ-ды (1988, қазіргі ҚазҰУ) бітірген. ҚазҰПУ-да орыс және шет ел әдебиеті кафедрасында қызмет істеген. «Из истории литературных связей», «Бернияз Кулеев» және бірнеше мақаланың авторы. «Абай» мақала жазып, оның ішінде академик Сәтбаевтың Абай туралы жазғандарын жүйелеп зерделеген. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +'''Бауырлас рес��убликалар Алматыдағы Қазақтың мемлекеттік баспасынан 1961 жылы орыс тілінде жарық көрген жинақ. Құрастырушылар Хабдрашитов пен Гаксельрод. Бұл еңбек Қазақ КСР мен Қазақстан Компартиясының 40 жылдық мерейтойының тойлануын баяндайды. Осы кезеңде республика мықты индустриялы, жоғары мәдениетті, тың жерлері игерілген елге айналды. Еңбекте сонымен қатар Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі мен Қазақстан Компартиясы ОК-нің салтанатты мәжілісі жайында айтылған. Жинаққа мерекеге байланысты Орталық және жергілікті газеттерде жарияланған мақалалар, өлеңдер, очерктер, репортаждар енген. Алматыда өткен мерекелік митингіде Қазақ КСР Ғылым Академиясының президенті Қаныш Сәтбаевқа сөз беріліп, онда ол Қазақстандағы ғылымның дамуы, пайдалы қазбалы кен орындарының ашылуы, соның нәтижесінде ірі ауыр индустриалдық кәсіпорындардың құрылуы, тың және тыңайған жерлердің игерілуі жайында айтады. Көлемі 19 баспа табақ. Таралымы 40 мың дана. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Иген Баязитов''' (1904, Павлодар облысы Баянауыл ауданы 1955) Қаныш Сәтбаевтың қамқорлығын көрген өнерпаз-әнші. Сауатын ауылдық мектепте ашқан. Баянауылда ауылдық кеңес хатшыларын дайындайтын қысқа курста оқып жүрген кезінде, Сәтбаев басшылық еткен жастар мәдени-ағарту ұйымының кештеріне қатысып, гармонь тартып, ән айтып жүреді. Курсты бітіргеннен кейін Қаныш оны 10-әділет теліміне атшы етіп қалдырады. Иген кейін Баянауыл ауылының кеңесінің хатшысы болды және ауданының әр түрлі мекемелерінде басқару қызметтерін атқарды. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +'''Нәсіпбек Баязитов''' (1919, Павлодар облысы Баянауыл ауданы Егіндібұлақ ауылы 1943, Украина, Харьков облысы Изюмин ауданы Заводы ауылы) опера әншісі, музықант, аға лейтенант. Абай атындағы Опера және балет театрының ойын жүргізушісі міндетін атқарған. 1940 жылы әскерге шақырылады. Ж.Шанин, К.Байсейітова, Ж.Елебеков және басқа да атақты адамдармен бірге жұмыс істеген, дауысы қатты, әдемі болған, сырнай мен баянда өте жақсы ойнаған, репертуарында халық әндері мен қазақ әндері болды. Қазақтың халық әні «Баянауылды», «Сұрша қыз» және Жаяу Мұсаның әндерін, грузин халық әні «Суликоны» жоғары деңгейде орындаған. Оның ағасы Иген Баязитов Қаныш Сәтбаев Баянауылда сот болғанда ұйымдастырған ойын-сауықшылар тобына мүше болып, өнер көрсеткен және Майра Уәлиқызымен бірге Қоянды жәрмеңкесінде ән салған. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +'''Баянауыл жастары мәдени-ағарту ұйымы''', Ақмола Баянауыл Семей (Оңтүстік Сібір) темір жолының құрылысы патша үкіметі кезінде басталып, Колчак үкіметі кезінде де жалғасты. Соның бір телімі Баянауылда жұмыс істеді. 1920 жылдың күзінде телім меңгерушісі П.Б.Поздняк, астыртын жұмыста жүрген большевик Сыздықов Асқар және Баянауылға келіп, таратылған эскадрон комиссары Пирожников үшеуі Ресей Коммунистік партиясының ұясын құрды. Оғ��н орыс және қазақ-татар секциялары қарады. Ол кезде Баянауыл өңірінде 70 мыңдай қазақ, 3,5 мыңдай еуропалық ұлт өкілдері тұрған. Соған байланысты қазақ-татар секциясы тілектестері сан жағынан ең көбі еді. Секциялар жанынан жастар мәдени-ағарту ұйымдары құрылды. Қазақ жастары мәдени-ағарту ұйымы төралқасының төрағасы болып Қаныш Сәтбаев, хатшысы болып Пәуен Жүсіпбаев сайланды және бұл екеуі Орыс жастар мәдени-ағарту ұйымы төралқасына да мүше болды. Жастар мәдени-ағарту ұйымдары Халық үйін қолдарына алып, аудан ішінде дәріс оқып, халыққа сырт өмірден хабар беріп, ойын-сауық көрсетіп, сауаттарын ашатын орынға айналдырды. Қазақ жастар ұйымы мәдени-ағарту жұмыстарын көбінесе қырдағы елге өткізіп жүрді. Қаныш 1921 жылдың күзінде Томск қаласына оқуға кеткенде ұйым төрағалығына Пәуен Жүсіпбаев, хатшылығына Дайрабай Шашкин сайланды. == Дереккөздер == Санат:Ұйымдар‎ +Төретам стансасы. Алғашқы көше Песчанная '''Төретам''' Қызылорда облысы Қармақшы ауданындағы темір жол бекеті, кент, Төретам кенттік әкімдігі орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы Жосалы кентінен батысқа қарай 80 км жерде, Сырдария өзенінің бойында орналасқан. == Халқы == 1999 жылы тұрғындар саны 5976 адам (3073 ер адам және 2903 әйел адам) болса, 2009 жылы 9548 адамды (4929 ер адам және 4619 әйел адам) құрады. == Тарихы == Іргесі 1905 жылы темір жол станциясы ретінде қаланған. Төретамнан Байқоңыр ғарыш алаңына арнайы темір жол тартылған. == Дереккөздер == Санат:Қармақшы ауданы елді мекендері +'''Нұғман Ыбрайұлы Баяндин''' (12.1.1912, Павлодар облысы Баянауыл ауданы Беріктас ауылы 15.9.1991, Алматы қаласы) ғалым, ауыл шаруашылық ғылым доктары (1973). Ташкентте Орта Азия мемлекеттік университетін бітірген (1941). 1941 жылдан Қазақ КСР Ғылым Академиясының Жер қыртысы институтында жұмыс істеді. Ертіс қойнауындағы жұмыстарға қатысып, Жоғарғы Ертіс топырақ қыртысы бөлімі ұйымдастырған экспедициясын басқарды. Үш жылдан артық уақыт Зайсан өзенінен бастап, Семейге дейінгі өзен алқабындағы топырақ пен жер қыртыстарын және Сырдарияның төменгі ағысы, Алтай өлкесінің топырағы мен жер қыртысын зерттеді. Баяндин жетекшілігімен жүргізілген ғылым экспедиясиясы Қазақстан аймақтарының топырақ және жер қыртысының картасын құрастыруға негіз болды. Осы кезеңде Қазақ КСР Ғылым Академиясының президенті Қаныш Сәтбаевпен әріптестік қарым-қатынаста болды. 1950-72 жылы Қазақ ауыл шаруашылық институтындағы жер қыртысы кафедрасының доценті, Қазақ қыздар Педагогика институтында (қазіргі ҚазҰПУ), ҚазПИ-де (қазіргі ҚазҰПУ), Шығыс Қазақстан Педагогика институттарында ұстаздық қызмет атқарған. Баяндин Қазақстанның жер қыртысына байланысты көптеген ғылыми жұмыстардың авторы. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +'''Бейбітшілік берік қолда''' Қаныш Сәтбаевтың Еуропа елдерінің Мәскеу кеңесінде қабылданған Декларациясына үн қосуы. 1964 жылы желтоқсанда «Социалистік ��азақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінде осы тақырыппен жарияланған. Талым Мәскеу Декларациясын қолдай отырып, қайта жандана бастаған милитаризмнің «адамзаттың асыл ақыл-ойының тарихи мұраларын жоюдың, адамдарды қырғынға, қайыршылыққа ұшыратудың құралы» екенін баса көрсетеді. «Республика ғалымдар армиясының бейбітшілік үшін, Отанымыздың күш-қуатының арта беруі үшін жемісті еңбек ете беретініне» сендіреді. Онда ұлы ғалымның гуманистік тұлғасы, айқын сенімі, бұлжымайтын тұжырымы бар қуатымен көрінген. Сәтбаевтың томдық таңдамалы еңбектерінің 1970 жылы жарық көрген 5-кітабына, 1989 жылы баспадан шыққан «Ғылым және мәдениет туралы таңдамалы мақалалары» жинағына енгізілген. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары‎ +'''Планета Сатпаева''' Медеу Сәрсекенің «Сәтбаев» ғұмырнамасының жаңа тараулармен, соны деректермен толықтырылған орыс тіліндегі 3-басылымы. Оны 2002 жылы «Өнер» баспасы ҚР Мәдениет министрінің қолдауымен жарыққа шығарған. Роман-эссе «Баянауыл атырабында», «Ұлытау жотасында» және «Алатау баурайында» атты бөлім, 36 тараудан тұрады. Ғұмырнаманың алғашқы тарауы шежірелік деректерді пайдалана отырып, қазақтың тұңғыш академигі туған өлкенің екі жарым ғасырлық қордалы тарихын әңгімелеп, рухани ділі бай, өнер дарыған ортадан ділмар шешендер, дүлдүл ақындар мен жыраулар, қара қылды қақ жарған әділ билер мен ел қамқоры болған батырлар шыққанын сөз етіп, солардың заңды жалғасы ретінде 20 ғасырда Қаныштай заңғар ғалымның туғанын айғақтайды. «Кедергілер арқылы Сәтбаевқа» деп атаған көлемді кіріспесінде автор осы тақырыпқа келу жолын өз өмірімен жанастыра сипаттап, ұлы ғалым есімі мен ісіне орта мектепте оқып жүрген кезінен ынтық болып, Абай хакім өсиетімен «болмаса да ұқсап бағып», Қаныштай инженер болуды армандап, техника институтқа түскенін, тағдыр жазуымен әдебиетшінің ауыр жолын таңдаған тақта, белгілі археолог, академик Ә.Х.Марғұланның айтуымен Қаныш Имантайұлының өмір жолын әдеби айшықтауға ынтыққанын, ақыры сол ізденістің ондаған жылдарға созылғанын бүкпесіз әңгімелеген. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Станислав Иванович Петрович''' (27.8. 1936, Ақмола (қазіргі Астана) қаласы) тау-кен инженері, техника ғылым доктары (1989). Қазақ институтын бітірген (1959). Жолымбет кен шахтасында тау-кен шебері, бас инженер, бас механигі (1959-62), Қазақстан Ғылым Академиясы Тау-кен ісі институтында кіші ғылым қызметкер (1962-63), аспирант (1963-65), аға ғылым қызметкер (1965-71), 1971 жылдан зертхана меңгерушісі қызметтерін атқарды. Негізгі ғылым зерттеулері көмір және күнтізбелік жоспарлау міндеттерін математикалық модельдеу (жасау, құру, үлгілеу) және күрделі техника жүйелерді шұғыл басқару, кен өндіретін және қайта өңдейтін өндірістердің өзара үйлесімді қарым-қатынасы проблемаларын шешуге арналған. 80-нен астам ғылыми еңбектер мен өне��табыстардың авторы, оның алтауы шетелде жарияланған. «Қатты пайдалы қазбалар табу жұмыстарындағы қазу және жобалаудың тиімді әдістерін меңгеру, жоспарлау және басқару» тақырыбы бойынша жасаған жұмыс жинағы үшін академик Қаныш Сәтбаев атындағы сыйлық лауреаты (1996) атанды. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +'''Борис Евгеньевич Патон''' (27.11.1918 жылы Киев) техника ғылым доктары (1952), профессор, екі мәрте Социалистік Еңбек Epi (1969,1978), тарихта тұңғыш Украина Батыры (1998), Украина Ұлттық Ғылым Академиясының академигі (1958) әрі Президенті, КСРО Ғылым Академиясы қазіргі Ресей Ғылым Академиясының академигі (1962), Ғылым Академияларының Халықаралық қауымдастығының президенті, Рим клубының құрметті мүшесі, Евгений Оскарович Патонның ұлы. Киев политехника институтын бітірген (1941). *1941-42 жылы зауытта электртехника лаборатория инженері, *1942-45 жылы УКСР Ғылым Академиясы Е.О.Патон атындағы институтында кіші, аға ғылыми қызметкер, *1945-50 жылы бөлім меңгерушісі, 1950-53 жылы директордың орынбасары, директоры, *1986-94 жылы УКСР Мемлекеттік жоспарлау және Украина Ғылым Академиясы Президиумы жанындағы техника және болжау мәселелері бойынша ведомство аралық ғылым кеңестің басшысы, журналдардың бас редакторы, *1992-95 жылы Украинаның ғылым мен техника саласындағы мемлекеттік сыйлықтар жөніндегі комитетінің бастығы қызметтерін атқарған. *1992 жылы Украинаның Жоғарғы Радасының техника саясат мәселелері жөніндегі алқасының мүшесі, *1959-88 жылы депутат, 1963-80 жылы УКСР ЖК Төралкасының мүшесі, *1962-89 жылы КСРО ЖК депутаты, *1966— 89 жылы КСРО ЖК Одак Кеңесі төрағасының орынбасары, *1989-91 жылы КСРО халық депутаты. Украинаның ұлттық кауіпсіздік және қорғаныс кеңесінің мүшесі (1997-2005). 1000-нан астам ғылым еңбектердің, 20 монография, 400 өнертабыстың авторы. Патон Украина Ғылым Академиясының президенті болған жылдары Қаныш Сәтбаевпен әріптестік қарым-қатынаста болды. == Дереккөздер == Санат:27 қарашада туғандар Санат:1918 жылы туғандар Санат:Киевте туғандар Санат:Техника ғылымдарының докторлары Санат:КСРО Ғылым Академиясының академиктері Санат:Украина ұлттық ғылым академиясының толық мүшелері Санат:Ресей ғылым академиясының толық мүшелері Санат:Екі мәрте Социалистік еңбек ерлері Санат:Ленин орденінің иегерлері Санат:Қазан төңкерісі орденінің иегерлері Санат:Еңбек Қызыл Туы орденінің иегерлері Санат:Халықтар Достығы орденінің иегерлері Санат:1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысындағы қажырлы еңбегі үшін медалінің иегерлері Санат:Украина батырлары Санат:Азаттық орденінің (Украина) иегерлері Санат:1 дәрежелі князь Ярослав Мудрый орденінің иегерлері Санат:4 дәрежелі князь Ярослав Мудрый орденінің иегерлері Санат:5 дәрежелі князь Ярослав Мудрый орденінің иегерлері Санат:1 дәрежелі Еңбегі үшін украиндық орденінің иегерлері Санат:Еңбегі үшін (Озаттық құрмет белгісі) украиндық орденінің иегерлері Санат:1 дәрежелі Отан алдындағы қызметі үшін орденінің иегерлері Санат:2 дәрежелі Отан алдындағы қызметі үшін орденінің иегерлері Санат:Құрмет орденінің иегерлері Санат:1 дәрежелі Отан алдындағы қызметі үшін орденінің (ГДР) иегерлері Санат:Кирилл мен Мефодий орденінің иегерлері Санат:Достық чехословактық орденінің иегерлері Санат:Итальян Республикасы алдындағы еңбегі үшін орденінің иегерлері Санат:Литва Гядиминас Ұлы князі орденінің Санат:Абырой орденінің (Грузия) иегерлері Санат:Халықтар достығы (Беларусь) орденінің иегерлері Санат:Франциск Скорин орденінің иегерлері Санат:Данакер орденінің иегерлері Санат:2 дәрежелі Достық орденінің (Қазақстан) иегерлері Санат:Украина тәуелсіздігіне 25 жыл мерейтойлық медалінің иегерлері Санат:Лениндік сыйлықтың иегерлері Санат:Сталиндік сыйлықтың иегерлері Санат:КСРО Министрлер Кеңесі сыйлығының иегерлері Санат:Украина мемлекеттік сыйлығыынң иегерлері Санат:КСРО-ның еңбек сіңірген өнертапқыштары +'''Павлодар облысының ғалымдары''' 2002 жылы Павлодар мемлекеттік университетінің баспасынан орыс тілінде жарық көрген кітап. Бас редакторы экономика ғылымының доктары Е.Арын. Павлодар жерінен шыққан, сондай-ақ Павлодар қаласы мен облыста еңбек еткен ғалымдардың өмірбаяндық мәліметтері берілген. бөлімнен тұрады: 1-бөлімде 12 Қазақстан Ғылым Академиясының академиктері, 2-бөлімде 13 Қазақстан Ғылым Академиясының мүшесі, ал 3-бөлімде 140 ғылым докторлары, профессорлар қамтылған. Ғалымдар әліпбилік тәртіппен көрсетілген. Академик Қаныш Сәтбаевтың өмірбаяны, қызметі, ғылымға сіңірген еңбегі, негізгі ғылыми еңбектері, атақтары қысқаша түрде баяндалған. Көпшілік оқырманға арналған. Көлемі 134 баспа табақ, таралымы 500 дана. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Павлодарлық Ертіс өңірінің тарихы сұлбалар мен кестелерде''' анықтамалық кітап. Павлодар мемлекеттік университетінің баспасынан 2003 жылы орыс тілінде жарық көрген. Авторлары: Е.Арын, А.Нұхұлы, Т.Еңсебаев. Еңбекте көрсетілген 34 сұлба мен 59 кестеде павлодарлық Ертіс өңірінің 18-20 ғасырлардағы тарихын баяндайтын материалдар, оның бөлінісі, халқы мен елді мекендері, өнеркәсібі мен ауыл шаруашылық, ғылым мен білім беру ісі, мәдениеті мен өнері, өлкенің атақты адамдары туралы мәліметтер берілген. Сондай-ақ облыстағы ауданның және Екібастұз қаласының ауылдық аумағының карталары қамтылған. «Қазақ КСР Ғылым Академиясының және ҚР Ғылым Академиясының академиктері» кестесінде облыстан шыққан академик Қаныш Сәтбаев бастаған 12 академиктің тізімі берілген. Кітап туған өлке тарихы қызықтыратын мектеп оқушыларына, студенттерге, аспиранттарға және көпшілік оқырманға арналған. Көлемі 10 баспа табақ, таралымы 500 дана. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Галапагос аралдары''' (; суда мекендейтін тасбақалардың бір түрі) Эквадордан 972 км батысқа қарай орналасқан, негізгі 13 жанартаулық аралдардан, шағын аралдар, 107 жартас пен шайылып жатқан аймақтардан құралған Тынық мұхитындағы архипелаг. Бірінші арал 5-10 млн жыл бұрын тектоникалық белсенділік әсерінен түзілген болып саналады. Ең жас аралдар Исабела және Фернандина әлі де құрылу сатысы үстінде, ақырғы жанартаулық атқылау 2005 жылы байқалды. Галапагос аралдары аймақ жағынан Эквадор мемлекетіне тиесілі. Архипелаг тұрғындарының саны 30 мың адам. Ауданы 7880 км². Аралдар бәрінен бұрын жергілікті фаунаның көптүрлілігімен және Чарльз Дарвинның түрлердің пайда болуы жайлы эволюциясының ойлап табылуына түрткі болған осы жердегі өткізген зерттеулерімен де әйгілі. == Атаудың шығу тарихы == Аралдар өзінің атауын сол жерде мекендейтін алып теңіз тасбақалардың испанша көпше түрдегі «galápagos» «су тасбақалары» деген сөзден алады. == Тарихы == Галапагос аралдарын ресми түрде 1535 жылдың наурыз айында Томас де Берланга есімді испан діни қызметкері ашады. 1832 жылы 12 ақпанда Эквадор Галапагос аралдарын өзіне қосып алады. 1835 жылы құрамында жас табиғаттанушы Чарльз Дарвин бар экспедиция аралдарды зерттеді. 1936 жылы олар Ұлттық Саябақ (бұған дейін аралдар түрме адамдарын қоныс аударатын орын болған), 1978 жылы ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұрасы, ал 1985 жылы –бүкіләлемдік биосфераның қорығы болып жарияланды. 1953 жылы аралдарда Тур Хейердал инктер мұрасын іздестіру мақсатымен болған. == География == Аралдар экватор маңында орналасқан. Координаталары 1°40′ солтүстік ендіктен 1°36′ оңтүстік ендікке дейін, және 89°16′ -тан 92°01′ батыс бойлыққа дейін. Аралда іс жүзінде табиғи ауыз сын жоқ деуге болады. Архипелаг өзінің флора мен фаунасы арқылы әйгілі. Архипелагты көпшілігі эндемиктер. Бұл көптеген туристерді қызықтырады. Дайвинг кеңінен танымал. Вулф жанартауы Галапагос аралдарының ең биік нүктесі (теңіз деңгейінен 1707 биіктікте). == Климат == Ендігіне қарамастан суық ағыс әсерінен Галапагос аралдарындағы климат экватордың басқа аймақтарына қарамағанда анағұрлым суығырақ. Су температурасы кейде 20 °C төмендейді, ал орташа жылдық температура 23-24 °C құрайды. == Архипелагты қорғау == Ең бірінші табиғатты қорғау туралы заңнама 1934 жылы қабылданып, 1936 жылы 1950-жылдардың соңына дейін жергілікті флора мен фаунаны бақылауға байланысты ешқандай жұмыстар жүргізілмеді. 1955 жылы ғана Халықаралық табиғатты қорғау архипелагты зерттеуге таныстық миссиясын жүргізді. Екі жыл өткеннен кейін, 1957 жылы ЮНЕСКО Эквадор үкіметінің көмегімен архипелагтағы табиғатты қорғау жағдайын білуге және зерттеу станциясының аймағын таңдау үшін басқа экспедиция ұйымдастырады. 1959 жылы (Чарльз Дарвинның «Түрлердің шығуы» атты еңбегінің алғашқы жарық көруінің жүз жылдығын тойлау барысында) Эквадор үкіметі жалпы ауданы аралдардың барлық құрлық ауданының 97,5%-ын алатын Ұлттық саябақ құратынын жариялады. Сол жылы бас пәтері Брюссельде орналасқан Чарльз Дарвин халықаралық қордың негізі қаланды. Қордың бастапқы мақсаттары Галапагос аралдарының экожүйесінің бірегейлігін сақтауға және табиғатты қорғауға бағытталған ғылыми зерттеулерді алға бастыру үшін кепіл болды. Сақтауға байланысты жұмыстар Санта-Крус аралында Чарльз Дарвин атындағы зерттеу станциясының құрылуынан басталды. Алғашқы жылдары станция жұмысшылары туыс емес, сырттан әкелінген өсімдіктер мен жануарларды аралдан шығару, сондай-ақ жергілікті түрлерді қорғау жұмыстарын жүргізді. Қазіргі кезде ғалымдар аралда, негізінен, табиғатты қорғау мақсатында тек флора мен фаунаны зерттеумен айналысады. Ұлттық саябақ құрылғаннан кейін арал тұрғындары 1000-нан 2000-ға дейін көбейді. 1972 жылы халық санағы жүргізілді, осы санақ бойынша тұрғындар саны 3488-ге жетті. 1980 жылдарға қарай тұрғындар саны едәуір көбейіп, 15 000 адамға, ал 2006 жылы бағалауға сәйкес аралдарда 30 000-ға жуық адам тұрады. 1986 жылы ауданы 70 000 км² қоршаған су айдыны, көлемі бойынша әлемде тек Австралиялық Үлкен Тосқауыл рифіне орын беретін «теңіздік табиғатты қорғау зонасы» болып жарияланды. 1990 жылдан бастап архипелаг киттердің паналайтын орнына айналды. 1978 жылы ЮНЕСКО аралдарды Әлемдік мұра аймағы, ал 1985 жылы Биосфера қорығы ретінде жариялады. === Қорғаудағы жануарлар === Галапагостық конолоф (Conolophus subcristatus) Теңіз игуанасы (Amblyrhynchus cristatus) Піл немесе Галапагос тасбақасы (Geochelone elephantopus) Көгілдіраяқты олуша (Sula nebouxii) Жасыл тасбақа (Chelonia mydas) Голотурия (Holothuroidea) «Дарвиннің құнақтары» атымен белгілі құнақ тұқымдасты құстардың 13 түрі (finch) Ағаш құнағы (Camarhynchus pallidus) Галапагос пингвині (Spheniscus mendiculus) Галапагос бірқазаны (Phalacrocorax harrisi) Галапагос ақсарысы (Buteo galapagoensis) Галапагос теңіз арыстаны (Zalophus wollebaeki) === Экологиялық қауіптер === Архипелаг үшін ең басты қауіптердің бірі (байқаусызда немесе сырттан әкелінген) өсімдіктер мен жануарлар жатады, мысалы, ешкі, мысық немесе ірі қара мал. Олар тез көбейіп, жергілікті тіршілік ету ортасын босатады. Табиғи жыртқыштар аралдарда аз болуына байланысты жергілікті түрлер сырттан әкелінген түрлерге қарағанда әлжуаз. Архипелаг үшін қауіпті өсімдіктер қатарына гуайява (Psidium (Persea americana), хина ағашы (Cinchona pubescens), пирамида тәрізді охрома (Ochroma pyramidale), қара бүлдірген (Rubus glaucus), әр түрлі цитрустылар (апельсин, хош иісті сасық меңдуана (Datura arborea), майкене (Ricinus communis) піл шөбі (Pennisetum purpureum) жатады. Бұл өсімдіктер Сан-Кристобаль, Флореана, Исабела және Санта-Крус аралдарының ылғалды аймақтарында кеңінен тарап, туысқан түрлерді ығыстырып шығарды. Көп түрлер аралға пиратттар арқылы енгізіледі. Атақты саяхатшы Тур Хейердал Перудің вице-королі пираттардың жабайы ешкімен қоректенетінін білгеннен кейін, иттерді бос жіберуге бұйрық бергендігі жайлы құжаттардың бар екендігін көрсеткен. Флоренц Хосе Вильям жасаған сәтсіз отарлауынан кейін басқа аралдарды болашақта тез отарлау үшін аралға ешкі, есек, сиыр, және тағы басқа үй жануарларын таратуды бұйырған. Қазіргі кезге дейін архипелагты ешкі, доңыз, атжалман, тышқан, қой, есек, сиыр, үй құсы, құмырсқа, тарақан және кейбір паразиттер сияқты әр түрлі жатжерлік жануарлар мекендейді. Иттер мен мысықтар қорғансыз жабайы құстарға шабуылдайды, олардың ұясын бұзады, құрлықтың және теңіз тасбақаларын, игуаналарды аулайды. Доңыздар игуандар мен тасбақалардың ұяларын бұзып, табиғи өсімдік жамылғысын жәндіктер мен тамырларды іздеу барысында жойып, одан да көп зиян келтіреді. Доңыздар Сантьяго аралындағы игуаналардың жойылуына себеп болуы мүмкін, алайда игуаналар Дарвиннің кезінде сол жерде мекендеген. == Негізгі аралдар == Балтра Бартоломе Вульф Дарвин Хеновеса Исабела Марчена Пинта Пинсон Рабида Сан-Кристобаль Санта-Крус Санта-Фе Сантьяго Пласа-Сур Сеймур-Норте Фернандина Флореана Эспаньола Санат:Галапагос аралдары Санат:Тынық мұхит аралдары Санат:Эквадор аралдары Санат:Эквадор жанартаулары +Донгхой '''Донгхой''' () Вьетнам Куангбинь елордасы. Елдің халық саны бойынша екінші орын алады. Саяси, білім, мәдени және ірі өнеркәсіп орталығы. 2008 жылы жер аумағы бойынша әлемдегі 17 ірі қалалар қатарына кірді. Донгхой Әуежайы == Бауырлас қалалар == == Суреттер == == Дереккөздер == == Сыртқы сілтемелер == Хошимин қаласы ресми сайты Санат:Вьетнам қалалары +'''Павлодардың екі сыныптық орыс-қазақ училищесі''' оқу орны. Банкротқа ұшырап, Мәскеу қаласына қоныс аударган көпес А.И.Деровтың сыйға тартқан екі қабатты меншік үйінде 1909 жылы басқышты бастауыш мектеп ретінде ашылған. Осы оқу орнында Н.Е.Алексеев, Ә.З.Сәтбаев, Г.В.Терентьев, А.Барлыбаев, Я.И.Овсянников, тағы басқалары мұғалімдер сабақ берген. Мұнда кезінде жазушы Ж.Аймауытов, мұғалім П.Жүсіпбаев, тілші-ғалым Ж.Досқараев, мал дәрігері Ж.Әбдіхалықов, дәрігер X.А.Барлыбаев, тағы басқалары оқыған. 1911-14 жылы аралығында Қаныш Сәтбаев та осы мектепте жыл бойы оқып, барлық пәндер бойынша үздік оқуы нәтижесінде мерзімінен бір жыл бұрын бітірген. 1970 жылы училище ғимаратының қабырғасына ұлы ғалымға арналып, мемориялдық тақта орнатылды. Сәтбаевтың ғылыми әріптесі, биолог естелігінде (М.Сәрсекенің жеке қорында сақтаулы) ғалымға жас күнінде сабақ берген ұстаздары жайында: «Өте ізетті, білімдері терең және соны бізге дарыта білген сұңғыла жандар еді. Ең ғажабы, олар шәкірттеріне талапты қатаң ұстады, алдарынан көлденең өтуге именетінбіз, сөйте тұра ерекше сыйлайтын едік...» деп сыр шертеді. Нақ осы іспеттес сөздер ғалымның ұстазы Алексеевтің Павлодар облысы өлкетану мұражайында сақтаулы «Шәкіртім Қаныш Сәтбаев туралы» деп аталатын ұзақ естелігінде де айтылған. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев Санат:Жоғарғы оқу орындары‎ +'''ТӨРКІН''' ұзатылған қыздың туған-туысқаны, ел-жұрты. Ежелгі түрік заманында төркін ру, тайпа, ел жағынан “қандас-туыстар үйі” мағынасын білдірген. Қазақтың дәстүрлі қоғамында төркіннің айтарлықтай зор мәні болған. Ұзатылған қыз төркіндеп келсе, төркін жағы қалаған затын беруге міндетті деп есептелінеді. Мұндай жағдайда қыздың барлық туған-туыстары оны қонаққа шақырып, құрмет көрсетіп, риза етіп аттандыруға тиіс. Төркіндеу әр қыздың парызы және оның бір-ақ рет төркіндеп баруға қақысы бар. Төркіндеудің халықтық, дәстүрлік маңызы зор және ол әйелдерге ғана тән ғұрып. Қазақ дәстүрінде қыз төркіндеп, күйеу қайындап, жиен нағашылап барады. ==Сілтеме == +'''Өткелде''' 1974 жылы Алматы қаласындағы «Жазушы» баспасынан қазақ тілінде жарық көрген роман; көлемі 16,7 баспа табақ. Авторы жазушы Қ.Сабаев. Бес бөлімнен тұратын кітапта қазақ даласында зиялы қауымның өсіп қалыптасуы суреттеледі. Романның бас кейіпкерлері Байдәулет пен Тәуіпбек орыстың прогресшіл ғылымынан тәлім алып, қазақ даласын суландыру жолында алғашқы бірі болады. Романда Қаныштың халық соты болып қызмет істегені, Нұра мен Балқаштағы геология-барлау жұмысы, Қазақстанды суландыру жолындағы қажырлы еңбегі, Ертіс өзені мен Арал теңізінің жайы, Сібір өзендерін Қазақстан жеріне қарай бұрудың республикамызға қаншалықты қажеттігі, әсіресе қазақ даласының болашағы үшін аса ауқымды, пайдалы іс болары баяндалады. Кітап көпшілікке арналған. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Жәмила Қанышқызы Өтегенова''' (22.8. 1948 жылы Алматы қаласы) Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың Кәмила Досқызы Өтегеновадан туған қызы. Арғын тайпасы Сүйіндік руы Қаржас бөлімінен шыққан. Мәскеудегі Шетел дипломатиясы институтын (МГИМО) бітірген (1971). Мәскеу радиосында Бас редакцияның қытай тіліндегі саяси шолушысы болып еңбек еткен. КСРО Ғылым Академиясының Мемлекет және құкық институтының оқыған. 1989-90 жылы Пекиндегі Халықаралық байланыстар институтында доктар диссертациясын дайындаған. == Дереккөздер == Санат:КСРО ғалымдары Санат:Қазақстан ғалымдары +'''Кәмила Досқызы Өтегенова''' (25.5.1915, Ресей, Троицк қаласы 11.12.1993, Алматы қаласы) медицина ғылым доктары (1955). Алматы медицина институтын (қазіргі ҚазҰМУ) бітірген (1936). Ащысай кенішінің телімдік емханасында дәрігер (1937), Алматыдағы 1-перзентханада ординатор (1939), 1939-40 жылы Мәскеудің институтында ғылым қызметкер, кейіннен Алматы медицина институтының гинекология кафедрасында оқытушы қызметтерін атқарған гинекология саласының білікті маманы Өтегенованың акушерлік даңқы Одаққа мәлім болған. Кеңес әйелдерінің көрнекті өкілі ретінде ол Жер шарының көптеген қалаларын аралайды. Америка мен Канада, Сидней, Дели, Каир, Пекин, Париж, Берлин, Лондон сияқты үлкен елдер мен қалаларда акушерлік форумдарға қатысып, баяндама жасаған. Египетке барғанда, араб елінің президенті А.Насердің қабылдауында болған. Қаныш Имантайұлымен Райхан, Раушан Сәтбаевалардың үйінде танысып, екеуінің арасында ыстық сүйіспеншілік сезім пайда болып, Ж��мила атты сәби дүниеге келеді. Өтегенова Сәтбаевты өте қатты құрметтеген, қызы Жәмиланың айтуынша ол дүниеге келгенде перзентханаға жазған хаттары сақтаулы. == Дереккөздер == Санат:КСРО ғалымдары Санат:Қазақстан ғалымдары +'''Өндірістің барлық резервтері жетіжылдықтың игілігіне Қаныш Сәтбаевтың мақаласы. Оның республикалық экономика конференцияда сөйлеген сөзі туралы «Социалистік Қазақстан» газеті 1962 жылдың қарашасындағы санында жарияланған. Мақалада Қазақстан Ғылым Академиясының президенті, академик Соғбаев республикалық экономика конференцияның маңызына тоқталып, ел экономикасының өрлеуінің Қазақстан Ғылым Академиясының ғалымдары үлкен үлесін қосып отырғанын баяндайды. Республика да түсті металдар кентасы шығатын орындарда олар көп құрамды болғандықтан болмашы ғана бөлігі алынып жүргенін, көптеген пайдалы шикізаттар жойылып, қалдықтарға кетіп жатқандықтан ғалымдар шығармашылық ынтымақ ұстана отырып, артық шығын болдырмаудың жолын ұсынады. Ғылым жетістіктерін өндіріске енгізу республикада әлі де артта қалып келе жатқан мәселелердің бірі екеніне тоқталып, сол себепті өндірістің қорларып тиімді пайдалануды ғылым негізбен шешудім жолын қарастырады. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары‎ +'''Өмірімнің төрт мезгілі''' 1992 жылы Алматы қаласындағы «Балауса» баспасынан орыс тілінде жарық көрген кітап, көлемі 18,87 баспа табақ. Авторы академик Ш.Шокин. тарихы мен ғылымына қатысты өзіндік көзқарастарымен қызықты мемуарлық кітабында автор белгілі тұлғалар Н.С.Хрущев, Д.А.Қонаев, М.В.Келдыш, М.О.Әуезов, Қаныш Сәтбаев, Ә.Х.Марғұлан, тағы басқалары жайлы кеңірек тоқталып, өзінің ой-пікірлерін білдіреді. Шөкин ой естелігінде Сәтбаевпен өткізген жылдарды сағынышпен еске алады, көптеген айтылмай келе жатқан сырларын айтады, оның ақылдылығына, бауыр малдылығына, ғалымдығына, қайраткерлігіне баса назар аударады. Кітап көпшілік қауымға арналған. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Мұрат Шөкеұлы Өмірсеріков''' (1.1.1954 жылы туған, Алматы облысы Алакөл ауданы Жыланды ауылы) ғылым доктары (1997), профессор (2006). Қазақстан Жаратылыстану Ғылым Академиясының академигі (2010). ҚазМУ-ды (1977, қазіргі ҚазҰУ) бітірген. Қазақстан Ғылым Академиясының геологиялық ғылымдар институтында инженер, кіші, аға, жетекші ғылыми қызметкер, директордың ғылыми жұмыстар жөніндегі орынбасары (1979-99), Алматы технология және бизнес университетінің ректоры (2000-08), 2008 жылы Қазақ ұлттық техника университетінің Геологиялық барлау институтында директор қызметін атқарған. 2011 жылдан бастап Қаныш Сәтбаев атындағы Геологиялық ғылымдар институтының директоры қызметін атқарады. системы рудного района прогнозирование его перспективности на промышленное оруденение» тақырыбында доктарлық диссертацияны қорғады. 70-тен астам ғылым жарияланымның, оның ішінде монографияның авторы. Кен барлау ісінің үздігі (2009). == Дереккөздер == Санат:КСРО ғалымдары Санат:Қазақстан ғалымдары +'''Өмір мектебі''' жазушы Сәбит Мұқановтың 3-томдық мемуарлық романы. Кітаптың алғашқы тараулары «Менің мектептерім» деген атпен 1930 жылы жарияланды. 1941 жылы жеке кітап болып басылды. Мұқанов бұл кітапты қайта жазып, толықтырып, «Өмір мектебі» деген атпен (бірінші мен екінші томдарын 1955 жылы, үшінші томды 1964 жылы) жариялады. Шығарма халықтың жарты ғасырға жуық өмірінің: еркіндік, теңдік жолындағы күресінің, еңбек, білім алу жолындағы тынымсыз аттаныстары мен ізденістерінің біртұтас суреті. Трилогияда ескі қазақ аулындағы діни наным-сенімдер, араб жазуының ерекшеліктері, ескіше жыл атаулары, төрелердің шежіресі, «ақтабан шұбырынды» оқиғасы, кейбір қалалардың салыну тарихы т.б. жөнінде кейде өз атынан, кейде басқа біреулерді сөйлету арқылы ұзынды-қысқалы сан-алуан мəлімет береді. Сын-зерттеу еңбектерінде осының көпшілігі оқырмандар назарын негізгі оқиға желісінен аулақ əкететін артық дүние делініп жүр. Дегенмен ол өткен кездің сыр-сипаты, əдет-ғұрпы, келер ұрпаққа азды-көпті мағлұмат беру қызметін атқарып тұрғаны даусыз. == Мазмұны == *1-кітабы «Азапты жолда» *2-кітабы «Азаттық жолда» *3-кітабы «Есею жылдары» Алғашқы кітабында жазушының шыққан ортасы, жетімдікпен, жоқшылықпен өткен балалық шағы; одан кейінгі кітабында елдегі әлеуметтік өзгерістерге ілесе, білім жолына ұмтылысы, қоғамдық істерге араласа бастаған жастың алғашқы қадамы сипаталады. Ал соңғы кітапта Мұқанов өзінің ақын, азамат, қоғам қайраткері ретінде есеюі жайында сыр шертеді. Сол арқылы ел өміріндегі өзгерістер, қоғамдық жаңару сөз болады. «Есею жылдары» кітабына Қазақстанның Кеңес өкіметі тұсындағы өмірі негіз болған. Кітап авторы қазақ ауылындағы тап тартысының күшеюі, ауылдың кеңес жолына түсуі, Қазақстандағы алғашқы өндірістер мен ұжымшарлардың құрылуы, жаңа әдебиеттің тууы мен қалыптасуы сияқты негізгі оқиғалар жайын әңгімелей отырып, осы жолдағы қиыншылықтар мен асыра сілтеу фактілерін де өз пайымдауымен сипаттайды. Онда Қазақстан өміріне қатысты сол кезеңдегі қайраткерлердің (С.Сейфуллин, Ә.Досов, С.Меңдешев, А.Асылбеков, Ж.Сәдуакасов, О.Жандосов, О.Исаев) еңбегі сөз болады. Бүкіл шығарманың идеялық түйіні 20 ғасырдағы халықтың азаттық жолындағы күресі мен жеңісінің табиғи жолын көркем бейнелеу. 3-кітаптың «Қарсақбай сапары» атты тарауында автордың Қарсақбайға барған сапары сөз болады. Ол сол сапарында жас инженер Қаныш Сәтбаевпен танысқанын, Қаныштың өлке тарихы және Жезқазғанның болашағы, атқарылып жатқан жұмыстар жайында қозғаған әңгімесін баяндайды. == Дереккөздер == == Сілтемелер == ''Аян Әден.'' «Өмір мектебі» трилогиясының тарихи шындығы 3-бөлім Санат:Романдар Санат:Сәбит Мұқановтың шығармалары +'''Ошақ отының жарығы''' Алматыдағы «Қазақстан» баспасынан 1999 жылы орыс тілінде жарық көрген кітап. Авторы Шәмшиябану Қанышқызы Сәтбаева. Білім мен ғылым және халық ағарту жұмыстарының дамуына өлшеусіз үлес қосқан бүкіл бір әулет Сәтбаевтар әулетінің шежіресі осы кітапта көптеген тың деректер мен терең ой-тұжырым негізінде әңгімеленеді. Қаныш Сәтбаевтың ертеректе жазған әдебиет пен өнерге қатысты еңбектері бұрын белгісіз болып келген жаңа деректер бойынша баяндалады. Әулет тарихына қатысты 22 фотосурет берілген. Көпшілік оқырмандарға арналған. Көлемі 184 баспа табақ. Таралымы 1500 дана. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Отаныма борыштымын''' –Қаныш Сәтбаевтың Сталиндік сыйлық лауреаты дипломын алғаны үшін алғыс білдіріп жазған мақаласы. 2-дүниежүзілік соғыс жылдарында Қызыл Армияны Жезқазғанның мысы және марганецінен жасалған қарумен жұмсалған еңбектің жеміс бергеніне ризашылық сезімін білдіреді. Қазақстанның жер қойнындағы мол ресурстары елді қорғауға жұмылдырылып, шапқыншыларға қарсы снаряд, зеңбірек, танк, ұшақ болып қолданылғанын айтып, майданның қажеттілігін өтеу үшін бар күш-жігерін салатынына сенім білдіреді. Мақала «Социалистік Қазақстан» газетінің 1942 жылдың 15 қазанындағы нөмірінде және «Қазақстан менің Отаным» (1999) жинағында жарияланған. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары‎ +'''Отан алдындағы қасиетті борышты абыроймен орындайық''' Қаныш Сәтбаевтың мақаласы. Мұнда КОКП-нің XX съезінің бағдарламаларын іске асыруды қолдап жазған. Қазақстан Кеңес Одағының сарқылмас «қоймасы» ретінде танылып, хромның, ванадийдің, мыстың қорлары жөнінде дүние жүзінде алдыңғы орындардың бірін, темірдің, қорғасынның, мырыштың, күмістің, кадмийдің, молибденнің, вольфрамның қорлары жөнінде КСРО-да бірінші орын алатынын мақтан тұтады. Қазақстандағы Ғылым Академиясы ғалымдарының атқарып жатқан жемісті еңбектеріне тоқталып, жетістіктерін сөз етеді. Отан үшін әлі де аянбай еңбек етуге дайын екендігін ерекше рухпен жеткізеді. Мақала «Социалистік Қазақстан» газетінің 1956 жылдың 29 шілдесіндегі санында және «Қазақстан менің Отаным» мақалалар жинағында (1999) жарияланды. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары‎ +'''Төрткүл''' (2018 жылға дейін Төрткөл) Түркістан облысы Ордабасы ауданындағы ауыл, Төрткөл ауылдық округі орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы Темірлан ауылынан қарай 48 км жерде. == Халқы == 1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 5991 адам (3016 ер адам және 2975 әйел адам) болса, 2009 жылы 6762 адамды (3366 ер адам және 3396 әйел адам) құрады. == Тарихы == 1962 жылы құрылған Кеңес Одағының Батыры Қарсыбай Сыпатаев атындағы және 1978 жылы құрылған “Көкарал” мақта өсіретін кеңшардың орталығы болды. Кеңшар негізінде Төрткүлде және округке қарасты ауылдарда мақта шаруашылығымен айналысатын "Ізбасар" ЖШС, "Қызылту", "Саға", "Иген" ӨК-тері құрылды. Төрткүлде Қарсыбай Сыпатаевқа ескерткіш-мүсін орнатылған. == Де��еккөздер == Санат:Ордабасы ауданы елді мекендері +'''Төлеген Қаражанұлы Оспанов''' (15.1.1941 жылы Павлодар облысы Баянауыл ауданы Теңдік ауылы) Педагогика ғылым кандидаты, профессор Қаныш Сәтбаев білім алған Теңдік мектебінің түлегі. Абай атындағы Қазақ ұлттық Педагогика университетінде оқытушы, профессор болып қызмет атқарған. Қазіргі уақытта Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессор Бастауыш мектеп математикасы оқулықтарының, мұғалімдер мен студенттерге арналған әдістемелік құралдардың, 200-ден аса ғылыми еңбектердің авторы. Қазақстанның еңбек сіңірген қызметкері. Қазақстан Республикасы оқу-ағарту ісінің үздігі. Ы.Алтынсарин атындағы медальмен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:КСРО ғалымдары Санат:Қазақстан ғалымдары +'''Григорий (Серго) Константинович Орджоникидзе''' (24.10.1886, Грузия, Орджоникидзе ауданы 18.2.1937, Мәскеу қаласы) кеңес мемлекет және партия қайраткері. Тбилиси қаласындағы фельдшерлер мектебін (1905) бітірген. 1905-11 жылы революцияға, 1920 жылдан Әзербайжанда, Армения мен Грузияда Кеңес өкіметін орнату жолындағы күреске белсене қатысқан. Закавказье өлкелік партия комитетінің 1-хатшысы (1922-26), БК(б)П Орталық бақылау комиссиясының төрағасы, КСРО ХКК мен Еңбек және Қорғаныс Кеңесі төрағасының орынбасары, Халық шаруашылығы Жоғарғы Кеңесінің төрағасы, одан кейін КСРО Ауыр өнеркәсібінің халық комиссары (1926-30) болып, Социалдық ісін жүзеге асыруда зор еңбек етті. Қазақстанды көмек көрсетті. 1-және Түрксіб, Қарағанды, Балқаш құрылыстарын өз қамқорлығына алды; әсіресе Қазақстанның түсті металлургиясын өркендетуге ерекше көңіл бөлді. 1934 жылы 31-желтоқсанда Қаныш Сәтбаев Орджоникидзенің қабылдауында болып, ол Жезқазған мыс қорының дүние жүзінде алдыңғы орынды иеленетінін ғылыми жағынан дәлелдеп шыққан. Осы кездесудің нәтижесінде Орджоникидзе өз тұсынан 1935 жылы каңтар айында БК(б)П ОК-інің Бас хатшысы И.В.Сталинге жолдаған хатында Қазақстандағы түсті металлургияға байланысты елімізде жаңадан үлкен екі мыс комбинатын салуды жедел бастау керек екеніне тоқтала келіп, соның бірін Жезқазғанда салуын атап өткен. Сәтбаев Орджоникидзенің қабылдауында болғаннан кейін Үлкен Жезқазған комбинатын салу туралы бұйрығы шықты. Бұл Сәтбаевтың Жезқазған кен байлығы тағдырын сәтімен шешуде зор жұмыстар жүргізгенінің жемісі болатын. О. Ленин, Еңбек Қызыл Ту, Қызыл Ту ордендерімен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:Еңбек Қызыл Туы орденінің иегерлері +'''Иосиф Абгарович Орбели''' (8.3.1887, Кутаиси 2.2.1961, Ленинград) қаласы армян және орыс шығыстанушысы, қоғам қайраткері, КСРО Ғылым Академиясының академигі (1935), Армения КСР Ғылым Академиясының академигі және оның тұңғыш президенті (1943), *1934-51 жылы Эрмитаж директоры. Рубен және Леон Орбелилердің ағасы. *1911 жылы Санкт-Петербург университетін бітіреді. *1914-31 жылы Санкт-Петербург (кейіннен Ленинград) унив��рситетінде доцент және профессор *1920 жылдан бастап Мемлекеттік Эрмитажда жұмыс істеді. Қаныш Сәтбаевтың Алтыншоқы тауының оңтүстік беткейінен тапқан, ертеде Темір жаздыртқан қалақтасты Орбели 1936 жылы Ленинградқа алдыртып, Эрмитаж залына қойдырады. Сол кездегі кеңестік шығыстану Орталығы болып табылатын Шығыс бөлімін ашты. *1955-60 жылы ЛМУ-дің Шығыстану факультетінің деканы, *1956-61 жылы КСРО Ғылым Академиясы Азия халықтары институтының Ленинград бөлімшесінің меңгерушісі қызметтерін атқарған. мәрте Ленин, тағы басқалары ордендер мен және медальдармен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:Еңбек Қызыл Туы орденінің иегерлері Санат:Ленин орденінің иегерлері +'''Орал-Ембі мұнайлы ауданы''' 1960 жылы Алматы қаласындағы Қазақ мемлекеттік баспасынан орыс тілінде жарық көрген монография, көлемі 11,8 баспа табақ, онда 24 сурет, 63 кесте және 169 әдебиет қамтылған. Еңбек кіріспеден, тараудан тұрады. Авторы Т.Шәукенбаев. Алғы сөзін жазған академик Қаныш Сәтбаев. Ол еңбекте Орал-Ембі мұнайлы ауданының даму тарихы және экономика игерілу болашағы нақты материалдар негізінде баяндалғанын және онда бұл ауданның өзіне тән табиғи ерекшелігі мен оны игерудің қиыншылығы, мұнай байлығын тиімді игерудің жолдары да тоқтала келе, Шәукенбаевтың еңбегі Қазақстандағы маңызды экономика аудандардың бірі Орал-Ембі бассейнінің табиғи байлықтарын игеру мәселелеріне арналған алғашқы бірі болғандықтан да бағалы еңбек болып табылады деген баға берген. == Дереккөздер == Санат:Геология Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Орайлас ойлар''' Қаныш Сәтбаевтың «Абай» романына жазған пікірі. Мақала 1959 жылдың 24 сәуірінде «Қазақ әдебиеті» газетінде жарияланған. Онда Мұхтар Омарханұлы Әуезов «Абай» романында қазақтың дана ақыны Абай Құнанбаев және оның төңірегіндегі адамдарды шебер суреттегенін, туынды бүкіл кеңес әдебиетінің ірі табыстарының бірі екендігін айта келе, 19 ғасырдың 2-жартысындағы қазақ халқының өмірі мен салтын жан жақты қамтыған түбегейлі энциклопедия болып есептелетін аса көркем роман деген баға береді. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары‎ +'''Бахтияр Мұстапаұлы Оразаев''' (16.7.1923, Қызылорда облысы Сырдария ауданы 6.8.2001, Алматы ғылыми доктары (1970), профессор (1973), Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген ғылыми қайраткері (1984). 2-дүниежүзілік соғысқа қатысқан. Ташкент қаласындағы Орта Азия политехника институтын (1950) бітірген соң осы институтта аспирант, оқытушы, кафедра меңгерушісі (1950-60) болды. Қазақстан Ғылым Академиясының президенті Қаныш Сәтбаевтың шақыруымен Алматы қаласына ауысып, Геологиялық ғылыми-зерттеу институтында сектор, бөлім меңгерушісі (1960-80), ал 1980 жылдан Қазақ политех институтында (қазіргі Қаныш Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ) кафедра меңгерушісі қызметтерін атқарды. Оразаевтың негізгі ғылыми еңбектері Қазақстанның тау жыныстарының физикалық қасиеттерін, жердің терең қабаттарының құрылысы мен сейсмикалығын зерттеуге арналған. Жауынгерлік Қызыл Ту, дәрежелі Отан соғысы ордендері және медальдармен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:КСРО ғалымдары Санат:Қазақстан ғалымдары Қызыл Ту орденінің иегерлері +ПАВЛОДАР ЕРТІС ӨҢІРІНІҢ СОЗЫЛҒАН ҚАРАҒАЙ ОРМАНДАРЫ ==Аумағы== Алтай өңірінің Оңтүстік-шығыс бағытында жолақ түріндегі қарағай ормандары созылған, ені 5-тен 40 см –ге дейін. Қарағай ормандары бір-бірімен қатар орналасқан, оларға жолай созылған өзендердің атаулары берілген: Құлынды (ұзындығы 100 км жуық), Касмолинск (330 км), Барнаул (400 км). Соңғы екеуі Обьтан бастау алып, Семей қ. ірі құрғақ Чат қарағай орманына жалғасады. оңға Осы массивқа Лаптев қарағай орманы «құйылады». Павлодар облысының құрғақ биік ормандар жолақ түрін жоғалтып, қарағай ормандарының массивтерін құрайды. Басты ағаш жасау орман түрі кәдімгі қарағай ағашы болып табылады. Құлынды қарағайы басқа жерлерде өсетін қарағайлармен салыстырғанда (2-ден жылға дейін) ұзақ өміршеңдігімен ерекшеленеді (3-тен жылға дейін). Созылған қарағай ыстыққа, температураның шұғыл жоғарылауына шыдамдыт болып келеді. Павлодар облысындағы қарағай ормандарының ішінде құрғақты сүйетін айрауық, бетеге, т.б. табылады. ==Қиындықтар мен сақталуы == Жергілікті қатаң климаттық жағдайларда қарағайлардың тұқымнан өсу қиындығы (жауын-шашынның 150 мм мөлшерінде топырақ беті жазда 60°С –қа дейін жетеді) бұл бірегей табиғат байлығын деген асқан қамқорлықты қажет етеді. == Ескерту == == Әдибиет == Павлодар. Павлодарская область. Энциклопедия, Павлодар., 2003; Казахстан, А-А., 1969 (Павлодарское Прииртышье) Санат:Павлодар облысы географиясы +'''Мойылды''' Павлодар облысы Павлодар қалалық әкімдігіне қарасты ауыл, сазбен емдейтін шипажай, Мойылды ауылдық округі орталығы. ==Географиялық орналасуы== Павлодар қаласынан қарай 15 км-дей жерде, Мойылды тұзды көлінің (Черемухово) жиегіндегі Құлынды даласында орналасқан. == Халқы == 1999 жылы тұрғындар саны 850 адам (385 ер адам және 465 әйел адам) болса, 2009 жылы 810 адамды (391 ер адам және 419 әйел адам) құрады. ==Тарихы== Кезінде Павлодар облысы шипажайлар мен демалыс орындарымен әйгілі болатын. Павлодар облысының кейбір көлдеріне жергілікті тұрғындар да, қала қонақтары да қажылық жасағандай келетін. Солардың ішінде аса танымал Ямышево, Маралды, Мойылды көлдері болып табылады. Мойылды көліндегі шипалы саздың құрылымы соңына дейін зерттелмеген. Шипалы саз қасиеті мол. Жергілікті жұрттың кейбір әншейін болжамдары қазіргі заман жағдайындағы зерттеу жұмыстарының және есептеулермен толықтырылды. Мойылды көлінің, оның бірегей шипалы сазының емдік қасиеттері жайла Павлодар өңірінің тұрғындары ерте заманнан-ақ білген. Кәрі адамдар уақыт келе сырқаттанған буындарын емдейді, әйел адамдар бедеуліктен айырылуды іздейді, еркек адамдар еркектік күшін жинаса, балаларды асқын��ан жөтелден, дене бойына қаптаған бөртпеден және тағы басқа сырқаттан айыру үшін әкелген. Бүгінде денсаулық пен ұзақ өмірдің көзі өзінің өзектілігін жоғалтқан жоқ. ==Шипажай== Шипажай ретінде өз қызметін 1922 жылдан бастап атқарып келеді. Әрекет және тіреу органдарының, жүйке, гинекологиялық ауруларына шалдыққан сырқаттарға 560 (қысқы кезеңде 360) орын бар. Жазда жасөспірімдерге 60 орын қарастырылған. Шипажайда шипалы сазбен емдеу жүргізіледі (20 сазды тақтай төсектер және 20 бұлаулар), бювет (минерал көздерінде орнатылған құрылғы). Шипажай XX ғасырдың 30-40-жылдары салынған саябақта орналасқан. Мойылды санаторий. 1975 жылға дейін маусымдарда ғана қызмет көрсететін. Ал қазір жыл бойы қызмет етеді. Мойылды Павлодар Успен ауданы Павлодарлық автокөлік бағытындағы тас жолымен байланысқан. ==Табиғи емдік факторлар== Негізгі табиғи-емдік факторлар тұнбалы балшық және көлдің шипалы суы (оның ауданы 0,5 шаршы шақырымды құрайды). Шипалы судың минералдануы 250 г/л. Балшық қоры 150, т. Шипалы су- рапаны қызыл сумен араластырып, бұлғауларға қолданады. Мойылды аймағына 700 метрден бұрғылау әрекетімен ішу және емделу үшін 2,6 г/л минералданған натрийлік су жеткізіледі. Мойылды көлінің емдік сазы жыл сайын көптеген адамдардың келіп демалуына себеп. Аталған Мойылды көлінің түбінде судың үстінгі қабатынан қарағанда су температурасы 10-15 градус жоғары. Оның балшығы буын аурулары мен сарп ауруларын емдейді. Оның үстіне көлдің түбінде косметикалық саздың кені бар. Ол жылы юолып келеді, сондықтан қосымша жылытуды қажет етпейді. Соның арқасында жаңару және косметикалық нәтиже береді. Жанында орналасқан кішкентай су қоймасының түбінен қара балшық жинауға болады. Оның көмегімен буын ауруларын емдеуге болады. Ал тұзды судың қысымы адам денесін су бетінде ұстайды. Уақыт және тәжірибе көмегімен тексерілген балшық және рапа секілді табиғи құралдар көптеген ауруларды емдейді. Мысалы: шорбуын, полиартрит, остеохондроз, және басқа да сүйек, бұлшық еттер, сіңір; радикулит радикулит, неврит; ісікке әкеп соғатын әйел және еркектерге тән аурулар, бедеу; асқазан аурулары, псориаз, склеродермия секілді тері аурулары, дем органдарының аурулары, қант диабетінің асқынуы. Жергілікті минералды су ас қорыту, денедегі ас қорыту, эндокрин жүйесі, күрделі металл улану секілді ішке қабылдауда және бұлауда бальнеологиялық емделу секілді сырттай қабылдауда қолданылады. Минералды судың әрекетіне асқынған жүрек аурулары, стенокардия, І-ІІ кезеңдегі гипертониялық аурулар, флебиттің қалдық құбылыстары, және де жүрек көк тамырлары секілді аурулар жақсы емделеді. Сонымен қатар, невриттер, радикулиттер, спондилездер, остеохондроз, және басқа да жүйке аурулары, тері, гинекологиялық және урологиялық аурулар.. == Дереккөздер == == Әдибиет == Павлодар. Павлодарская область. Энциклопедия, Павлодар., 2003; Казахстан, А-А., 1969 (Павлодарское Прииртышье) Санат:Павлодар қалалық әкімдігі елді мекендері +'''1916 жылғы Ұлт-азаттық көтеріліс''' 19-43 жастағы Қазақстан, Орталық Азия және жартылай Сібір жұртшылығының ер адамдарын тыл жұмыстарына әскерге мобилизациялау туралы 1916 жылғы 25 маусымдағы патша тапсырмасына қарсы Қазақстандағы жаппай ұлт көтерілісі ==Оқиға тарихы== Ел арасында патша билігінің саясаты мен соғысқа қарсылық ұлғая бастады. Халық арасында соғыс пен патша үкіметінің саясатына деген наразылық ұлғая түсті. Патшаның тыл жұмыстарына адамдарды күштеп әкету туралы жарлығынан кейін толқу күшейді. 1916 ж. тамызында алты үезбен (Семей, Өскемен, Қарқаралы, Бұқтарма, Зайсан және Павлодар). Семей облысы бойынша 85479 адам әскерге жіберілді. Павлодар облысы Көтерілісшілер саны ресми мәліметтер бойынша мың адамға жетті. Павлодар үйезінің Қызылтау болысында Ағабай Қоқабаев басшылығымен Сүйіндік руынан 80 жігіт бастаған көтеріліс шарпыды. Жақын көмекшілері Қ. Жалмағамбетов, Е. Кәрібаев, Н. Бісмілда, Ш. Байборда болды. Қаруланып, әскер Қызыл тауға кетті, онда қылыш пен найза дайындайтын ұстахана ұйымдастырылды. Осы уақытта Ақкелін болысында да толқу басталды. Ағабай Қоқобаев бірігіп күресуге ұсыныс жасау үшін елшілерді жібереді. Алайда оның елшілер кеш қалады. Павлодардан шыққан атты әскер ақкеліндіктерді таратып жібереді. Атты әскермен қатал шайқас 21 қыркүйек пен қазан аралығында Алабас шатқалында өтеді, ірі қақтығыстар Қаражар шатқалында өтті.. == Ескерту == == Әдибиет == Павлодар. Павлодарская область. Энциклопедия, Павлодар., 2003; Казахстан, А-А., 1969 (Павлодарское Прииртышье) +'''Павлодар Ертіс өңірінің жартастағы жазулары''' алғашқы өнердің сирек ескерткіштері. Адғашқы рет облыс аумағындағы жартастағы жазуларды XX ғ. Басында Н. Коншин облстың оңтүстік бөлігінде орналасқан Жақсы-Қаражан шатқалынан байқады. Бұл суреттердің нақты орны белгіленбеген, себебі олар туралы одан кейін ешкім ештеңе білмеген. ==Орналасу аумағы== ===Жасыбай көлі=== Жосамен жазылған жартастағы суреттерді Жасыбай көлінің 1926 ж. орыс географы әрі саяхатшысы П.Драверт тауып, оларға сипатттама жасады. Басқаларымен қоса бұл суреттер Баянауыл тастарында алғашқы адамдармен жасалған, 70ж. павлодарлық өлкетанушылар мен журналисттер Л. Л. Гайдученко, С. А. Музалевски, Л.Сафонова, П. И. Оноприенко және т.б. бірнеше рет зерттеу жұмыстарын жүргізген. ===Ақбидайық щатқалы=== Сурет:Olenty жазбалары Үлкен әріптермен ойылған жартастағы суреттерді 70 ж. Екібастұз өлкетанушысы О. Моол Өлеңті шатқалында, Тай аумағында тапқан. Алғашқы өнердің қызықты ескерткіші Ақбидайық шатқалындағы сурет болып табылады, ол Майқайн станцясына жақын Екібастұз қ. шығысында 30 км жерде орналасқан. Осы уақытта Павлодар облысы аумағында Сарыарқаның мен Баянауыл таулары жағында алғашқы жартастағы суретке ою өнерінің 10-нан аса ескерткіші табылған. Шынайылығы әрі көрк��мдігі жағынан ең көрнектісі темір жолының Оңтүстік жағында, Майқайын станциясынан бірнеше км жерде Ақбидайық шатқалындағы суреттер болып табылады, бұл жерде палеогендік қалдықтарда петроглифтер көптеп кездеседі. Олар тегіс бетте, қызыл қабатты таста жазылған. қарай ойысқан жазықта жылқы суреттері көп кездесетін сурет галлереясын көруге болады. Петроглифтердің алғашқы тобы математикалық және нышандық сипаттағы антропоморфты суреттер болып табылады. Олар тасқа кәдімгі тас құралмен ойып жазылған. Бұлар— жазылған қолдары мен аяқтары бар «билеп тұрған» адамдардың сұлбасы. Олардың жанында мифтік жануарлардың суреті де бар. Мүмкін, бұл суреттер тас дәуіріне тиесілі, себебі осындай ұқсас суреттер Куропа мен Азияның көп кездеседі. Ұқсас сурет Әзірбайжандағы Каспий теңізінің жағасында, Баку қ. жақын жердегі Қобыстан шатқалында да бар. Оларды б.з.д. 10-7 мыңжылдықтарға жатқызады. Осындай суреттерді қазақстандық петрогливтерді зерттеушілер де: А. Г. Медоев, З. С. Самашев және т.б. Тас дәуіріне жатқызады. Жылқылардың антропоморфты суреттерінен басқа басы төмен түскен ұзын мүйізді бұқалардың да суреттері бар. Бұл суреттер энеолит дәуірінікі деп саналады. Бұқаның жүгіріп жүргендегі өзге суреті қоланы даму кезеңіне жатқызылады. Бұқаға табынушылық андронов кезеңінен келеді. Хронология бойынша сюжет сақ кезеңімен байланысты. Ол жүгіріп жүрген бұқаны жартылай жабатын тау ешкісі мен мүйізсіз бұғылардың суретімен берілген. ===Баянауыл орман массиві=== Сарыарқа мәдениетінің ерекше қабаты Баянауыл тау-орманы массивінің петроглифтері болып табылады, олар гранитті таулардың қабырғаларында ерекше тәсілмен жазылған. Оларды жосамен қызыл түсті минералды бояумен ойған. Бұл суреттер ғұрыптқ сипатта және көбінесе антропоморфты суреттер болып келеді. «Драверт үңгірі» суреттері, Павлодар облысы алғашқы өнер ішіндегі ең танымалы. Қазіргі уақытта нашар көрінеді, сондықтан оларды П.Л. Драверт жасаған «Баянауыл аймағы Жасыбай көліндегі жазулардан тұратын үңгір» иллюстрациялары арқылы көруге болады. Бұл бірнеше антропоморфты фигуралар болып табылады. Негізінен олар руникалық жазбаларға ұқсайды, бірақ бір тізбекте орналаспаған. Осындай суреттер Жасыбай көлінің солт.-бат. тауында жақсы сақталған, бұл жерде антропоморфты суреттерден басқа құс, үй, нышандар, садақ пен жебенің суреттері де бар. Олар белгі-нышандық сипатта келеді, Өлеңті, Ақбидайықтың зооморфтық жазбаларына қарағанда, мезолит мен көне жазба, б.з.д. 10-5 мыңд. Неолит кезеңінің бағытын танытады. Ұқсас суреттер басқа жерлерден де табуға болады. Мәселен, Шығыс Қазақстан суреттерінде бар, олар XIX ғ. Жоғары Ертіс өңірінде Ақ-Бауыр үңгірінде орналасқан. Осындай суреттер Қырғызстанда Ак-Чункур үңгірі мен Оралда да кездеседі. Мұндай антропоморфтық суреттердің пайда болуын кейбір зерттеушілер неолит дәуіріндегі шаманизммен байланыстырады. Қалай болғанда да, олар Баянауыл тауларының ежелгі мекен етушілерінің рухан өмірінің куәсі болп табылады. Соған қарағанда, осында Павлодар облысы мен бүкіл Қазақстанды алғанда көне мәдениеттің орталығы болып келгендігін танытады. Баянауыл тау-орманды массивіндегі тарих пен археология ескеркіштерінің көптігі дәлел бола алады. Бұл жер дамыған және кейінгі қола дәуірі, орта ғасыр көшпенділерінің қорғандарының мекені болған, олар да өз суреттерін қалдырып кеткен. Булка тауының маңайында екі арықтың ортасындағы көп суреттер көбінесе ту мен найза ұстаған аттылар бейнесінде келеді. ===Торайғыр көлі=== Скиф-сақ дәуірінің тайпалары көне өнердің біршама өзге үлгілерін қалдырып кеткен, скифтік «ұшатын» бұғы мен тауу ешкілерінің зооморфтық бейнелері түрінде келеді, олар ғұрыптық қорғандар жанына тастарға қашалған болып келеді. Осындай кешен Торайғыр көлінің шығыс жағасында табылған. Бұл суреттер адам денесін сипаттайтын тастарда салынған. Осындай суреттер Алтайда жерленген мумияланған сақ патшасының денесінде де жазылған. Осы дәсітүрге сәйкес, денесін жабаиын тасқа табынатын жануарлардың, қару түрлерінің: садақ, пышақ, чекан мен өзге де құралдардың бейнесін белгілеп отырған. Осынау тамаша ескерткіштер скиф-сақ тайпаларының Шығыстан Батысқа көшулеріне байланысты ең бір ауыр кезеңдерін көрсетеді. == Ескерту == ==Әдебиет== Павлодар. Павлодар облысы. Энциклопедия, Павлодар., 2003; Қазақстан, А-А., 1969 (Павлодар Ертіс өңірі) Драверт П. Баянауыл аумағында, Жасыбай көліндегі жазбалары бар үңгір.— «Орыс географялық қоғамының Батыс-Сібір бөлімінің хабаршысы». YII. Шығ. 1930; Матющенко В. И., Синицына Г. В. Ростовка ауылы, Омбыға жақын жердегі қабір. Томск: 1988; Мерц В. К. Алғашқы өнердің жаңа ескерткіші. «Звезда Прииртышья» 65, маусым 1998; Мосолова Л. М. Қырғызстанның көне антропоморфтық суреттері Антропоморфтық бейнелер. Алғашқы өнер. Новосібір: 1987.; Петрин B.T., Широков В. Н.Шайтан жазбаларындағы бір антропоморфтық сюжет туралы. (Орта Орал).- Антропоморфтық бейнелер. Алғашқы өнер. Новосібір: 1987. +ортағасырлық қалалардың немесе мекендердің қираған орны. Қазақстанда бірнеше ондаған Төрткүлтөбе белгілі. Мысалы, Қарасаман, Қарашық, Төменгі Барсхан секілді көптеген қалаларының орындары қазіргі кезде осылай аталады. Тарихи аттары белгісіз Төрткүлтөбелер де мол. Солардың бірі Түркістан облысы Түлкібас ауданы Шарапкент ауылының маңындағы 12 ғасырлардың қалашығы. *Төрткүлтөбе туралы алғаш 1914 жылы В.Городецкий жазған. Қалашықтың жобасын 1940 жылы Жамбыл археологиялық пункті (жетекшісі Г.И. Пацевич) түсірген. *1982 жылы Шымкент педогогикалық институтының археологиялық тобы, *1997, 2002 жылдары Халықаралық қазақ-түрік университетінің Тұран археологиялық экспедициясын (жетекшісі М.Елеуов) зерттеген. ==Сипаттама== Қалашықтың төртбұрышты аумағы батыста 318 м, солтүстікте 291 м, шығыста 306 м, оңтүстікте 311 алаң. Биіктігі дуалмен айналдыра қоршалған. Қаланың солтүстік-батыс бұрышында орталық қорған бар. Оның биіктігі 11 м, аумағы 30 50 м. орталығы қорғанға кіретін екі қақпаның орны сақталған. Қақпаның кіре берісінде екі мұнараның, ішкі жағында бір мұнараның, шығыс жағында екі мұнараның, барлығы бес мұнараның орны сақталған. Қаланың 2-бөлігінде тұрғын үйлердің орны айқын көрінеді, ал шығысынан 150 жерде бекіністі қорған болған. Ол айнала биіктігі 0,5 м-ден 3,5 м-ге дейін, аумағы 70х80 топырақ дуалмен қоршалған. Қазбадан табылған ерекше заттардың қатарында әр түрлі үлгідегі боялған және боялмаған ыдыстар, тастан жасалған дән үгіткіштер, қол диірмендер, ою-өрнек пен эпиграфиялық жазулары бар тас келілер, келсаптар, астаулар, салтанатты сарайлардың ұстындары мен олардың тұғырлары бар. Оңтүстік Қазақстанның басқа қалаларында кездесе бермейтін осындай үлгідегі заттар бұл қаланың бір кезде және мәдени орталығы болғандығын дәлелдейді. ==Сілтеме == +жақтаушылардың бүкілодақтық бесінші Мәскеудегі Мемлекеттік саяси әдебиеттер баспасынан 1955 жылы орыс тілінде жарық көрген кітап. 1955 жылы 10-12 мамырда Мәскеуде өткен «Бейбітшілікті жақтаушылардың бүкілодақтық бесінші материалдары қысқаша түрде берілген. Конференцияны Н.С.Тихонов ашып, А.Е.Корнейчук «Қазіргі замандағы халықаралық жағдай, бейбітшілікті нығайту және халықтардың бейбітшілікті қорғаудағы күресі» атты тақырыпта баяндама жасады. 10-12 мамыр аралығында 82 депутат сөз сөйледі. Қаныш Сәтбаев 12 мамырда сөз алып, соғыс аяқталғаннан кейінгі 10 жыл ішінде әлемде үлкен өзгерістер болды, таяу күндерде өткен Азия мен Африканың 29 елі қатысқан Бандунг конференциясы езілген халықтардың отаршылдық пен империализмге қарсы бағытталған күресін жариялады деп, Қазақстан жағдайына, ондағы білім беру саласына, Қазақ КСР Ғылым Академиясы мен оның көптеген ғылыми-зерттеу институттарына тоқталады, Кеңес өкіметі кезінде өнердің, әдебиеттің, халықтар достығының нығайғанын, ауыр өнеркәсіптің, ірі индустриялды орталықтардың пайда болғанын, тың жерлердің игерілгенін, Қазақстан халықтарының бейбітшілік үшін белсенді күресетіндігін атап көрсетті. Конференция соңында кеңес делегаттарының Бүкіләлемдік бейбітшілік ассамблеясына аманаты оқылды. «Бейбітшілікті жақтаушылардың бүкілодақтық бесінші Бейбітшілікті қорғаушылардың кеңестік комитетіне сайланған 140 адамның тізімі берілді. Кітаптың көлемі 12,65 баспа табақ. Таралымы 10 мың дана. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +сақтаймыз''' Қаныш Сәтбаевтың 1950 жылы 23 қараша күні Алматыдағы Қазақ радиосынан сөйлеген сөзі. 50-жылдардың басында дүние жүзі елдері бір-біріне қарама- қарсы екі лагерьге бөлініп, соғыс өртінің қайта тұтану қаупі төнгені тарихтан белгілі. Бейбіт сүйгіш әлем халықтарының соғысқа қарсы алапат қозғалысы басталды. Стокгол��м үндеуіне 500 млн-нан астам адам қол қойды. 1950 жылы 16 қараша күні Варшавада Бейбітшілікті жақтаушылардың дүниежүзілік 2-конгресі өткізіліп, оған қатынасқан 80-нен астам елдің өкілдері әлемде баянды бейбітшілік орнату үшін бар күш-жігерлерін салатындарын білдірді. Ұлы гуманист ретінде бүкілхалықтық осы қозғалысқа академик Сәтбаев та белсене араласты. Ол тек 50-жылдары ғана онға тарта мақала жазып, бейбітшілікті жақтаушылардың 1955 жылдың 10- 12 мамырында Мәскеуде өткен Бүкілодақтық сөз сөйледі. «Бейбітшілікті сақтаймыз» деген Қазақ радиосынан сөйлеген қысқа сөзінде ұлы ғалым Қазақстанның 30 жыл ішінде қол жеткізген табыстарын тілге тиек ете отырып, қазақ халқы мен ғалымдарының дүние жүзінде баянды бейбітшілік орнату жолында еңбек етіп, қайсарлықпен күресетініне сенім білдіреді. Мақаладан кейін Сәтбаевтың томдық таңдаулы еңбектерінің 1970 жылы жарық көрген 5-кітабына, 1989 жылы баспадан шыққан «Ғылым және мәдениет туралы таңдамалы мақалалар» жинағына енгізілген. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Қуанышбек Бексұлтанов''' (1928, Ақмола облысы Зеренді ауданы Қызыл eгic ауылы 1995, Жезқазған қаласы) белгілі металлург, өндіріс басшысы, қоғам қайраткері. *1953 жылы Алматыдағы Қазақ тау-кен және металлургия институтының (қазіргі Қаныш Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ) металлургия факультетін бітірген. *1953 жылдан Қарсақбай мыс зауытында жұмыс істеді. Алғашқы жылдары кен байыту фабрикасының ауысым бастығы, техника басқарушысы қызметтерін атқарды. *1959-60 жылы Жезқазған марганец кенішінің, Қарсакбай мыс зауытының партбюроларында хатшы, *1960 жылдан осы зауыттың бас инженері, одан кейін директоры қызметтерін атқарды. *1964—65 жылы Қаныш Сәтбаев атындағы Жезқазған кен-металлургия комбинаты партия комитетінің хатшысы болды. Жезқазған мыс зауытының салынуы мен қалыптасуында Бексұлтановтың үлесі зор. Ол осы зауыт салынысымен, шихта (қоспа) дайындайтын цехтың негізін қалады және көп жылдар шығармашылық ынта-жігермен жақсы басқарды. Бексұлтанов қай қызметте жүрсе де, Сәтбаевтың кен ресурстарын тиімді пайдалануға арналған ғылыми бағдарламаларын негізге ала отырып, ғалымның озық идеяларын жүзеге асыру жолында табандылықпен еңбек етті. Бексұлтанов өзі дүниеден өткенге дейін Жезқазған мыс зауытындағы қызметінен қол үзбеді. Ірі металлург, білікті маман артына айтарлықтай із қалдырды. Сәтбаевтың сүйікті шәкірті Бексұлтанов Үлкен Жезқазғанды өркендетуге, Қаныш Сәтбаев атындағы кен-металлургия комбинатын жан-жақты дамытуға белсенді ат салысты. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +'''Ғаббас Хамзеұлы Бектұров''' (16.12.1949, Павлодар қаласы) философия ғылым кандидаты (1984). Арғын тайпасының Сүйіндік руының Қаржас бөлімінен шыққан. Павлодар Педагогика институтының факультетін (1974) бітірген. *1974-79 жылы Павлодар қалалық комсомол комитетінің хатшысы, *1979-87 жылы ҚазКСР Ғылым Академиясының Философия және заң институтының ғылыми хатшысы, аға ғылыми қызметкері, *1987-91 жылы Алматы облысы партия комитеті бөлім меңгерушісінің орынбасары, *1992-96 жылы бірлескен кәсіпорнының бас директоры болды. *1996 жылдан бастап американдық компанияның Қазақстандағы өкілдігінің бас директоры. қорлардың, шығармашылық топтардың, жастардың қоғамға қажет ететін көптеген шараларына қаржылай демеушілік жасаған. Оның демеушілігімен республикалық телеарналардан академик Қаныш Сәтбаев пен Ә.Бектұров жөнінде деректі фильмдер көрсетілді. Ғаббас алым Ш.Қ.Сәтбаеваның жарыққа шықпаған қолжазба еңбектерінің басылып шығуына қаржылай көмек көрсеткен. Павлодар қаласындағы «Ескерткіштер аллеясын» жасауда, 2001-05 жылы ЮНЕСКО жобасы бойынша «Дети рисуют мир» атты үш альбомның жарыққа шығуына демеушілік жасаған. «Құрмет» орденімен және бірнеше мемлекеттік төс белгілермен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:Қазақстан философтары +'''Татьяна Леонтьевна Бельденинова''' (''1896, қазіргі Павлодар облысы Баянауыл ауданы Баянауыл ауылы 1921, Дегелең тауы'') павлодарлық орыс қызы. 1910-13 жылы Павлодар гимназиясында оқыған. Бельденинова Кеңес өкіметі саясатын қолдап, 1918 жылы жергілікті РКП-ға тілектес ретінде жазылады. Өзі орыс жастары мәдени-ағарту ұйымының мүшесі әрі Халық үйінің меңгерушісі болады. Бельденинованың әкесі Леонтий Бельденинов үйінің бір болмесін ауыл қазақтарына жалға берген. Сол бөлмеде 1920-21 жылы жігіт тұрды. Соның бірі Қаныш. Бельденинова 1921 жылы көктемде Солтүстік Қазақстанда Белов деген Колчак генералының әскерімен Дегелең тауында болған ұрыс кезінде қаза тапқан. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +'''Бесінші шақырылған КСРО жоғарғы кеңесінің мәжілістері''' Мәскеудегі КСРО Жоғарғы Кеңесінің баспасынан 1960 жылы орыс тілінде жарық көрген кітап. 1960 жылы 14-15 қаңтарда КСРО Жоғарғы Кеңесі Одақ Кеңесінің 4-сессиясы болып өтті. Бұл еңбекте осы сессияның стенограф, есебі берілген. Сессияда ''«Қарусыздану бейбітшілікті нығайтудың және халықтар арасындағы достықты қамтамасыз етудің жолы»'' атты баяндама тыңдалып, онда халықаралық жағдайда қалыптасқан кейбір мәселелер жайында, жалпы және толық қарусыздану жөнінде ұсыныстар айтылып, депутаттар алдында талқыға салынды. Осыған байланысты 33 депутат сөз алып, әлемде қалыптасқан халықаралық жағдайға байланысты ойларын білдірді. 1960 жылы 15 қаңтарда болған үшінші мәжілісте Қазақ КСР Гурьев сайлау округінен сайланған депутат Қаныш Сәтбаевқа сөз беріліп, онда ол Кеңес үкіметінің жаңа бейбітшілік бастамасын толық қолдайтынын білдіріп, Қазақстандағы тың жерлердің игерілуін, геологиялық зерттеулердің барысын, пайдалы қазбалар мен мұнай, газдың қорын, халық шаруашылығының, қара, түсті металлургия, химия және машина-құрылыс өнеркәсібі, каналы» жағдайын баяндады. Мәжіліс соңында КСРО Қарулы Күштерін қысқарту жөнінде заң қабылданып, КСРО Жоғарғы Кеңесінің бүкіл әлем мемлекеттерінің парламенттері мен үкіметіне арналған үндеуі жарияланды. Кітап көлемі 13 баспа табақ. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Алексей Алексеевич Богданов''' (12(25). 2.1907, Ресей, Сухулин қаласы өлген жылы белгісіз) Ресей Федерациясының геологы, ғылым докторы (1945), профессор (1946), Ресейдің ғылым мен техникаға еңбегі сіңген қайраткері (1967). Солтүстік Прикаспий, Донбасс, Мұғалжар, Карпат, Орталық Қазақстанның аймақтық геологиясы және тектоникасы бойынша, КСРО тектоникалық картасының (1956) және Еуропаның халықаралық тектоникалық картасының (1960) негізгі авторларының және редакторларының бірі. Мәскеу Мемлекеттік университетінің тарих және аймақтық геология кафедрасының меңгерушісі болды. Теориялық тектоника саласында көптеген геологиялық құрылымдар мәселесін шешті. Халықаралық тектоникалық карталар бойынша комиссияның бас хатшысы, Берлиндегі Германия Ғылым академиясының мүшесі (1962), Париж университетінің құрметті докторы (1967), Француз, Бельгия, Чехословакия, Швеция геологиялық қоғамдарының құрметті мүшесі болған. орденмен және медальдармен марапатталған. Мәскеу мемлекеттік университеті қазақстандық геологиялық экспедициясының ғылым басқарушысы ретінде Қаныш Сәтбаевпен ұдайы кездесіп, ақылдасқан, пікірлескен ғалым. == Дереккөздер == Санат:1907 жылы туғандар Санат:Ресей ғалымдары +'''Большевик Алтая''' қоғамдық-саяси газет. Шығыс Қазақстан облысы және Өскемен қаласы партия комитеттерінің және еңбекшілер депутаттары облысы Кеңесінің органы ретінде 1939-53 жылы аралығында орыс тілінде шығып тұрган. Газеттің негізгі бағыты Кенді Алтайдың халық шаруашылығы мен өнеркәсіп орындарын өркендету, маман жұмысшы және инженер кадрларын дайындау, еңбекшілерді майдан мұқтаждарын өтеуге жұмылдыру, соғыстан кейінгі халық шаруашылықтарын қалпына келтіру, тағы басқалары мәселелер. Қаныш Сәтбаев «Минералдық байлықтар өлкесі» деген мақаласында (1947, 14 желтоқсан) «Халық шаруашылығын өркендетудің негізі ауыр өнеркәсіп болып табылады, ал ауыр өнеркәсіптің өркендеуі шикізат базасына, минералдық ресурстардың қаншалықты ашылғанына байланысты» деген тұжырымын ұсынады, фосфориттің дүниежүзілік қорын игеру жолдарына көңіл аударады. Ал «Қазақстан Ғылым академиясы коммунизмнің ұлы құрылыстарына» деген мақаласында (1951, 11 сәуір) республиканың ғылым мекемелері мен ғалымдары алдында тұрған келелі міндеттерге тоқталады. Осы жылдары Сәтбаев бейбітшілік жолындағы белсенді күрескер ретінде көрінді, радиодан сөйледі, митингілерге, қатысты. Газеттің 1951 жылғы 23 қыркүйектегі санында ғалымның «Бейбітшілікті жақтаушылардың Қазақстандағы республикалық сөйлеген сөзі», ал қазандағы санында «Бейбітшілік үшін» деген публицист, мақаласы жарияланған. Бұл елін сүйген, халқына қадірлі, ғалымның барлық елдер мен халықтарды бейбітшілік��е, өзара бауырластыққа шақырган жалынды сөзі. Ғалымның конференциядағы сөзі осы газетпен қатар «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») және «Казахстанская правда» газеттерінің 23 қыркүйектегі сандарында жарияланған. Ал публицист. мақаласы «Советская Киргизия» газетінің 1951 жылғы 25 қыркүйектегі санында басылған. == Дереккөздер == Санат:Газеттер Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Владимир Петрович Бочкарев''' (''28.12. 1932 жылы туған'') ғалым, Қазақстан Инженер Академиясының мүшесі (1992). 1955 жылы Қазақ тау-кен және металлургия институтын (қазіргі Қаныш Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ) бітіріп, гидрогеология және инженер геология мамандығы бойынша Қазақ КСР Ғылым Академиясының қазіргі Қаныш Сәтбаев атындағы Геологиялық ғылымдар институтына қызметке орналасқан. Осы кезден бастап Сәтбаевтың басшылығымен инженер геология жұмыстарын Ақмола облысының кеңшар, МТС, элеватор салатын жерлерінде жүргізген. Бочкаревтің көрнекті ісі болып саналатын Ертіс-Қарағанды суландыру арнасының Шідерті өзені арқылы өтетін нұсқасы Сәтбаевтың тікелей басқаруымен жасалып, осы бойынша құрылыс жұмыстары жасалған. Сәтбаевтың ұсынысымен канал Жезқазған қаласына дейін тартылатын болып, оның Нұра-Сарысу (100 км) бөлімін Бочкарев басқарған топ зерттеген. Кейінгі 20 жыл шамасында Бочкарев Арал, Каспий, Балқаш көлі бассейндерінің геоэкологиялық модельдерін жасады, таулы геожүйесінің табиғи ресурстарды кешенді пайдалану проблемаларын зерттеді, геологиялық күрделі жағдайда зілзала және селді аудандарда инженер құрылыстар салу негіздерін анықтады. Чехословакия (1966), Перу (1972-78) Бочкарев қазақстандық тәжірибесін пайдалана отырып, суландыру кешендерінің жобасын дайындаған. Геология, инженер геология проблемаларына арналған халықаралық конгрестерде баяндама жасап, сол конгрестердің медальдарымен марапатталған. Бірнеше ғылым кеңестердің, ғылым журналдардың алқа мүшесі болған, 110 ғылым мақала, монография жазған. == Дереккөздер == Санат:28 желтоқсанда туғандар Санат:1932 жылы туғандар Санат:Қазақстан гидрологтары Санат:Қазақстан Инженерлер академиясы мүшелері Санат:Қаныш Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті түлектері Санат:Сәтбаев атындағы Геологиялық ғылымдар институты қызметкерлері +(, «халық» «жер/аймақ» «аты»), '''этникон''' топониммен белгіленген, бір жерде өмір сүретін халықтың атауы. Мысалы, Астана Алматы Семей Талдықорған Аягөз Қазақ тілінде этнохоримге байланысты белгілі бір ереже жоқ. Бірақ жер аты жуан дауысты буынмен аяқталса, -лық/-дық жұрнақтары жалғанады (мысалы: Қазақстандық, Қытайлық). Ал жер аты жіңішке дауысты буынмен аяқталса, -лік/-дік жұрнақтары жалғанады (мысалы: Ресейлік, Аягөздік) Кейде этнохороним жердің тарихи атауына байланысты қойылады. == Қызықты мәліметтер == Кейде жер аты мен этнохороним әртүрлі болады. Мысалы: ''камчадалдар'' Камчатка тұрғында��ы (ескі этноним бойынша); ''кариока'' Рио-де-Жанейро тұрғындары; Монако тұрғындары; Манчестер тұрғындары; Конго тұрғындары; ''одесситтер'' Одесса тұрғындары; ''муромляндар'' Муром тұрғындары; Мадагаскар тұрғындары; == Дереккөздер == == Сыртқы сілтеме == Тұрғындар атауының пайда болуы «КСРО халқы атаулары сөздігі: шамамен 10.000 атау», А. М. Бабкина және Е. А. Левашова редакциясы бойынша. М., «Орыс тілі», 1975. Санат:Этнология +'''Сәуірдің 25''' Григориан күнтізбесінде жылдың 115-ші күні (кібісе жылдарда 116-шы). Жылдың аяғына 250 күн қалады. == Мерекелер == 25px Дүниежүзілік малярияға қарсы күресу күні Аустралия, Жаңа Зеландия, Науру, Соломон аралдары, Тонга, Самоа: ANZAC күні. Ағаш отырғызу күні. Синай бұғазын азат ету күні. ** Фашизмнен азат етілі күні. ** Евангелист Маркты еске алу күні ** Гульельмо Маркони туған күні Қазақ футболы күні 25.04.2002 Қазақстан УЕФАның 52-ші мүшесі болды). КХДР Армия күні. Көтеріліс күні, Азат етілу күні. Ұлттық ту күні == Оқиғалар == 1719 Лондонда Даниэль Дефоның Робинзон Крузо романы алғаш рет басылып шығады. 1783 Аннонда (Франция) адам салмағына тең жүкпен алғашқы раш әуеге көтеріледі. 1826 Англияда алғашқы Іштен жану қозғалтқышты автомобиль патенттеледі. 1859 Порт-Саидте Суэц аңғарын француз инженері әрі дипломаты Фердинанд Лессепс басқаруымен сала бастайды. 1867 Жапония Токио қаласын сыртқы сауда үшін аша бастайды. 1901 Нью-Йорк шатында әлем бойынша алғаш рет Автомобиль нөмірлерін енгізеді. 1931 Фердинанд Порше Porsche компаниясын ашады. 1990 Хаббл телескопы Жер орбитасына Дискавери шаттлымен ұшырылады. == Туғандар == == Қайтыс болғандар == == Сыртқы сілтемелер == Санат:25 сәуір +'''Төртқұдық алтын кен орны''' Павлодар облысындағы Екібастұз қаласынан батысқа қарай 100 км жерде орналасқан. 1932 жылы ашылып, 1932-1939 жылдары барланған. 1940 жылдан игерілуде. == Геологиялық құрылымы == Кенді алаңның құрылымы радиалды және доғалы жарықшақтар жүйесімен күрделіленген. Кен аумағында төменгі-жоғарғы силурдың эффузиялық шөгінді тау жыныстарынан (порфириттер, туфтар, туффиттер, кварцты құмтастар, туфтық құмтастар) күмбез тәрізді құрылым түзілген. Кентас иірімдері меридиандық бағытта созылған. Көп тармақталған бағана тәрізді кен денелері бір-біріне жақын орналасқан сульфидтер мен алтын құрамды кварц-баритті желілер сериясынан тұрады. == Жатыс сипаты == Басты кен денесінің қалыңдығы өзгелерден зор, еңістену бұрышы 20-27 градус, линза, желі тәрізді кішілеулері солтүстік, Төртқұдық, Табыс, т.б. телімдер де шоғырланған. == Минералдары == Негізгі минералдары: пирит, барит, халькопирит, сфалерит, галенит, саф алтын, күміс, кварц, т.б. Тотығу белдемінің тереңдігі 30 м, бас кен денесі карьер әдісі арқылы 60 тереңдікке дейін пайдаланылуда. Алтынды амальгамалау әдісімен бөліп алады. Кен гидротермалдық типке жатады. == Дереккөздер == Санат:Павлодар облысы кен орындары Санат:Алтын кендері +Халықаралық Алматы Әуежайынан ұшуд��. '''Әуекомпания (авиациялық компания)''' Жолаушылар және жүк тасымалымен айналысатын, авиациялық жұмыс атқаратын мекеме. Кеңестік кезеңде ''авиакәсіпорын (авиациялық кәсіпорын)'' синонимы қолданылған. Қазақстандағы ең танымал әуекомпания Air Astana. == Тарихы == === Әлемдегі ең танымал әуекомпаниясы === DELAG, Германдық әуекеме жүргізу акционерлік қоғамы) дүниежүзіндегі алғашқы авиакомпаниясы 1909 жылы 16 қарашада басшылықтың қолдауымен құрылған. Ол Zeppelin фирмасының дирижаблін қолданған. Фирманың штаб-пәтері Майндағы Франкфуртте орналасқан. == Қазіргі авиакомпаниялар == === Мемлекеттік авиакомпаниялар === Жақынға дейін көбі мемлекеттің иелігінде болды. Бұл компанияларды ағылшынша «Flagcarrier» деп атаған, өйткені олар мемлекеттің «туының астында» ұшқан. Мемлекеттік авиакомпаниялар нарықтың әсеріне аз ұшырайды; шығын көбінесе мемлекетке түседі. Германияда бұл дейін) Lufthansa компаниясына тиген, Францияда Air France, Италияда Alitalia, Вьетнамда Vietnam Airlines, Таиландта Thai Airways. === Ырықтандыру және жекешелендіру === Ырықтандыру және қайта реттеу барысында дәстүрлі мемлекеттік әуе компанияларының бөлігі ерікті нарыққа төтеп бере алатын жеке компанияларға қайта ұйымдастырылды. == Сілтеу == Әлем әуе компанияларының тізімі (200 елдегі 1500 компания) (Германия) Еуроодақ авиакомпанялары Federal Aviation Authority (АҚШ) Department of Transportation (Ұлыбритания) Direction Générale de l’Aviation (Франция) Blog dei viaggi low cost (Informazioni su viaggi voli low cost) Санат:Әуе компаниялар Санат:Авиация +'''ISO 3166''' ISO халықаралық стандарты, мемлекеттің және тәуелді аймақтардың, сонымен қоса мемлекет ішіндегі негізгі әкімшілік құрылымның кодтық белгісін анықтайды. Келесі бөліктерден тұрады: '''ISO 3166-1''' мемлекет және тәуелді аймақ коды ** '''ISO 3166-1 alpha-2''' екі әріпті ** '''ISO 3166-1 alpha-3''' үш әріпті ** '''ISO 3166-1 numeric''' сандық '''ISO 3166-2''' мемлекет ішіндегі әкімшілік құрылым коды (облыс, штат, провинция және т.с.с.) '''ISO 3166-3''' Тіршілік етпейтін мемлекет коды (қосылу, бөліну, атын өзгерту және т.с.с.) Екі әріпті ISO 3166-1 alpha-2 ICANN-да жоғары деңгейлі үйшік-ті иелену үшін қолданылады. == ISO 3166-1 тізімі == ISO 3166 Maintenance Agency-де жасалған, екі әріпті жоғары деңгейлі үйшіктің деректер базасының елдер коды бойынша құрылады. IANA жаңа ccTLD-ді тек код ISO 3166-1-де пайда болғаннан соң ғана құрады. == ISO 3166-2 тізімі == ISO 3166-2 екінші дәрежелі әкімшілік бірлікпен айналысады. Мысалы, Ресейдің Челябі облысы RU-CHE кодымен белгіленеді. == Сілтеу == ISO 3166 Санат:ISO 3166 +== .қаз == .қаз Қазақстан Республикасының жоғары дәрежелі ұлттық үйшігі. Интернеттегі кирил әліпбиіндегі үшінші үйшік (біріншісі .рф, екіншісі .срб). .рф және .срб-тен басты айырмашылығы құрамында тек қазақ әліпбиіне тән әріп бар. == Тарихы == 2012 жылы наурызда Қазақстан ұлттық кириллицалық .қаз үйшігін іске қосты. Функционалдығын тексеру үшін тесттік ТЕСТ.ҚАЗ сайты құрылды. Санат:Қазақстан интернеті +'''Сергей Әлиханұлы Бөкейханов (Үгедей)''' (1905-1957) инженер-геолог. Мәскеу кен академиясын бі��ірген (1929). Еңбек жолын Қарсақбай мыс комбинатында бастап, 1935 жылдан кейін Ресейдің Орал тауы атырабында мамандығы бойынша еңбек еткен. Соңғы жұмысы Хакас автономия облысының Сор қаласындағы геологиялық барлау экспедициясының бас инженері. Мыс және уран кендерінің сипаты жөнінде бірнеше ғылыми еңбектер жариялаған. Қазақтың көрнекті білімпазы, Алаш қозғалысын бастаушы һэм Алаш партиясын құрушы, өз заманында ұлт көсемі атанған Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхановтың отбасында дүниеге келіп, жас күнінен зиялы ортада, дәстүрі озық мектептерде білім алған Бөкейханов 30-жылдарда саусақпен санарлық бірі болды. ''«Бөкейхановты Қарсақбайға баруға біржола көндірген сияқтымын...»'' депті Қаныш Сәтбаев 1929 жылы 25 желтоқсанда Мәскеуден жұбайы Т.А.Кошкинаға жолдаған хатында. Бұл Сәтбаевтың Жезқазғанда кен барлауды дербес жүргізуге қам жасап, жер-жерден бұрғылау мамандарын іздеген қысылтаяң кез еді. Бөкейханов 1930 жылдың басынан Ұлытауға келіп, Қарсақбай комбинатының геологиялық бөлімінде аудандық геолог болып жұмысқа кіріскен. Байырғы жезқазғандықтар оны Ақтай деп атаған. Жас геолог өз міндетін тиянақты атқарған. КСРО Ғылым Академиясының Үлкен Жезқазған мәселесін жан-жақты талқылаған 1934 жылдың қараша айындағы төтенше ғылыми сессиясында Сәтбаевтан кейін (бес түрлі тақырып бойынша баяндама жасаған) мінбеге көтеріліп, Бөкейханов «Жезқазғанның кен аймағы және структурасы» деген тақырып бойынша (1935 жылы Мәскеуде жарық көрген «Большой Джезқазған» жинағында жарияланған) баяндама жасаған. Бөкейханов кейіннен Оралдағы Блява мыс өндірісіне ауысқан. Өйтуіне әкесінің Мәскеуден шығуға құқы болмай, саяси қуғын-сүргін көруі түрткі болған. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар Санат:Төрелер +'''Мұхит Құлжанұлы Бөпежанов''' (''15.11.1910, Ақтөбе облысы Темір ауданы бұрынғы 8-ауылы 1999, Алматы'') тау-кен ісі саласындағы қазақ кеңес инженері, Социалистік Еңбек Ері (1961). 1936 жылы Мәскеу Түсті металдар және алтын институтын бітірген соң, Жезқазған руднигінде кезекші инженер (1936-37), шахта бастығы (1937-39), шахта құрылысы мекемесінің бастығы (1939-40), шахта басқармасының бас инженері (1940-45), Байқоңыр көмір шахтасының директоры (1945-48), Жезқазған шахта басқармасы бас инженерінің орынбасары, бас инженері және директоры (1948-61) болды. Қызмет барысында Қаныш Сәтбаевпен жақын қарым-қатынаста болып, Жезқазған кенін қазу туралы тапсырмаларын ыждағаттылықпен орындаған. 1961-63 жылы Оңтүстік Қазақстан халық шаруашылығы кеңесі бастығының бірінші орынбасары, 1963-65 жылы халық шаруашылығы кеңесінің бастығы болып тағайындалды. 1965-73 жылы Қазақ КСР Түсті металлургия министрінің 1-орынбасары қызметін атқарды. 1973 жылы одақтық дәрежедегі дербес зейнеткер ретінде демалысқа шықты. КСРО Мемлекеттік сыйлық лауреаты (1970). Ленин орденімен, медальдармен марапатталған. == Дереккөздер == Муканов Умирбек, Бупежанов Мухит Кульжанови�� // Город Сатпаев сатпаевцы. Жезказган: ОАО «Полиграфия», 2003. С. 48. 190 с. ISBN 9965-614-12-1. Санат:Тұлғалар еңбек ерлері Санат:1910 жылы туғандар Санат:1999 жылы қайтыс болғандар +'''Авиация спорты''', спорт түрі ретінде әуеде ұшатын шарлармен қалықтаудан басталады. Осындай шарлармен еркін ұшуды сонау XVIII ғасырда, дәлірек айтсақ 1783 ж. Монгольелер (Франция) бастады. Бұдан бір ғасыр кейін Отто Лилиентильдің (Германия) ұшатын аппараты пайда болды. Дәл осы кезде авиация спортының бастау алған сәті деп есептеуге болады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Авиация Спортының Казақстанда дамуы''' 1934 жылы 10 қазанда Алматыда аэроклубтың ашылуынан басталады. Аэроклубтың техникалық базасы жыл сайын нығайып, онда шағын аэродром, Як-52, Як-55, Як-18, Вильга-83, Ан-2 үшақтары, планерлер, М-2 тікүшақтары (вертолеттер), түрлі желкермелер (парашюттар), техникалық кластар, лабораториялар болды. Мунда тәжірибелі мамандар, кадрлар жұмыс істеді. Соның арқасында респның авиатор спортшылары өздерінің шеберліктерін әлемдік деңгейде дамытып көптегөн халықар. жарыстардың жеңімпаздары атанып жүрді. А.стынан әр жылдары КСРО-ның құрама командасына ғарышкер Спорт Шебері Т. Әубәкіров, Ю. Ельцов (СЕСЖ, "Халықтар достығы" ордөнінің иегері), ЕССШ-С. Крицкий, Т. Мүсабаев, КСРО-ның екі мәрте ч-ны, Л. Глущенко, с-т шеберлері Л. Абросимов, В. Пос- колов, В. Обревко, Л. Андреева (КСРО ч-ның күміс жүлдегері), Г. Абдулбакиева, Г. Тимокина, В. В. Пименков, А. Чиботкин, Е. Шеин, М. Мусаев, С. Боряк (ЕССШ-і, КСРО-ның дүркін ч-ны) енді. 1984 ж.а.с-ты халықар. шешімі бойынша Алм. аэроклубы Халықар. а.с-ты бірлестігінің алтын белгісімен марапатталды. Еліміздің кэптеген қалаларында аэроклубтар ашылды. Солардың арасында Л-29, Л-39 реактивті үшақтарын меңгерген Қарағанды аэроклубы ерөкше көзге түсті. Осы аэроклубтация көпсайысы бойын¬ша КСРО-ның абсолютті ч-ны В. Журавлев пен ғарышкер Т. Әубәкіров шеберлігін шыңдады. == Дереккөздер == Санат:Спорт +спорты''', альдердің үлгілерін сызу мен жасау, арнайы дайындалған тас жолдарда оларды сынау және жылдамдығын білуге бағытталған техникалық спорт түрі. Автомодельдеу с-тының негізін XX ғасырдың 60-шы жылдарында кішкентай жүк машинасының үлгісін жасаған алматылық өнертапқыш Г. Кротов қалаған. Одан кейін 25 шаршы см. қозғағышы бар сағ. 149 км. шапшаңдықпен шағын үлгілі автомодель жасаған да алматылық А. Гаркушин. Ол алғашқы Автомодельдеу с-тынан жарыстардың әлденеше дүркін ч-ны болды. Автомодель спортының Қазақстанда дамуы 1978 жылы радиомен басқарылатын бүкілодақтық жарысында А. Левченконың күміс, А. Панченконың қола медальдар алған тұсында болды. == Дереккөздер == Санат:Спорт +авто түбірі мен грек тілінде dromos жарыс өтетін жер сөзінен шыққан, автомобильдер және мотоциклдермен әртүрлі жарыстар өткізуге және сынауға арналған әдейі құрылыс. Жол бойында жарысқа қатысушы а-льдерден басқа қозғалыс болмауға тиіс. Тұңғыш рет 1903 жылы Париж- Мадрид қалаларының арасында салынды. Көптеген елдерде а-ль шығару мен а.с.-тының өркендеуіне байланысты А-дар көбейе бастады. Англияда Брукленд трегі (1906), автодаңғылы (1907), Италия- да Монц (1910), Францияда Монлери қаласының жанындағы трек (1924) салынды. А-дромдардыңені 10-18 м. айналымның қашықтығы 3-10 км-ден кем болмауы тиіс. Қүрылыс кешенінде, көрермендерге, техникалық, дәрігерлік көмек көрсету т.б. тұрмыстық жағдайлар жасауға тиіс. А. салу үшін халықар. а.с-ты бірлестігі, техникалық кеңесінің келісімі керек. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Дақтау''' ағаш шеберлердің, ұста, зергерлердің техникалық тәсілдерінің атауы. Ою-өрнек жүргізу, сызудан бұрын ою-өрнектің нобайын таңбалап, із, таңба салуды шеберлер дақтау, дақ салу, дақ түсіру деп атайды. Байырғы қолөнер шеберлері күміс, сүйек, ағаш бетіне ою жүргізуде, күміс қақтауда әшекейленетін бұйымның немесе оның бөлшегінің бетін дақтаудан бастаған. Дақтау түсірілген соң оның бойымен бізбілдік, бұрғуыздың, өткір біздің, түртпенің, пышақтың ұшымен оймалай отырып, ою-өрнек жүргізеді немесе күміс сымын қақтайтын сызықтың бойын тереңдетіп оймыштап шығады. Дақтау салынған жер кейде арнаулы шапқымен шабылып, кедір- бұдыр ойықтар түсіріледі, оны шұбарлау, бедерлеу дейді. Осындай жолмен өңделген дақталған жер күмісті қақтау және балғамен соғып жапсыру үшін қажет. Ал ою-өрнекті қадаубаспен түсіргенде дақтаудың қажеті болмауы да мүмкін, өйткені қадаубастың ұшында күміс бетіне өрнек түсіретін оюы, бедері болады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +200x200 нүкте 200px '''ТРАКТОР''' (жаңа лат ''traktor'', лат ''traho'' тасымалдаймын, тартамын, сүйретемін) тіркемелі, аспалы не өздігінен қозғалмайтын (стационар) құралдармен бір агрегатқа біріктіріліп, ауыл шаруашылығы, жол құрылысы, жер қазу, көліктік, т.б. жұмыстарды атқаруға арналған өздігінен қозғалатын машина. ==Сипаттама== Ауыл шаруашылығында жалпы мақсаттағы тракторлардан басқа жер жыртатын, бау-бақшалық, батпақта, тауда жүруге арналған, т.б. тракторлар қолданылады. Өндірістік тракторлар ауыл шаруашылығы тракторларын қажетті жұмысшы жабдықтармен жарақтандыру жолымен модификациялау түрінде орындалады. ==Түрлері== 210px Қозғалтқышының түріне қарай трактор ‘‘доңғалақты’’ не ‘‘шынжыр табанды’’ болады. Шынжыр табанды тракторлардың негізгі артықшылықтары жоғарғы тарту күші, жер қыртысымен жақсы ұстасуы және кез келген жермен жүруі, кемшіліктері ауыр салмағы мен бастапқы құны, шынжыр табанды қозғалтушының төменгі шыдамдылығы. *Батпақта журуге арналған трактор кәсігюрындарға арналған табанды өте жалпақ шынжыры бар трактор, ылғалды топырақ жерлерде, торф мелиориациялау жұмыстар кезінде істейді. *Тауға арналған трактор- ауылшару ашылығына арналған доңалақты трактор, көлденең жағдайда қаңка орнатуға бейімді жұмыстар аткарады. *Шынжыр табанды трактор- шынжыр тәрізді козғағышы бар трактор: жерге түсіретін кысымы аз, өткіштігі жақсы болады. *Доңғалықты тәрізді козғағышы бар трактор; келіктік жылдамдыгы жоғары және металл сыйымдылығы аз болады. *Өнеркәсіптік трактор -жер құрғату, жер қазу, ағаш шаруа- шылығында, кұрылыста және т.б. ауыр жұмыстарды атқаратын трактор; нақты тарту күші 100 ден 250 кН дейін. *Жалпы өнеркәсіптік трактор кәсіптік трактор, әр түрлі ауыр жұмыс жасауға (неізінде жер қазу) аспалы бульдозермен топырақ қазып таситын жабдык пен жасақталған. *Жер өндеуге арналған трактор- ауылшаруашылык жер өңдеуге арналған трактор; жолдық саңылауы, үлкен із айнымалы және бұрылу радиусы аз болады. *Баулық трактор- ауыл шаруашылыгында арнайы қолданылатын трактор, аспалы машина- лармен платформаны пайдаланып жұмыс атқаратын нақты тарту күші шағын трактор. *Жалпы ауылшаруашылық жұмысты атқаратын трактор- ауыр ауылша- руашылық жұмыстарды аткаруға арнапған, нақты тарту күші 2-ден 60 кН ға дейінгі трактор. ==Тарихы== Бу машинасы орнатылған алғашқы доңғалақты трактор 1830 жылы Франция мен Ұлыбританияда жасалды. Қазақстандағы алғашқы тракторлар 1968 жылдан Павлодар трактор зауытында шығарыла бастады. ==Қолданылуы== Ауыл шаруашылық тракторы жер жырту, өңдеу, тұқым себу, егін жинау, т.б. жұмыстарды атқарады. Қуатты ауыл шаруашылық тракторлары тың және тыңайған жерлерді игеру үшін пайдаланылады. Өнеркәсіптік тракторлар ауыл шаруашылық тракторларына қарағанда ірі әрі қуатты етіп жасалады. Ол әр түрлі аспалы (бульдозер күрегі, қар тазалағыш, экскаватор шөміші, т.б.) және тіркемелі (скрепер, грейдер, т.б.) машиналармен бір агрегатқа біріктіріліп, жер қазу, жол құрылысы, мелиоративтік, т.б. жұмыстарды орындайды. ==Құрылымы== Трактордың механизмдері мен жабдықтарына: *күштік қондырғы, *күштік беріліс, *жүрістік бөлік, *қаңқасы, *басқару механизмі, *кабина *электр жабдықтары жатады. 190px ‘‘Күштік қондырғы’’ трактор құрылғыларының жұмысын қамтамасыз ететін қозғалтқыш түрінде болады. Тракторға жылу қозғалтқышы (бу және іштен жанатын) мен электр қозғалтқышы пайдаланылады. ‘‘Күштік беріліске’’ ілінісу тетігі, жалғастырғыш муфта, беріліс қорабы, басты және ақырғы беріліс жатады. Доңғалақты трактордың ‘‘жүрістік бөлігі’’ аспадан, осьтен және пневматик. шиналы доңғалақтан, ал шынжыр табанды трактордың жүрістік бөлігі аспа, шынжыр тізбегі, жетекші доңғалақ, т.б. тұрады. Трактор ‘‘қаңқасы’’ әдетте әр түрлі құрылымды рама түрінде жасалады. трактордың ‘‘басқару механизмі’’ рульдік басқару құрылғысы мен тежеуіштен (таспалы не дискілі) құралады. Трактор ‘‘кабинасы’’ тракторшының жұмысына қолайлы жағдай жасау мақсатында жасалады. Трактордың ‘‘электрлік жабдықтары’’ ток көзінен (аккумулятор батареясы мен генератор), қозғалтқышты от алдыру, жолды жарықтандыру, кабинаны желдету, дыбыс және жарық сигналының аспаптарынан құралады. Трактордың пайдалану кезіндегі негізгі сипаттамаларына оның техехникалық және агротехникалық көрсеткіштері жатады. ==Сілтеме == Санат:Көлік және коммуникация +'''Дандан''' пілдің үлкен азу тісінің атауы. Ел аузында «Пышағыңның өзі қайдан болса одан болсын, сабы дандан болсын» деген мәтел бар. Халық шеберлері қазақ даласына Ұлы Жібек жолы арқылы жеткен данданнан алмас қылыштардың, сапылардың сабын, әйелдерге арналған тарақтар, сонымен қатар тана, алқа, үкіаяқ, шекеліктер сияқты шығыстық әшекейлер де жасаған. Қазақ тілінің сөздік қорында дандан сапты пышақ, дандан тарақ, дандан сапты қылыш сияқты піл сүйегі қолданылып жасалған зат атаулары ұшырасады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +left '''әл-Халил''' (, ''әл-Халиль'', ''Хеврон'';) әлемнің ерте қалаларының бірі == Тарихы == Біздің заманымызға дейін 1300 жылы ханаан мәдениетінің ортылығы. 950 жылы Дәуіт пайғамбар мекен еткен орын қазіргі заман қала көрінісі. == Махпел үңгірі == Махпел үңгірі. Махпел үңгірі (, ''Ме‘ара́т ха-махпела́'') монотеистік наным бойынша Адам ата мен Хауа анамыздың жерленген орындары, онымен қоса Ибраһим пайғамбар, Сара, Ысқақ пайғамбар, Ревекка, Жақып пайғамбар және Лия. == Тағы қараңыз == Кирьят-Арба == Дереккөздер == == Сілттемелер == Фотографии Хеврона pbase.com Санат:Палестина қалалары +'''Мухаммад ибн Абд әл-Уәһһәб ибн Сүлеймен ибн Али ибн Мухаммад ибн Ахмад ибн Рашид ат-Тамими''' (1703 22 маусым 1792) () атақты араб теологы, исламдағы уахабиттік бағыттың негізін қалаушы, Мұхаммед ибн Саудпен бірге Сауд Арабиясының пайда болуындазор үлес қосқан тұлға. Муһаммад ибн Абд әл Уәһһәбтің іліміне Қазастанда ресми түрде тыйым салынған. == Биографиясы == 200px Таухид Құдайдың бірлігі (), тек қана Аллаһ тағалағы құлшылық ету және қажеттіліктерді тек қана Аллаһ тағаладан ғана сұрау, Құран және Сүннет бойынша. Бидғаттан бас тарту исламның бастапқы уақытында болмаған ғибадат түрлерінен бас тарту. Джихад «кәпірлерге» қарсы «соғыс». == Негізгі еңбектері == «Китаб ат-таухид» («Құдайдың бірлігі кітабы»). «Китаб кашф аш-шубухаат» («Күмәндарды кетіру») қасиетті адамдарғы табыну, құлшылық етуге қарсылық кітабы. «Китаб ал-кабаир» «Китаб ас-сира аль-мухтасара» («Қысқа Сира») «Китаб аль-усуль ас-саласа ва адиллатиха» «Китаб маджму‘ аль-хадис аля абваб аль-фикх» Фикх мәселелері жинағы «Китаб мухтасар аш-шарх аль-кабир ва-ль-инсаф» «Китаб шурут ас-салат ва аркануха» «Китаб фадл аль-ислам» «Ислам беделдігі» «Китаб масаиль аль-джахилийа» («Джахилия заманының сұрақтары»). == Сілттемелер == Sheikh Muhammad ibn ‘Abd al Wahhab Достоверный ислам Стецкевич М. Мифы «тоталитарных сектах» «ваххабитах» современной России: попытка анализа == Дереккөздер == Санат:Ислам тұлғалары Санат:Ислам Санат:Ислам ғұламалары +'''Қайыңды ''' (2000 жылға дейін ''Берёзино'') Батыс Қазақстан облысы Казталов ауданындағы ауыл, Қайыңды ауылдық округі орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы Казталовка ауыл��нан солтүстікке қарай 65 км жерде, Қараөзеннің сол жағалауындағы бетеге, боз және өр түрлі астық тұқымдас шөптесін өсімдіктер өскен шалғынды, шалғынды қоңыр және сортаң топырақты далалық белдемде орналасқан. == Халқы == 1999 жылы тұрғындар саны 1478 адам (760 ер адам және 718 әйел адам) болса, 2009 жылы 1120 адамды (554 ер адам және 566 әйел адам) құрады. == Тарихы == Іргесі 1936 жылы Ленин атындағы қой өсіру кеңшарын құруға байланысты қаланды. 2000 жылға дейін ''Березин'' деп аталып келді. Оның негізінде 1997 жылдан Қайыңдыда және әкімшілік округтегі Ащысай ауылында 20 шаруа қожалығы жұмыс істейді. == Инфрақұрылымы == Орта және бастауыш мектеп, дәрігерлік амбулатория, фельдшерлік пункт бар. Тұрғындары едлі мекендермен автомобиль жолы арқылы қатынасады. == Дереккөздер == Санат:Казталов ауданы елді мекендері Санат:Жайық казак әскерінің тарихи елді мекендері +'''Серікбол Қондыбай''' (1968 2004) ғұмырының жартысын қазақтың тарихын, мәдениетін, салт-санасын жаңғыртуға арнап, сүбелі үлес қосқан және түбегейлі зерттеуде зор еңбек еткен қазақтың өлкетанушы, географ, публицист, Серікбол Әділбекұлы Қондыбай Маңғыстаудың Қарақия ауданы, Құрық кентінде 1968 жылы 14 наурызда дүниеге келген 1975-1985 жылдары Маңғыстау облысы, Маңғыстау ауданы, Шетпе кентіндегі №3 мектепте білім алған. 1991 жылы Қазақ Мемлекеттік Университетін мамандығы бойынша бітіріп шыққаннан кейін еңбек жолын мектепте мұғалім болып бастаған. Кейін аудандық “Білім қоғамында” жауапты хатшы, аудандық байланыс торабында монтер болып қызмет еткен. 1986 жылғы “Желтоқсан оқиғасына” қатысып, 17 желтоқсан күні ұсталып, 10 күн қамауда отырған. == Биографиясы == 1991 жылы Қазақ ұлттық университетін бітіріп, 1991 1997 жылдар аралығында Маңғыстау, Үстірт облыстық экология және биоресурстар басқармасында қызметкер, орта мектепте мұғалім, өлкетану, туризм, ландшафт эстетикасы мәселелері саласында зерттеу жұмыстарын жүргізді. Сонымен қатар байырғы қазақ шежіресі мен әфсана аңыздары, географиясы тұрғысында мағлұматтар жинастырып, бірнеше кітап жазған ғалым. Ғалымның «Маңғыстау географиясы», «Қазақ мифологиясына кіріспе» (1997), «Маңғыстау мен Үстірттің киелі орындары» (2000), «Есен-қазақ» (2002), «Гиперборея: түс көрген заман шежіресі» (2003), «Арғықазақ мифологиясы» (2004), «Эстетика ландшафтов Мангистау» (2005), «Маңғыстаунама» (2006), «Қазақ даласы және герман тәңірлері» (2006), «Жауынгерлік рух кітабы» (2006) сынды зерттеу еңбектері бар. == Пікірлер == Әбіш Кекілбаев: “Арамыздан ерте кеткен талантты ғалым Серікбол Қондыбай ұлттық аса сирек құбылыс. Ол этнография мен археология, география мен ономастика, агиография мен теология, эпос пен тарих, мифология мен философия деректерін салғастыра зерттеп, түріктану мен қазақ тануға мейлінше үлес қосты. Отандық ғылым үшін жемісті болар жаңа бағыт бастап берді. Ол қалдырған мұраның деректік, пайымдамалық құндылықтары мен мәнділіктерін зерделеу осы заманғы ұлттанудың қалыптасуы мен кемелденуіне оң ықпал етері сөзсіз. Бұл саңлақ таланттының саяқ зерттеушілік ізденістеріне, ерек елжандылығы мен таң қалмасқа шара жоқ!.. Арманда кеткен азаматтың жер бетіндегі ізі суымай жатып, ол қалдырған еңбектердің сиясы кеппей тұрып ғылыми сарапқа түсуі аса сүйінішті жағдай” Қойшығара Салғараұлы: “Серікболдың артында қалдырған рухани мол мұрасын тану үшін, жасалынған ғылыми тұжырымдардың парқын пайымдап, құндылық деңгейінің қаншалықты маңыздылығын сараптап, жете түсінуіміз үшін, ең алдымен, осы мұраларды тудырушы Серікболдың өзінің кім екенін, оның азаматтық болмысын танып білуіміздің, дұрыс түсінуіміздің маңызы зор. Бұл арада, мәселе әрине, оның Маңғыстаудың баласы екені, болмаса университет бітіргендігі секілді өмірбаяндық деректі білуде емес. Мәселе әлемдік өркениеттен тысқары, шалғай жерде өмір сүріп, тым қысқа ғұмыр кешкеніне қарамай, қыруар іс тындыра алған осы бір ғажайып жанның жан дүниесіне үңіліп, оның арман-аңсарын, көздеген мақсат-мүддесін танып білуде, тағдыр тауқыметінің тар қыспағында, бір тірлігі біреуге тәуелді болып, ертеңінің не боларына сенім арта алмай белгісіз күй кешкен дәрменсіз ауру жанның тіршілік иесі ретінде емделіп, жазылудың жолын іздеп, бар мүмкіндігін тән саулығын түзетуге жұмсаудың орнына, үлкен қалада, төрт құбыласы түгел, сау адамдардың өзінің батылы барып, білімі жетіп тәуекел ете алмайтын соныға түрен салып, өз еркімен, жанкешті азапты тірлікке өлермендікпен жегілуінің себебін ашуда”. == Шығармалары== ''«Маңғыстау географиясы», «Қазақ мифологиясына кіріспе»'' (1997), ''«Маңғыстау мен Үстірттің киелі орындары»'' (2000), (2002), ''«Гиперборея: түс көрген заман шежіресі»'' (2003),'' «Арғықазақ мифологиясы»'' (2004), ''«Эстетика ландшафтов Мангистау»'' (2005), (2006), ''«Қазақ даласы және герман тәңірлері»'' (2006), ''«Жауынгерлік рух кітабы»'' (2006) ==Дереккөздер== Санат:Қазақтар +'''Фатима Ғабитова''' (1903 жыл, Қапал, Алматы облысы, Қазақстан 1968 жыл, Алматы қаласы, Қазақстан) әдебиеттанушы, мұғалім ұстаз. Қазақтың асыл ұлдары Біләл Сүлеев, Ілияс Жансүгіров және Мұхтар Әуезовтың жары болды. == Биографиясы == Фатима Ғабитқызы 1903 жылы Алматы облысы, Қапалдағы көпес отбасында дүниеге келген. Ұлты татар. Қыздарға арналған орта орыс мектебін, татар қыздар мектебін, медресе және Қазақ университетінің филология факультетін бітірген 1918 жылы Фатима 17 жасында жас ағартушы Біләл Сүлеевке қосылады. Біләлдан үш бала (Жәнібек, Фарида, Азат) сүйеді. Біләл Сүлеев бұл кездері Жетісу өңірінде қазақ балалары үшін мектеп интернаттар ашуға атсалысып жүрген. 1928 жылы Ораз Жандосов екеуі алғашқы қазақ университетінің негізін қалады. 1929 жылы Біләл облыстық білім беру басқармасына басшы болып Ақтөбеге көшіп келеді. Фатима қазақ мектебіне жұмысқа тұрады. 1930 жылдың қаңтарында он жасар қызы Фарида қайтыс болады. Сол жылы Біләлді мұғалімдер институтына ректор етіп Семейге көшіреді. Қараша айында ұлдары Азат дүниеге келеді. Қауіпсіздік органдары Біләл Сүлеевті тұтқындайды. 1932 жылы Фатима Біләлдің жақын досы ақын Илияс Жансүгіровпен отбасын құрайды. Илиястан Үміт, Ильфа, Болат деген үш перзент көреді. Илияс Жансүгіров 1937 жылы тамызда тұтқындалып, 1938 жылы ақпанда атылады. Фатима өзіне төнген қауіпке қарамастан Илиястың көптеген қолжазбаларын сақтап қалады. Фатима екінші рет "Халық жауының әйелі" ретінде Алматыдан Семейге жер аударылады. Фатима Илиястың көптеген шығармаларына редактор ретінде қызмет етті. Біраз уақыттан кейін Алматыға оралады. Қолында баласы бар жалғыз басты әйелгі Біләл мен Илиястың досы Мұхтар Әуезов қолдау көрсетеді. Арадағы сыйластық пен достық нәтижесінде Мұхтар Фатиманы жар етіп алады. Басына қара бұлт үйірілген кезде Мұхтар әйелін Меркеге туысқандарына жібереді. Фатима Ғабитқызы Мұхтар Әуезовке Мұрат есімді ұл сыйлайды Сол жылы Фатима мен Біләлдің ұлы Жәнібек майданда қаза болады. == Әдебиет == 2010 жылы Халықаралық Мұхтар Әуезов қорының қолдауымен "Жібек жолы" баспасынан "Фатима" атты кітап жарық көрді. Кітаптың құрастырушысы Майра Жанұзақова. Кітап ұстаз педагог Фатима Ғабитқызының шығармашылығы мен өміріне арналған. Бірінші бөлігі Фатиманың өлеңдеріне, жақын тұлғаларымен алысқан хаттар мен телеграмалар келтіріледі. Екінші бөлік негізінен басқа адамдардың Фатима Ғабитқызы туралы естіліктерге арналады Фатима Ғабитованың өлеңдері: "Соқ, соқ дауыл, соқ дауыл", "Жиырма жыл күманда", "Акация гүліне", "Болат туралы", "Таудай талап желге ұшып", "Қан аралас көз жасым", "Тәтті өмір бір бір ұшты", "Барлық дос қайырылмай ұшты бүгін", "Дүниеде арманды кім, әйел сорлы", "Жалғыз жаным жаралы", "Үлкен уайым басады мені әрдайым", "Жаңа толған шағым әлі", "Ой сарғайтты жанымды", "Жүрегімді өртеді ой". == Дереккөздер == Санат:1903 жылы туғандар Санат:1968 жылы қайтыс болғандар Санат:Қазақ +'''Әбу Дәуіт Сүлеймен ибн әл-Ашаз әл-Ғазди (), жалпы көпшілікте '''Әбу Дәуіт''' есімімен белілі, Ирандық хадис жинақтаушы. Әбу Дәуіттің"Сунан" атты еңбегі алты негізгі хадис жинақтарының қатарына еңген. Оның хадис жинағы Бұхари және Мусимның сахихтарынан соң хадис ғылымында елеулі орын алған. ==Өмірбаяны== Иранның шығысындағы Систан қаласында туған. Оның тегі арабтың Азд тайпасына жатады. Ғылым жолын құған ол Халифаттың жалпы саны 300 мухаддистерден хадис жеткізеді. Атақты ислам ғалымы 889 жылы Басра қаласында көз жұмды. ==Еңбектері== Әбу Дәуіт жалпы саны 21 кітап жазды: *''Сунан Әбу Дәуід'', кітабына 4,800 хадис кіреді. *''Рисалат Абу Дәуіт ила Ахли Макка''; ==Сілттемелер== Санат:Хадис Санат:Ислам ғұламалары +'''Әбу Джафар Мұхаммед ибн Джәрир ибн Йазид әт-Табари''' (839, Табаристан өлкесінде, Амул қаласыңда 923, Бағдат) тарихшы. Бірқатар уақыттар бойына Рей, Бағдат, Басра, Куфа қалаларында, кейін Сирияда, Мысырда болған. Өмірінің соңғы жылдарында Бағдатта тұрып, заң, аңыз-әпсана салаларында дәріс оқыған. Әбу Джафар Мұхаммед әт-Табари ғалым, тарихтанушы ретінде түрлі пәндерге байланысты 10-нан астам еңбек қалдырған. «Тарих ар-русул уә-л-мулук» атты көп томдық еңбегінде әлемнің жаратылуынан басталған жалпы тарих және сол кезде мәдени өркениетімен арабтарға белгілі болған халықтар туралы, Рим, Византия императорлары, Иран тарихы жайлы мәліметтер жинақталған. Исламның пайда болуынан бастап әрі қарайғы тарихи оқиғалар мұсылманша (һижра) жыл санау ретімен берілген. Араб халифатына қатысты 915 жылға дейін мәліметтер мол қамтылған. Сонымен қатар Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстан туралы деректер бере отырып, түркі тайпаларының ислам дінінің енуіне, арабтардың жаулап алуына қарсы күресіне, халық соғдылардың Жетісуға қоныс аударуына, Жетісу түркілерінің этнографиясы және олардың қалалары жайындағы мәліметтерге жан-жақты тоқталады. Әбу Джафар Мұхаммед әт-Табари Орта Азиядағы оқиғаларды баяндау барысында әл-Мадаинидің (753 849) еңбектерін (бізге жетпеген) негізге алған. Әбу Джафар Мұхаммед әт-Табаридің бұл еңбегі 1879 1901 жылдары голландиялық ғалым Де Гуе жетекшілігімен жарық көрді. == Биография == Өз заманының аса оқымысты адамы ретінде Таяу Шығыстағы елдердің әдет-дәстұрін, салт-санасын, діни және тұрмыстық аңыздарын, поэзиясы мен қара сөзбен жазылған хикаяларын, патшалар мен мемлекеттердің тарихын, пайғамбарлардың шығу тегі мен шежіресін зерттеді. Сондықтан Абай мен Әуезов әт-Табаридің «Тарихымен» бала кезінен таныс болды. Ғалымның мұсылман елінің рухани емірінде алатын орнын ерекше бағалай келіп, абайтану саласына арналған барлық еңбектерінде Әуезов ерекше атаған. Абайдың танымдық үш қайнар көзі ретінде Шығыс мәдениетінен нәр алған: «Абай араб-мұсылман мәдениетін кең зерттей отырып, Табари, Рабғузи, Рашид-ад-дин, Бабыр, Әбілғазы Баһадүр хан жене басқалары сияқты шығыс ғалымдарының тарихи еңбектерімен танысты, мусылман дінінің барлық шариғат негіздерін біліп алды. Абай Шығыс елдерінің бағзы замандағы тарихымен ғана танысып қойған жоқ, ол сонымен қатар Таяудағы Шығыстың өз тұсындағы мәдениетін де өте жақсы білді». ==Әдебиеті== *«История ат-Табари», Ташкент, 1987. == Сыртқы сілтемелер == == Ішкі сілтеме == == Дереккөздер == Санат:Тарих Санат:838 жылы туғандар Санат:923 жылы қайтыс болғандар Санат:Иран тарихшылары Санат:Мұсылман тарихшылар +'''Әбу Әбдуррахман Ахмад ибн Шұғайб ибн Әли Әл-Хорасани Ән-Нәсәи Әл-Қази''' (215 жылы шамамен 303, Палестина) Исламның шейхы, имам. «Сахих» атты хадис кітабын жинақтаған. Өз заманында Мысырдың ең көрнекті машайхтарының (ұстаз) бірі. Ілімі хадис бабында «рижәл» (хадис риуаятшылары). Хадис мәтіндері бойынша сұңғыла ғалым еді. ==Биографиясы== Хижраның 215 жылы Наса қаласында туған. ===Ұстаздары және оқушылары=== Имам ӘбілҚасым Табрани Аллама ибн Сунни Шейз Әли ибн Имам Тахауи. ===Тақуалық, еске сақтау басқа да Қасиеттері=== ===Кітаптары=== Сунан әл-Кубра. Сунан әл-Мужтаба. Амул Яауми Уалляйлah. Китабу Дуфай уал Матруқин Хасаис Әли. әл-Джурху уа Тағадил. Сунан ән-Нәсә'и. ==Сілттемелер== Санат:829 жылы туғандар Санат:28 тамызда қайтыс болғандар Санат:915 жылы қайтыс болғандар Санат:Меккеде қайтыс болғандар Санат:Ислам дінтанушылары Санат:Нисада туғандар Санат:Рамледе қайтыс болғандар Санат:Хадистер жинақтарының авторлары +'''Әбу Ғабдұллаһ Мұхаммад ибн Язид Ибн Маджа әл Рабиғи әл Қазуини''' (), (824/209 —887/273) Исламдық хадис жинақтаушысы. ==Биографиясы== Иранның Қазуин ауданында дүниеге келді Ибн Маджа хижраның 209 жылы Иранның Қазуин ауданында дүниеге келді ==Еңбектері== ''Сунан ибн Маджа'' ''Китаб ат-Тафсир'' ''Китаб ат-Тарих'' ===''Сунан''=== Ибн Маджаның ''Сунан'' жинағы 1,500 бөлімнен және 4,000 хадистерден тұрады. ==Сілттемелер== ==Сыртқы сілттемелер== Sunan Ibn Majah Searchable Sunan Ibn Majah Online Biography of Imam Ibn Maajah at *Abu `Abdallah Muhammad ibn Yazid Ibn Maja al-Rab`i al-Qazwini: '' Sunan Ibn -e- Majah Volumes Translation By Shaykh Muhammad Qasim Ameen'' Biography of Imam Ibn Mâjah by Санат:Ислам Санат:Хадис Санат:Ислам ғұламалары +Трамвай Татра Т3 Трамвай. Вагон «PESA 120N» '''ТРАМВАЙ''' (ағылш. ''tram'' вагон, арба және ''way'' жол) қалалық көлік түрі. Ол түйіспелі (контактілі) сым арқылы келетін электр энергиясынан қуат алып, реліс жолымен қозғалады. 30 км/сағ жылдамдықпен қозғалатын дүние жүзіндегі бірінші трамвай 1881 жылы Германияда іске қосылды. Қазақстанда трамвай алғаш 1937 жылы Алматы қаласында жүре бастады. Трамвай энергияны релістен биіктікте ілінген түйіскен сым арқылы алады. Ол 500 600В тұрақты ток кернеуімен қоректенеді. Вагондарда қуаты 30 70 кВт болатын тартқыш Трамвайдың ең үлкен жылдамдығы 65 70 км/сағ құрайды. Қазіргі трамвай шаруашылығы күрделі кешен болып есептеледі. Оның құрамына реліс жолы, автобұғаттау жүйесі, күштік тарту желісі, жылжымалы құрам мен қызметтік жүйе (жөндеу зауыты, жол бойы қызметі), т.б. енеді. Трамвайды энергиямен қоректендіру күштік тарту желісі арқылы жүзеге асады. Айнымалы ток қосалқы күштік тарту стансасы арқылы тұрақты кернеуге түрленіп, түйіспелі (контактілі) желіге беріледі. Моторлы вагонның түйіспелі (контактілі) желі сымы бойымен сырғанайтын ток қабылдау тетігі болады. Кері сым ретінде реліс пайдаланылады. Трамвай вагондары өстік болып дайындалып, бір жүргізуші басқаратын немесе екі моторлық вагондар түрінде қолданылады. == Сілтеме == Санат:Көлік және коммуникация +'''Ибн әл-Қа́йим әл-Джаузия''' (, Абу Абдулла Шамсуддин Мухаммад ибн Абу Бакр ибн Айюб ибн Саад ибн Хариз ибн Макки Зайнуддин) (1292 жыл, Дамаск—1350 жыл) исламдық фиқһ ғалымы. «ибнуль Кайим әл-Джаузия» аты Шамсуддиннен Дамасктегі медреседе оның оқытушысы Джаузиядан қалған атағы («каййим» () «қараушы»). == Биография == Ибнуль Қайим 691 жылы сафар айында Дамаск қаласында туған == Еңбектері == Мифта́ху да́р ис-саа́да Тари́кх уль-хиджратэ́йн уа баб ус-саадатэ́йн Аль-фава́ид Ад-да уа ад-дава Ар-рух == Сілттемелер == == Сыртқы сілттемелер == Ибн Кайим аль-Джаузийя биографиясы Об Ибн аль-Кэййиме аль-Джаузия dic.academic.ru сайтында Сайты, Ибн аль-Каййиму аль-Джаузияға арналған Ибн Кайим аль-Джаузия жайлы sunnah.org сайты Ибн Каййима аль-Джаузия шығармалары al-eman.net сайты Санат:Ислам тұлғалары Санат:Ислам Санат:Ислам ғұламалары +ДӘУ-ПЕРІ қазақ мифологиясында, атап айтқанда бақсы сарынында кездесетін рух-ие. Бүл дэу және пері деген екі кейіпкердің атына байланысты туған ұғым. Осы екі кейіпкер де бақсы сарынында кездеседі: ДӘУІР АЙНАЛДЫРУ Тау эісайлаган дәу пері, Өтіріктен сау пері. Кеттің цайда жогалып, Қара сақал қау пері. Жын үлкеніДәу перім, Жын ішінде бір серім. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Дәуір айналдыру Дәуір жүргізу''' ертеде қайтыс болған адамның жаназасы кезінде өлген адамның күнәсін жеңілдету немесе күнәсінен арылту үшін жасалатын діни рәсім. Ел арасында бұл ғұрыпты: дәуір жүргізу (мал-мүлік атау арқылы күнәсін екінші адамға аудару) дәуір көтеру (марқұмды күнәсінен арылту үшін Құран оқу немесе Құран көтеру) дәуір ұстау (барлық күнәні молданың өз мойнына алуы) дәуір шақырту (күнәдан арылту үшін Құран оқыту) дәуіріне салу (марқұмның киімін таратуды, яғни ақыретіне салу) дейді. Ысқат, әдеттік ғұрып бойынша, дәуір немесе підия деп аталады. Ы.Алтынсариннің айтуынша, Ысқат беруге марқұмның артында қалған адамдардың мал-мүлкі жетпейтін болса да молдалар діни талапқа сай «ысқат алуды» орындаған. Бірақ шариғат бойынша, «Өлген адамның күнәсін көтеру», яғни өлік басында «көтердің бе?» «көтердім» деп уәде беру міндеті молдаларға жүктелмеген: мұндай сөздерді молдаларға қазақтардың өздері айтқызады. Ы.Алтынсариннің баяндауынша, ысқат алудың келесі жолы былай орындалған: «өліктің бір жағында, басына таман, оның баласы немесе туысқаны отырады, ал екінші жағында, қолына Құран алып, молда отырады. Сонан, өлген адам, балиғатқа жеткеннен бері (күйлі адамның балаларын 13 жастан, кедейлердің балаларын 15 жастан бастап есептегенде) неше жас жасаған болса, өлген адамның туысқаны молдаға Құранды өлік үстінен сонша рет беріп: «Әкемнің, ағамның, не сондай бір туысқанымның күнәсін қабыл етесің бе?» деп сұрақ қойып отырады. Молда Құранды ала беріп: «қабыл еттім» деп жауап қайырып отырады. И.Ибрагимов дәуір айналдыруды былай деп сипаттады: Ы.Алтынсарин мен И.Ибрагимовтың жазбаларын салыстыра сараласақ, оңтүстік пен батыс қазақтары арасында дәуір айналдыру немесе дәуір жүргізудің аймақтық ерекшелігі болғанын байқауға болады. Төңкеріске дейінгі ғылыми әдебиеттерді негізге алатын болсақ, дәуір айналдыру ислам дініне дейін пайда болған. Кейінгі кезеңде марқұмның күнәсін өтеу «шариғатқа жатпайды» деп ресми діни қауым тарапынан біраз қысымшылық жасалып отыр. Дәуір айналдыру қалалық елді мекендерде тиісті жағдайдың жоқтығынан ауылдық жерлерде өзінің дәстүрлі қалпын әлі де сақтап отыр деп айтуға болады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +ДӘУІТ ҰСТА ДӘУІТ ПАЙҒАМБАР дәстүрлі орта түсінігі бойынша үста, зергерлердің дем берушісі, темір үстасының пірі, жебеуші рух-ие. Бүл үгым қазақ қана емес түркі тілдес өзге де халықтардың, әсіресе Орта Азия халықтарының наным-сенімінде берік орныққан. Байыргы қазақ ортасында металл өңдеу, оның ішінде алтын күміс өндірудің негізі, сондай-ак тері өңдеу, агаш үқсату сияқты т.б. түрлерінің дамуы Д. ү. кезінен бастау алады деп са- налады. Ислам мифологиясында Д. ү. темір өңдеуді, қару-жарақ жасауды игерген алғашқы адам, сондыктан да мұсылман халықтарында темір үсталығының шығу тегі Д. ұ.-мен Арабтарда кіреуке сауытты Дауыттың сауыты деп атаған. Бізге жеткен аңыз бойынша, Д. ү. жас кезінде сақпанмен Джалут (Голиаф) алыпты өлтіріп, ерлік көрсеткен, соған байланысты қазақтар оны Ер Дәуіт деп те атайды. Бағзыда әрбір кәсіптің киелі пірі болады деген пайым- мен, эр істі бастауда сол пірге сиыну дәстүрі болды. Ислам дінін қабылдаумен бірге қазақ ұсталарьт Д. ұ.-ды өздерінің пірі санай бастады. Қазақ үсталары бір істі бастағанда «менің цолым емес, Ер Дәуіттіц қолы» сыйынып, қару- жарақ жасарда арнайы дұға оқып, колдау сүраған. Дэстүрлі ортада «үсталардың жасаган Дәуіт балгасының ізі болады, оны Дәуіт согады» деген түсінік болған. Қазактың байырғы жырларында кездесетін: ...Атам киген ақ сауыт Беркітіп соққан ЕрДәуіт... деген жолдар осының айғағы. Сонымен бірге ертедегі қазақ қауымы Д. ү. соққан қарудан зүлым күштер аулақ жүреді деген сеніммен, ауырған адамды дауалау кезінде қару пайдаланып, қара ниетті ауру иелерін қуып емдеген. Кейін келе жауынгерлік қарулар мен қорғаныс жарақтарының пірі саналған Д. ү.-ға қазақ батырлары да сыйынып, айқас алдында одан медет тілеп, қолдау күткен. Д. ү. күніне 90 әскерге қару-жарақ, сауыт соққан деген аңыз бар. Мифтік әңгіменің бірінде Д. ү. жанын алғалы келген Алдашыны (мифтік жаналғыш) өзі істеген әдемі сандыққа қызықтырып, алдап соның ішіне салып бекітіп, суға ағызып жіберген делінеді (толығырақ қ. Алдашы). Алдашы үш жүз жыл суға ағып, содан Дэуіт үш жүз жасапты дейді. Тағы бірінде Д. ү.-ның кереметі ба- яндалады. Багзы дәуірде үсталыц ңүрал-сайман болмаган екен. Алайда Д. п.-дың цолы отца күймейтіндіктен мүның қажеті де шамалы болыпты. Ол цызыл қолымен отты көсіп, іиоц үстап, қызып нарттай боп қызарган темірді жалаңаш алацанымен үстап ие берген деседі. Бірақ сол кереметі баласына дарымапты. Себебі, бала үсталыцтың сертін бүзып, елдің ыдыс-аягын жамаганда, устемеақы алган деседі. Содан кие атып, оган әке өнері тольщ қонбай, қолы отца күйетін пенде болып цалса керек. Мүны байцаган әкесі «мен олген соң, менен үцпаган өнерді ит- тен үгарсың» деп өсиет қалдырады. Д. п. қайтыс болган соң баласының цолы күйіп, іс сога алмай, елдің мүцтажы бітпей, әбіржи бастайды. Әбд��н қиналган үл әке өсиетін еске алып, ойлана царап отырып, иттің алдыңгы екі аягымен сүйекті қысып алып мүжігенін байқайды. Содан үлгі алган ол иттің сирагына үқсатып, цызган темірді оттан цысып алатын ең алгаиіцы қышцашты сощан екен. Сол кезден бастап үстаның қышқаш сайманы пайда болды дейді қазақ аңызында. Дәстүрлі ортада Д. ү. үсталықтың пірі ғана емес, бақсылықтың да жебеушісі болып саналады. Себебі, ежелгі түсінік бойынша, үста мсн бақсы синкретіі іуліалар, олар-тэңірі мен қауымды жалғастырушы донекерніілер. Бағзыда қазақтар үста мен бақсыны кауымиам окпіау жерлеген. Сондықтан да бақсы сарынында lip Дауіі иң есімі жиі үшырасады. Әуеден көмір түсірген, От жацпай темір пісірген! Қау көрігі бақылдап, Балга төсі шаңылдап, ЕрДәуіт пірім, сен цолда! Сен қолдасаң, мен мүнда деп, бақсылар оны nip ретінде көмекке шақырған. Қазақтың Дэуіт науқастанған адамдм әртүрлі қара күштерден қорғайды деп сенген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +ДӘУІТТІҢ ҚОРЖЫНЫ діни түсінік бойынша Дэуіт пайғамбар үстаған, ішіндегі тағамы қанша жесе де таусылмайтын қасиетті ыдыс. Мифтік таным бойынша, Сүлеймен пайгамбардың жүзігі, Мүса пайгамбардың аса- сы да кереметке болған заттар болып саналады. Халықтың ерекше қасиеті бар бір затқа теңеу айтқанда «Сүлейменнің жүзігіндей, Мүсаның асасындай, Дәуіттің қоржынындай» дегентеңеу сөзбен айтатыны осы байланысты. Бүл туралы тілдік әдеби этнографияда мар- дымды деректер сақталмаған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +ДЕБІСКЕ СЫРМАҚ киіздің бетіне эр түсті мата- ны оюлап бастырып, оюларының шетіне жіңішке жиек жүргізілген көлемі кішкене сырмақ (толығырақ қ. Сырмак). Дебіске сырмақ. ҚР МОМ цорынан (КПД 231) ДЕЛБЕ1 қайыстан немесе есілген қыл арқаннан жаса- латын аттың жегін қүралдарының бірі. Д. ат-арба, шана, пәуеске сияқты көліктерге жегілген атты бағыттау үшін қолданылады. Делбе. Суретиіі Ж.Шәйкен ¥з. 4-5 кұлаш шамасында болады, екі үшында ауыздыққа кигізілетін ағаш тиекті немесе темірден жасалған бекітпесі болады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +ДЕМ САЛУ' дәстүрлі наным-сенімнен туған емдеу шарасы. Д. с. арқылы емдеу үрдісі дәстүрлі ортада кең тараған. Мүндай емдеу шарасын көп ретте емші, бақсылар, қожа-молдалар атқарған. Ауырған адамдардың бетіне «сүф» (сүп) деп су бүркіп, үшықтап емдеген. Кейде кесеге қүйылған суға д.ү.ға оқып, бір үрттамын үртына толтыра алып, «сүф» деп шашырата науқас бетіне шашып, қалғанын ауру адамға ішкізген. Науқас адамның психологиялық түрғыдан ауруды жеңуге деген қүлшынысын арттырып, сенімін бекітетін Д. с. шарасы өз нәтижесін беріп, шошы- малы, үстамалы ауруғаұшыраған адамдар жазылып кетіп отырған. Молдалар науқасқа дем салып үшкірумен қатар Қүран сүрелерінен қағазға дүға жазып, ішірткі ретінде оны суға салып езіп ішкізген. Кей жағдайда суын ішкізіп, қағазын адам аяғы баспайтын жерге апарып көмгізген. Наным-сенім бойын��а қағаз топырақ астында шірігенде науқас дертінен сауығады деп түсінген. Созылмалы ауруға үшыраған адамдарға торсьщқа қүйылған суға дүға оқып Д. с.-ып, күн сайын белгілі бір мөлшерде ішіп түруға кеңес береді (қ. Ішірткі). Қарауыл Жылан бақсы бедеу әйелдерді емдеу бары- сында: Багың байланган. Белің байланган. Дерт жайланган, деп өлеңдетіп, сосыи науқастың алдына үш сызық сызады екен. Алдымен ауруды бірінші сызықтан өткізіп барып, оның бетіне аузындағы суды бүркіп Д. с.-ып, келесі сызықтан өткенде де осы әрекеттерін қайталап, сегіз жа- сар екі баланы әйелдің көйлегінің етегіне кіргізіп емдеу шараларын жүргізген. Ақтөбе өңіріне танымал болған, халық арасына Ақбақсы атымен белгілі Төлеген бақсы бедеу эйелдерді емдеу кезінде: Атакем берген көк қошқар, Мойынында бес түмар. Он екі орам мүйізі бар. Сыпайьіның үйінде әсте менен зікір сал Күнменен жүрсең, күнмен көш! Түнменен келсең, түнмен көш! Көшерде күнің бүгін күн, Әуелі тидің қабақтан, Екінші тидің білектен, Үиііниіі тидің жүректен, Көшерде күнің бүгін күн, Атаңа нәлет зиянкес! деп зікір салып, ауруды көшірген соң, оған дем салу шара¬сын жасаған. Сосын әйелді қамшымен аластаған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +ДЕМ САЛУ2 халықтық дәстүр мен мүсылмандық қағидаттар үйлесімінен туған рәсім. Дәстүрлі ортада өлім аузында жатқан адамның қиналысын жеңілдету үшін мол¬да шақырып, Қүран сүрелерін оқи отырып, Д. с.-ғызады. Дүниеден өтерін, өлім жақындағанын сезген мүсылман тілін кәлнмаға (немесе «шахада») келтіріп, иманын айтады немесе қасында отырғандардың біреуі не молда иманын айтады. Дәстүрлі тілдік қолданыста иманын үйіру деп те атайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +ДЕМ ТАРТУ қылыш, семсер, пышақ, айбалта сияқты қүралдарды пайдаланған сайын жүзінің откірлене түсуі. Соз колданысында жүзді қүрал-сайманның жүзін шығару деген мағынаны білдіреді. Махамбет толғауларында дэл осы мағынадағы төмендегідей жыр жолдары кездеседі: Қарқыны күшті көк семсер Шапцан сайын дем тартар Сусыным қанга қанар деп... Соғыс үстінде шапқан сайын қару Д. т.-а түседі. Д. т. «күш-қуаты артты» деген күшейткіш мэнде жүмсалады. Қазақ оташылары кездік, қандауырдың откір үшын ғана тигізіп азғана қан ағызуды дем шыгару, леп шыгару деп атайды (демнің ауыспалы мағынасы ауа, тыныс дегенге катысты туындауы ықтимал). == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Дембі салу''' ағаш бұйымдарының бұрғылап тесілетін жеріне қызған темірмен қарып белгі салу. Үйші шеберлер киіз үй керегелерінің көк өткізетін орнын және шаңырақтың шеңберіне кіріп тұратын уықтың, тоғынның орнын белгілеп алу үшін дембі салады. Сондай-ақ, үйші үшкір құралды қыздырып, ердің қаптал ағашына қанжыға тағылатын тесік ою үшін, саптыаяқ секілді ыдыс сабының бау өткізілетін тұсын, қамшы бүлдіргесін өткізетін тесіктің орнын белгілеу үшін де дембі салады. Дембінің орны 11 бұрғымен, бәрбімен теседі. == Дереккөздер == Санат:Қазақстан мәдениеті +''Бірлік шеңбердегі функциялар'' (грек. ''trіgōnon'' үшбұрыш және metreo өлшеу) геометрияның үшбұрыш элементтерінің арасындағы метрикалық қатыс функциялар арқылы өрнектелетін саласы. негізгі мәселесі үшбұрыштың белгісіз шамаларын берілген шамалар арқылы есептеу болып табылады. Тригонометрия ''жазық'', ''түзу сызықты'' және ''сфералық'' тригонометрия болып бөлінеді. == Тарихы == Евклидтік кеңістіктің сфералары қарастырылатын тригонометрия '''''сфералық деп аталады. Жазық тригонометрия сфералық кейінірек дами бастады. Мысалы, Евклидтің «Негіздерінің» 2-кітабында ''косинустар теоремасы'' жайында айтылған. Тригонометрияны ''әл-Баттани'' (9–10 ғасырлар), ''Әбу-л-Вефа'' (10 ғасыр), ''Бхаскара'' (10 ғасыр) және ''ат-Туси'' (13 ғасыр), т.б. одан әрі дамытты. Оларға ''синустар теоремасы'' белгілі болған. ''Тангенстер теоремасын'' Региомонтан (15 ғасыр) тапқан. Одан кейін тригонометрияны дамытуға ''Н.Коперник'' (16 ғасырдың 1-жартысы), ''Т.Браге'' (16 ғасырдың 2-жартысы), ''Ф.Виет'' (16 ғасыр), ''И.Кеплер'' (16–17 ғасырлар), т.б. үлес қосты. Қазіргі түріндегі ''Т. Л.Эйлердің'' еңбектерінде баяндалды. Тригонометрия ғылыми термин ретінде адамның практикалық әрекеттерінің нәтижесінде пайда болды. Ерте кезде астрономия ғылымы, суда жүзу, жер өлшеу, архитектура талаптары қандай да бір элементтер арқылы есептеу әдістерін ойлап табуға әкелді. Мысалы, олардың көмегімен қол жетпейтін заттарға дейінгі қашықтықты анықтау және географиялық карталарды құрастыруға арналған жергілікті жердің геодезиялық көшірмесін жасау жұмыстары бірқатар оңайлатылды. Мектепте материалмен алғаш рет планиметрия курсын оқығанда танысады. көмегімен жазық үшбұрыштарды шығарды. қатынастар «синус», «тангенс» деген атқа ие болды, олардың мәндері есептеліп шығарылды. танымдардың негізі ежелгі заманда пайда болды. Аталмасы біршама кейінірек шыққанымен, тригонометрияға қатысты қазіргі көптеген ұғымдар мен фактілер бұдан екі мың жыл бұрын белгілі болған. Кейбір мәліметтер ежелгі вавилондықтар мен египеттіктерге белгілі болған, бірақ ғылым ретінде Ежелгі Грецияда негізделген. Тригонометрия сөзі алғаш рет 1505 жылы неміс геологы және математигі Питискустың кітабының мазмұнында кездеседі. «Тригонометрия» атауының өзі грек сөзінен аударғанда «үшбұрыштарды өлшеу» деген ұғымды білдіреді. Ежелгі грек ғалымы белгілі астроном Клавдий Птолемей (ІІ ғ) «хорда ойлап тапты. Дайын кестелермен жұмыс істегенде немесе калькуляторды пайдаланғанда, біз көбінесе кестелер әлі ойлап табылмаған кездердің де болғанын естен шығарып аламыз. Оларды құру үшін аса көлемді есептеулерді орындап қана қоймай, кестелерді құрудың тәсілдерін де ойлап табу қажет болды. Птолемей кестесі бес ондық үлес таңбаларын қоса алғандағы дәлдікпен жасалған. Хордаларды синустармен ауыстырып, әрі қарай дамуына үндістандық ғалымдар үлкен ��лес қосты. Бұл жаңа енгізіу VIII ғасырда тригонометрияны бірте-бірте астрономия тарауынан бөліп алып, жеке ғылымға айналдырды. Ол араб тіліндегі жақын және алыс Батыс мемлекеттерінің математикасына ауысты. Оған үлес қосқандар Аль-хорезми, Аль-Коши, Насриддин Тусси, Жан фурье, Иоганн Бернули, Леонард Эйлер. Л.Эйлер қазіргі кездегі түріне келтірілген XVIII ғасырдың ірі математигі еді, ол негізі швейцарлық, ұзақ жылдар бойы Россияда жұмыс істеген және Санкт-Петербург ғылым академиясының мүшесі болған. функциялардың белгілі анықтамасын да енгізген Л.Эйлер, кез келген бұрыштың функциясын қарастырып, келтіру формулаларын шығарып алды. Осылайша тригонометрия туралы жалпы ұғымдар, функциялардың белгілеулері және анықтамалары ұзақ тарихи даму процесінде қалыптасып отыр. == Кейбір функциялар == alt=A.| ''Бірлік шеңбердегі бұрышына қатысты функциялар.'' Бастапқы кезден функциялар тік бұрышты үшбұрыштағы қабырғаларының қатынастарымен байланыста болғаны белгілі. Олардың жалғыз аргументі сол үшбұрыштың бір сүйір бұрышы болып табылады. Синус қарама-қарсы жатқан катеттің гипотенузаға қатынасы. Косинус жанама катеттің гипотенузаға қатынасы. Тангенс қарама-қарсы жатқан катеттің жанама катетке қатынасы. Котангенс жанама катеттің қарама-қарсы жатқан катетке қатынасы. Секанс гипотенузаның жанама катетке қатынасы. Косеканс гипотенузаның қарама-қарсы жатқан катетке қатынасы. Берілген анықтамалар функциялардың сүйір бұрыштарға (0-ден радиан) қатысты мəндерін есептеуге арналған. functions unitcircle alt=A.| функциялардың графиктері''. Бірлік шеңбердегі бұрышына қатысты функцияларды қарастырсақ (суретті қара): бұрышының Синусы "A" нүктесінің ординатасы ретінде анықталады. Косинус "A" нүктесінің абсциссасы. Тангенс синустың косинусқа қатынасы. Котангенс косинустың синусқа қатынасы. Секанс косинусқа кері өлшем. Косеканс синусқа кері өлшем. == фунцкциялардың графиктері == Астындағы кестеде алты негізгі функциялардың графиктерінің ерекшеліктері берілген: Функция Период Функцияның анықталу облысы Функцияның мәндер облысы График синус 200 px косинус 200 px тангенс 200 px секанс 200 px косеканс 200 px котангенс 200 px == Дереккөздер == Қазақстан ұлттық энциклопедиясы +ДЕҢМЕНТ БЕЛБЕУ ДЕҢМЕНТ шапан сырты¬нан тағылатын белбеу. Күміс шытыра, кұйма, қапсырма орнатылып, масаты, шибарқыт сияқты матадан тігіледі немесе былғарыдан жасалады. Дәстүрлі ортада Д.-тің жасалуында аймақтық өзіндік өзгешеліктері бар. Д.-тің өңірлік ерекшеліктеріне орай деңмент, дегмент, деңбет деп атала береді. Сыр өңірінде деңмент деп жалпақтығы торт елі барқытқа күміс шы¬тыра орнатып жасалган белбеуді, ал батыс өңірде деңбет деп алтын, күміспен эшекейленген былгары белбеуді, кей tf '• •I Деңмент белдік. ҚР MOM цорынан (КП 18502) ҚР MOM қорында XIX ғ. жасалган (КП 18502) деңмент белбеудің үз. 91 см, ені см. Қызыл түсті пүліш беті жалған сіркеленген, 11 дана күміспен әшекейлі шыты¬ралар қондырылған. Екі шетіндегі күміс ілгектің беті жалған сіркеленіп, сопақтау келген екі қондырмасына әйнектен коз орнатылған. Қапсырылатын және тога жак бөлігі иіаңырақ өрнегі бүртіктелген екі шеңбер арқылы дэнекерлене жалғастырылып, тоға жақ пластинасының бетіне қүстүмсъщ өрнегі бедерленген. і- Деңмент белдік. ҚР МОМ цорынан (КП 26933/14) ҚР MOM қорындағы (КП 26933/14) белдіктің ұзындығы 116 см, ені см күміс қапсырмасының тоғасы үзынша сопақ пішінде керіліп жасалган. Оның оймышталынған бетіне қарала ою жүргізілген. Қайысқа бекітілген ілмек қапсырма тесігінен өткізілсе, қапсырмадағы ілмек қайыстагы тесікке ілінеді, ягни қос ілгекті келген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Дерт көшіру''' адамның, малдың бойында кездесетін әртүрлі кеселдерді басқа нәрсеге, белгілі бір затқа аудару арқылы емдеу тәсілі. Бақсылар уақытында жазыла алмаған адамның бойындағы дертті қуыршақтарға, жылқы, қой, иттің бас сүйектеріне, қой терісіне көшіріп, ауыл сыртындағы жол бойына апарып көміп тастайды (толығырақ к. Адастыру; Бақсы; Ауруды малға көшіру). Дертті малға көшіру тәсілі де бар. Шығыс өңірде оны малга табыну деп атайды. Ондайда дүға оқып, науқас өз қолымен ауру көшірілетін малға түз жалату сияқты т.б. шаралар жасалады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Диқан''' сөзі мынадай мағыналарға жатуға мүмкін: '''Негізгі ұғым:''' *Диқан егін салып, күтіп-баптауды кәсіп еткен шаруа, егінші. '''Елді мекендер:''' Диқан Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданындығы ауыл. Диқан Жамбыл облысы Байзақ ауданы, Диқан ауылдық округі құрамындағы ауыл. Диқан Жамбыл облысы Байзақ ауданы, Мырзатай ауылдық округі құрамындағы ауыл. Диқан Жамбыл облысы Жуалы ауданындағы ауыл. Диқан Түркістан облысы Мақтаарал ауданындығы ауыл. +Диқан егін салып, күтіп-баптауды кәсіп еткен шаруа, егінші. Егіншілік жақсы өрістеген өңірлерде үлкен жерге егін салып, астық өндірген, осы егінмен байланыстырған адамдарды Д. деп атайды. Ал Д. сөзін Л.Будагов де ауыл, қыстақ және хан үй-жай деген сөздердің бірігуінен шыққан дейді. ДЕРТ КӨШІРУ Егіншілік қазақ даласындағы ежелгі тайпалардың мал өсірушілігімен қатар дамыған қосалқы кәсіп болды. Мал өсіру мен егін егу бірін-бірі толықтырып, өзара байланыста дамыды. Д.-дар өндірген өнімін малға айырбас жасаса, өз кезегінде малшылар егін науқанында Д.-ды мықты атпен, түйелермен қамтамасыз етіп, егістік басу, ору, жинау сияқты жүмыстарға қолүшын берген. XIX ғ. екінші жартысынан бастап қазақ жерінің Ресей империясының меншігі деп жариялануына байланысты жайылым жердің күрт тарылуы кедей, малы аз адамдардың жартылай отырықшылыққа ауысып, егіншілікпен айналысуға мэжбүр етті. Байырғы ортада ондай адамдарды жатац деп атады. Егін салудың қыр-сыры игеріліп, егіншілік кең қанат жая бастаған кезде осы кәсіппен айналыса- тын адамдардың саны да арта түсті. Егінге су қазылғ��н арық арқылы жеткізілді. XVI ғ.-да Сауран өңірінде егінді кәріздеп суару тәсілі қолданылды. Егінді қолдан суару мақсатында жасалған арналар мен арықтарға иелік ететін адамды мұрап деп атайды. Зерттеуші С.З. Токарев «Қазақ дщаншылары егіншілікті әдеттен тыс тылсым күгитің әсері, Тәңірдің ісінен деп санаган», деп жазған. Қазақ Д.-дары аспан шырақтарына сиынып, егіннің мол өнім беруін тілеген, яғни Д.-дар жердегі өсімдік атаулының көбеюін, өнім беруін аспан жүлдыздарының өзгерістерімен тығыз байланыста қараған. Д.-дар соқа, тесе, күрек, тырмауыш, орац сияқты егіншілік қүралдарын оздері жасап, егін салуға қарапайым ғана пайдаланған. Erie даласына жер жыртуға көктемде, жер жүмсарған уақытта кіріскен, өгіз ңемесе атты соқаға жегіп, жер жыртып, тырмауышпен тырмалап, мойнына дэн салынған дорба асып алып, дэнді қолмен сепкен. Күзде орак орып, түсім алған соң тақыр-таза жерге қырман жасап, астық төгіп, өгізбен бастырып, түктелген бндайдың қауызын желге үшырып тазалаған. Мол түсім алған Д.-дар дәнді ат диірменге тарттырып, бастыратын болған (толығырақ қ. Дән бастыру). Қазақ халқының диқаншылыққа катысты ғүрыптары мен дэстүрлері басқа да егіншілік кэсібі жақсы дамыған түркі халықтарының мэдениетімен тығыз байланыста болғандығын кореміз. Мүндай егіншілікке қатысты ғұрыптар еліміздің оңтүстік өңірлерінде кеңінен сақталған. Қазақтың егіншілікке қатысты ғүрыптары, сондай-ақ оған қатысты мерекелер діни тығыз байланысты. Ертеде кей өңірдің Д.-дары бастырған астығының төрттен бір бөлігін әлеуметтік жағдайы нашар отбасыларға зекет ретінде таратып отырған, мүны кейде үшір (гүшыр) деп те атаған (толығырақ қ. Үшір Ғұшыр). Егін науқаны көпшілік қауыммен бірігіп, қауымдасып жүргізілетін іс болғандықтан, ауқымды шаралар мен ауыр жүмыстарды бүкіл ауыл болып бас қосып, бірігіп атқарған. Мүндай шаралар үме жолымен жасалған. Егін салу кезінде қарулы жігіттер мен егін сырын білетін адамдар үмеге шақырылады, олар жабыла жүмылып көмек береді. Отағасы мал сойып, қолбағыс тигізгендерге тамақ береді, ал көмекке келгендер істеген жүмысына ақы алмайды (толығырақ қ. Асар; Үме). Жаңбыр жаумай қүрғақшылық болған жылдары Д.-дар табиғаттың тылсым күшіне бас ұрып, егіншіліктің диқандардың пірі Диқан бабаға сиынып, дүға оқып, тасаттық беріп, жауын-шашын тілейді. == Дереккөздер == Санат:Егін шаруашылығы +ДИУАНА ДУАНА пэни дүниеден баз кешкен, Қүдайға қүлшылық жасап, ел кезіп, ешқандай дүние- мүлік иеленбей өмір сүруге бекінген тақуа адам. Парсы тілінен енген сөз (диуанә ақылсыз, есалаң). Шамандықтың, сопылықтың негізгі қагидаттарын қатар үстанатын Д.-лар ел кезіп өмірін өткізеді. Дуана (XVIII-XIXгг.). Cypemiui П.М. Кошаров. ҚР MOMқорынап Д.-лық дәстүрлі бақсылықты үстанушылардың азай- ып, исламның дендеп еніп, байырғы ортаның оныц шарт- тарына мойынсына бастағанынан кейін пайда болган. О.Әлжанов: «Бақсыларды�� цылган кәсібін дуаналар да цылады. Бүлар мүсылмандъщтың жөнін айтып жүруші еді. Қаріп-цасір, жетімдерге ацылды сөздер айтып нәм өзге жәрдемшілік цылар еді. Дуаналық әуелі Шайқы- Бүрқы дуанадан үлгі болып қалган еді. Осы уақыттагы дуаналар Шайцы-Бүрқы дуанага сыйынады. Дуаналар сиынганда «Шайцы-Бүрңы дуапа пірім қолдай көр», деп сиынады». ...«Асасының пішіні бақсылардың асасы- ■р ДИУАНА ДИІРМІІІ на үқсас келеді. һәм ақтаганда аузына түскен сөзді ай-тып тантып жүреді нәм өлең айтып сарнаганда сөзін екі ауыз өлеңмен бастайды», деп жазады. Демек қазақ бақсыларының пірі Қорқыт болса, Д.-ның сыйынатын иесі Шайқы-Бүрқы дуана деп түйін жасауға негіз бар (қ. Шайқы-Бүрқы). Кейбір Д.-лар сопының шайхылары- на айналып, өздерін «Бацаудин ізбасарларымыз» дейді. О.Әлжанов тағы да қоржынында дәрі-дәрмек, асай- мүсейі бар Д. қолына асатаягын үстап, ел ақтап күн көретіндігін, диуананың басына аққу терісінен тігілген баскиім киетіндігін (ол сібір шамандығын елестетеді), бал ашып, сәуегейлік танытып, жын-шайтанды аластап қуатындығын жазады. Ел аралап дуа жасаған Д.-лар ар¬найы өлең айтқан. Ежелгі түсінік бойынша, Д. ерекше қасиетке ие, Алланың сүйікті қүлы. Мэшһүр Жүсіп дерегінде Шайқы Бүрқы диуананың қырық күн, қырық түн шыркөбелек айналып, шыңнан секірсе де жерге қүламай аман түсетін қасиеті болғаны айтылады. Жалпы диуана, дәруіштер шыркөбелек айналып бнлеу арқылы экстазға кіріп, Жараткан иенің дидарын көруге ынтық болады. «ша Дуана. Қарцаралы округы Қояпды oifipiueii. ЗСООИК. Т.1. 1929 атты еңбектен Д. хальщ арасында сирек кездескен, оның бейнесі кейінгі кезеңде қалыптаскан. Ол емшілік, сәуегейлік, бір сөзбен айтқанда бақсылық салттың жүрнағын жалғастырушы, дәнекерші түлға. Мәселен, меңдуана шөбінің атауы «бәңг диуана» (мәңгірген диуана) деген сөзден туындаған. Пір, календар, дэруіш үғымы кейде Д. деп те қолданыла береді. Д.-лар қазақ ауыз әдебиеті үлгілерінде көптеп үшырасады. «Алпамыс батыр» жырында Байбөріге перзент сыйлайтын Баба Түкті Шашты Әзіз әулие Д. кейпінде суреттеледі: Ац сәлдесі басында, Асасы бар цолында, Өзі Хацтың жолында, Көп календер зіркілдеп, Зікір салган соцында Бір диуана келеді: Жатырсыц нагып балам? деп, Асаменен түрте береді.. Бабай түкті бабаң мен, Басыңды көтер, балам-ай. Диуана киімі. Қазақ арасында ертеректе диуана, дэруіш атымен белгілі кезбелер киген киімдер. Д. басына аққу терісін бітеу сойып киеді, кейде шошақ бөрік, үстіне жыртық-жамау шапан киген, қолына асатаяқ пен иыгына қайыр қоржынын салып ел кезген. Д. киетін киім лапас деп те аталған. Лапас Орта Азия діндарларының арасын¬да XIX ғ. II жартысынан бастап киімнің бірегей үлгісі ретінде кең тараған. Лапас ақшыл бөзден тігілген, жағасыз, үзын жеңді, олпы-солпы, шапанға ұқсас «лыпа» киім. Д.-ны жүртшылық лапас киімінен таниды. Дуана (Бацсы). С.М. Дудин, 1907 ж. ҚР МОМ цорынан (НВФ 5289/13 а) Жасы мен жынысына қарама��тан шақ пішілген жеңіл, жібек шапан кию Д.-лар арасына кең таралған. Киімнің бұл түрі яғни, трапеция тәрізді жең, екі оңір, бүтін артқы бой тәрізді бес бөліктен түрган. Екінші түрі женде (джанда, хирка) камзол пішіммен пішілген. Женденің өңірі, арқасы, жеңі, иығы жеке-жеке пішіледі. Тағы бір ерекшелігі жақтау иіндесе келген қиықшалары үшкілдеп шабылады. Атал- мыш шапан жиегіне үш қатар әшекей салынған, қүндыз терісімен жүрындалған, кестеленген жібекпен жиектел- ген, оқамен білтеленген, тіптен өрнек, кескін салынған түрі де болады. Орта Азия мен Қазакстанда XX ғ. басында Д.-лар, ка- лендарлар үстіне мелде деп аталатын түсі күрең сүр ша¬пан, басына сыртын биіктете ораған матамен байланған төрт бүрышты келген тақия киген. Тажкулох деп аталған бүл киім календарлар мен Д., дәруіштер арасында кең тараған. Оның тысы өндірісте тоқылған аса үсақ өрнекті дөңгелек, сопақ келген геометриялық кескіндер салынган матадан тігілген. Мелдеде жендедей эртүрлі салпыншақтар тагылмайды. Диуана бәйіт. Диуаналар ел ақтап, дуа жасаганда айтатын өлең. Әдетте ол «Ац пәледен қац, Диуана кел- се есіктен, Пәлекет цашар тесіктен» деген дәстүрлі тіркесті жолдармен басталады. Бүл үлгіде диуананың мақсаты, іс-әрекеті, мінез-қүлқы да көрініс тапқан. Ах, пәледен қақ! Диуана келсе есіктен, Пәлекет цашар тесіктен. Тарқамаса қырсыгың. Дуамен берем шешіп мен. Қызырдың алып батасын, Мүсаның түттым асасын. Шарапат бар бүйымда, Бәлекет-иіайтан қашатын, Әулие жар бон оңдайды, Аяцтьі теріс басатын. Бақыт берсін жүртыма, Багы шалцып жататьін. Дүние цумас жацсылар, Жамылган жалгыз матасын. Кешіре көр тәңірім, Пендесінің қылқан ңатасын? Сонымен бірге оның шайтанды қуып, пәле-жаланы аластап, елді имандылық пен хақ жолына, татулық пен береке-бірлікке үгіттеп келе жатқаны бейнеленеді. Ашкөз болса, пейілің, Иманың цашар терістен. Сайтаныңа жол беріп, Аспанга үшар періштең. Жамандыща қүлама, Пәле ондаймен өбіскен. Әулие-цызыр жар болсын, Малыңды қоргап өрістен. Үрьіспай өткен пенде бол, Үялмай цайта көріскен. Татулыгың табылмас, Тай-ңүлындай тебіскен. Диуананың ел ақтап, жүмыс істемей, жүрт үстінен қайыр-садақа аркылы гана күн коретіні де суреттеледі: Аралап келем алыстан, Ацылым емес данышпан. Байымаймын қаишнда, Садақа алган табыстан. Ацжолтай адам атандым, Алдымда кие жабысқан. Үшыгы болса цуамын, Шашына барып жабысқан. Пейіліңді Аллам сыйласын, Садагаңды ала үиіцан. Елге тек қана дінді гана насихаттамай, ізгілікке үидеп, агайын арасының берекелі, отбасының онегелі, үрпақты инабатты болуына тэлімдік уагыз айтатыны да мәтінде корініс табады: Қабагьщ царе жабылса, Қарайып, ниет цабынса, Ацылың ңашып басыңнан, Қуырылып апшың тарылса. Жарыгың тартса цараңгы, Пәлекет басса санаңды. Үмытып цүдай, тәубеңді, Танымай кетсец анаңды. Қырсыгың мініп желкеңе, Шулатсаң цатын-балаңды. Сайтан келіп мәз болып, Ажыратар араңды. Осыны ойлап пақырың, Ел аралап аңырып- Айтып келем, «ел ауган» Әулиелер ақылын. Д. б.-тің ең негізгі түйіні бүл пэни жалганда күнэдан тыйылып, дүниеде ныгметке, сауапқа белену уагыздалады: Дүнне қумас жацсылар, Жамылган жалгыз матасын. Кешіре көр тәңірім, Пәндесінің цылган цатасын? ...Адал болсаң тартарсың, Сыйлы орында жемістен. Алла жар боп мацшарда Табысайыц пейіштен! == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +ДОҒАБАС белдіктің, айыл-тартпаның бір жак басы¬на бекітіп тіккен темір дөңгелек, мыстан немесе күмістеп жасалған шығыршық айылбас тоға. Д.-тың тілшелі және тілшесіз деген түрлері бар. Кокпарға тартылатын серке алдын ала дайындалады, жеңіл әрі мықты болуы үшін ішек-қарнын алып, тұзды суға салып қояды, терісін қайта тігеді. Егер ойын кезінде тері шыдамай жыртылса, оны біреудің есігінің алдына немесе үйдің уығының үстіне қарай лақтырып тастай- ды. Д. тартыста жеңіске жеткен кокпаршылар көкпарын көбінесе ру ақсақалдарының, балаға зар боп жүрген үйдің алдына әкеліп тастап, «көгерт, көгерт, көгерт!» деп айғайлайтын болған. Балалы үйге багы жанып, үбірлі-шүбірлі болсын, баласы жоққамаңдайы кере царыс үл берсін деп тілек айтқан. Үй иесі шабандоздың жолы деп үстіне шапан жауып, бір тартар ақ орамал үсынған. Көкпар тиген үй көптің тацымынан шыщан ет, жанга дәру, тәнге шипа болады деп ырым етіп, серке етін қалдырмай түгел асып, бөлісіп жеген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +ДОҚАБА беті түкті келген бағалы барқыт түрі. Д.-дан түрлі ою-өрнектер қиып, қүрақ көрпе жасаған, көбінесе әйелдердің бешпет, кеудеше тәрізді сырттық киімдері тігілген. ҚР MOM қорында (КП 3695) Бөкей Фатима ханымның бешпенті. ҚР МОМ цорынан (КП 3995) ордасының ханы Жәңгірдің әйелі Фатима ханымның бешпенті сақталған. ХІХғ.-дың ортасы. Қызыл барқыттан тігілген. Қызыл жібекпен астарланған. Артқы бойына және бел түсынан майда бүрмелер салып кыналған. Тік жағалы. Тірсек жеңі таяз жең ойындысына қондырылған. Артқы түсы екі бөліктен тұрады. Жағасы, өңірі, жеңінің ауызы және етегіне айналдыра қызыл-сары (алтын) ши¬ратпа зермен көгеріс өрнек кестеленген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +#'''Долық''' байырғы ортада қолданылған ғүрыптық ыдыс түрі. Д. бітеу іреп сойған мал терісінен жасалады. Сырт пішімі меске немесе қауғаға ұқсайтын Д.-ты бітеу, яғни мал терісін қарны мен сирағынан бір жақ қырынан тілмей, сойып жасайды. Осы бітеу ыдысты молшылықтың нышаны санаған қауым «үйге кірген ырыздықты «бітеп», шығармай тұрады» деп сенген. Мұндай бітеу малдың терісінен жасалған тұлып тәрізді ыдысқа ас-тағамның берекесі саналатын, дәмін келтіретін тұз бен молшылықтың белгісі астық сияқты заттарды ырымдап салып қоятын болған. Бүл көшпелі түркі халықтарының ырыздық тұлыбы аталатын затына ұқсас болып келеді. #'''Долық''' мес, торсық тәрізді көн ыдыс; сойылған қой-ешкінің не бұзаудың бітеудей сыдырылып алынған терісінен істеледі. Долық көбінесе су сақтауға яки құдықтан су тартатын қауға орнына қолданылады. Түркі тілдерінде "дол" немесе "тол" орта болмау, қампию, лақылдап тұру мағыналарын білдіреді. Мұнда "д" мен "т" дыбыстары орын алмастырып тұр ("толық"). "Дол" түбіріне "ық" жұрнағын жалғау арқылы ыдыс атауы жасалған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +ДОМАЛАҚ ҚАЛЫҢ рәсім талаптарын орындамай- ақ берілетін қалыңмалдың бір түрі. Д. қ.-да қалыңмал кұрамына енетін басжақсы, той малы, сүтацы деген кэде түрлері Қазақ даласына ақша қатынастары ене бастаған кезде Д. қ. ақшалай беретін мөлшерді білдірген. Н.Гродековтің жазуы бойынша, Пе- ровск уезінде 60 саулық пен 60 тоқты 500 рубльге тең болған. Қалыңмал колемі уақыт откен сайын, заманына сай озгеріске еніп отырған. Мысалы, Л.Ф.Баллюзек XIX ғ,- дың екінші жартысында басжацсының мэні өзгеріп, Торғай уезінде бас жақсыға 3-12 жылқы немесе 100- 300, тіпті 600-1000 күміс ақша берілгендігін айтады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +Алып домбыра '''Домбыра тарту''' орындалатын әуеннің өзіндік ерекшеліктеріне қарай Домбыра тарту қағыстарының да өзіндік тәсілдері болады. Жоғары-төмен қарай қағып тартуды '''«қара шертіс»''' десе, ішекті іліп тартуды '''«ілме»''' немесе '''«теріс қағыс»''' деп атайды. Домбыра тартудың көптеген түр өзгешеліктері туралы Т.Әсемқүлов өз зерттеуінде былай дейді: «Тебеген қағыс» ішектің үстінен қағып ойнау тәсілі... «Жапта цымта» цагысы саусацпен цаццаннан кейін ішекті алацанмен жабу тәсілі, домбыраның быдыңдаган еліктеу дыбысын шыгару үшін қолданылады. «Түйдек қағыс» деп сілтеп қағу, айқай-үйқыш, тәсілге бай, жылдам қағысты атайды». Домбыра тарту әнді сүйемелдейтін саз аспабы ғана емес, кәсіби музыкалык күрделі шығармалар тудыруға негіз болатын ішекті аспап. Домбыра тартуда кәсіби жоғары деңгейге жеткен күйшілер Домбыра тартуды кемелдендіріп, жоғарыда атап айтқандай, қосымша дыбыс беретін пернелерді енгізген, домбыра қүрылысын күрделендіріп дамытқан. Осыған сай Домбыра тартуда орындалатын шығармалардың тереңдігі мен иірімдерін арттыра түсетін Домбыра тарту тәсілдерін де дамытқан. Халық арасында кең тараған Домбыра тартудың үш түрі жайында Т.Әсемқүлов былай дейді: «Домбыраны алғаш үйренушілер тартатын «дірдек тартыс» болса, шеберлікке жеткен кездегі тартыс «қигаш көбе» немесе «кесе тербеу». Кәсібін деңгейге жеткен кездегі «тайганақ көбе» немесе «сауып тарту». Сонымен қатар, автор күй тарту өнеріндегі қағыстың «түре тартыс, сүре тартыспен қатар «қүлақ шығарып тартысу» мен «есер тартыс» деген түрлерін атап өтеді. Домбыра тарту кезіндегі сол қолдың қимыл әрекеттеріне карай перне басудың: қазтабан, бөрітабан, байтақ, қарғыту, аттау, жаба тастау деген, ал Домбыра шертудің сермеп шерту, іліп қагу, шертіп ойнау, төгіп қагу, шегіп қағу, дірдек, тайғанақ көбе, сауып тарту, қиғаш көбе, кесе тербеу, төпеп қагу, теріс қағыс, тебеген қагыс (тепкілей қагыс), түй��ек қағыс, таза қара шертіс, таза ілме, жап та қымта, бүлкілдетіп қагу, сүққылдатып қагу, шарықтатып қағу деген түрлері бар. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +thumb '''ТРИТИЙ''' (Trіtіum), немесе 3Н массалық саны 3-ке тең болатын сутектің ең ауыр радиоактивті изотопы. Оны 1934 жылы ағылшын ғалымдары Э.Резерфорд, М.Л. Олифант және П.Хартек ашқан. Ядросы бір протон мен екі нейтроннан тұрады. Тритий табиғатта ғарыштық сәулелердің құрамындағы нейтрондардың азот атомдарына әсер етуі нәтижесінде атмосфераның Жоғарғы қабатында түзіліп жаңбыр суымен жер бетіне түседі. Тритий газ, балқу 252,52°С, қайнау 248,12°С, булану жылуы 333 кал/моль. Өндірісте ядролық реакторларда литийді нейтрондармен сәулелендіру арқылы алады. Химиялық және биологиялық зерттеулер кезінде изотоптық индикатор ретінде “таңбалау” әдісінде, өте көп мөлшерде жылу бөлетіндіктен термоядролық отын ретінде пайдаланылады. Тритий атомының ядросы тритон деп аталады. ==Сілтеме == Санат:Химия +ДОМДАУ халық емшілігінің ең қарапайым түрі. Сырқатқа қарабайыр тәсілмен ем жасайды. Дом, домдау сөзінің төркінін тілзерттеуші Ә.Нұрмағамбетов түркі тілдерінің көне қыртысынан алтай тілдерінен іздсйді. Зерттеуші тува тілінде ауруды дауалаушы; тунгус-маньчжур тобындағы солон тілінде доо дәрі мағынасын беретіндігін айтады. Ал жазба моңғол және қазіргі моңғол тілінде балгерлік, дуалаушылық, сиқыршылық деген мағыналарын білдіретіндігін көрсетіп, қазақ тілінде домдау сөзі емге қосарланып, ем-дом түрінде қолданылады және оның алғашқы мағынасы дәрі-дәрмек дегенге саяды. Қазір емдеу ұғымының синониміне айналған деп тұжырым жасайды. Домдау үшін қазақ арасында көбінесе жануар өнімдері қолданылған: қоянның терісін сыздауыққа, жылқы талағын жылыдай ісікке таңған, қасқырдың бауырын құтырған ит қапқанда жегізген. Сондай-ақ безгекке қарсы безгелдек жүмыртқасын, көз ауырғанда бөдене жүмыртқасын кептіріп берген. Көкжөтелге көк қарғаның немесе көк кептердің қанатын, сүр жөтелге сүр сиыр сүтін ішкізген және сүр атты жолаушының айтқанын жасаған. «Құстай ұшатын жүйрік» болады деп бәйге атының жеміне құс етін, жорға атқа «қаздай жорғалайды» деп қаз етін қосып беру ырымы ертеде болған. Дәстүрлі ортада құяң, өкпе ауруларын жылан етін жегізу арқылы емдеген. Деректерге қарағанда, сарүйек жыланның терісін сыпырып тастап, майлы етін асып, сорпасын ішкізіп терлету арқылы құяң ауруын емдеген. Кейде сарүйектің етін қуырып, кепкен соң келіге түйіп талқан жасап, майлы етті жей алмайтын жүрек ауруына шалдыққандарға берген. Сондай-ақ, сарүйектің майлы етін тұтастай тіліп алып, өкпе ауруына шалдыққан адамның өкпе тұсына таңады, сонан соң жылы қымтап терлеткен. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Доп теппек''' ұлттық ойын түрі. Бұл ойынға жазғытұрымғы жабағы жүнді сиыр қыбырына (түбітке ұқсас) араластырып су, топыраққа илеп, қатайтып жасайды. Ойыншылар бір қатарға тізіліп, кезектесіп кіші доп немесе нығыз түйілген матаны аяғымен алысқа тебуге тырысады. Кім үш рет допты алысқа теуіп жеткізсе, сол ойынның жеңімпазы аталады. Осылайша екінші және үшінші жеңімпазды анықтайды. == Дереккөздер == Санат:Қазақтың ұлттық ойындары +ДОС-ЖАРАН сырлас, тату, рухани жақын адамдар. Пікірі мен мақсаты, арман-мүддесі ортақ, жақсы араласа- тын, қиын сәттерде бір-біріне қолүшын беретін, туыстық жагынан алыс болса да, ниеттері жақын, сырлас, сыйлас, шынайы қатынастагы адамдар тобы. Қазақы ортада дос- жар магынасы, ізгі ниетті тілектес, жанашыр жақын адамдар дегенді білдіреді. Халық қагидасы «досыңды үш күн сынама, үш жыл сына» дейді. Ойткені, шынайы дос басқа күн туганда танылады. Сонымен қатар, «Айырылар дос (тамыр) ердің артқы цасын сүрайды» деген мақал орындалуы қиын, ретсіз, жонсіз нэрсеге қолқа салудың достық бүзылуына алып келетіндігін білдіреді. Ертеде жаугершілік, қиын-қыстау заманда жақсы адамдар кан шыккан жерлерін бір- біріне тигізіп достықтарының мэңгілік екенін эйгілеп, кез-келген қиын-қыстау жагдайда бір-біріне кол үшын беруге дайын екендіктерін білдіріп, ант беріп серттескен. Қазақ дэстүрінде екі азаматтың бір-бірімен серттесіп, достасатыны жонінде П.Е.Маковецкий былай деген еді: «Екі дос адам өзара төс қагыстырып немесе бір-бірінің бас бармацтарын уыстап цысып, цол алысып, ант берісіп, серттескеннен кейін, олар әрдайым бір-біріне көмектесіп, ңолүшын беріп түруга, цалаган заттарын сүрауга және ол үшін араларында есептесу дегеннің бол- мауы тиіс». Кейбір дерек коздері достасушы екі адамның жалаңаштанган кеуделеріне кылыш қойып, бүл пәниде айырылмасқа серт берісіп, туралы да айтылады (толығырақ қ. Ант). Мүндай әрекеттердің семиотикалық мэні бар: қан туыстықты, жакын болу- ды білдірсе, қылыш «маган келген жау саган келген жау, саган келген жау маган келген жау» деген үгымды білдіреді. Ата-аналарының достықтары балаларында жалгасын тапса ондай адамдар «атажолдас» делінеді. Тамырдың бүдан басқа да ауыз тамыр, сүйек тамыр де¬ген түрлері болады. Сүйек тамыр бүрыннан келе жатқан үзак жылдарға жалғасқан дэстүрлі ортада айтылатын «сарысүйек құда» екі қауым өкілдерінің қүдандалық байланысын меңзейді. Ауыз тамырда жеке адамдардың мүддесі (алыс-беріс, пайда табу жағы) көзделген бай- ланыс (толығырақ қ. Тамыр). Тәжірибелі билер даулы мәселеге нүкте қою мақсатында көп жағдайда «тамыр» салты аркылы да екі тарапты жақындастыруға әрекет жасаған: би екі жақты қүшақтатып, «дос-тамыр», «жек- жатым» деп айтқызған, қажет болса мәжбүрлеген. Мүндағы мақсат дауласушыларды татуластырып, ортақ бір шешімге келтіріп, дауды аяқтаған. Дос сөзіне қатысты айнымас дос (ниеті түзу, жан-тәнімен берілген дос), ара- сынан цыл өтпейтін дос (өмірлік, сыннан өткен дос) және т.б. ұғымдар бар. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Дөнен''' төрт жасар еркек мал. Осы жаста мал денесі әбден толысып жетіледі. Мал шарушылығымен айналысқан ортада жылқыны, негізінен, Д.-інде пішкен. Ал кейбірін пішпей, үйірге арнайы айғыр қоюға қалдырады. Бұндай айғырды сәуірік деп атайды (толығырақ қ. Айгыр; Қьісырақ матау). Д. өгізді жеткен, толысқан өгіз есебінде жүк арту жүмыстарына салып, арба мен шанаға жегеді. Д. қой еті дәмді, сүйегі ірі, кесімді мал ретінде қонақ сыбағасына, соғымға сойылады, әсіресе ондай қойды үйтіп немесе етін сүрлеп сақтайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет Санат:Мал шаруашылығы +ДӨНЕН ҚЫМЫЗ бабы келген қымыздың ерекше түрінің атауы. Кейбір әдебиеттерде ашытқаннан кейін төрт күн өткен қымыз Д. қ. деп аталады. Қымыздың кермектігі, ашу үрдісі барысында пайда болатын дәмі, үрттаған кезде дэм сезу мүшелерінде білінетін әсеріне қарай бөлінетін цүнан, дөнен, бесті қымыз түрлері түтынуға дэмді сапалы сусынға саналады. Ал ашымаған түрін жуас қымыз десе, бір аптадан кейін қандай қымыздың да сапасы төмендеп, ескірген татымал, ащы- мал цымызга айналады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +ДӨҢБЕК ҮЙ жуан ағашты жарып, қиюластырып салынған үй. Жуан оскен дөңбекті кесіп алып, қабығын аршып кептірген соң ортасынан қүралмен сыналап жа- Дөңбек үй (Қарагай орманындагы цазац цыстауы) Ақмола облысы, К.Н. де-Лазари. 1896. Кунсткамера цорынан 423-6) рып алады. Салынатын үйдің көлеміне қарай кесілген бөренелер бір-біріне ағаш сыналармен шегеленіп, бүрыштары айқастырғанда нық отыратындай етіліп ой- мыштала шабылып, қүрастырылады. Алматы облысы, Шелек ауданы. Жіцішкедегі цазац цорымдары. Таушілік. А.Ионов. 1929. ҚР МОМ цорынан (ФКП12057-16) Д. ү.-ді қалаудың тағы бір түрі көлденең қалау үлгісі қауым арасында кең таралған. Ол үшін үйдің діңгегі, таған, кемересін түрғызып алған соң араларына көлденеңінен дөңбек ағашты қалап (басын түжырып), қабырғасын көтереді. Дәстүрлі көшпелі мал шаруашылығынан отырықшы- лыққа көше бастаған қазақ қоғамында, орман, тоғайға жақын аймақтарда тіршілік еткен түрғындар арасында осындай үйлер көптеп салынган. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +ДӨҢГЕЛЕК ҚАЛЫҢ ертеде қазақ ортасында қыз үшін төленетін қалыңмалдың түрі, кедей адамдар арасында берілетін қалыңмалдың ең төменгі мөлшері. М.Красовскийдің айтуы бойынша, қалыңмалдың ең аз мөлшері жылқы болған. Қазақтардың қалыңмал ДӨҢГЕЛЕК ҮСТЕЛ көлемін Қ.Қостанаев пен Н.Гродеков төмендегідей үш категорияға бөлді: ауқаттылар, орташалар және кедей- лер беретін қалыңмал. Кедейлер түрмысында қалыңмал Д. қ. деп аталып, 7-ден бае малды құрады, кейде ке¬дей отбасында екі жақтың келісімі бойынша, бір-біріне сый-кәде бермей-ақ екі жасты қосқан. Кейбір жағдайда жылқы мен түйе орнына қой берілген. бас жылқы не-месе бас түйе 6-8 қойға тең болған. Бай қазақтардың қалыңмалы 47 басты қүрады. Орта түрмысты адамның қалыңмал көлемі 27-ден 37 мал басына дейін барды (қ. Байтал). Ертеректе ең кең таралға�� коп мөлшері И.И. Ибрагимов жазуы бойынша, ақсүйектер арасында 57, байлар арасында 37, орташалар арасында 27, кедейлер арасында 17 бас малды қүраған (200 жылқы немесе 1000 қой) (толығырақ қ. Қалыңмал). Л.Ф. Баллюзектің пікірінше, Д. қ. бар-жоғы 10 бас малы гана бар ең кедейлердің арасындағы мөлшер. Ол бүл көрсетілген қалыңмал түріне келесідей мысал келтірді: 100-ден 150 аралығындағы ірі қара малдың саны ең жоғары топты қүрады, оны ірі байлар берген. 75-100 мал басын қүрайтын қалыңмалды дәулеттілер төледі. Орта¬шалар баламалы цалыңга 20-40 мал басын атаган. Ең ке¬дейлер Д. қ.-ға 7-ден бас ірі қара мал берді. Уақыт өткен сайын, ягни эрбір ұрпақ ауысқан сайын қалыңмалдың бастапқы күрамы мен түрі үнемі өзгеріске үшырап от¬ырды. Д. қ.-да царамал, басжацсы, сүтацы, тоймал, ілу сияқты калыңдықтың қүны деп есептелетін кәде-сыйлар қарастырылмаған десе де болады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''ДУАҚАН''' байырғы ортадағы дуалау ісімен айналысатын адамды осылай атаған. Д. дұғамен дуалаған және дуаланған адамды айықтырған. Сөйтіп дәстүрлі албасты, марту, ібіліс сияқты әртүрлі зиянкес күштерден қорғаушы функция атқарған. Негізгі сүйенері Құранның аяттарынан алынған дұғалар. Алайда, дуалаудың атқарылу реті ислам канондарына мүлдем қайшы болды. Өйткені, дуалау үрдісі мұсылмандық жосыннан гөрі бақсылық тәсілдерге әлдеқайда жақын болды. Бірақ исламның классикалық қағидалары мен ұстанымдары орныға қоймаған қазақы ортада мұндай синкреттік тәсіл үлкен қолдауға ие болды (Қ. Дұға). Дуалау Орта Азия халықтары арасында кеңінен өріс алған құбылыс. Деректерге қарағанда қазақ жерінде Д.-дық оңтүстік өңірде көбірек тараған. Д.-дар жалпылай ислам дінінің қағидаларын (бес уақыт намаз, ораза т.б.) ұстанды. Бірақ, жоғарыда айтылғандай, дуалау үрдісінде Құран сүрелерін қолданғанмен, іс-әрекеттерін исламнан бұрынғы орныққан наным-сенімнің негізінде атқарған. Бұл құбылысты көнеден қалған наным-сенім жүйесінің қазақы ортаға бейімделудің көрінісі деуге болады. Халық Д.-дарды емдейтіндер және адамды дуалайтын қаскөй Д.-дарға жіктеді. Осыған орай қазан төңкерісіне дейінгі орыс еңбектерінен төмендегідей мысалдар келтіруге болады. Қаскөй Д. адамдардың рухын дуалау үшін иненің 40 данасын пайдаланған екен. Дуаланған инелерді көзделген адамдардың киіміне, жеке бұйымдарына немесе төсек-орынға, үй мүлкіне шаншып кетеді. Әлгі инелер адамдардың еркін дуалап, жолын кесіп тастайды-мыс. Сондай-ақ қаскөй Д. тұзды да пайдаланған. Ол үшін отқа қыздырылған тұзды дуалап, дуалайтын адамның жолына немесе үйінің маңына біреуге апарып септірген. П.С. Паллас еңбегінде қазақтардың арасында қолға түскен тұтқындар мен құлдарды дуалайтын дуашы әйелдердің де болғандығы айтылады. Д.-дардың ерекше дуалайтын құдыреті жөнінде ел арасында сақталған мәліметтер көптеп кездеседі. Мысалы, Сыр өңірінде XX ғ. өмір сүрген Беркімбай қалпедұға оқу арқылы Сырдарияның мұзының сеңін бұзып жіберген деседі. Ал XIX ғ. Қазалы өңірінде өмір сүрген Базар қожаның ішінен дұға оқып, кез келген адамның жолын байлап тастай алатын, яғни еркінен айыра алатын қасиеті болған екен. == Дереккөздер == Санат:Адам қасиеттері Санат:Магия +'''Дудыға''' сілкіп ойналатын дәстүрлі саз аспабы. Әу баста бұл аспапты әскербасылар мен батырлар жорық кезінде ұстайтын болған. Бұл туралы ауыз әдебиеті үлгілеріндегі: Дудыга цагып, сырнайын Дудыга сілкіп ңагайын, Дүшпанга ойран салайын, деп келетін жыр жолдарынан аңғарылады. Дудығаның сырт пішіні кәдімгі ұршыққа ұқсас келеді, қолға ұстауға ыңғайлы ұзын сабы, сапқа бекітілген сегіз қырлы, күмбезді сопақша шанағы, шанақ сыртында қайысқа байланған, қатты ағаштан жасалған салпыншақ түймелері болады. Аспап шанағы малдың (көбінесе ешкі) шала иленген ілінеді. Сап мен шанақ сырты әшекейленіп, басына шашақ тағылады. Сілкіп ойнаған кезде тұткасының екі жағына ілінген қаққыштары ерсілі-қарсылы керілген көнге соғылып, құдды бірнеше дабыл дүңкілдеп түрғандай дыбыс шығарады. == Дереккөздер == Санат:Қазақтың саз аспаптары +'''Дұғай сәлем''' дәстүрлі ортада қолданылатын этикалық мәнді дағдылы сөз орамы. Адамның жол жүріп бара жатқан адам арқылы өзінің таныс-біліс, дос-жаран, туыс адамына амандығын немеее бұйымтайын білдіріп игі-ниет жолдауын білдіреді. Егер ісі өте маңызды, шүғыл болса, ондайда сәлем айтушы «Үш қайтара дүгай сәлем де!» деп рең беріп, осы сөз тіркесіне қосымша бүйымтайын қоса айтады. Қалыптасқан дағды бойынша жолаушы айтушының аманат еткен дүғай сәлемін төл сөзі бойынша жеткізуге міндетті. Егер қүпия, жасырын ойды айтқысы келсе, оны тұспалдап, жүмбақтап, астарлы сөзбен жеткізеді. XX ғ. бас кезіндегі аумалы-төкпелі кезеңде Алашордашылар тарапынан (Ә.Бөкейханов делінеді) шекараға жақын жерде қоныстанған алашшыл азамат Нариман Жабағинге: «Жылцы баласына дүгай сэлем де! Арқада қыс қатты болатын түрі бар, мал мен жанды әріге, алысца отарлатсын!» деген астарлы сәлем жолданған. Осы тұспалды дұғай сәлем коп адамның тағдырына араша болған екен. Хат жазу аркылы да белгілі бір адамдар тобына дұғай сәлем айту XIX ғ. соңынан бастап қазақ зиялылары арасында кең тараған. Тіптен баспа бетіне жариялау үрдісі орын алды. Шәкәрім «Қазақ» газеті мен «Айқап» журналына сөз салушыларға» деген өлеңінде қауымға арнап: Дұғай дa, дұгай сәлем айт, «Айқап», пенен «Қазақша». Кекеу, сөгіс сөзден қайт, Кез боларсыз қазақша. Қарап жүріп қақтығып, Қатынша сөзбен баптығып, Менікі жөн деп аптығып, Неге түстің азапқа? деп, басу сөз айтып, басылым беттерін бос айқай-шу, айтыс-тартыс алаңына сұраған. Яғни мұндай дұғай сәлем пікір айту, полемикаға бой ұру нышанында жазылған сыни сараптама сипатында болып келеді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +Троллейбус thumb Electromote in Berlin, 1882 trolley түйіспелі (контактілі) сым, роликті ток қабылдағыш және bus автобус) рельссіз жолмен қозғалатын қалалық, электрлік көлік. ==Тарихы== Троллейбус 19 ғасырдың 80-жылдарынан бастап Германияда пайдаланыла бастады (1882). Қазақстанда Троллейбус алғаш рет 1944 жылы Алматы қаласында жүре бастады. ==Құрылымы== Троллейбустың негізгі электрлік жабдықтарына тұрақты токтың күштік тарту қозғалтқышы, компрессор жетегі (қосалқы электр қозғалтқышы), желдеткіш пен генератор, жарық және сигналдық аппаратуралар, ал механикалық бөліктеріне трансмиссия, жүрістік бөлік, басқару тетігі жатады. ==Артықшылығы== Рельстік жолды қажет етпейтіндігі, басқаруға икемді болуы Троллейбустың трамвайдан артықшылығы болса, арзан электр энергиясын пайдалануы, зиянды газдың жоқтығы, т.б. оның автобустан артықшылығы болып саналады. ==Кемшілігі== Аспалы екі сымнан құралған түйіспелік (контактілік) жүйесінің күрделі болуы, сапалы жолды қажет етуі, т.б. Троллейбустың жоғарыда аталған көлік түрлерімен салыстырғандағы кемшілігі болып табылады. Қазіргі кезде Қазақстанда “Электротранс Сервис” ЖШС-дан “Қазақстан” Троллейбустары шығарылады. ==Сілтеме == Санат:Көлік және коммуникация +ДҮБӘРӘ екі бөлек түқымнан, нәсілден, сүрыптап жаратылған төл. Күйек уақытынан ерте туған мал толі шырғаланып, оспей шәкене болып кетеді. Сондай-ақ жыныстық қуаты жетілмей қашқан саулық малдың толдері де азып кетеді. Мүндай толдерді дәстүрлі ортада Д. деп атаған. Мал түқымын сүрыптау ережесі бүзылса, азғындаған мал түрлері үйір, келе, табынға араласып, малдың ұсақталып, Д.-лардың кобеюіне әкеледі. Мал шаруашылығымен айналысқан қазақы орта мүның ал¬дын алып, түқымдық қүтпан мал таңдаған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Дүкен''' байырғы кездегі темірші ұсталардың жұмыс істейтін және сақтайтын үйі, ұстаханасы. Ондай үйді кей жерлерде көбінесе ұстаның қасиетті саналған көрігі тұратындығына байланысты көрік үй деп те атаған. Д. ретінде киіз үйді пайдаланса да, Д. аталып жұмыс істеуге қажетті түгел соның ішіне орнатады. Ертеректе Д. атауының то және үстахана деген екі түрлі мағынасы болды. Дүкен. М.А. Круковский, 1915. Кунсткамера цорынан (1919-395) Дүкенге келіп жұмыс бастар алдында ұста дәрет алып, Дәуіт пайғамбарға сыйынып іске кіріседі. Ұста, зергерлер кейбір жағдайларда өз бұйымдарын есікті жауып алып, ешкімге көрсетпей жасаған. Өйткені олар жасап жатқан затты біреу-берміреу көріп қойса, ол бұйым (мысалы, қылыш, білезік т.б.) киесінен айырылып, қасиеті төмендейді деп түсінген. Дүкендегі керіктің «боғын» (қалдығын) сұрап алып, суға салып жуынса, шошыну мен денеге шыққан бөрткенге шипа болады деп санаған. Босанарда ауырып, шалық тиген әйелдерді ұста Дүкеніне әкеліп түнеткен, төске тәу еткізген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Алексей Иванович Братин''' (''14.7.1911, Санкт-Петербург іргесіндегі Репино ауылы өлген жылы белгісіз'') орыс кеңес ақыны, жазушы, аудармашы. Солтүстік Кавказ мемлекеттік университетінің филология факультетін (1931) бітірген. 1935 жылдан бастап Қазақстанда тұрды. Облыстық республикалық мерзімді баспасөз орындарында қызмет істеді. Алғашқы өлеңдері 1928 жылы «На подъеме», «Резец» журналдарында жарияланған. Оның «Батырлар келбеті» (1949), «Алыс пен жақын» (1958), «Қазақстан жауһарлары» (1959), «Екі тағдыр» (1962), «Бастауда» (1964), «Тау етегінде» (1967) атты туындылары жарық көрді. Братин 1937 жылдан бастап қазақ ақын, жазушыларының шығармаларын орыс тіліне аударумен шұғылданды. Ол Жамбыл Жабаев, Қ.Әбдіқадыров, Ә.Сәрсенбаев өлеңдерін, С.Мұқановтың «Өмір мектебі» (2-3-кітап), «Мөлдір махаббат» романдары мен «Сәкен Сейфуллин» пьесасын орыс тіліне аударды. Братин Қаныш Сәтбаев туралы орыс тілінде шыққан «Первый академик» («Тұңгыш академик», «Қазақстан», 1989), 1975 жылы Мәскеудегі саяси әдебиеттер баспасынан шықкан «Умом молотком» («Ақылмен және балғамен») кітаптарының авторы, сондай-ақ «Академик Сәтбаев» сценарийін жазған авторлардың бірі. == Дереккөздер == +'''Бұлбұл мен есек''' Абайдың И.Крыловтан аударған мысал өлеңі. Семейдегі мұғалімдер семинариясының оқушысы, он алты жасар бозбала Қаныш Сәтбаев өнерпаз жастар кешінде қазақ әдебиетінің негізін салушы Абай Құнанбаев өлеңдерін жатқа айтады. Осы өлеңдердің ішінде «Бұлбұл мен есек» де айтады. Бұл кештің бағдарламасы мен оған деген пікір «Айқап» журналында жарық көрген. == Дереккөздер == Санат:Әдебиет Санат:Қаныш Сәтбаев +ДҮКЕН ҚОБДИ уста, зергер, етікші т.б. шебер адамдардың қурал-сайманын салып қоюға арналған шағын сандықша. Салынатын көлеміне сай етіп жасалатын Д. қ.-дың ұзындығы екі-үш қарыс, ені бір жарым-екі карыстай болады, ал биіктігі устаның талабына қарай эртүрлі өлшемде болып, ағаш тақтайшалардан құрастырылып жасалады. Беткі қақпағына тиектеліп бекітілетін мурындық пен басыртқы салынады. Кейде топса орны¬на жумсақ кон немесе тері шегеленеді. Д. қ.-ға ұстаның күнделікті қолданылатын тескіш, шабатын, қырқатын, тесетін біз, пьішақ, балга, ара, егеу, қайрақ, білеу, қашау тэрізді көлемі шағын және тара- мыс, жіп, іиеге, мьщ, зімпара т.б. қажетті заттарын са¬лып қояды. Дүкенде жиі қолданылатын құрал-аспаптар устаның қолына жылдам ілінетіндей жақын жерде ор- наласса, Д. қ.-ға жні саймандар сақталады. Булай сақтау жүзін мұкалудан, бүлінуден қорғап, арлы-берлі көшіп-қонғанда тасымалдауға Әрі буған жннақтап салып қойған қурал-саймандар жүмыс барысында және де тез тауып алуға қолайлылық туғызған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +ДҮКЕН МАЙЛАУ жыл сайын дүкен қурып, іске кірісер алдында немесе үстахананы жаңа орынға кошірерде усталар мен зергерлердің мал сойып, ауыл- аймағын шақырып, кұрбандық беру ғұрпы. Ертеде қар кетіп, коктем шыкканда дүкен қүрған уста мал сой¬ып, Дэуіт пайғамбарға бағыштап дуга оқып, көріктің шоғына май, ақ тамызып ырым ететін болған (қ. Дәуіт пайгамбар). Мундай Д. м. әдеті бас��атүркі халықтарында да болған. Кейбір халықтарда дүкен Қудайға жалбары- нып, қулшылық қылу орны болған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бүгінгі күн мен алдағы күн''' Мәскеудегі БЛКЖО ОК-нің «Молодая гвардия» баспасынан 1964 жылы орыс тілінде жарық көрген кітап. Мұнда жарияланған 35 автордың мақалаларын баспаға әзірлеген журналистер И.Казанский және Л.Брутян. Еңбекте КОКП XXII съезінің делегаты академик Қаныш Сәтбаевтың «Біздің еліміздің қазынасы» атты көлемді мақаласы берілген. Онда ол қажырлы еңбегі, жаңа кен орындарын ашу, көмір, мұнай, табиғи газ, темір, мыс, қорғасын және басқа пайдалы қазбаларға деген сұраныстың жыл сайын өсіп келе жатқандығын, соған байланысты Кеңес Одағы мен Қазақстандағы кен орындарының қоры, оларды халық игілігіне жарату мәселелеріне баса назар аударады. Көпшілікке арналған. Көлемі 15 баспа табақ. Таралымы 19 мың дана. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +ДҮКЕРТ бауыры шығыңкы откір пышақ. Қазақ ортасында докет, лөкет деп те айтылады. В.В. Радлов қазақ қауымының докет, дүкот, дүкет деп мурт басатын кішкене қайшыны және үлкен пышақты атайтындығын айтады. Дүкерт пышақ. Суретші Ж.Шәйкен Сабынан жетесі элдеқайда ұзын және жетесінің бау¬ыры доғаланып үлкен болып шығып туруы Д.-тің жай пышақтан айырмашылығын аңғартады. Әрі сабының жетеге уштасқан тусында балдаққа уқсас жиектелген шығыңқы доғалығы болады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +ДҮМ мылтықтың ағаш сабының иыққа тірейтін түсы. Қазақтар мылтық Д.-ін ағаштан жасаған. Иыққа тірейтін түсын бәсеңдету үшін Д.-інің оң жағына білтеге арналган тері қалта бекітіп, төменгі жагына тері қайыс шегелеген. Дүм. ҚР МОМ цорынан (КП 13031) ҚР MOM қорындагы (КП 13031) білтелі араб мылтыгының Д.-і жонылып тегістеліп жасалган. ¥з. 150 см, оқпан үз. 115 см. Д.-інің шүйделігінде агаштан жасалган сопақ тірек бекітілген, оның беті сүйекпен эшекейленген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +ДҮМБІР СЫРҒА1 конек, күбі, кеспек тэрізді пішінді сырга түрі. Күмістен кақталып, іші қуыс етіп жасалады. Ішіне үсақ қиыршық тас салынады. Ш.Уәлиханов үстанган мылтыцтың дүмі. ҚР МОМ цорынан (КП 9410) ҚР MOM қорында этнограф-ғалым Шоқан Уәлиханов үстаған (КП 9410) мылтық Д.-і сақтаулы. XIX ғ. соңында Ресейде жасалған, үз. 45,5 см, ені 11,5 см болатын Д. ағаштан жасалған, оқпан қорабымен қоса, шүріппе доғасы мен ілмегі де сақталған. Оқпан қорабының сол жагында: «жогарьі мәртебелі Шоқан Уәлихановқа 1859 ж.» деп қырнап жазылган жазуы бар. Дүм. ҚР МОМ цорынан (КП 1818) ҚР MOM қорындағы келесі бір мылтықтың (КП 1818) Д.-і де агаштан жасалган. ¥з. 137 см, оқпанының үз. 93,5 см, калибрі 1,3 см. Д.-інің оң және сол жагындагы сары медальонга араб әрпімен жазулар жазылган, оң жагындагы жазуы өшіп қалган. Д.-інің оң жагында, оқпаны түсында конус формалы темір түтікше шегелен- ген. Сол жагындагы кішкене металл ілгекке шыгыршық тагылган. Думбір сырга. Суретші Ж.Шәйкен Қозғалган кезде сыңгырлаган жагымды дыбыс шыгарады. сабагы тойнақ арқылы байланысады. Көлемі «цүсайын жүзім» немесе «келін бармақ» жүзіміндей, пішімі «қүрмага» үқсас. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +thumb '''Тропиктік климат''', тропиктік ендіктің құрғақ және ыстық климаты, субтропиктік белдеулердің жоғарғы қысымды облыстары және мұхиттар үстіндегі пассатты айналым әсерінен бүкіл жыл бойы түзіледі. Тұрақты бұлттылығы аз ауа райы, жауын-шашын мөлшерінің аздығымен (әдетте жылына 200 мм-ден аз), ауа жоғарылығымен (қыста 10С-тан жазда 35С-қа дейін), жер шарының жылу полюсінің болуымен ерекшеленеді. Шөл және шөлейт ландшафттары басым таралған. ==Сілтеме == Санат:Климат Санат:Тропиктер +ДҮНИЕ САЛДЫ ДҮНИЕДЕН ОЗДЫ дәстүрлі ортада адамның бақи дүниелік болғандығын білдіретін үғым. Әдетте бүл үғым адам тәнінің қара жер қойнына мэңгілік берілуін ғана емес, оның жанының мына жалған дүниеден мэңгілік дүниеге кошкендігін білдіреді. Үғымның контексі мен философиялық болмысына Караганда, ол ислам дінінің әсерімен қалыптасып, қолданыс тапқан болуы керек. Алайда қазақтың байырғы дүниетанымында да дүниенің, принципімен, бұл дүние мен ол дүние деп жіктелетіндігін ескерсек, аталмыш үғымның дәстүрлі қазақы ортада қолданысы субстанциясының ежелден ба- стау алатындығы күмэнсіз. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +ДҮНИЕНІ ТӘРК ЕТУ дүниенің, мал-мүліктің қүлы болмау деген ойды аңғартатын байырғы түсінік. Дүниені тәрк етуді қазақтар жалған дүниедегі зат, безіну, аш-жалаңаш, жоқ-жітік бо¬лып, омір кешу деп түсінбеген. Дүниенің қыр соңына түсіп, тек соны мақсат түтудың ақыры дүниеге қүлдық үруға апарып соқтырады деп қауіптенген. «Малым жанымныц садагасы, жаным арымның садагасы» деп, мал, дүниеден жанын, ал жанынан ар-үятын жоғары қойған. Дүние қолдың кірі деп, оны мәңгілікке санамаған. Сойтіп, дүниені жүректе емес, қолда үстауды омірдің негізгі үстанымына, қағидатына айналдырған. Әсіресе, байырғы кезде жасы үлғайған сайын, қазақы ортадағы егде адамдар дүниені тэрк етуді ақыретке (о дүниеге) дайындық деп үғынған. Олар омірден корген, түйгенін қорытып, ғибратты созін, есиет-аманатын айтып отыра¬ды. Осындай кезеңді дүниеден баз кешу деп атаған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +Дүң қоладан немесе жезден жасалған көлемі үлкен, бүйірі шығыңқы, ұзын мойны тар темір ыдыс түрі. Мойны мен бүйірі аралығында (құмырадағыдай) тұтқасы, түбінде аласа тағаны болады. Пішіні қабаққа ұқсас келеді. Мұндай ыдыстың биікті. шамамен 35-40 см, ені 15- 20 см болса, сыйымдылығы 5-6 литр мөлшерінде болады. Осындай ыдыс түрлерінің кейбірінің мойын жиегі мен бүйірінің жоғарғы жағы айналдырыла түрлі орнектермен безендіріледі. ҚР MOM қорындағы (КП 23850) мыстан жасалған дүңнің биіктігі 52,5, диаметрі 90 см, түбінің диаметрі 27 см. Түрқы құманға үқсас келген. Мойнын айналдыра сақина тәрізді дөңес белбеу жүргізілген. Тұтқасы мойнының жоғарғы тусынан бүйірінің орта тұсына (кеудесіне) дейін иіліп келіп, дәнекерлеу әдісімен бекіген. ҚР МОМ қорынан; ОМЭЭ ДҮҢШЕЛЕК сүйықтық қоюға арналған ыдыс түрі. Үлкен көлемді, сырты тері немесе темірмен бекітілетін Д. ағаштан ойылып немесе құрастырылып жасалады. Д.-тің бойынан асып тұрған қарама-қарсы шетіндегі екі құлағындағы ойьшқа қайыс бау тағылады. Д.-ке ұзын, мықты сырық ағаш өткізіп, оны атқа артып су әкелетін болған. Әсіресе шөлейт өңірлерде алыстан ауызсу тасуға, мұнайлы өңірлерде жермайын тасуға пайдаланылған. Д.-тің ағаш қақпағы бар түрі XX ғ. бас кезінде орыс тәжірибесіне негізделіп бірнеше ағаштан қоюластырылып күбі секілді жасалған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бүйректен тыс осмостық реттелу механизмі''' Алматыдағы «Қазақстан» баспасынан 1971 жылы орыс тілінде жарық көрген кітап. Авторы Ханиса Қанышқызы Сәтбаева өз еңбегін әкесінің жарқын рухына арнаған. Сәтбаеваның зерттеулері организмнің ішкі ортасында су-тұз алмасу физиологиясы мен ішкі ортадағы осмостық қысымның реттелуіне арналған. Автор қалыпты шамада және сондай-ақ кейбір патологиялық жағдайларда, организмнің сұйық ортасында сулы-тұзды және осмостық тепе-теңдікті жасау үшін, клеткадан тыс және клеткашілік сулы ортаның жеке бөліктерінің арасындағы тез гидро-иондық қайта бөлінудің рөлін қарастырады. Кітап дәрігерлерге, физиологтарға, биохимиктерге, биологтарға арналып жазылған. Көлемі 7,98 баспа табақ. Таралымы 4400 дана. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Дүр''', '''Дүррі''' теңіз түбінен алынатын қымбат бағалы асыл тастың бір түрі, інжу. Бір кездері араб тілінен енген дүр сөзі көне әдебиет нұсқаларында жиі кездеседі: ''Түбінен дарияның дүрлер теріп, Алдына аға-інінің төгер едім. Жай қылған жабықтырмай жанның көңілін, Өзімді Атымтайга теңер едім'' (Үш ғасыр жырлайды). Бүл сөз маржан сөзімен қосарланып дүр-маржан түрінде айтылады да, теңізден алынатын органикалық текті асыл тастың жиынтық түрлері деген үғымды білдіреді (толығырақ қ. Маржан). Үлкен, әртүрлі асыл тасты көне сырға Д. гауһар сырға деп аталады. Сырғаның мүндай түріне байланысты атау қазіргі тілімізде кездеспейді. Осындай сырғаның болғандығы туралы этномэдени дерек қазақтың эпостық жырларында сакталып отыр. Халық ауыз әдебиеті нұсқаларында дүррі жауһар сырға деп айтылуы да кездеседі. ''Көз сипатын қарасаң. Сегіз бейіш ішінде, Хорлардың жаққан шырағы. Дүррі гауһар сырғасын, Көтере алмай тұр құлағы''. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Дүрия''' жылтырауық, тығыз, жібек мата. Дүриядан көбінесе сән-салтанатты киімдері (көйлегі, қамзолы) тігіліп, жігіттердің бас киімдері (бөрігі, жекей тымағы) тысталған. Қазақстан Республикасының Ұлттық мұрағаты қорында бетінде бастырма гүлбедері бар, қызғылт түсті дүрия жібекпен тысталып, жасыл түсті матамен астарланған әйелдің сырт киімі сақтаулы. Бешпенттің пошымына қараға��да ол XIX ғасырдың аяғында Батыс Қазақстан өңірінде жасалған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Дырау қамшы''' жуан тілінген таспадан өрілген, өрімі ұзын әрі жуан, ұрыс, қорғаныс қаруы ретінде қолданылатын қамшының түрі. Дыр қамшы, дырау қамшы деген тұрақты тіркестің мағынасы «үлкен», «мықты» қамшы дегенді білдіреді. Дегенмен дыр, дырау сөздерінің жеке алғандағы мағынасы түсініксіз. Байқауымызша, аталған сөздердің түп-төркіні дүре соғу, дүре салу дегендегі дүре сөзімен байланысты. Мұндағы дүре парсының «қамшы» деген сөзінің қазақы фонетикалық түрленіске түскен түрі. Бастапқыда дүре қамшы түрінде айтылып, бертін келе дыбыстық өзгерістерге ұшыраған. Сөздің дүре деген жіңішке түрі жуан дыбысталатын қамшы сөзімен дыбыстық бір ырғақта айтылу барысында дырау, дыр болып жуандаған. Көркем әдебиетте, сөйлеу тілінде дырау қамшы да, дыр қамшы да жиі қолданылады. Дырау қамшы мен дыр қамшының мағынасы бірдей, тек алғашқысы жалпыхалықтық сипаттағы, соңғысы аймақтық қолданыстағы атаулар. ҚР MOM қорындағы дырау қамшы сабының ұзындығы 38 см, өрімі 42 см. Бөкей Ордасында жасалган делінетін бұл дырау қамшы қырық тал таспадан өрілген. Сабы тобылғыдан жасалып, қайыс таспамен қайқыланып оралған. Алақаны теріден үш қабаттап салынған. Өрім сабына қайыс таспа және шегелер арқылы бекітілген. Сабының басында қайыс бүлдіргесі бар. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ділда''' қазіргі алтын сөзінің көнерген атауы. Қазақ тіліне парсы тілінен енген. Халықтың сөйлеу тілінде, ауыз әдебиеті нұсқаларында алтынның ділда деген атауынан басқа ділдә, тілла, тілле деген тұлғалары да қолданылған. Қазіргі тілдік қолданыста бұл атау Ділдақыз, Ділдабек, Тіллахан тәрізді кісі есімдерінің құрамында кездеседі. Ділда аталған әртүрлі көлемдегі мұндай алтындарды әшекей бұйымдар жасауға және алыс-беріске, сауда-саттыққа пайдаланған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Ділда алқа''' алтын алқа, алтын өңіржиек; алтын алқаның көнерген атауы. Ділда алқа таза алтыннан соғылып, қақталып та, алтыннан соғылған теңгелерден үзбелестіріліп те жасалған. ''Атам атын айтайын, ''Халқынан асқан Базарбай, ''Қой ішінде марқадай, ''Омырауда ділда алқадай, немесе: ''Алтын балдақ қылыш бер, ''Қынабы болсын сырлаған. ''Он алты жасар қыз әпер, ''Шашбауы болсын ділдадан. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Діңгек''' жертөле, жеркепе сияқты қыстық баспаналардың төбесі берік болу үшін үй ішінің ортасынан жұмыр ағаштан жерге қазып орнатқан бағана, яғни тіреу. Кейбір ғимараттар құрлысының бұрыш-қырлары діңгектермен, үш ширектік діңгекшелермен үйлестіріледі. Олардың сырт пішіні жұмыр, алты, сегіз қырлы немесе қатпарлы болады. Мұндай құрылыс ісіндегі бір үлгісі Әзірет Сұлтан ғимаратының сыртқы да ішкі де бұрыштарында жиі кездеседі. Айша бибі кесенесінің қасбеттеріндегі қуыстарының жақтаулары жұмыр декоративтік діңгектермен безендіріл��ен. Бұрынғы кезеңде діңгек атауы кейде ғұрыптық шаралар атқарылатын орынның атауы ретінде де айтылған сияқты. Мысалы, Лenci өзенінің алқабында байырғы заманның тастан қаланған ғұрыптық ғимарат діңгек деп аталған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''ТРОФИМОВКА ОБАСЫ''' біздің заманымыздың ғасырларында Солтүстік Қазақстанды мекен еткен тайпалардың 18 обалы қорымы. Павлодар облысы Трофимовка ауылынан батысқа қарай 4,5 км жерде орналасқан. Қорымды 1955 жылы Павлодар археологиялық экспедиция (жетекшісі Е.И. Агеева) зерттеген. Диаметрі 12 м, биіктігі 0,12 0,48 топырақ үйінділі обалардың 11-ін қазғаннан кейін мынадай жерлеу түрлері ашылған: #Ұзындығы 2,6 м, ені 0,82 және 0,57 м, үсті жабылған, қабығымен қойылған қайың бөренелерінен салынған жәшік тәрізді үйінді астында екі қабір Адамды арқасымен, басын бағыттап қойған. Аяқ тұсында темір пышақ сақталған. #Сопақша келген жай қабір шұңқырының 0,7 тереңдігінде басы қаратылған, арқасымен жатқан адам жерленген. #Үйіндінің астында батыс жағынан ағаш пен күлдің қалдықтары аршылған. Оның астынан адамның өртенген сүйегі табылған. Жерлеу құрылысы әр қилы, қорымның 13-обасынан металдан жасалған балық бейнелі ғұрыптық мәндегі заттың табылуы қызықты. Сонымен қатар қыш ыдыстың сынықтары, темір ауыздық, темір жебенің ұштары табылған. ==Сілтеме == Санат:Қазақстан обалары +'''Бүкпе''' мал шаруашылығы қарекетінде малды уақытша орнынан қозғалтпау үшін қолданылатын құрал. Бие жіліншігінің ұзындығына шақталып өлшеніп, диаметрі шамамен бір жарым қарыстай тұйықталған дөңгелек қайыстан, жіптен немесе екі басын иіп, темірден тұйық етіліп жасалады. Көбінесе сауғызбайтын немесе сауып жатқан кезде жүріп кетіп, тоқтамайтын биелерге салынады. Оны жылқының алдыңғы бір аяғын көтертіп тұрып бүгілген тізесіне кигізіп қойғанда қозғалысына тежеу салынады. Бүкпенің түйеде қолданылатын түрі тізежіп деп аталады. Бүкпе салатын биеге, түйеге қатты көтеріңкі дауыспен «дүздер» «көтерт» деп, алдыңғы аяқтың шашасынан қағып көтеруіне ишарат білдіріп, шартты рефлекс қалыптастырады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бүктемелі семсер''' ауыз әдебиетіндегі мифтік қаһармандардың ерекше семсері. Қазақтың батырлық ертегілерінде бүктемелі семсер өте иілгіш, бүктеп, жасырып алып жүруге ыңғайлы, жазылғанда өз қалпына қайта келетін, өте ұзын кесу қаруы түрінде сипатталады. Батырлар оны бірнеше рет бүктеп, қолтығының немесе табанының астына салып алып жүреді. Өткен ғасырларда Шығыс халықтарында баскиімге тығып немесе белге орап жасырып алып жүретін, басы солқылдақ иілгіш болып соғылған семсерлер болған, ондай қару түрін қазақтар да қолданған. Ертегілерде айтылатын ғажайып қару түрі бүктемелі семсерге осындай жасырын алуға жүретіндей, болаттан иілгіш етіліп соғылған кесу қаруының ерекше типі негіз болған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бүктесін''' киімнің етек-жеңіне екі-үш катар салынған қатпар. Бүктесін негізінен қосетек деп аталады. ҚР MOM қорындағы көйлек қабатталған тұтас матадан пішілген. Артқы бойы тұтас, етегіне дейін жетеді. Алдыңғы бойы белінен үзіледі де, оған етек қондырылған. Иығында шымшып тігілген бүрме тігістері бар. Кеуделігінде иықтан белге дейін төрт қатар бүкпе тігіс түсірілген: оның шеткісі қолтықтың ойындысынан басталып белдің тігісіне қарай доғалданып келген. Беліне бүрмелі етек қондырылып, оның орта тұсына горизонтальды түрде үш бүктесін шығарылған. Артқы бойының қақ ортасында жағаның түбінен темен қарай екі шеті бүктелген бант тәрізді қатарма (тігіс) түсірілген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Бүркітбай''' Едіге бидің ұрпағы Мұсаның әні. Бозбала шағында Қаныш Сәтбаев ұнатып айтқан әндердің бірі. Сәтбаев жас кезінде ән шырқаумен қоса, халықтың музыкалық шығармаларын да жинаған. Ол кезінде А.В.Затаевичке жиырма бес ән тапсырған. Олар белгілі музыка зерттеушісінің 1931 жылы Мәскеуде шыққан «Қазақтың 500 әні мен күйі» атты белгілі еңбегінде жарық көрді. Осы кітаптың алғы сөзінде, автор 1926 жылы Семей облысымен Қарқаралыға барған сапарында 280-ге жуық ән жиналғаны, олар Мәскеуде белгілі әнші Әміре Қашаубаев пен әуесқой, байыпты өнер иесі Қаныш Сәтбаев және тағы басқалары жаздырған ондаған әндермен қосылып, кітаптың Семей бөліміне енгізілгені туралы жазған. Ал Сәтбаевтан жазылып алынған (№324-348) әндерге берілген ескертуде: ''«Қаныш Сәтбаев Томск технологиялық институтынан білім алған жас қазақ инженері. Баянауыл әндерін жете білетін, жақсы орындайтын ол бұл жинаққа тек әндер әуені жайлы ғана құнды мәліметтер беріп қоймай, әндердің сөздері мен орысша аудармасын да табыс етті»,'' деп көрсетілген. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Бүйрек ожау''' шөміші қосарланып, бүйрек тәрізді жасалған сабы ұзын қымызға арналған ожау түрі. Бүйрек ожаумен әдетте, тегештегі қымызды сапырып, аяқ, тостағандарға құяды. Ожаудың қосбүйірлі болып келуі қымыздың құрамындағы ашу барысында пайда болған газды сапырып шығаруды қамтамасыз етеді. Саба, күбідегі қымызды шара, тегенеге қотарған соң аяққа құйып таратпас бұрын әбден сапыру қажеттілігінің бір қыры осында. ҚР MOM қорындағы бүйрек ожау сабының ұзындығы 51 см, қоңыр түсті. Бүйрек ожау бүтін ағаштан, қымызды «көсіп» алатын шөміш жағы малдың бүйрегіне ұқсатып жасалған. Әр шөміштен салаланып шыққан, сынық сүйемнен (9 см) соң саппен бірлесіп тұтасатын ағашы оймышталып жасалған. Сабының бас жағы жылқы мойны мен басы пішіндес біртүтас шабылып, ойымышталып, сүйекпен, ширатылған сыммен және бүркеншік басы бар шегелермен көмкерілген. ҚР MOM қорындағы қымыз ожаудың ұзындығы 29 см-лік сабы мен екі бүйірлі басы бүтін ағаштан шабылып, қашалып, тегістеліп жасалған. Ожаудың сабы жұмырлана иіліп, саптың аяғы мен орта тұсынан астына қарай «мүйіз» шығарылған. Бұл «мүйіздер» қымы�� құйылған ыдыстың жиегіне ожауды тіреп, сонымен бірге іліп қою үшін жасалса керек. Сап мық шегелермен әшекейленген. Ал қос бүйірлі қымыз құятын басы «бүйрек» тәрізденіп жасалған, жалпақтығы 12,5 см, ені см. Қос ернеуінің диаметрі см, шөмішінің тереңдігі 4,5 см. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет +'''Мария Сергеевна Быкова''' (''21.12.1904, Санкт-Петербург қаласы 1981'') ғалым, ғылым докторы (1959), Қазақстанның еңбек сіңірген ғылым қайраткері (1961). *1930 жылы Санкт-Петербург мемлекеттік университетінің факультетінің геология бөлімін бітірген. *1930-31 жылы Бүкілодақтық геология ғылыми-зерттеу институтында (ВСЕГЕИ) кіші ғылыми қызметкер, *1931-46 жылы кейіннен аталған мекемеде геолог қызметтерін атқарды. *1946 жылдан бастап өмірінің соңғы күніне дейін Қазақстан ғылым академиясының Қаныш Сәтбаев атындағы Геологиялық ғылымдар институтында аға ғылыми қызметкер, палеонтология бөлімінің меңгерушісі (1949 жылдан) болып, ғылыми жұмыс жүргізді. Еңбек Қызыл Ту (1963), Ұлы Отан соғысы (1941-45) орден, медальдарымен марапатталған, Қазақстан Кеңес Үкіметінің Құрмет грамоталарына ие болған, бұрынғы Бүкілодақтық палеонтология қоғамының мүшесі. Тыл жұмысының негізгі бағыты Қазақстанның девон мен тас көмір дәуірлерінің тау-кен шөгінді жыныстарының стратиграфиясы мен тас көмір кезеңінің маржан жәндіктерін зерттеу. Бұл салада 53-тен астам ғылыми еңбектердің, соның ішінде монографияның авторы. Быкованы Қаныш Сәтбаев жұмыс бағытында өте құрметпен сыйлаған, жоғарыда айтылған ғылым еңбектерін бағалап, зертхана меңгерушісі етіп тағайындаған. == Дереккөздер == Санат:Қазақстан ғалымдары Санат:1904 жылы туғандар Санат:1981 жылы қайтыс болғандар +'''Біз бейбітшілікті жақтаймыз''' Қаныш Сәтбаевтың публицист, мақаласы. Жеңіс күні құрметіне жазылып, 1955 жылы мамырда «Біздер бейбітшілікті жақтаушылармыз» деген тақырыппен «Социалиста Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінде жарияланған. Талым мақаласын 2-дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейінгі он жыл ішінде Кеңес Одағы халықтарының қол жеткізген табыстары мен дүние жүзінде іске асқан үлкен өзгерістерден бастайды да, әлемде баянды бейбітшілік орнату жолындағы елеулі бетбұрыстарға тоқталады. Азия мен Африка елдеріндегі отаршылдық пен империализмге қарсы, тәуелсіздік пен бостандық жолындағы күрес, халық бұқарасының бейбітшілік пен әлеуметтік әділеттілікті талап етуі бүгінгі уақыт тудырып отырған жаңа құбылыс екенін ашып көрсетеді. ''«Тарих қазір адамзаттың жаңа қоғамы өсіп, толысуы үшін қызмет етуде. Бұл қоғам барлық адамзаттың мүдделерін жалпыға бірдей игілікті өмір және көркею жолымен үштастыруға негізделген»'' дейді. Автор бұдан әрі осыдан отыз жылдай бұрын ғана Қарағанды мен Жезқазғанда бытыраңқы ұсақ кеніштер жұмыс істеген Қазақстанның ірі елге айналғанын тілге тиек етеді. Қазақ халқының экономика мен мәдениеттегі, оқу-ағарту, денсаулық сақтау ісіндегі улы табыстарына тоқталады. ''«Қазір қазақ халқы өзінің жоғары мәдениеті бар, бүкіл адамзат мәдениетінің қазынасына көп үлес қосып отырған, өзінің жазушылары, ғалымдары бар ұлт болып отыр»'' деп бар даусымен, зор мақтанышпен жар салады. Ал ''«бұл бейбіт творчестволық еңбектің шын айғағы. Міне, сондықтан да қазақ халқы, Совет Одағының барлық халықтары сияқты, бүкіл прогресшіл адамзат сияқты, дүние жүзінде баянды бейбітшілік болуын жан-тәнімен қалайды. Бейбіт өмір біздің қажырлы еңбегімізге және батыл творчестволық жұмысымызға шексіз кең жол ашады»,'' дейді. Ұлы ғалым өзінің жер шарында бейбітшілікті сақтау туралы орнықты гуманистік көзкарасын айқын танытқан мақаланың тілі көркем, тұжырымдары берік, әлемдік деңгейдегі қайраткердің тегеурінді талаптары мен зор даусы бар болмысымен көрінген. Мақала кейін Сәтбаевтың томдық таңдамалы еңбектерінің 1970 жылы басылып шыққан 5-кітабына және 1989 жылы жарық көрген «Ғылым және мәдениет туралы таңдамалы мақалалары» жинағына енгізілген. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары‎ +'''Біз жеңіске жетеміз''' Қаныш Сәтбаевтың сөйлеген сөзі. «Казахстанская правда» газетінің 1943 жылдың ақпанындағы №32 санында жарияланған. 1943 жылы 31 қаңтарда Өзбекстан, Түрікменстан, Тәжікстан, Қазақстан және Қырғызстан халықтары өкілдерінің Ташкентте өткен фашизмге қарсы митингісінде сөйлеген. 2-дүниежүзілік соғыс басталысымен-ақ академик Сәтбаев митингілер мен жиындарда жалынды сөздер сөйлеп, адамзаттың қара ниет жауына қарсы айтқан өткір мақалалар жазды. Осы жылдары ғалым «Фашист сұр жыландарына өлім» («Советтік Қарағанды», 1941, 17 шілде), «Қазақ ғалымдары ел қорғанысына көмектесіп келеді» («Известия», 1941, тамыз), «Қазақстан жерінің қазынасы саған, майдан!» («Казахстанская правда», 1941, қараша), тағы басқалары мақалалар жазды. Қазақ халқының хатын ұйымдастыруға ат салысып, ғалымдар атынан КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Төрағасы М.И.Калининге хат жазды. Сәтбаев Ташкенттегі митингіде сөйлеген сөзінде қазақ халқының бұл соғыста ең алдымен өз бостандығын, іргелі елге айналған мемлекет-тігін, аз жылда әлемдік деңгейге көтерілген мәдениеті мен ел байлығын қорғайтынын баса көрсетті. Боямасы жоқ, тек шындықты ғана жеткізген ақиқат болғандықтан, ғалым сөзі нанымды, дұшпанға атылған оқтай өткір. Академик Отанның азаттығы мен бостандығы, бүкіл адамзаттың жарқын болашағы жолындағы күресте өз елінің жеңіске жететініне сенімді. Мақала кейін ұлы ғалымның томдық таңдамалы еңбектерінің 1970 жылы жарық көрген 5-кітабына, 1989 жылы баспадан шыққан «Ғылым және мәдениет туралы таңдамалы мақалалары» жинағына енгізілген. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары‎ +'''Сәләфтар''' (, ''алда өткен'', ''ізашар'') ерте мұсылмандар, исламдағы алғашқы үш ұрпақ. «Сәләф» (араб.: سَلَفٌ‎) сөзі тілдік жағынан Ибн Манзур айтқандай: «алдыңғы өткен халық» деген мағына береді. Өздерін сәләфтардың жолын қуушылар санайтын мұсылмандар ''сәләфилер'' деп аталады. ==Бірінші ұрпақ== ==Екінші ұрпақ== Әбу Ханифа Әли ибн Хусәйн (Зәйн әл-абидин) Алқама ибн Қайс Амр ибн Шараһабил әш-Шағби Ато ибн Әбу Рабах Әл-Хасан әл-Басри Мұхаммед ибн әл-Ханафия Мұхаммед ибн Сирин Ибн Щиһаб әз-Зуһри Қатада Саид ибн Джубәйр Саид ибн әл-Мусаийб Салим ибн Абдуллаһ ибн Омар ибн әл-Хаттаб Тауус Омар ибн Абдуль-Азиз Уруа ибн әз-зубайр Уәйс әл-қарни ==Үшінші ұрпақ== Ахмад ибн Ханбал Джафар әс-Садиқ Малик ибн Әнәс Мұхаммед ибн Идрис әш-Шафиғи Тариқ ибн Зияд ==Тағы қараңыз== Сәләфия ==Сілттемелер== Salaf.com Salaf.kz Әл-Ханифия сайты Исламик.kz сайты Санат:Ислам +'''Қали Біләлов''' (''1918, қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Жарма ауданы өлген жылы белгісіз'') химия ғылымдарының кандидаты (1954). ҚазМУ-дың (қазіргі ҚазҰУ) химиялық факультетін (1949) бітірген. 2-дүниежүзілік соғысқа қатысқан. Еңбек жолын Қазақ КСР Ғылым Академиясы Тау-кен ісі институтынан бастады, одан соң Қазақ КСР Ғылым Академиясының Химия ғылымдары институтында кіші ғылым қызметкер міндетін атқарды. *1950-54 жылы институттың ғылыми хатшысы, *1954-57 жылы институттың ғылыми жұмыстар бойынша директорының орынбасары, *1957-59 жылы Шымкент институтының ректоры, Қазақ КСР Жоғарғы және арнайы білім комитетінің төрағасы, *1960 жылы министрі болып қызмет атқарды. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің (1971, 1975) Павлодар облысы бойынша депутаты болды. Ленин, Еңбек Қызыл Ту ордендерімен және КСРО медальдарымен марапатталған. Қаныш Сәтбаевпен қызмет бабында араласып, қарым-қатынаста болған. == Дереккөздер == Санат:1918 жылы туғандар Санат:Шығыс Қазақстан облысында туғандар Санат:Қазақ ғалымдары Санат:Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің депутаттары Санат:Қазақ КСР министрлері +'''ТУДА МӨҢКЕ''', Туда-Менгу, Тадан Мангу (1257 өлген жылы белгісіз) Алтын Орда ханы (1282 87). Бату ханның немересі. Ағасы Мөңке Темір қайтыс болғаннан кейін оның бәйбішесі Жиджектің және беклербегі Ноғайдың қолдауымен билікке келді. Мысырмен дипломатиялық байланысты дамытуға күш салды. Мысырдан шейхтердің, дәруіштердің, т.б. ислам дінін Жошы ұлысына келуіне ықылас танытты. Туда Мөңке ислам дініне қамқорлық көрсетумен қатар өзі де намаз оқып, ораза ұстады. Туда Мөңкенің тұсында негізгі билік Жиджек пен Ноғайдың қолында болды. Елдегі мұндай жағдай Батудың басқа ұрпақтарына ұнамады. Солардың қысымымен Туда Мөңке биліктен кетіп, орнына таққа Төле Бұға отырды. Бұдан соң Туда Мөңке қалған өмірін тек ислам дінін уағыздауға арнады. ==Сілтеме == Санат:Тарих +'''1946 жылға арналған мемлекеттік бюджет және 1944-1945 жылдардағы бюджеттің орындалуы туралы баяндама бойынша жарыссөз''' Қаныш Сәтбаевтың 1989 жылы «Тылым» баспасынан шыққан «Ғылым мен мәдениет туралы таңдамалы мақалалары» жинағына, 2007 жылы «Оңтүстік полиграфия» баспа үйінен шыққан шығармалар жинағының 1-томына енген. Алғаш рет «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінің 1946 жылғы 22 қазандағы санында басылған. Бұл сөзінде Сәтбаев бұрын бірде-бір жоғары дәрежелі мектебі болмаған Қазақстанда 28 жоғары дәрежелі оқу орындары, 90-нан аса техникум бар екенін, бұл мектептерде қазақ халқының мындаған жігіттері мен қыздары оқитынын, КСРО-ның 1946 жылға арналған Мемлекеттік бюджетінде одақтас халық шаруашылығын, ғылым мен мәдениетін одан әрі өркендету мүдделері толық баяндамада келтірілген цифрлар айқын дәлел екенін, КСРО-ның 1946 жылға арналған Мемлекеттік бюджетін бекітуді ұсынатындығын айтады. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары‎ +'''Хамза Юсуф''' Американдық Ислам ғалымы === Еңбектері === Caesarean Moon Births Part Caesarean Moon Births Part Climbing Mount Purgatorio Religion, Violence, and the Modern World Generous Tolerance in Islam and its Effects on the Life of Muslim Chess in the Light of the Jurist Who are the Disbelievers? == Сілттемелер == == Сыртқы сілттемелер == === Вебсайттар === Sandala.org Official website of Hamza Yusuf Zaytuna.org Zaytuna College Sheikhhamza.com Contains list of books recommended by Hamza Yusuf and biography == Тағы қараңыз == *Zaytuna College Санат:Ислам Санат:Ислам дінін қабылдағандар Санат:Дағуа +'''Берта Исааковна Вейц''' (1899, Ресей, Гродно қаласы 1986) ғылымдарының доктары (1964). Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың замандасы, әріптесі. Ленинград (қазіргі тау-кен институтын бітірген (1926). Текелі, Қаратау, Орталық Қазақстанда геологиялық барлау партияларын басқарып, темір, полиметалл, вольфрам, мыс, кобальт және тағы басқалары кентастық минералдарды зерттеу жұмыстарын атқарған. 1940 жылдан бастап Қаныш Сәтбаев атындағы Геологиялық ғылымдар институтына ауысып, жарты ғасырға жуық үздіксіз еңбек еткен. Сәтбаевтың ұйғаруымен Орталық Қазақстандағы Атасу аудандық темір кен орындарының минералогиясын зерттеген (1940-56), кейін Жоңғар (Жетісу) Алатауы полиметалл кен орындарының кен-тастық минералогиясын анықтауға үлесін қосқан (1956-64). Сәтбаев Вейцтің минералогия саласындағы білгірлігін ескере келе, Жоңғар (Жетісу) Алатауының полиметалл кендері минералогиясына арналған монографиясы және тағы басқалары жұмыстары бойынша ғылымдарының доктары атағын қорғамай беруге шешім қабылдаған. Қаныш Имантайұлы Вейцтің еңбекқорлығын, минералогияның жаңа әдістерін біліп-тануға ынтызарлығын, қажырлылығын, сонымен қатар ұяңдық, көзге түсуді ұнатпайтын қасиеттерін өзі берген ерекше атап өтетін. == Дереккөздер == Санат:1899 жылы туғандар Санат:Гроднода туғандар Санат:1986 жылы қайтыс болғандар ғылымдарының докторлары тау-кен институты түлектері Санат:Қазақстан геологтары +'''Анна Васильевна Владимирова''' (''туған-өлген жылы белгісіз'') Қаныш Сәтбаевтың емдеуші дәрігері (1951-61). Анна өз естелігінде: ''«Менің алдыма алғаш тап болған кездің өзінде ол (Сәтбаев) түрліше сырқаты мол, аурушаң адам еді. Соның ең бастысы екінші кезеңдегі гипертония болатын, қан қысымы кейде сынап бағанасының екі жүз мм-іне дейін көтеріліп, басы зеңіп, құлағы шулап, көруі де төмендеп кететі��... Ал 1951 жылдан былай, әсіресе, оның соңғы жартысында Сәтбаев жиі-жиі кризге ұшырап, жатып қалатын қатерлі шекке жақындады. Сондай бір ауыр күндерде мен науқасқа Алматыдан тезірек кетуге кеңес беріп, үзілді-кесілді талап қойдым...»'' деп жазды. Бұл жағдай Сәтбаевтың 1951-52 жылы орын алған «ұлтшылдық іздеу» науқаны кезінде қандай ауыр күйде жүргенінен мағлұмат береді. Емдеуші дәрігердің сол күндегі ахуалды емеурінмен сипаттаған шағын естелігі ғалымның дербес қорында сақтаулы. == Дереккөздер == +'''Владимир Владимирович Галицкий''' (31.8.1902, Санкт-Петербург 18.11.1973, Алматы) ғалым, геоморфолог. *1935 жылы Санкт-Петербург мемлекеттік университетін бітірген. *1935 жылға дейін өзінің туған қаласында, Бұхарада, Ташкентте, Камчаткада, Владивостокта және Приморск облысында қарапайым жұмысшы, балықшы, күзетші, коллектор, техник, мұғалім болып жұмыс істеген. *1935-43 жылы тресінің Ащысай полиметалл партиясының бастығы, *1943-50 жылы Қазақ КСР Ғылым Академиясы Қаныш Сәтбаев атындағы Геологиялық ғылымдар институтының аға ғылыми қызметкері, сектор меңгерушісі, *1951-57 жылы Бүкілодақтық аэрогеология тресінің және 9-партиялардың бас геологы, *1957 жылдан кенет дүние салғанға дейін (1973) Қазақ КСР ғылым академиясының Қаныш Сәтбаев атындағы Геологиялық ғылымдар институтының сектор меңгерушісі болды. ғылымдарының кандидаты (1944). Азамат соғысының ардагері. «Құрмет белгісі» орденіне, Ұлы Отан соғысы (1941-5) медальдарына, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің, Ғылым Академиясы Төралқасының Құрмет грамоталарына ие болған ғалым. Галицкийдің ғылыми еңбек жолы Қазақстанның геологиясын, тектоникасын және қазба байлығын терең зерттеумен байланысты. Бұл салада 60-тан астам еңбек, бірнеше геологиялық карталардың және Қаратаудың 1:200 000 масштабтағы геологиялық картасының алғашқы авторы. Оңтүстік Қазақстанның өндіріс, құрылыс, сумен қамдастыру мекемелеріне көп еңбек сіңірген. Бірнеше жылдар Қазақ КСР Ғылым Академиясының «Геология хабаршысы» журналының хатшысы болды. Қаныш Сәтбаев, ғылыми жұмысы, терең білімі үшін, көрнекті маман ретінде Галицкийді құрметтеп, сыйлаған. Мемлекеттік маңызы бар ғылыми жоспарлар жөніндегі көзқарасына, әсіресе, Ертіс-Қарағанды су арнасының жобасына шақырып, оның пікіріне көңіл қойған. == Дереккөздер == Санат:31 тамызда туғандар Санат:1902 жылы туғандар туғандар Санат:18 қарашада қайтыс болғандар Санат:1973 жылы қайтыс болғандар Санат:Алматыда қайтыс болғандар Санат:Қазақстан геморфологтары мемлекеттік университеті түлектері ғылымдарының кандидаттары Санат:Құрмет Белгісі орденінің иегерлері Санат:Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет Грамотасының иегерлері +'''Геологияға да есеп керек''' Қаныш Сәтбаевтың В.М.Крейтер және бірігіп жазған мақаласы. Алғаш «Правда» газетінің 1963 жылғы 30 мамырдағы санында жарияланған. Ғалымдар пайдалы кен көздерін ашу және табиғи байлықтарды игеру ісінде ор��н алып отырған кемшіліктер мен қателіктерді алға тартады. Жер қойнауын зерттеудің қалыптасқан әдістері көп ретте орынсыз шығындарға ұрындыратынын қынжыла жазады. Тереңде жатқан кен орнын ашумен қоса, оның қорын анықтау, игеру жолдарын белгілеу бар. Міне, осы жерде ғылым дәл есеп керек. Ғалымдар осы тұста Атбасар және Минусин мысты құмын алдын ала зерттеулерсіз жүргізудің салдарынан миллиондаған сом қаржының босқа рәсуа болғанын мысалға келтіреді. Барлаушы-геолог күрделі барлау мәселесін шешер алдында геология, геофизика, геохимия, және техника ғылымдарының барлық мағлұматтарын барынша пайдалануы керек. Соған орай, геология ғылымының аса маңызды саласы пайдалы кен орындарын болжау, іздеу және барлау ілімін кешіктірмей қолға алып, шешуді қажет етіп отырған мәселелер қатарында Орал, Қазақстан, Сібір, Орта Азия, Кавказ, Украина, Коль жарты аралы сияқты аудандардың объективті кешенді металлогендік болжам картасын жасау мәселесін атайды. Бұл үшін ғалымдар алдында математикалық қорытындылар жасауды қолға алу міндеті тұрғандығын атап көрсетеді. Геологиялық, ғылыми-зерттеу институттары құрамынан пайдалы қазбаларды болжау, іздеу және барлаудың теориялық мәселелерімен айналысатын арнаулы топтар мен зертханалар ашу, еліміздің барлық геологиялық жоғары оқу орындарындағы тиісті кафедраларды ұлғайтып, нығайту, жұмысын жандандыру мәселелерін ұсынады. Мақала кейін ұлы ғалымның томдық таңдамалы еңбектерінің 1968 жылы жарық көрген 3-кітабына енді. == Дереккөздер == Санат:Геология Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары‎ +'''Геология және Қазақстандағы агрохимиялық шикізат ресурстары''' Алматыдағы «Ғылым» баспасынан 1965 жылы орыс тілінде жарық көрген жинақ. Бас редакторы академик Қаныш Сәтбаев. Жинақта 39 автордың мақалалары берілген, әр мақала соңында әдебиеттер тізімі көрсетілген. Еңбекке геолог мамандардың Қазақстандағы кен химиясына, соның ішінде агрохимиялық шикізаттарға байланысты мақалалары кірген. Мақалаларда ірі кен орындары мен аудандардағы химиялық шикізаттың геологиялық құрылымы мәселелері талқыланып, олардың қорларының сапалық және сандық сипаттамасы берілген. Еңбекте минералды тыңайтқыштарды өндіруге қажетті шикізатгар, ауыл шаруашылық өнімдерін, жануарларды, тағы басқалары қорғайтын амалдар жазылған. Геологтарға, химия өнеркәсібінің және агрохимия мамандарына арналған. Көлемі 14 баспа табақ. Таралымы 1010 дана. == Дереккөздер == Санат:Геология Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Геологиялық мұражай''' Қаныш Сәтбаев атындағы Геологиялық ғылымдар институтының ғылыми-зерттеу бөлімдерінің бірі. 1942 жылы Сәтбаевтың тікелей басшылығымен, қалауымен құрылған бұл мұражай ұлы ғалымның келер ұрпаққа тастап кеткен, ғасырлар арасын жалғастырар асыл мұрасы. Бұқара қауымға геология ілімін насихаттап, жас ұрпақты Жер қойнауының құпиясын сезіп-білуге жетелеу мұражайдың мәдени және ағарту қызметі болса, өндірістік игеру барысында жоғала бастаған минералдар мен тау жыныстарының үлгілерін сақтау мұражайдың ғылыми маңызы мен мәні. 60 мыңға жуық экспонаттар геологияның негізгі салалары палеонтология, стратиграфия, интрузивтік кешендер, минералогия, кен орындары бойынша ғылым жүйемен сараланып қойылған. Техниканың дамуына байланысты кендерді қайта зерттеу барысында мұражай коллекциялары ғылыми деректер көзі болып отыр. Мұражайдың осы қалыптасқан ғылыми бағыты мен бағдарын анықтауда үлкен бастаманың басы-қасында ұлы ғалымның әріптестері Н.Г.Кассин, М.П.Русаков, Р.А.Борукаев, Г.Ц.Медоев және тағы басқалары ғалымдар тұрды. Осыдан да мұражайдағы әрбір бөлімнің қалыптасуы сол ғалымдардың ғылым қызметімен, республиканың жер қойнауын зерттеу және игеру тарихымен сабақтас болып келеді. Мұражайдың ең бір құнды әрі бай бөлімі Қазақстанның минерагениясын толығымен сипаттайды. Бұл бөлімнің алғашқы экспозициялары Сәтбаевтың 1935-38 жылы аралығында Жезқазған бойынша жинақтаған басталады. Жезқазғанда мыс бар екендігі ерте заманнан белгілі болғанымен, кендердің шын мәніндегі құндылығын, келемділігін анықтап, баға берген Сәтбаев. Тау жыныстарының және әр түрлі кезеңдерде қалыптасқан кентастар мен минералдардың теңдесі жоқ коллекциялары бұл кенді толық сипаттап, ұзақ жылдар ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік берді. Сондықтан академиктің ғылыми тұңғыш жұмысы болып есептелетін Үлкен Жезқазған осы күнге дейін ғалымның қолтаңбасы, көңіл-күйі, арман-тілегі көрініс тапкан. Ал мұражай сөрелеріндегі Жезді мен Найзатас кендерінен алынған браунит үлгілері (марганец кентасы) соғыстың жай-күйін жеткізіп тұрғанымен, сол қиын да қыспақ заманда Сәтбаев басқарған геологтар тобының абыройы мен жеңіс үшін еткен қажымас еңбектерінің куәсіндей болып есептеледі. Жиі ұйымдастырылып тұратын уақытша немесе тұрақты көрмелер мамандардың ғана емес, халықтың да қалауынан шығады. Тылым мен мәдениетті біріктірген бұл мұражай келер ғасырда қоғам игілігіне әлі де ұзақ уақыт қызмет етпек. == Дереккөздер == Санат:Геология Санат:Қаныш Сәтбаев Санат:Қазақстан мұражайлары +'''Геология негіздерінің практикумы''' «Қазақстан» баспасынан 1967 жылы орыс тілінде жарық көрген зерттеу еңбек. Авторы Н.И.Баяндин. Еңбек кіріспе бөлімнен және тараудан тұрады. Соңында әдебиеттер тізімі берілген. Онда автор кристалдар элементтеріне, минералдардың табиғатта қалыптасуына, минералдарды анықтау кестесі, тау жыныстарын жүйелеу және геология тарихының негіздеріне тоқталып, түсініктеме береді. Еңбектің кіріспе бөлімінде қазақтан шыққан тұңғыш геологиялық ғылым доктары Қаныш Сәтбаевтың Қазақстандағы геологиялық зерттеулері мен Қазақ КСР Ғылым Академиясын ашудағы қызметіне геология ғылымын дамытудағы зор еңбегіне қысқаша шолу жасайды. Көлемі 8, 82 баспа табақ. Таралымы 800 дана. == Дереккөздер == Санат:Геология Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Қафия Садретдиновна Ғазизова''' (''1913, Ресей, Татарстан, Қаратай ауылы 1998'') ғылым кандидаты (1949). Қазақ тау-кен және металлургия институтын (қазіргі Қаныш Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ) бітірген (1939). 1971 жылға дейін үздіксіз Қаныш Сәтбаев ұйымдастырып басқарған Геологиялық ғылымдар институтында қызмет атқарған (кіші, аға ғылыми қызметкер, минералогия кабинетінің меңгерушісі). Ғылым бағыты минералогия саласы. Сәтбаевтың оның алдына қойған негізгі міндеті Орталық Қазақстандағы бірнеше кен орындарының минералогиясын зерттеп, олардың генетикалық заңдылықтарын анықтау болған (Қоңырат, Гүлшат және тағы басқалары). Осы тақырыпта көп жыл бойы тиянақты зерттеу жүргізіп, маңызды теориялық тұжырым жасады. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +Туннель right '''Туннель''', '''тоннель''' темір жол жерлерін, көлік және жүргіншілер жолын, су жүретін құбырларды, т.б. салуға арналған коммуникациялық құрылыс; темір және автомобиль жолдарын, жаяу өткел, қатынас жолдарын және т.б. салу үшін арналған биіктігі шығып тұрған кұралымдарға дейін және артығырақ бойлай жер астындағы ғимарат. Туннель қатынас жолдарына арналған, гидротех., СЭС Т-і, суландыру және сумен жабдықтау жүйелеріндегі Т-дер болып ажыратылады. ==Дереккөздер== Санат:Механика +'''Ғалымдардан бір тілек''' Қаныш Сәтбаевтың Қазақстан ЛКСМ Орталық комитетінің IV пленумында сөйлеген тілек сөзі. Ғалымның 1989 жылы «Ғылым» баспасынан шыққан «Ғылым мен мәдениет туралы тандамалы мақалалары» жинағына, 2007 жылы «Оңтүстік полиграфия» баспа үйінен шыққан шығармалар жинағының 1-томына енген. Сәтбаев партияның XXI съезінің қарарларын жүзеге асырудағы ғылымның рөлін, Ғылым Академиясының 24 институты қазақ халқының материалдық және рухани байлығын бұрынғыдан да шалқыту жолында қажырлылықпен жұмыс істеуде екенін айта келіп, қазір Жезқазған торабы бүкіл ел көлемінде ерекше орын алатынын, оның кен қоры сарқылмастай бай екенін, сондықтан да бұл комбинатқа ең алдымен білімді, сауатты жастар керектігін, міне, республика комсомолы өздерінің таңдаулы өкілдерін осы комбинаттың құрылысына жіберуі жөн болатын, Қазақстан Ғылым Академиясы бұл өңірді зерттеуге ерекше мән беріп отырғанын атап өтеді. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары‎ +'''Ғалымдар үйіндегі Қаныш Сәтбаевтың мемориалдық мұражайы''' Қаныш Сәтбаевтың Қазақстан Ғылым академиясына қарасты Ғалымдар үйіндегі мемориалдық мұражайы. Қазақ КСР Министр Кеңесінің 1987 жылғы 14 тамыздағы қаулысына сай ұйымдастырылды. 1999 жылдың сәуір айында ашылды. Мұражайға арналған бөлмелер қабаттағы залды алып жатыр. Кеңестік Шығыс шыққан тұңғыш КСРО Ғылым Академиясының академигі Қаныш Сәтбаевтың өмірі мен қызметіне арналған мұражайдың материалдары былайша топтастырылған: '''Бірінші зал''' '''''I тақырып:''''' ''өмір жолының басталуы:'' *а) Туған жері, балалық шағы; *ә) Білімге баспалдақ; *б) Семей. Мұғалімдік семинария; *в) Ревком мүшесі. Халық судьясы; *г) Студенттік жылдар. Томск технология институты. '''''II тақырып:''''' «Жезқазған Қаныш Сәтбаевтың төл перзенті»; *а) Тарих беттері. *ә) Үлкен Жезқазған үшін күрес. *б) Қаныш Сәтбаев атындағы Жезқазған тау-кен металлургия комбинаты '''''III тақырып:''''' ''Ұлы Отан соғысы''. *а) Бәрі де майдан үшін, бәрі де жеңіс үшін. *ә) Жезді марганеці Оралдың қорғаныс зауыттарына. '''Екінші зал''' Қаныш Сәтбаев және Қазақстан ғылымы. Бұл залда Қаныш Имантайұлы Қазақ КСР Ғылым академиясын ұйымдастырушы әрі оның тұңғыш президенті. Ол ғылым мен өндірістің байланысы үшін талмай күресіп, ғалымдарды республиканың дамуына игі әсерін тигізетін өзекті шаруашылық және мәдени мәселелерге бағыттай отырды. Сәтбаев әсіресе, ғылыми кадрлар мәселесіне ерекше мән беріп, олардың өсуіне маңдай терін көп төккен. Залдың ортасында Сәтбаевтың мүсінші Хакімжан Есімханұлы Наурызбай жасаған кеуде мүсіні орын алған. Ал оған қарама-қарсы Қазақстанның пайдалы кен орындарының картасы. Академиктің геология саласына сіңірген еңбегін паш ететін материалдар да көптеп қойылған. Осы залда Қаныш Имантайұлы мемлекет және қоғам қайраткері ретінде де танылады. Ол КСРО Жоғарғы Кеңесі депутаттығына бірнеше рет сайланған. КОКП XX, XXI, XXII съездеріне делегат боп қатысты. '''Үшінші зал''' Сәтбаевтың президенттік бөлмесі. Мұнда оның 60-жылдары пайдаланған жұмыстық заттары бар. Қанекеңнің жобасына жасалған шкаф та осында тұр. '''Төртінші зал''' Сәтбаев өмірінің кезендері. *а) Сәтбаевтың мерейтойы. *ә) Сәтбаев *б) Аяулы азамат. *в) Сәтбаев туралы естеліктер. Ал қалған ғылыми бөлікте Сәтбаев құрған академияның бүгіні бейнеленген. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев‎ Санат:Геология Санат:Алматы мұражайлары +'''Ғылым алдыңғы шепте болсын''' Қаныш Сәтбаевтың мақаласы. 2007 жылы «Оңтүстік полиграфия» баспа үйінен шыққан шығармалар жинағының томына енген. «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінің 1962 жылғы маусымдағы санында басылған. Бұл мақаласында Кеңес өкіметінің еліміздегі халық ғылым мен мәдениетті шын мәнісінде аса күшті қарқынмен өркендетуді қамтамасыз етіп жатқаны, соның ішінде ғылымның металлогения және пайдалы қазбаларды болжау, жер астындағы кен жумыстарын түгел амальгамдық металлургия, циклоиды және гидрометаллург, процесстер, астрофизика, жемшөп лимфатикалық жүйенің физиологиясы, бруцеллез және басқа бағыттары жөнінен республикалық Ғылым Академиясы Одақта басты орындардың бірін алып отырғаны, ғылымның машиналық есептеу математикасы, ядролық спектроскопия, полимерлер химиясы, изотопты әдістерді қолданып, геологиялық формациялар мен кентасты кен орындарының нақтылы мезгілін анықтау, топырақтың эрозиясы, радиациялық медицина сияқты және басқа жаңа әрі маңызды бағыттары жөнінде зерттеулер жайлы жазылған. == Дереккөздер == Санат:Геология Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары +'''Футболдан Англия чемпионаты 2009/2010''' 1992 жылы құрылған Премьер-лигасы жоғарғы дивизионының 18 ұтыс ойыны болды. Турнирда 20 құрамалар ат салысты. Жүлдегер орнын Челси футбол клубы иеленді. Маусым 15 тамыз 2009 жылы басталып, мамыр 2010 жылы аяқталды. == Алдыңғы маусыммен салыстырғандағы өзгерістер == Орны Футбол лигасына шығып қалған клубтар '''18''' '''Ньюкасл Юнайтед''' '''19''' '''Мидлсбро''' '''20''' '''Вест Бромвич Альбион''' Орны өткен клубтар '''1''' Уондерерс''' '''2''' '''Бирмингем Сити''' '''3''' '''Бернли''' == Қатысушы клубтар == === Жарыстардың географиясы және клуб стадиондары === Клуб Қала Стадион Сыйымдылығы Арсенал Лондон Эмирейтс 60 355 Астон Вилла Бирмингем Вилла Парк 42 640 Бернли Бернли Терф Мур 22 546 Бирмингем Сити Бирмингем Сент-Эндрюс 30 009 Блэкберн Роверс Блэкберн Ивуд Парк 31 367 Болтон Уондерерс Болтон Рибок 28 723 Вест Хэм Юнайтед Лондон Болейн Граунд 35 303 Вулверхэмптон Уондерерс Вулвергемптон Молинью 29 303 Ливерпуль Ливерпуль Энфилд 45 362 Манчестер Сити Манчестер Сити оф Манчестер 47 726 Манчестер Юнайтед Манчестер Олд Траффорд 76 212 Портсмут Портсмут Фраттон Парк 20 688 Сандерленд Сандерленд Стэдиум оф Лайт 49 000 Сток Сити Сток-он-Трент Британия 28 383 Тоттенхэм Хотспур Лондон Уайт Харт Лейн 36 240 Уиган Атлетик Уиган Ди Дабл 25 135 Фулхэм Лондон Крейвен Коттедж 27 000 Халл Сити Кей Си 25 404 Челси Лондон Стэмфорд Бридж 42 055 Эвертон Ливерпуль Гудисон Парк 40 170 Стадиондар суреті 185px 185px 185px 185px 185px '''Эмирейтс, Лондон (Арсенал)''' '''Вилла Парк, Бирмингем (Астон Вилла)''' '''Сент-Эндрюс, Бирмингем (Бирмингем Сити)''' '''Терф Мур, Бернли (Бернли)''' '''Ивуд Парк, Блэкберн (Блэкберн Роверс)''' 185px 185px 185px 185px 185px '''Рибок, Болтон (Болтон Уондерерс)''' '''Болейн Граунд, Лондон (Вест Хэм Юнайтед)''' '''Молинью, Вулвергемптон (Вулверхэмптон Уондерерс)''' '''Энфилд, Ливерпуль (Ливерпуль)''' '''Сити оф Манчестер, Манчестер (Манчестер Сити)''' 185px 185px 185px 185px 185px '''Олд Траффорд, Манчестер (Манчестер Юнайтед)''' '''Фраттон Парк, Портсмут (Портсмут)''' '''Стэдиум оф Лайт, Сандерленд (Сандерленд)''' '''Британия, Сток-он-Трент (Сток Сити)''' '''Уайт Харт Лейн, Лондон (Тоттенхэм Хотспур)''' 185px 185px 185px 185px 185px '''Ди Дабл Ю, Уиган (Уиган Атлетик)''' '''Крейвен Коттедж, Лондон (Фулхэм)''' '''Кей Си, (Халл Сити)''' '''Стэмфорд Бридж, Лондон (Челси)''' '''Гудисон Парк, Ливерпуль (Эвертон)''' == Чемпионат көшбасылары == ImageSize width:959 height:80 PlotArea left:3 right:30 bottom:40 top:0 Period from:1 till:38.9 ScaleMajor unit:year increment:1 start:1 TimeAxis Colors id:Chelsea value:Blue id:ManUtd value:red id:Arsenal value:rgb(0.8, 0.1, 0.1) id:Tottenham value:White PlotData= bar:Position width:15 color:white align:center from:1 till:2 shift:(0,19) text:"АРС" color:Arsenal from:2 till:4 shift:(0,19) text:"ТОТ" color:Tottenham from:4 till:7 shift:(0,19) text:"Челси" color:Chelsea from:7 till:8 shift:(0,19) text:"МЮ" color:ManUtd from:8 till:9 shift:(0,19) text:"ЧЕЛ" color:Chelsea from:9 till:10 shift:(0,19) text:"МЮ" color:ManUtd from:10 till:30 shift:(0,19) text:"Челси" color:Chelsea from:30 till:33 shift:(0,19) text:"МЮ" color:ManUtd from:33 till:38.9 shift:(0,19) text:"Челси" color:Chelsea == Матчтар қорытындысы == == Маусым статистикасы == === Бомбардирлер === Орын Ойыншы Клуб Голдар Дидье Дрогба Челси 29 Уэйн Руни Манчестер Юнайтед 26 Даррен Бент Сандерленд 24 Карлос Тевес Манчестер Сити 23 Фрэнк Лэмпард Челси 22 Джермейн Дефо Тоттенхэм Хотспур 18 Фернандо Торрес Ливерпуль 18 Сеск Фабрегас Арсенал 15 Эммануэль Адебайор Манчестер Сити 14 10 Луи Саа Эвертон 13 Габрэиль Агбонлахор Астон Вилла 13 === Голдық доп шығару === Орын Ойыншы Клуб Фрэнк Лэмпард Челси 17 Сеск Фабрегас Арсенал 15 Дидье Дрогба Челси 13 Джеймс Милнер Астон Вилла 12 Райан Гиггз Манчестер Юнайтед 11 Крейг Беллами Манчестер Сити 10 Эшли Янг Астон Вилла Луиш Нани Манчестер Юнайтед 10 Николя Анелька Челси 10 10 Аарон Леннон Тоттенхэм Хотспур Антонио Валенсия Манчестер Юнайтед Мэтью Этерингтон Сток Сити Лейтон Бейнс Эвертон == Айлық жүлделер == Ай Ай жаттықтырушысы Ай ойыншысы Жаттықтырушы Клуб Ойыншы Клуб Тамыз 2009 Гарри Реднапп Тоттенхэм Хотспур Джермейн Дефо Тоттенхэм Хотспур Қыркүйек 2009 Алекс Фергюсон Манчестер Юнайтед Фернандо Торрес Ливерпуль Қазан 2009 Рой Ходжсон Фулхэм Робин ван Перси Арсенал Қараша 2009 Карло Анчелотти Челси Джимми Буллард Халл Сити Желтоқсан 2009 Алекс Маклиш Бирмингем Сити Карлос Тевес Манчестер Сити Қаңтар 2010 Дэвид Мойес Эвертон Уэйн Руни Манчестер Юнайтед Ақпан 2010 Рой Ходжсон Фулхэм Марк Шварцер Фулхэм Наурыз 2010 Дэвид Мойес Эвертон Флоран Малуда Челси Сәуір 2010 Мартин О'Нил Астон Вилла Гарет Бэйл Тоттенхэм Хотспур == Жылдық жүлделер == === нұсқасы бойынша жыл ойыншысы === Футболистер нұсқасы бойынша жылдың таңдаулы ойыншысы жүлдесін «Манчестер Юнайтед» шабуылшысы Уэйн Руни иеленді. === нұсқасы бойынша «Жыл командасы» === 175px нұсқасы бойынша «Жыл командасы» Қақпашы: Джо Харт (Бирмингем Патрис Эвра (Манчестер Юнайтед), Бранислав Иванович (Челси), Томас Вермален (Арсенал), Ричард Данн (Астон Вилла)Жартылай қорғаушылар: Джеймс Милнер (Астон Вилла), Антонио Валенсия (Манчестер Юнайтед), Сеск Фабрегас (Арсенал), Даррен Флетчер (Манчестер Уэйн Руни (Манчестер Юнайтед), Дидье Дрогба (Челси). ==== Barclays Премьер-лигасы маусымының үздік ойыншы жүлдесі ==== Barclays Премьер-лигасы маусымының үздік ойыншысы жүлдесін «Манчестер Юнайтед» шабуылшысы Уэйн Руни иеленді. ==== Премьер-лига маусымының үздік жаттықтырушы жүлдесі ==== Премьер-лига маусымының үздік жаттықтырушы жүлдесін «Тоттенхэм» клубын Чемпиондар лигасының жеткізген жаттықтырушысы Гарри Реднапп иеленді. ==== Barclays алтын бутсасы ==== Жүлдені Премьер-лигада 29 доп соққан, «Челси» шабуылшысы Дидье Дрогба иеленді. Бұл мансабындағы оның екінші жүлдесі болды. ==== Barclays алтын қолбағы ==== Barclays алтын қолбағын 2009/10 маусымында, 17 матчта қақпасына гол кіргізбеген, «Челси» қақпашысы Петр Чех иеленді. «Ливерпуль» қақпашысы Пепе Рейна да маусымда 17 матчта қақпасына гол кіргізбеген, бірақ жүлдені алған Чех болғаны, өйткені Чехтің өткiзген ойынындағы гол өткізбеген матчтарының ортақ көрсетк��ші Рейнаға қарағанда жоғарырақ болды. ==== Barclays Премьер-лигасы Fair Play жүлдесі ==== Fair Play жүлдесін «Арсенал» иеленді. ==== Barclays ерекше табыстар жүлдесі ==== Barclays ерекше табыстар жүлдесін, Премьер-лигада 103 гол соққаны үшін, «Челси» футбол клубы иеленді. == Дереккөздер == Санат:Ағылшын маусымдары Санат:2009 жылғы футбол Санат:2010 жылғы футбол +'''Футболдан Англия чемпионаты 2008/2009''' 1992 жылы құрылған Премьер-лигасы жоғарғы дивизионының 17 ұтыс ойыны болды. Маусым 16 тамыз 2008 жылы басталып, 24 мамыр 2009 жылы аяқталды. Жүлдегер лауазымын «Манчестер Юнайтед» клубы қорғады. Дивизионды «Вест Бромвич Альбион», «Сток Сити» және «Халл Сити» клубтары толықтырды. 16 мамыр 2009 жылы Премьер-лига маусымының жүлдегері анықталды. Премьер-лиганы 11 рет және 18 Англия чемпиондары Манчестер Юнайтед болды. Премьер-лигадан ресми түрде бірінші болып, 17 мамырда «Ливерпулдан» 0:2 ұпаймен жеңіліс тапқан, «Вест Бромвич Альбион» шығып қалды. Сонымен қатар Премьер-лигадан «Мидлсбро» және «Ньюкасл Юнайтед» клубтары шығып қалды. == Алдыңғы маусыммен салыстырғандағы өзгерістер == Орны Футбол лигасына шығып қалған клубтар '''18''' '''Рединг''' '''19''' '''Бирмингем Сити''' '''20''' '''Дерби Каунти''' Орны өткен клубтар '''1''' '''Вест Бромвич Альбион''' '''2''' '''Сток Сити''' '''3''' '''Халл Сити''' === Жарыстардың географиясы және клуб стадиондары === Клуб Қала Стадион Сыйымдылығы Арсенал Лондон Эмирейтс 60 355 Астон Вилла Бирмингем Вилла Парк 42 640 Блэкберн Роверс Блэкберн Ивуд Парк 31 367 Болтон Уондерерс Болтон Рибок 28 723 Вест Бромвич Альбион Уэст-Бромидж Хоторнс 28 003 Вест Хэм Юнайтед Лондон Аптон Парк 35 303 Ливерпуль Ливерпуль Энфилд Роуд 45 522 Манчестер Сити Манчестер Сити оф Манчестер 47 726 Манчестер Юнайтед Манчестер Олд Траффорд 76 212 Мидлсбро Мидлсбро Риверсайд 35 049 Ньюкасл Юнайтед Сент-Джеймс Парк 52 387 Портсмут Портсмут Фраттон Парк 20 688 Сандерленд Сандерленд Стэдиум оф Лайт 48 707 Сток Сити Сток-он-Трент Британия 28 383 Тоттенхэм Хотспур Лондон Уайт Харт Лейн 36 240 Уиган Атлетик Уиган Джей Джей Би 25 138 Фулхэм Лондон Крэйвен Коттедж 30 500 Халл Сити Кингстон Коммьюникейшн 25 404 Челси Лондон Стэмфорд Бридж 42 055 Эвертон Ливерпуль Гудисон Парк 40 569 Стадиондар суреті 185px 185px 185px 185px 185px '''Эмирейтс, Лондон (Арсенал)''' '''Вилла Парк, Бирмингем (Астон Вилла)''' '''Ивуд Парк, Блэкберн (Блэкберн Роверс)''' '''Рибок, Болтон (Болтон Уондерерс)''' '''Хоторнс, Уэст-Бромидж (Вест Бромвич Альбион)''' 185px 185px 185px 185px 185px '''Аптон Парк, Лондон (Вест Хэм Юнайтед)''' '''Энфилд Роуд, Ливерпуль (Ливерпуль)''' '''Сити оф Манчестер, Манчестер (Манчестер Сити)''' '''Олд Траффорд, Манчестер (Манчестер Юнайтед)''' '''Риверсайд, Мидлсбро (Мидлсбро) ''' 185px 185px 185px 185px 185px '''Сент-Джеймс Парк, (Ньюкасл Юнайтед)''' '''Фраттон Парк, Портсмут (Портсмут)''' '''Стэдиум оф Лайт, Сандерленд (Сандерленд)''' '''Британия, Сток-он-Трент (Сток Сити)''' '''Уайт Харт Лейн, Лондон (Тоттенхэм Хотспур)''' 185px 185px 185px 185px 185px '''Ди Дабл Ю, Уиган (Уиган Атлетик)''' '''Крейвен ��оттедж, Лондон (Фулхэм)''' '''Кей Си, (Халл Сити)''' '''Стэмфорд Бридж, Лондон (Челси)''' '''Гудисон Парк, Ливерпуль (Эвертон)''' == Чемпионат көшбасылары == ImageSize width:959 height:80 PlotArea left:3 right:30 bottom:40 top:0 Period from:1 till:38.9 ScaleMajor unit:year increment:1 start:1 TimeAxis Colors id:Chelsea value:Blue id:ManUtd value:red id:Arsenal value:rgb(0.8, 0.1, 0.1) id:Liverpool value:rgb(0.7, 0.1, 0.1) PlotData= bar:Position width:15 color:white align:center from:1 till:5 shift:(0,19) text:"Челси" color:Chelsea from:5 till:6 shift:(0,19) text:"АРС" color:Arsenal from:6 till:9 shift:(0,19) text:"Челси" color:Chelsea from:9 till:11 shift:(0,19) text:"ЛИВ" color:Liverpool from:11 till:15 shift:(0,19) text:"Челси" color:Chelsea from:15 till:21 shift:(0,19) color:Liverpool from:21 till:38.9 shift:(0,19) text:"Манчестер Юнайтед" color:ManUtd == Матчтар қорытындысы == == Мергендер == Орын Ойыншы Клуб Голдар Ойындар Николя Анелька Челси 19 37 Криштиану Роналду Манчестер Юнайтед 18(4) 33 Стивен Джеррард Ливерпуль 16(4) 31 Фернандо Торрес Ливерпуль 14 24 Робиньо Манчестер Сити 14(1) 31 Уэйн Руни Манчестер Юнайтед 12 30 7-8 Дирк Кёйт Ливерпуль 12 38 Кевин Дейвис Болтон Уондерерс Даррен Бент Тоттенхэм Хотспур 12(1) 33 10 Фрэнк Лэмпард Челси 12(2) 37 == Дереккөздер == Санат:Ағылшын маусымдары Санат:2008 жылғы футбол Санат:2009 жылғы футбол +'''Кеңсай зираты''' Алматы қаласында орналасқан қоғам қайраткерлері мен танымал тұлғаларды жерлеуге арналған мұсылман зираты. Танымал тұлғалардың пантеонына айналған Кеңсей зираты Алматы қаласының шығыс бөлігіндегі беткейде, Базарбаев пен Орманов көшелерінің өткелінде орналасқан. Кеңсай-1 және Кеңсай-2 болып екіге бөлінеді. == Тарихы == Қорым XIX ғасырда пайда болды. == Жерленгендер == == Галерея == Ghabiden Mustafin.jpg Qassym Qaysenov.jpg Raqymjan Khamit Yerghaliev2.jpg Ghabit Musirepov1.jpg Berdibek Zeinolla Qabdolov and Saule Qabdolova.jpg Shamshi Malik Ghabdullin.jpg Sabira Maiqanova.jpg Juban == Дереккөздер == Санат:Алматы зираттары Санат:Кеңсай зиратында жерленгендер +==Географиялық жайлау== Павлодар облысы Қазақстан Республикасының солтүстік-шығыс бөлігінде Құлынды, Ертіс өңірі жазықтары мен Барабин ойпатының шегінде орналасқан. 15.01.1938 жылы құрылған. Облыс аумағы 127,5 мың км². солтүстігінде, мен шығысында РФ Омбы, Новосибирь облыстарымен, Алтай өлкесімен және Солтүстік Қазақстан облысымен, батысында, оңтүстігі мен Ақмола, Қарағанды және Шығыс Қазақстан облыстарымен шектеседі. Облыс аумағында қала, қала типтес поселке бар. Әкімшілік орталығы Павлодар қаласы. ===Жер бедері және гидрологиясы=== Аумақ жерінің беті бір текті емес, себебі екі облысты Батыс Сібір ойпаты мен Сарыарқаны қамтыған. Павлодар облысының аумағы геологиялық жағынан палеозой дәуірінен бұрын басталып, осы кезге шейін жалғасып келе жатқан шөгінді, магматикалық және метаморфиялық генезисінен құралған Батыс Сібір тақтасының оңтүстікке және Сарыарқаның солтүстік-шығыс бөлігіне кіреді. Батыс Сібір тақтасының ірге тасы Қазақ қалқасынан басталып, мезозой мен кайнозой түзілімдерінің астына тез батып, Қазақстанның солтүстік шекарасында тыстың қуаты 2500-300 м. құрайды. тыстардың негізіне триас шөгінді жатады. Үстіндегі континентальды шөгінділер жоғары, орта-жоғары триас, төмендегісі юра жүйесіне кіреді. Қызыл-қоңыр және жасыл-сұр құм-тастардың, қара сазтастар мен құмайтастардың, қоңыр көмірдің жалпы қуаты 900-1500 м-ге дейін. Павлодар қаласының аумағында юра шөгінділері аймағы шаршы километр болатын жеке мульдалар, грабендер, синклиндер құрайды. Бор жүйесі кезінде аумақ шөгір, оған теңіз трангрессия жолағы жақындаған. Тау жыныстарының арасында жағалау маңы аймақтарында құм шөгінділері, көбіне глауконитпен, барынша терең тұстарында әктасты балшықтар, әксаздар, құмайтастар басым. Теңіз фаунасының мол шөгінділері кездеседі. Төрттік түзілімдер Ертіс өңірінде байқалады, ойыстарда олардың қуаты 200 м-ден асады. Сары-бурыл және бурыл-сұр құмайтасты балшықтар мен карбонатты қосындылармен балшықты құмайтастар, қоңыр саздақтар кең дамыған. Қазақ қалқанын жоғары триасты түзілімдерден құралған мульдар мен орналасқан герцендік іргетастың ауқымды көтерілуі мен неогендік және төрртік түзілімдер жатқан жазық аудандар, сондай-ақ неогенді және ширек түзілімдерге толы кең алқаптар құрайды. Оларды кей жерлерінде биік емес тау тізбегі, ұсақ шоқырлар мен аласа таулар түріндегі кездесетін көне тау жыныстары бөліп тұр. Палеозойдың баяғы мезозойдан басында Павлодар облысының аумағында геосинклинді дамытудың ұсақ кезеңі аяқталды. Жер қыртысының өзгеруінің қатпарлықтың, магнетизмнің, үрдістердің нәтижесінде жаңа (эпицерциндік) Батыс Сібір платформасы пайда болды. Павлодар облысына жататын барлық аумақ триастың басында құрғап бітті. Теңіз бассейндері тартылып, герциндік тау ғимараттарының пенепленденуіне қарай туған денудациялы жазық түріне енді. Жас платформаның геологиялық дамуын үш кезеңге бөлуге болады. Трас пен юраны қамтитын ерте кезең қозғалмады, алайда платформалы тектоникалық режимді боды. Бұл шағын аймақты ойыстардың пайда болу кезеңі, денудациясы кезінде дөрекі уатылатын шөгінділер конгломераттар мен құмтастар жинақталды. Юрада теңіз трансгрессиясы Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігін қамтыды, Қазақ қалқаны пайда бола бастады. Екінші кезең мел мен палеоген теңіздің трансгрессиясы тән жаңа платформаның ең жоғары тұрақтану уақыты. Осы кезеңнің шөгінділерін шойылудың, мору қыртысының өнімі ақ кварцты құмдар, ақ, көк, қызыл түсті және шұбар балшықтар тән. Палеогеннің соңы, неоген және төрттік уақыт тектонды қозғалыстардың жандануымен белгілі. Облыс рельефінің негізгі түссызығы климаттың өзгеруімен, тектондық қозғалыстармен және Батыс Сібірдің мұздануымен байланысты аккумуляциялық үрдістердің ықпалымен төрттік уақытта пайда болды. Су тасқындары мен желдің аккумуляциялық қызметі жер бетінің құрылуында басты роль атқарды. Павлодар облысының жер беті оңтүстіктен солтүстікке қарай еңіс келеді, теңіз деңгейінен максималды шамасы облыс бойынша оңтүстікке, 350, солтүстікке 100 м, Павлодар қаласында 140-145 метрден аспайды. Облы�� аумағының қарай аумағын Ертіс өзенінің кең аңғары кесіп өтеді. Аумақтың сол жағалау бөлігі Ертіс-Есім, оң жағалауы Ертіс-Обь өзенаралық бассейніне жатады. Павлодар қаласынан Омбы қаласына дейін шығыс жағынан Құлынды жазығына, ағыстың төменгі жағында Барабин ойпатына жалғасатын жон жатыр. Құлынды жазығы Сібірдің оңтүстік батысына Ертіс пен Обь өзенаралығында. Жазықтың солтүстік және шығыс бөліктері Ресейдің (Алтай өлкесінің) аумағында. Тек батыс және оңтүстік шеті Қазақстанның (Павлодар мен Шығыс Қазақстан облысы) шегіне кіреді. Құлынды жазығы абсолютті биіктігі 130-200 м. ойпақты жазық. Үстіңгі 15-20 метрі графий мен мамбатас араласқан төменгі орта аллювий құмдары. Жаппай өңірлік сутірек болып табылатын неоген балшықтары төселген. Жазық жақсы құрғаған. Ауа райы континенттік. ===Климаты=== Орташа температура қаңтарда шамамен -18°С, шілдеде шамамен +21°С. жылдық жауын-шашын саны 240-260 мм. Ылғалдық коэффициенті 0,4-0,5-тен аспайды. Жері қара сарғылт саз балшықты. Қарағайлы алқаптың жері шылады, алтын түстес құмды. Орман жердің құнарлығын қорғайды. Обь пен Ертіс өзен аралығы Барабин ойпатын алып жатыр. Ойпаттың көп бөлігі Ресей аумағында. Қазақстан шегінді Павлодар облысының солтүстік-шығыс бөлігінде ғана. Барабин ойпаты палеозой іргетасы 2500-300 м-ге дейінгі тереңдікте жатқан Ертіс синеклизіне оңтайланған. Тас кендері кайнозойдың аллювийлі, флювиогляциалды және өзен-аллювийлі құм басшықты түзілімдермен көмкерілген. Төрттік түзілімдердің құмды-балшықты қалыңдығы 5-12 м. Барабин ойпатының жалпақ толқынды рельефі таяз көл-көлтабанды ойпаттармен, көне суағарлардың сирек қолаттарымен және созылған жалдар жүйесімен күрделенеді. Жалдардың биіктігі 5-8 м. шегінде. Барабин ойпатының абсолютті биіктігі 100-120 м., шығысқа қарай көтеріледі. Ауа райы континентті. Орташа температура қаңтарда -19-20°С, шілдеде +19-20°С, жауынның жылдық саны 300 мм. Ылғалдық коэффициенті 0,5-0,6. Жалдар арасындағы қолаттар мен батпақ пен көлдер көп. Барабин ойпатына түрлі шөпті-селеулі далалармен, дала жайылымдарымен және ойпатты батпақтармен аралас келетін шоқ қайыңдар тән, сор мен мибатпақтар көп. Аумақтың Барабин бөлігі табиғи жайылым мен шабындық ретінде пайдаланылады. Ертіс-Есім өзенаралығында Қазақстан (Павлодар, Шығыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан облысы) мен Ресейдің (Омбы, Түмен облысы) аумағын қамтитын сатылы жазық. Жазықтықтың абсолютті биіктігі оңтүстік-батыс шетінен Ертіс өзенінің аңғарына қарай және ағыстың төменгі бағытында 200 м-ден 110-120 м-ге дейін төмендейді. Ертіс өңірі жазығы Батыс Сібір эпигерцинді платформасының синеклизіне сәйкес келеді. Қатпарлы палеозой іргетасы 1000-1300 м-ден асатын тереңдікке түсіп, түзілмелі мықты қабатымен жабылған. Шөгінді тыстың жоғарғы беті көне және қазіргі Ертіс террасаларының сериясын жасақтайтын құмды және құмды-гравийлі төрттік аллювийден құрал��ан. Ертіс өңірі жазығына жағалық шағыл тасты қырқалар мен тұйық қазаншұңқырлар жүйесі тән. Ауа райы континентті. Орташа температура қаңтарда шамамен -18°С, шілдеде +21+22°С. жауын-шашынның жылдық саны солтүстікте 270 мм, оңтүстікте 220-230 мм. Ылғалдық коэффициенті солтүстікте 0,5-тен 0,55-ке, оңтүстікте 0,35-тен 0,4-ке дейін азаяды. Өзен жүйесі нашар дамыған, таяз тілінген, өзендер аралығында көлдер көп. Жалғыз ірі өзен Ертіс. Ірі көлдер Жалаулы, Шүрексор, Маралды тұзды болып келеді. Ертіс өңірінде жалпақ толқынды көне аллювий жазықтарының құмды-дала ландшафтары басым. Ертіс өңір жазығының құмды далаларының елеулі бөлігі жыртылған. Жайылымдық ресурстарға бай. Өзен жайылмаларында ең бағалы жем-азық шабындықтары. Облыстың солтүстік шығысында протерозой тау жыныстарынан қаланған ұсақ шоқырлар орналасқан. Жазық шоқырларының абсолютті белгісі теңіз деңгейінен 30-50 м. аралығында. Шоқы баурайлары жайпақ, иілген және дөңесті-ойысты. Сондай-ақ Павлодар облысының аумағында Баянауыл массиві орналасқан. Бұл абсолютті белгілері 500-ден 1026 метрге дейінгі, қалың протерозой жыныстарынан, негізінен метаморфа тау жыныстарынан қаланған аласа таулар. Әкімшілік жағынан тау рельефі Баянауыл, Май аудандарына, Екібастұз ауданының ауылдық аймағына кіреді. Бұл аудандардағы таулар Сарыарқаның шеті болып табылады. Таулардың пайда болуы млн. жылдан көп бұрын балқыған магманың жерге енуімен байланысты. Бұзылудың салдарынан абсолютті биіктігі жағынан аласа таулар әртүрлі пошымда. Облыстың ең оңтүстігінде Қызылтау тауы орналасқан, шыңдарының бірі Әулие (1055 м) Павлодар облысының ең биік нүктесі болып (764 м), Қойтас (789 м), Жуантөбе (703 м), Найзақара (719 м) жеке шоқылар. Қызылтауда ірі Қызылтау зоологиялық қорығы орналасқан. Қызылтаудан солтүстікке қарай Мысықбай (471 м), Қамбаба (452 м), Сарыжал (441 м), Бүркітті (506 м), қарай Жемтау (959 м), батысында Гүлсары орналасты. Май ауданының таулары: Қалмаққырған (547 м) (таудың атауы тарихи оқиғалармен байланысты), Қызыладыр (296 м), Балақайыңды (353 м), Теміртау (270 м) және басқалары. Екібастұз қаласының ауылдық аймағында: Балаарқалық (437 м), Байахмет (339 м), Бараншоқы (470 м), Бозбел (374 м), Жаман-Бөкенбай (486 м), Көктөбе (480 м), Мұзбел (475 м) және басқа таулар. ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті +'''Баянауыл ауданы.''' Баянауыл ауданының орталығында Баянауыл таулары орналасқан. Баянауыл тауларының ең биік нүктесі Ақбет тауы (1026 м). Павлодар облысы Азия материгінің ортасында орналасқан, арктикалық, қоңыржай және тропикалық ендіктің ауа массасына ашық, сондықтан өңірдің ауа-райы континенттік, көктемгі-жазғы кезеңде құрғақ, жазы ыстық, қысы аязды, атмосфералық жауын-шашын мөлшері әр жылда әр қилы, жыл бойының көп бөлігінде жел соғып тұрады. Табиғат ауа жағдайы бойынша облыстың бір бөлігі шөл далалы және таулы орманды дала аймағында, негізгі бөлігі дала ��ймағы мен оның қоңыр салқын қуаң дала мен қуаң далалы аймақта жатыр. Барлық жерде ең жылы ай шілде (+20+22°С), ең аязды ай қаңтар (-17-20°С). қар орташа 150-160 күн жатады. Қалыңдығы 25 см-ге дейін жетеді. Жең тоңының тереңдігі облыстың орталық бөлігінде 95, оңтүстігінде 115 см. Қар солтүстіктен оңтүстікке қарай жұқара түседі. Облыстың әр түрлі пункттерінде жылдар бойынша қар қоры вариацияларының коэффициенті 0,3-0,5. Күн радиациясының жерінен ауаның күндізгі температурасы көлден төмен болғанда да қардың беті ериді. Көп жағдайларда алғашқы күзгі үсіктер қыркүйектің ортасы мен соңында, ал соңғы көктемгі үсіктер мамырдың ортасы мен аяғында байқалады. Аяусыз кезеңі мамырдан қыркүйеккке дейін тұтас алғанда орташа 110-135 күнге созылады. Атмосфералық жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері қоңыржай-қуаң дала аймағында 300 мм шамасында, қуаң далада 200-250 мм., шөл далалы аймақта 200 мм-ден аз, таулы орманды далалы аймақта 350 мм шамасында. Жазда ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 8-10%-дан 40-48%-ға дейін (13 сағат). Рельефтің салыстырмалы жазық болуы, аймақтықтың түрлі ауа массаларының кіруінен қорғалмауы жел әрекетіне қолайлы. Ауа-райының желді болуы үйреншікті құбылыс. Орталық бөліктің (Павлодар, Шарбақты) ауа-райының 95%-ы осындай да, 5-6%-ы ыстық. Желдің жылдамдығы 4-5м/сек, жазық желдерде 3,5-5,6 м-сек, Баянауыл тауларында 2,7-3,9 м-сек. Жел оңтүстік-батыс бағытта көп соғады. Қыс кезінде жел көтеріліп, боран мен бұрқасынға айналады. Көктемде оңтүстік-батыс және батыс бағытта күшті аңызақ желдер соғып, жердің беткі топырағын құрғатып, шаңды боран тудырады. Павлодар облысының аумағында орташа жылдық қысым 1005,8 мб. Көктем-қыс айларында атмосфералық қысым едәуір көтеріліп, ақпанда максимумына (1029,6 мб) жетеді. Көктемде қысым төмендеп, шілдеде минимумына түседі (994,5 мб). Метеорологиялық элементтердің көп жылғы өзгерістерін талдау олардың көлемдер мен аудан бойынша таралуының арасында тәуелділік бар екенін көрсетті. Барлық факторлардың көлемінің жалпы өзгеруі (өсуі немесе кемуі) солтүстіктен оңтүстікке қарай жүріп, табғи тарихи аймақтармен сай келеді. Ертіс өзенінің негізгі арнасында ірі қоймасы Өскемен, Бұқтармы және шульба су қоймасы мен суының күші 40 м., 1953 жылдан бері Алтай энергожүйесінің құрамында пайдаланылып келе жатқан Өскемен ГЭС-і орналасқан. Павлодар облысының аумағында Бұқтарма мен Шульба ГЭС-і су ресурстарын басқарудың ең маңыздылары болып табылады. Бұқтарма ГЭС-і Шығыс Қазақстан облысының шегінде орналасып, арна және көл (Зайсан көлі) бөліктерінен тұрады. Бұқтарма ГЭС-інің алғашқы агрегаттары 1960 жылы пайдалануға берілген. Бөгетпен жасалған су көтерілімі (67 м) Зайсан көліне жайылып, оның табиғи деңгейін м-ге жабады. Су қоймасының аумағы 5490 км², соның ішінде Зайсан көлі 3750 км². тораптың орналасқан жері Серебрянск қаласы. Бұқтарма ГЭС су қоймасының ықпал қашықтығы Ертіс өзенінің төменгі ағысымен 1500 км-ге дейін жайылады. Шульба су қоймасы кешенді пайдаланылатын маусымдық реттелуші арналық су қоймасы болып табылады, Шығыс Қазақстан облысының аумағында орналасқан. Су қоймасы бөгетінің тұстамасы Баженово селосынан км жоғары орналасқан. Шульба су қоймасы Ертіс өзенінің көктемгі су жайылымы кезінде басты роль атқарады. 3500 м³/сек-ке тең өткізім шығыны Ульба-Уба өзендерінің Бұқтарма-Шульба учаскелеріндегі салаларынан құралған. 1971 жылы ТМД-да су шаруашылығы маңызындағы аса ірі гидротехникалық құрылыстардың бірі өткізгіш қабілеті жылына шамамен 2,0 км3 Ертіс-Қарағанды суландыру каналы ашылды. Канал Павлодар қаласынан Ертіс бойымен жоғары Ақсу қаласында басталады. Судың сутартқысы Ертістің саласы Белаая өзенінен келеді. Каналдың жалпы ұзындығы Ертіс өзенінен Қарағанды қаласына дейін оңтүстік-батыс бағытта 500 км шамасында, ені түбі бойынша м., айдыны бойынша 40 м. Бас бөлігінде су шығыны м³/сек. Каналда су шығыны су кезеңде 45 м³/сек-тен вегетациалық кезеңде 95 м³/сек аралығында. Ертіс өзені Бұқтарма ГЭС тұстамасында 73 сутартқысы және лықсыма канал тіркелген, бұлар Ертістің ағынына елеулі әсерін тигізеді (сутартқысының орташа жылдық мәні 3,15-3,62 км3). Ертіс өзені Павлодар қаласының учаскесінде су тұтынудың орташа жылдық мөлшері 9,0-9,4 алып тастағанда жалпы Ертіс өзені бассейнінде тұтыну 4,40 км3-ге жетеді. ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Санат:Павлодар облысының табиғаты +Солтүстік Мұзды мұхит пен ішкі су ағарлар бассейініне жетеді. Өзендер жүйесінің жиілігі табиғат жағдайларына, рельефке, ауа райына, өсімдіктерге қатысты. Ертіс өзені Павлодар облысының басты су артериясы болып табылады. Өзен Қытайдан, Моңғол Алатауы тауының мұздығынан басталып солтүстік батыс бағытында ағып, Қытай мен Қазақстанның арасындағы мемлекеттік шекараны қиып өтіп, Зайсан көліне құяды. Зайсан көлінен кейін Ертіс өзені Алтай тауының батыс беткейі мен Батыс Сібір ойпаты арқылы солтүстікке қарай ағады, одан әрі Шығыс Қазақстан және Павлодар облыстары арқылы Р. Ф. аумағына еніп, Ханты-Мансий қаласының маңында Обь өзеніне қосылады. Павлодар облысы аумағында ұзындығы 720 км (2761-сағадан 2041-сағаға дейін) орта ағысы орналасқан. Судың жиналуы облыс шегіне кіргенде (50°36´ с.ш., 75°02´ в.д.) 276200 км², ҚР мен РФ шекараларының тоғысқан тұсында (55°48´ с.ш., 75°02´ в.д.) 591100 км². Өзеннің ағысы біркелкі, 0,0006% еңісте орташа жылдамдығы 1,2 м/сек. Ертіс өзені әр түрлі көздерден, жоғарғы тұсында мұздықтан толығып отырады. Өзеннің ені 350 м., орташа тереңдігі 2-4 м. Тармақтары, салалары, арналары Белая, Окуневка, Зубатка, Орловка, Усолка және т.б. Суы тұщы. Павлодар облысының көлемі жағынан екінші өзені Шідерті. Өзен Қарағанды облысының аумағынан басталып, Павлодар облысының ойпаттарында ағып, Шығанақ өзеніне құяды. Үшінші өзен Шідерті, ол Ақмола облысының шегінде басталып, Павлодар және Қарағанды облыстары арқылы ағып, Әулиекөл көліне құяды. ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті +Павлодар облысының аумағында 1200-дей кіші және орташа көлдер бар. Көпшілігі дөңгелек бейнелі таяз ойпаңды, ащы сулы, тұз тұнбалы, тұщы сулысы 90-нан астам. Бір жерде суының құрамы (хлорлы, магнезиалды, сульфатты) әртүрлі көлдер кездеседі, бұл тау жыныстарының құрамы, сапасы әрқилы грунт суларының бөлінуіне байланысты. Көп көлдер жазда құрғап, сор батпаққа айналады. Мұндай көлдер, әдетте, терең болмайды, 1-1,5 м-ге жететіні сирек. Көбінің тереңдігі 40-50 см, қар суымен толығатын шағын көлдер. Атмосфералық, сондай-ақ грунт сулармен толығатын шалқар да терең көлдердің айдынында тұзды су ұзақ сақталады. Мысалы, Қызылқақ, Жалаулы, Үлкен және Кіші Әжболат, Үлкен және кіші Қалқаман, Үлкен және Кіші Таболжан, Шүрексор, Қарасор, Құдайкөл, Светлица және т.б. Су режимі тұрақсыз, көлде су деңгейі сәл өзгерсе, не тартылады, не керісінше, асып төгіледі. Негізі тектоникалық тұщы көлдер қызықты. Жасыбай, Торайғыр, Сабындыкөл демалыс аймағында. Тұзды көлдер шаруашылықта кеңінен пайдаланылады, кейбіреулерінен ас тұзы өндіріледі. Мойылды көлінің балшығы емге қолданылады. ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті санат:Павлодар облысы көлдері +'''Сәуірдің 26''' Григориан күнтізбесінде жылдың 116-шы күні (кібісе жылдарда 117-ші). Жылдың аяғына 249 күн қалады. == Халықаралық және әлемдік күндер мен даталар == Халықаралық интелектуалдық меншік күні == Мерекелер == Армения, Шекарашы күні. Ресей: ** Марий Эл Ұлттық батыр күні. ** Татарстан Ана тілі күні. Танзания Бірігу күні. == Оқиғалар == 1607 Генри мүйісінде (Вирджиния) Америкадағы алғашқы ағылшын қоныстанушылары аяқ басты. 1920 Хорезм Халық Кеңес Республикасы жарияланды. 1964 Танганьика мен Занзибар Танзания Республикасына бірікті. 1966 Ташкенттегі баллдық жер сілкінісі 1986 Чернобыль АЭС-дағы апат == Туғандар == 26 сәуір қазақ әдебиетінің алып тұлғасы, мемлекет және қоғам қайраткері, шығармалары дүниежүзінің 40-тан астам тіліне аударылған, қазақ әдебиеті тарихында теңдесі жоқ ұлы жазушы Сәбит Мұқанұлының туған күні. == Қайтыс болғандар == == Дереккөздер == == Сыртқы сілтемелер == Санат:26 сәуір +'''Тургайская новь''' газет, Қазақстан Коммунистік Партиясы Торғай облысы Арқалық қалалық кадеттері мен еңбекшілер депутаттары облысы кеңесінің органы. 1970 жылы Қазақ КСР-і құрамында жаңадан Торғай облысының құрылуына байланысты Арқалық ауданы газетінің негізінде құрылған. 1971 жылы 15 қаңтардан алғашқыда екі бет болып аптасына рет, кейін төрт бет болып аптасына рет шыға бастады. 1997 жылы мамырда Торғай облысының таратылуына байланысты “Тургайская новь” өз жұмысын тоқтатты. ==Сілтеме == Санат:Қостанай облысы газеттері Санат:Орыс тілді газеттер +Облыс аумағында пайдалану қоры тәулігіне 38165 мың м3/тәулік 11 жер асты су көзі табылды, соның ішінде сумен жабдықтауға, 1-жер суаруға, 1-кешенді шаруашылық-ауыз сумен жабдықтауға (353,5 м3/тәулік), 1-жер суаруға (498,2 м3/тәулік), 1-кешенді шаруашылық-ауыз сумен жабдықтауға және жер суаруға (2964,8 м3/тәулік) жарамды. Қазір су көзінен 118,5 м3/тәулік жер асты суы алынады, бұл бекітілген қордың 3,1%-ы. Павлодар облысының тұщы жер асты суларының негізгі пайдалану қорлары Ертіс артезиан бассейінінің кезең-кезеңмен орналасқан су жеткізуші горизонтына бейімделген. Сенімді қорғалған, экологиялық таза және химиялық құрамы жағынан барынша қолайлы тұщы жер асты суларының жалпы минералдануы 0,4-0,5 г/дм3. бұл жағынан Лебяжі мен Шарбақты аудандары барынша перспективалы. Ерекше компоненттері мен қасиеттері жоқ, г/дм3-ге дейін минералданған, құрамы күрделі емдік-ауыз су шипа ретінде ішуге, өндіріс қажеттеріне жарамды. Ақсу, Павлодар қалаларының, Ертіс, Железинка, Павлодар, Қашыр аудандарының жерлеріне зерттеу жүргізіліп, емдік және асханалық минералды сулардың көзі табылды. г/дм3-ге дейін жалпы минералданған, құрамындағы 100 мг/дм3-ге дейін бром мен мг/дм3 иод бар бромды, иод-бромды минералды сулар жайылған. Су сыртқы дәрі ретінде пайдалануға жарамды. Мойылды (396 мың м3), Алтыбайсор (1000 км3) өзендерінің шипалы байтақтарының қоры алдын ала бағаланған. Қызылтұз бен Жасыбай өзендерінің байтақтарын жергілікті тұрғындар ем ретінде қолданады. ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті +Павлодар облысының топырақ жамылғысының пайда болып таралуына географиялық жағдайы шешуші ықпал еткен. Солтүстікте сарғыш-қоңыр саздақтар, оңтүскке қарай жеңіл саздақтар, құмдақтар мен құмдар төселген жеңіл механикалық құрамның шөгінділерімен алмасып топырақ құраушы қызметін атқарады. Осы топырақ бәрі әр түрлі тереңдікте қызыл-қоңыр, көк-сұр неогенді тұзды батпақтармен төселеді, бірақ бұлар көп жағдайда топырақ жасауға тікелей қатыспайды, алайда таяу жатуы құрғақ климат пен жазықтың арнасыз болуы жағдайында топырақтың тұздануына ықпал етеді. Табиғи аудандандыру бойынша облыс аумағы орман дала және дала аймағына жатады. І. Жылы қоңыржай құрғақ орманды далалар аймағы қарашігірі аз оңтүстік қара топырақты, қара топырақты жер қыртысы мен түрлі шөпті өсімдікті сор батпақты жер қыртысында қайыңды және теректі-қайыңды тоғаймен аралас келеді. ІІ. Қоңыржай қуаң және жылы далалар аймағы қарашігірі аз оңтүстік қара топырағы мен қою каштанды сор топырақ кешені түрлі шөпті-дақылды өсімдіктермен аралас келеді. ІІІ. Ыстық далалар аймағы қою каштанды сор топырағы қау-бетеге өсімдіктері аралас. Бұл аймақта қарағайлы орман ерекше көзге түседі. IV. Ыстық күрт қуаң шөл далалар аймағы ашық-каштанды топырағы өсімдіктермен. Орманды дала аймағы шеткі солтүстік бөлігін алып жатыр, шөбі бітік. Топырақтың беті 70-80%-ы өсімдікпен тоғайларымен көмкерілген. Бұл аймақ жауын-шашынның көптігімен және қорының қалыңдығымен, қысының суықтығымен және булану көлемінің аздығымен айырықшаланады. Осыған байланысты мұнда топырақ қыртысын ылғалдандыру мен жер асты сулары қорын толықтыруға қолайлы жағдай қалыптасқан. Екінші аймақ қуаң климатымен сипатталады. Үстіңгі беті тегіс те, булануды кемітуге қолайлы жағдай тудырмайды. Топырақтың жобалық жамылғысы 30-40% құрайды. Аймақ шығыс және батыс болып екіге бөлінеді. Ертіс өзені екеуінің арасындағы табиғи шекара болып табылады. Шығыс бөлігі құмды және құмдауытты топырақты құрғақ дала. Батыс бөлігі каштанды сор топырақты құрғақ дала. оң жағалау аймағы орманды. Солтүстік аймақтарға қарағанда ыстық дала аймағында жауын-шашын аз жауады, бірақ оң температуралар сомасы көбірек, желі жиі де күшті. IV аймақ-ақ-сары каштанды аз жетілген топырақты жартылай шөлейт дала. Ол топырағында шымының аз болуымен және құрамының жұтаңдығымен сипатталады. 30 және одан азырақ пайызы шөппен көмкерілген. Ертіс өзенінің жайылмасында батпақты, жайылмалы пішенді, жайылмалы жайылмалы батпақты топырақ басым. Топырақтар атауына сәйкес өсімдік өсетін жерлерде, тасқын сулардың ұзақ уақыт басып қалуынан пайла болады. Оң жағалауында Лебяжі ауданының шегінде ауқымды алқапты тегіс және дөңесті құмдар алып жатыр. ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті +Павлодар облысының аумағында су және жел эрозиясы, суффозия, топырақтың тұздануы, аккумуляция сияқты рельеф өзгертуші үрдістер байқалады. Бұл үрдістердің дамуы жағдайлармен, сол сияқты антропогенді қызметпен байланысты. Жел эрозиясы жер өңдеудің агротехникалық тәчілдері мен егіс айналымы режимі байқалатын егістіктерде жиі көрінеді. Көне жел эрозиясының нәтижесінде облыстың оңтүстік-шығыс бөлігінде дөңесті-жалды рельеф пайда болды. Суармалы егін шаруашылығының ықпалымен облыс аумағында көлкіген және ирригациалды сулар «дөңесі» пайда болып, суффозианды және селдік үрдістер белсендіріледі. Суффозионды үрдістер жар жүйесі орындарында байқалып макро және микрорельефтің жасалуына қатысады. Бұл өзен террасаларының беткейлерінде, тұйық ойпауыттарда, сорлар мен көлдерде байқалады. Ертіс өзені арнасының бүкіл бойында дерлік су эрозиясы дамуда. Қар ерігенде және қатты жауында көптеген көлдер мен беткейлерінде, өзеннің екі жағалауында жыралар мен жырмалар пайда болады. Әдетте жыра желісі дамыған орындарда суффозионды үрдістер байқалады. Ертістің оң жағалауы көп шайылады, бұл өзеннің қатпалдық эрозиясына (әсіресе су тасығанда), суффозионды үрдістерге, беткі ағынға және дифляцияға байланысты. Ертіс өзенінің ірі иреңдерінің ішкі жағында жарлар қатты мүжіледі. Оң жағалаудың жар жүйесі бекітілмеген, сондықтан жарлар ұзынынан да, көлденеңінен де тез өсіп, тереңдеуімен су жүретін горизонтты құрғатуда. Соның салдарынан жарлардың түбінде бұлақ пайда болып, грунттардың тозаңдануына соқтырады. Жеткіліксіз ылғалдану, тұзды неогнен балшығының таяу жатуы, аумақ жазығында, әсіресе микробатыс және көл жер үсті және жер асты ағыстарының нашарлығы жағдайларында топырақ тұзданады. Тұздық құрамы бойынша су айырығы учаскелерінің топырағында карбонаттар, ал ойпат пен көл хлорид пен сульфат көп болады. ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті +''Палеолит дәуірі.'' Ақсу селосының қасындағы малтатас қаруларының орнын тас ғасырының ең көне ескерткіші деп есептеуге болады. Ол фауна кейінгі неоген кезеңінің берге геологиялық мәліметтер бойынша тасы 1,5 млн жылдан астам подпуск-лебяжье свитасына жататын ертістік террасалардың көне шөгінділерінен тарайды. Демек, арасында қазіргі адамның ертедегі бабалары мен питекантроптар пайдаланған чоптерлер, чоппингтер мен қолшапқы сияқты малтатас өнімдері бар бұл қарулар Қазақстан ғана емес, бүкіл Солтүстік Азияда адамзат мәдениеті іздерінің ең ерте жаңалықтарының бірі болып табылады. Бұлар Ертіс өңірінің көне сүйектері еттерін боршалауға қолданылған көне бұйымдармен бірге табылған жылқыларды, қарақұйрықты, бұғыны, мүйізтұмсықтар мен басқа хайуандарды аулағанын дәлелдейді. Кейінгі кезеңнің төменгі палеолиттің ортаңғы тұсының қарулары Павлодарда 60 км-дегі Маралды көлінде баяғыдан белгілі. Оларды палеонтолог Л.Л. Гайдученко XX ғасырдың 70-жылдарының басында тапқан. Қоныстардың материалдары Маралды көлінің жалаңаштанған оңтүстік және оңтүстік-шығыс жағаларынан басталады. Маралды-1 тұрағынан көмілген түйенің сүйектері мен қара және сұр құмайтас пен порфириттен жасалған сандаған құралдар, диск тәрізді нуклеуттер, шүмшеуір, сынықтар, тісті құралдар табылды. Маралды-2 тұрағынан осы жердің мекендеушілері жоғарыда аталған тастардан жасалған құралдармен аулаған тілдің құланның, түйенің, бизонның сүйектері табылды. Сол сияқты кварц, малтатас қолданған. Құралдар диск тәріздес нуклестер, жартастар да шеттері ретушьті ірі және ұсақ қырналған мусьероидты бейнелі болып келеді. Жалпы осы көне ескерткіштер индустриясы Ертіс өңірінде палеолиттік мәдениет дамуының орта кезеңін көрсететін сияқты. Солармен бірге табылған хайуанаттардың қаңқалары кейінгі питекантроп (синантроп) пен ерте неандерталецке тақау дамудың эволюциялық сатысында болған ертедегі адамдардың ұсақ уақыт мекендегенін дәлелдейді. Архантроптардың орман тілін, Мерк мүйізтұмсығын, Эласмотерий, мосхаб жылқысын, алып түйені, бизонды, сондай-ақ сол уақытта Қазақстан аумағында болған көшқорған фауналық кешеніне жататын ұсақ аңдарды аулауы мүмкін. Аралас орман-дала ландшафтарының суық және біршама ылғалды климатында тіршілік еткен осы хайуанаттардың сүйек қаңқалары Ертіс өңірінің көне шөгінділерінен табылды. Ертіс өңірінің сол жағалауында ұсақ шоқыда геологиялық шөгінділерде адам мәдениетінің көне іздері көрінбейді, алайда беткі жатысында ашық типті тұрақтардың ескерткіштері көп. Ескі Екібастұз, Ақбидайық алқабы, Құдайкөл мен Құрама көлдерінің төңірегіндегі мен мекендердің кешені. Көмір кеніштері аймағында Екібастұз көлінен қарай 1,5 км. жерде орналасқан Екібастұз 20 палеолит дәуірінің материалдары зерделенді. Құралдар жиынтығы көне чоппер бейнелі шапқы, шүмшеуір, нуклеуттер, пластиналар мен содан жасалған құралдар: пышақ, қырғыш, сына. Қолшапқы табылмады. Павлодар облысының жоғары палеолитикалық географиясы мустьерліктер мен ашельдіктерге қарағанда едәуір кең. Фауна мен басқа шаруашылық және өндірістік қызмет нышандары сақталған стратифицикалық тұрақтардың саны көбеюде. Сондай ескерткіштердің бірін палеонтолог Л.Л. Гайдученко 1972 жылы Павлодардың дәл ортасында облыстық әкімшілік ғимаратына тақау, қазір өзенге баратын соқпақтан тапты. Осы жерде еріген қар суы жардың шайып, тұрақтың мәдени қабатын жалаңаштаған. Мұнан хайуанаттардың қаңқалары, сынған және бүтін сүйектері табылды, біраз тас бұйымдар жиналды. Коллекция шақпақтас затынан тұрады. Сүйек қалдықтарының ішінде мамонттың, одан бизон мен жылқының сүйектері көп. Мәдени қабатты тағы екі жоғары палеолитикалық тұрақтар Екібастұздан оңтүстікке қарай 20 км жерде Аңғарсор (Ангресор) көлінің жағасында орналасқан. Аңғарсор тұрағында тас құралдары көп, ошақтардың орны мен сүйек сынықтары бар мекен жай табылған. Индустрияға пластинкаларға арналған дөңбек пен сына пішінді нуклеустер, пластинкалар мен солардан жасалған кескіштер, қырнағыш және басқа құралдар тән. Бұзылған екібастұз 15 тұрағында ескі бұлақтың аллювий шөгінділерінде осындай материалдар табылды, оған дөңбек және коникалы нуклеустер, қырғыштар, пластинадан жасалған құралдар және тағы басқалары жатады. Жасы жағынан материалдарды ұқсас тағы бір ескерткіш Шідерті тұрағы. Мұнда кеш палеолит-ерте мезолит материалдары төменгі мәдени қабаттан табылған. Ертедегі аңшылар қонысының жоғарғы тұрған үй беті зерттеліп, жан-жағы таспен қаланған дөңгелек шалаш тәрізді үйлер, өндіріс алаңдары, Аңғарсор тұрағындағыға ұқсас ошақтар табылды. Осы алаңдарда нуклестен жіңішке пышақ тәрізді пластинкамен қашау жолымен тас қарулар жасалған. Пластинка қималарынан құралдың ортаңғы, тегіс бөліктері, ең алдымен сүйен қанжардың сынасы мен найзаның ұшы жасалған. Жоғары палеолитика материалдары Ескі Екібастұз төңірегінде шеберхана орындарында көп ұшырасады. Екібастұз 18 тұрағында сапалы шикізат өндірілген шахталар, жүздеген нуклеустер, басқа құралдар мен өндіріс қалдықтары табылған. Осы ескерткіштерден Ертіс өңірінің жоғарғы палеолитінің дамуының негізгі кезеңдерін түгел көруге болады. Мамоний сүйектерінің болуына қарағанда Павлодар тұрағы жоғарғы палеолиттің бастапқы кезеңін танытатын сияқты. Ангренсор мен Екібастұз 15 тұрақтары 17-16 мың жыл бұрын болған ішкі-сартан жылымығына жатады. Шідерті тұрағының төменгі қабатының материалдары соңғы палеолит-ерте мезолитке (10-12 мың жыл бұрын) жатуы мүмкін. ===Павлодар облысы Мезолит дәуірінде=== ===Павлодар облысы Неолит дәуірінде=== ==Павлодар облысы ерте неолит дәуірі== ==Павлодар облысы энеолит дәуірінде== ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті +''Мезолит дәуірі.'' Ертістің Павлодар өңірінде көп қабатты Шідерті 3, Ангренсор 2, Құдайкөл 4, Қарабұдыр тұрақтары мен мезолиттік бейне материалдары жиналған басқа қоныстардың материалдары бойынша зерттелді. Үш мәдени горизонттардан алынған Шідерті тұрағының мезолиттік кешендері тәуірірек зерттелді. Ерте мезолит құралдарының арасында шөрке кескіндісінен жасалған кескіштер, қырғыштар, тісті құралдар, нуклеустер, солардан симметриялы биік трапециялы етіп жасалған бұйымдар көп. Шикізаты сол жердегі және әкелінген шақпақтастар. Ерте-орта мезолит материалдары янтар түсті халцедоннан, қоңыр шақпақтас пен сары яшма-кварциттен жасалған бұйымдар. Бұйымдар арасында қайталап өңделмеген қисық пластиналар, қырғыштар, сына-шөрке-сына бейнелі нуклеустер мол. Қырғыштар әртүрлі формалы, жүздер түзу, көлденең, шеттері боялған боп келеді. Олардың сүйек саптарға қын ретінде пайдаланылуы мүмкін. Ірі пластиналарды дөңгелек жүзді қырғыштар жасалған. Кескіштер бірен-саран. Қабатта ретушерлер, тасмалтадан жасалған ұрғыштар мен ұзартылған формалы жұмыр тастар жиі кездеседі. Кейінгі мезолит индустриясының технологиялық жиынтығында бүйірлері ойықты және боялған қисық пластиналар басым. Призмалық пластиналардың қиылысында жоғарысы қысқа және төменгісі ұзын трапециялар, ірі пластиналардан жасалған пышақ қындары мен қырғыштар жасалған. Қырғыштар мен тісті құралдар, нукле бейнелі кескіштер, коникалы, қарындаш пен сына бейнелі нуклеустер. Индустрия шикізаты қоңыр және шие түсті қара қоңыр және ашық жасыл шақпақтас. Осындай кешен Шідерті және 5, Қарабұдыр тұрақтарынан жиналды. ===Павлодар облысы Палеолит дәуірінде=== ===Павлодар облысы Неолит дәуірінде=== ===Павлодар облысы ерте неолит дәуірі=== ===Павлодар облысы энеолит дәуірінде=== ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті +''Неолит дәуірі.'' Ертістің павлодар өңірінің неолит ескерткіштері туралы алғашқы мәліметтер П.Л. Дравердің Баянауыл төңірегінде Жасыбай көлінің жағалауында көтермелі материалды жинауының нәтижесінде өткен ғасырдың 20-жылдарының соңында белгілі болды. Одан бұрын 1916-жылы РГО Батыс-Сібір бөлімінің мұражайының коллекицясына А.С. Сорокин өзінің Павлодардан оңтүстікке қарай 150 км жердегі Шарбақты көлінің жағасында жиналған неолит дәуірінің тас құралдар коллекциясын жіберген еді. Бұдан кейін 50-жылдары Железинка селосының тұрғындағы кездейсоқ неолит моласын тауып алып, содан жерлеуде қолданылған материалдар алынды. Ертіс-Қарағанды каналын салу кезінде соның және Шідерті өзенінің орта ағысының бойынан голоцен дәуірінің бір топ тұрақтары табылды. Сол ескерткіштерді зерттеу нәтижесі бойынша А.Г. Медоев Ертістің сол жағалау өңірінде әлдебір танытатын миклолиттер мәдениеті мен қарасор мәдениетінің болғаны туралы болжам айтты. 1970 жылы өңірдің ең солтүстік-шығыс қиырында тұңғыш рет неолит және энеолит Пеньки 1,2 дәуірінің тұрақтарына қазба жүргізіліп, железинкалық оқиғаларға ұқсас материалдар алынды. Л.Л. Гайдученко неолит материалдарын Павлодардан оңтүстікке қарай 60 км жердегі Тілектес ауылынан жинады. Шідерті көп қабатты тұрағының материалдары Ертістің Павлодар өңірінің неолит мәдениеті туралы жақсы түсінік береді. Олар үш мәдени горизонттардан табылып, ерте, орта және кейінгі неолит дәуірінде мәдениеттердің дамығанын танытады. ===Павлодар облысы Палеолит дәуірінде=== ===Павлодар облысы Мезолит дәуірінде=== ===Павлодар облысы ерте неолит дәуірі=== ===Павлодар облысы энеолит дәуірінде=== ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті +'''Энеолит дәуірі.''' Датасы б.з.д. 4-3 мың жылдықтың ортасы. Ертістің Павлодар өңірінде энеолит ескерткіштері 70жылдардың басынан белгілі. Олар Пеньки және Тілектес тұрақтары. 80-жылдардың соңында Шідерті көп қабатты тұрағында сол дәуірде Ертіс өңірінде материалдық байлықтың дамығанын көрсететін энеолит дәуірінің қуатты мәдени қабаты табылды. Шідерті тұрағының энеолиттік кешені қырғыштары, бифастары, макролиттері мен өндіріс алаңдары, тас ошақтары, түбі дөңгелек тегіс болып келетін, өрнексіз немесе ұзын бойына көлбеу сызықтар түсірілген ыдыстар көп индустрия материалдарынан тұрады. Тас қарулар үшін шикізат ретінде жергілікті қара-қоңыр, ашық жасыл шақпақ пен әкелінген ақ сұр палеогендік кварций қолданылған. Сүйек пышақтардың прибалтикалық типті екі жағы өңделген қындардың болуы тас индустриясының айырықша ерекшелігі болып табылады. Сол бұйымдарға қарай шідертілік энеолиттің Усть-Нарым мен Омбы тұрақтарының материалдарымен байланысын байқауға болады. Осы жерде жиналған сүйек қалдықтары ірі қара мен жылқы өсіруге бағытталған мал шаруашылығының дамығанын көрсетеді. Энеолит материалдары Екібастұз археологиялық кешенінің Екібастұз 15 (жоғарғы қабат), Екібастұз 17,18, Құдайкөл көлінің жағалауындағы Бөгеубұлақ бұлағындағы, Құдайкөл 4, Қарабұлақ және Баянауыл ауданындағы Жыланды мен Керегетас тұрақтатарынан табылды. Құдайкөл тұрағында энеолит-ерте қола дәуірінің жоғарғы қабаттарында Шідерті тұрағының материалдарына ұқсас индустрия үлгілері ұшырасты. Энеолит дәуірінде Евразия даласының барлық Ертістің Павлодар өңірінде дала экожүйесі үшін өнімді мал шаруашылығы дамып, кейінгі дәуірлерде жалғасын тапты. == Палео��ит дәуірі. == ==Мезолит дәуірі.== ==Неолит дәуірі.== ==Ерте неолит дәуірі== ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті +'''Қола дәуірі.''' Ерте қола дәуірі Ертістің Павлодар өңірінде б.з.д. мың жылдықтың аяғында басталып, андроновқа дейінгі Кротов пен Елунин тайпаларының әлі де нашар зерттелген мәдениеттерімен байланысты. Материалдары Павлодар ауданында Шәуке 1-3, Мичурино 1, Железинка ауданында Вторы 3,4 пен Пятирыжск, Ертіс ауданының Клин селосының жанында баланың моласында, Екібастұз қаласының ауылдық аймағының Шідерті 10 қорғаны мен Шідерті қоныстарында белгілі. Бұл ескерткіштерде беті өрнектелген керамика сынықтары, іші мен сырты тырналған, жоғары бөлігі сыланған ыдыстар, тас қырнауытар, тас және сүйек жебелердің ұшы, қола пышақ, алтын сырға жинақталған. Ингумация дәстүрі бойынша сол жағына бүріскен күйінде жатқызып жерленген. Клин селосының жанындағы бала моласында сүйекке охра себілген. Шідерті 10 қорғанында жерлеу кезінде оттың қолданылғаны байқалады, оған бейіттің қабырғаларының қатты ысталғаны, тас үйінділерінің астында жанған ағаштарды жатуы дәлел, яғни аластату алауы қабырдың ішінде жерлеп болған соң қорған топырағының үстінде жағылған. Қабырда құрбандыққа шалынған қойлардың көптеген сүйектері, керамиканың, қола пышақтың сынықтары, тас жебенің ұштары, өзен моллюскаларынан жасалған әшекейлер табылды. Қорғанның шығыс бетінде ұсақ және ірі қара малдың, жылқының сүйектері, үлкенді-кішілі ыдыстардың қиратындылары орналасқан. Кротов пен елунин мәдениеттері датасы б.з.д. XXII-XVII ғғ. болуы мүмкін. Сол кезде Обь-Ертіс өзенаралығына ұқсас олар енді Ертістің Павлодар өңірінен табылып отыр. Кротов және елунин мәдениеттерінің тайпалар Байкалдан Жоғарғы Поволжьеге дейін, соның ішінде Ертістің Павлодар өңірінің ұлан-байтақ орманды және ормандалалы аймағында қола бұйымдар, қарулар қалдырған турбин-сеймен мәдени дәстүрлері өкілдерімен тығыз байланыста болған. Олар Орталық Азияның түкпірінен Алтай мен оның кенді орындары арқылы жоғарғы Ертіске, Обь пен Енисейге жылжып, сол өзендердің ортаңғы ағысына түсіп, ірі металлургиялық орталықтар құрған, жерлеу ескерткіштерін қалдырған, одан соң батысқа, Предуральеге ұлтылған сияқты, сонда шығыс-еуропа орманды массивінің жергілікті мәдениеттеріне сіңісіп кеткен, олардан аса алмаса да, технологиялық дәстүрлерінің жаңғырығы қиыр шығысқа дейін жетті. Жоғары дамыған металлургиялық өндіріс тайпалары мәдениетінің ерекшелігі болды. Олар қола мен күмістен жасалып, геометриялық өрнек түсірген қару, сабына хайуандардың суреті салған қанжар тәрізді құйма өнері туындыларын жасады, бұлар Омбының түбіндегі Ростовка деревнясының, Алтайда Елунино деревнясының жанындағы, Шығыс қазақстандағы зираттардан табылған аттың мүсініне, Екібастұздың түбінде Ақбидайық алқабында тасқа салынған су��еттерге ұқсайды. Жасаушылары Ертіс аңғарының бойымен көшкенде отырықшы мал өсіруші тайпалардың мәдениетіне үлкен әсерін тигізген турбин-сеймен мәдениет дәстүрлері өкілдерімен байланыста болған сыңайлы. Қола дәуірінің көбірек зерделенген кезеңі б.з.д. XXII-XVII ғасырларда Ертістің Павлодар өңірін қоныстан тайпалардың материалдық мәдениетінің дамуының түрлі кезеңдерін көрсететін петров, алакөл және федоров мәдениеттері ескерткіштері бойынша зерделенген андронов мәдени-тарихи қауымдастығымен (КИО) байланысты. Ескерткіштері қоныстармен, грунтты қабірлермен, тас қоршаулармен, жерге көмілген қабырғамен, сол сияқты мыс пен алтын өндірген орындармен беріледі. Отырықшы малшыларды, егіншілер мен металлургтердің андроновтық тайпалары дала өзендерінің Ертіс саласының, көлдер мен бұлақтардың жағалауларында шағын поселке болып қоныстан. Тереңдігі 0,6-дан 1,3 м-ге дейін ор қазып, аумағы 100-200 м2 тік бұрышты үлкен жер кепелер салған, Федоров тайпалары орының тереңдігі 20 см, аумағы 140 м2 квадратты баспаналар салған. Ұсақ шоқыда құрылыс материалы ретінде тас пен шым пайдаланылған. Алакөл мәдениетінің мұндай қонысы Ақбидай алқабында зерттелді. Андроновтық КИО ескерткіштері Ертістің Павлодар өңірінде Ертіс ауданындағы Қаратұмсық, Павлодар ауданындағы Мичурино және Кенжекөл, Қашыр ауданындағы Қызылтан, Ақсу қаласының ауылдық аймағындағы Ақмола мен Қызылжар қорымдары, Лебяжье ауданындағы Шарбақты қонысы, Екібастұз ауданындағы Ақбидайық, Қарасу, Қараайғыр, Көктөбе, Күркелі қоныстары мен қорымдары бойынша зерттелді. Геометриялық өрнекпен өрнектелген керамика андронов мәдениетінің қомақты материалы болып табылады. Ол құмыра және банка формалы екі ыдыстан тұрады. Б.з.д. ХІІ-ІХ ғасырлардағы кейінгі қола дәуірінің ескерткіштері және беғазы-дандыбай мәдениеті тайпаларымен байланысты. Сол кез материалдарының бай коллекциялары Павлодар ауданындағы Шәуке және Екібастұз қаласының ауылдық аймағындағы Шідерті қоныстарынан алынды. Олар кетпен, балға, төс сияқты сүйек және тас заттардан, қайрақ тастардан, металлургия өндірісінің іздерінен көрінеді. Шідерті қонысында мұржасына әр түрлі заттар толған тас үйдің қирандылары баср екі құрылыс горизонтынан тұратын қалың мәдени қабат табылды. Қоныс керамикасы донгал мен кейінгі қола дәуірінің өзге типтерінің ыдыстарының сынығымен көрінеді. Ыдыстарға өрнек тырналап, жапсырып түсірілген. Құмыра тәрізді бір ыдыс толық қалпына келтірілді. Қола дәуірінің кеңінен таралған, сиырдың жағынан жасалған сүйек тұйықтықтар табылды. Кейінгі қола дәуірінің Шығыс Қазақстандық кешендеріне тән дүмі дөңес, сабының басына сақина тағылған қола пышақ қызықты олжа болды. Сол кездегі жерлеу Баянауыл ауданында Жасыбай көлінің солтүстік жағалауында орналасқан Шойындыкөл қабірінде зерделенді. Қабырғалары еңкіш плиталардан жасалған таб��т жәшігі мен кейінгі андронов дәстүрін көрсететін бір қырындатып бүрістіріп жатқызу саргарин мәдениеті жұртының жерлеу дәстүрінің ерекшелігін танытады. Осында табылған ыдыстар мен керамика сынықтары саргарин ыдысының түрлі типтеріне, бір ыдыс беғазы-дандыбай мәдениетіне жатады. Б.з.д. Х-ІХ ғасырлардағы ирмен мәдениетіне жататын кейінгі қола дәуірінің соңғы кезеңінде жерлеу Павлодар қаласында лесозавод ауданында табылды. Зираттың түбінде адамның қаңқасы, құмыра тәрізді ыдыс жатты. Бұл сол Батыс Сібір мәдениеті тайпаларының Ертіс Павлодар өңірін мекендегенін дәлелдейтін жалғыз айғақ. Ертістің Павлодар өңірінде белгілі кейінгі қола дәуірінің ескерткіші ерте темір ғасырында жалғасқан көне көшпелі мәдениеттің қалыптасу кезеңімен байланысты. ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті +'''Ерте темір ғасыры.''' Орталық Қазақстан даласындағы ерте темір ғасыр дәуірі осында қола және ерте темір дәуірлерінің тоғысқан тұсында қалыптасқан тасмола археологиялық мәдениеті тайпаларымен байланысты. Тасмола тайпаларының мекенінің солтүстік-шығыс шеті Ертістің Павлодар өңірінде Баянауыл таулы-орманды массивінің төңірегінде, Өдеңті, Шідерті кезеңдерінің аңғарында, Ертістің солтүстік жағалауының бойында топтасқан осы мәдениеттің дамыған орталығы болды. Одан әрі қарай ескерткіштері Павлодар облысының солтүстік аудандарында белгілі сарғат мәдениетінің орманды-далалық тайпаларымен жалғасып жатты. Тасмола мәдениетінің материалдары негізінен сабына аңның суреті салынған қанжарлар мен пышақтар, екі-үш қырлы жебелер, дөңгелек айналар көмілген қабырлармен көрінеді. Бұл негізгі экономикасв көшпелі мал шаруашылығ болған Евразия даласының скиф-сақ дәуірінің алғашқы көшпенділері пайдаланғандар. Алғашқы қауымдық қатынастардың ыдырауына, мүліктік теңсіздіктің пайда болуына, ру басыларының шығып, құнарлы жайылым үшін рулар мен тайпалардың арасында үнемі қақтығыстардың тууына байланысты скиф-сақ мәдениетінің тікелей атрибуты болып табылатын жауынгерлік сауыт-сайман бұл тайпалардың өмірінде үлкен мәнге ие болды. Ерте темір ғасыры тайпаларында көшпелі мал шаруашылығының қалыптасуы мәдени және идеологиялық бағытын өзгертті, мұны жерлеу рәсімдерінен, скиф-сібір «аң» стилі аталатын өнер формаларынан байқалады. Олардың үлгілері Ертістің Павлодар өңірі аумағында тасмола археологиялық мәдениет белгілі. Ерекше тәсілдермен орындалған түрлі хайуандардың қозғалысының суреттері мен бейне эстетикасы осы стильдің негізгі мотивтері болып табылады. Ондай суреттерді ағаш, тері, киіз үлгілерінен, тіпті сақ көсемдерінің денесіндегі көруге болады. Бұл мәдениет ескерткіштері Шідерті өзенінің бойында Екібастұз қаласынан қарай 50 км жерде орналасқан. Нұрманбет 1.2.4, Қарамұрын 1.2 және Тасмола 1,2,3,5,6 қорымдарының бейітттерінде тәуір зе��ттелген. Олар екі кезеңге бөлінеді. Біріншісі б.з.д. VII-VI ғасырларды, екіншісі б.з.д. V-ІІІ ғасырларды қамтиды. Бірінші кезең ескерткіштеріне Тасмола қабірі, Тасмола 5, тасмола кешені, Қарамұрын 1, Нұрмағанбет 1,2,4 қабірлерінің бірнеше қорғандары, екінші кезең ескерткіштеріне Тасмола 2,3, Қарамұрын 1,2, Нұрманбет 1,2 қабірлері жатады. Тасмола мәдениетінің жерлеу мен діни орындары Ертісте Жолқұдық ауылының жанында, Майкобенде, бірлік ауылының жанында, Баянауылда, Торайғыр көлінде, Екібастұз бен Шідерті станциясының жанында зерттелді. Тасмола археологиялық мәдениетінің ерекшелігі қорған сияқты етіп салынған діни орындарынан шығысқа қарай бірнеше метр ұзындықта тізбек қаланады, сол себепті қорғандар, «мұртты» аталған. Көлемі үлкен қорған мен соған шығыс жағынан түйісетін немесе оның шығыс жағында алшақтау орналасқан ені 1,5-3 және ұзындығы 20-200 шағын қорғаннан тұратын күрделі тас ғимараттар кешені. Тізбектер жарты шеңбер тәрізді, басы жиі тас қорған іспетті ғимараттармен шектеліп отырады. Негізгі қорғанда жерлеу орындары бар. Шағын қорғанда қабір жоқ. Үйіндінің астында ортада жерлеу қабатында әдетте жылқының қаңқасы не кейбір сүйектері (бас сүйегі, аяқ сүйегі), ал шығыс бөлігінде бір, сирегірек екі ыдыс тұрады. «Мұртты» қорғандар кең тараған, басқа варианттары да кездеседі. Мысалы, шағын қорғанның үлкен қорғанның шығыс емес, оңтүстік жағында орналасуы сияқты. Қосарланған қорғанда жерлеу орны, әдетте, солтүстік қорғанда, ал жылқының қаңқасы мен балшық ыдыс оң жақ бөлігінде болады. Шағын қорғанның үлкенінен биік тұруы бірен-саран. Қабір сопақ формалы, максималды мөлшері 2х1 м, тереңдігі м-ге дейін болып келеді. Бетіне қалың тас плиталар жабылған. Қабірге жалғыз, шалқасынан, созылған бойында көмген. Қабір ғимараттары мықтылығын б.з.д. VІІ-ІІІ ғасырларда сәл ғана өзгерген жерлеу рәсімінің тұрақшылығын атап өткен жөн. ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті +'''Ғұн-сармат дәуірі.''' Б.з.д. ІV-ІІІ ғасырлар тоғысында тасмола тайпаларының мәдениеті б.з.д. ІІІ ғ. б.з.д. ғ. ғұн-сармат дәуірінің алмасады. Евразия даласы тайпаларының тарихындағы бұл күрделі кезең араласып, жаңа мәдениеттердің жасақталуына соқтырған көне жұрттың белсенді қозғалысымен байланысты. Ертістің Павлодар өңірінің аумағында ғұн-сармат дәуірінің ескерткіштері негізінен кездейсоқ табылған заттармен, қираған тас қорғандардың астында қалған қабірлермен көрінеді. Олардың арасында б.з.д. ІІІ-І ғ.ғ. қорғантас типті зираттары мен б.з.д. мыңжылдықтың аяғы б.з. мыңжылдықтың басындағы жетіасар мәдениетінің материалдары бар ескерткіштер ерекше көзге түседі. Табылғандар ең алдымен сармат қаруының үлгілері: ұзындығы м-ден асатын, сабы сақина және көбелек бейнелі екі темір қылыш, жүзі жалпақ қысқа екі қанжар, кең сына тәрізді жүзді қысқа қылыш-ақинақ. Сармат қарулары үлгілерінің Ертіс өңірінде табылуы, сірә, ерте сармат жұртының әлдебір бөлігінің шығысқа. Алтай тауына қарай көшуімен байланысты болады. Бұл заттардың кездейсоқ табылуын сол кезде жиі ұрыс кезінде қарулардың түсіп қалуымен түсіндіріледі. Железинка ауданының Үрлітүп, Павлодар ауданының Комарицино селоларының жанындағы қираған зираттардан түрлі әшекейлер белгілі. Олар Оңтүстік Қазақстан мен Орталық Азия мәдениеттеріне тән көк, жасыл, сары египеттік және сириялық шыныдан жасалған моншақтар, полихромды моншақ, алтын сырғалар, жез тұмарлар, сақиналар, түйреуіштер. Сол кездің жерлеулері Екібастұз қаласында Ащыкөл қабірінің қорған 1-де, Шідерті қонысының қорған 2-нде, Комарицино селосында зерттелді. Баянауыл ауданының Бірлік ауылында тас жәшіктермен жерленген қорғантас типті қорғандар зерттелді. Осыған ұқсас бір зираттан жауынгердің бас жағынан құрбандыққа шалынған жылқының, 16 қой мен ешкінің бас сүйектері Шідерті өзенінен табылды. Марқұмның оң жағында жылқының жауырыны қабырғасымен және темір пышақ, сәл төмен қола дулығасының түймесі жатыр, белінде қола құты. Сол тізесінде темір жебенің ұшы. Ғұн-сармат дәуірінде Павлодардың Ертіс өңірі көшпенділерінің мәдениетін танытатын қорғантас типті қорғандардың бірі осы. Бұл кезде сарғат мәдениетінің батыс сібір тайпаларының дала аймағына жүйелі енуіне, товар айналымы жолға қойылып, Ұлы Жібек жолының дамуына байланысты Ертіс өңірі жұртының Шығыс Арал маңымен сауда айырбасы күйшейе түсті, оны сол уақыттағы сарғат және басқа зираттардан табылған көптеген шетелдік бұйымдардан көруге болады. «Ұлы халық көші» дәуірінде ғұндар мен басқа халықтардың қоныс аударуының салдарынан Қазақстанның көп бөлігінде жұрттың этникалық құрамы ауысқан сыңайлы. Оның солтүстік шетіне Орта Ертіс өңірінің сарғат жұртының ортасына белсене енген угро-самодий тайпалары қоныстанған. Сарғат мәдениеті кулай-потчеваш бұйымдары көбейе түскен, кейін басымдыққа ие болған. Ертістің Павлодар өңірі тарихының бұл күрделі кезеңі әлі жеткілікті зерттелген жоқ. ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті +'''Туырлық''' киіз үй жабдығы. Уықтың қарынан асырып, үзіктің етегін ала керегенің аяғына дейін жабылады. Туырлықтың Жоғарғы ішкі шетіне кейде жалпақтығы 70 80 см-дей өрнектеп жиектеме (қас) тігіледі. Ол шұғадан (қызыл, көк, т.б.) ойып жапсырылып, шеті түрлі түсті жіппен кестеленеді. Туырлықтың қасы үзікпен астасып, үй ішіне әсем көрік беріп тұрады. Туырлықтың үстіңгі екі шетіне термелеп тоқылған бау тағылады да, уық сол бау арқылы үстінен айқастырыла тартылып байланады. ==Сілтеме == Санат:Киіз үй +'''Орта ғасырлар.''' Ертістің Павлодар өңірінің орта ғасырдағы тарихы жөнінде кейбір жазба деректер болғанмен бұл дәуір ең алдымен археологиялық ескерткіштер бойынша жақсы зерттелді. Солардың арасында жұрттың шаруашылық уклады м��н этникалық құрамындағы елеулі өзгерістерді танытатын ерте орта ғасыр VІ-ІХ ғ.ғ. қорымдары ерекше көзге түседі. Олар Түркі қағанатының құрылуымен және осында потчеваш мәдениетінің жергілікті угро-самодий жұртымен қатты араласқан түркі тілді көшпенділердің Ертістің орта ағысына жылжуымен тікелей байланысты. Отырықшы және көп салалы шаруашылық жүргізген қонысы Башмачное және Железинка селоларында танымал. Қашыр селосының жанындағы қорғаннан табылған потчеваш мәдениеті зиратында марқұмның кремация дәстүрімен құрбанды тамақ қалдықтарымен және балшық ыдыс сынықтарымен бірге жерленгені анықталды. Потчеваштықтар мен түркілердің байланысын түркілермен қоса соларға сіңіп кеткен потчеваштықтар қойылған бобров зиратының материалдарынан көруге болады. Зерттеушілер белгілі жазба деректер бойынша қимақтармен теңдестіретін түркі тілді көшпенділердің ескерткіштері қорған молаларымен көрінеді. Павлодар облысының аумағында зерттелгендерге Трофимовский 1-2, Покровский, Бобровский 2, Григорьевка молалары, Подстепное, Песчаное селоларының, Павлодар қаласының аумағында оңтүстік су қоймасы мен орман заводының жанындағы бұзылған қорымдар жатады. Қимақ қорғандары 3-5 қорғаннан шағын топ болып орналасқан, қорған үйіндісінің орташа диаметрі 6-12 м., биіктігі 15-тен 50 см-ге дейін. Үйінділерде астардың қалдықтары қойдың, жылқының сүйектері, балшық ыдыстардың сынығы жиі кездеседі. Үйіндінің астында сопақ формалы беті қайың беренелермен жабылған немесе түбі жоқ қайыңмен қаланған зираттар орналасқан. Қаңқалар сызылыңқы, шалқасынан басы қарап жатыр. Бір үйіндінің астында бір-бірлеп те, көптеп те жерленген. Өлген адаммен бірге ыдыс-аяқ, қару мен әшекейлер көмілген. Еркек адамның зиратында тұтастай және бөлшектенген жылқы бар. Бай қимақтық зират Григорьевка селосының жанынан табылды. Ондағы мүліктер күміс танадан істелген ауыздықтар мен айылдардың жиынтығы, темір ауыздық пен үзеңгі, жебелер, найзалар, қанжарлар, сауыт. Қытай жібегінен, теріден, қабықтан, ағаштан, сүйектен жасалған бұйымдар жақсы сақталған. Қабық қорамсақ жебелерімен, садақ, белбеу және басқалары бар. Ертіс өңірінде жазба деректерден белгілі қимақ қалаларының іздері әзірше табылған жоқ, алайда кейбір әр кездегі қоныстарда аздаған қимақ бұйымы кездесіп жүргендіктен кесімді түрде айтуға болмайды. ===Павлодар облысында дамыған орта ғасыр Х-ХІІІ ғ.ғ.=== ===Кейінгі орта ғасыр ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті +'''Кейінгі орта ғасыр Кейінгі орта ғасыр ескерткіштері Павлодар облысының аумағында әлі зерттелген жоқ. Тек бертінде осы уақытқа жататын археологиялық материал алынды. Ол Железинка ауданында Вторы қонысының бірінші қабатынан табылған керамика. Ішіне қарай аздап майысқан банка формалы дөңгелек ыдыстар, екі тісті тарақпен қоғаштата өрнек салынған. Сыртқ�� беті көлбеу ойықтармен көркемделген. Ұзын бойы мен түбіне де осындай ойықтар түсірілген. Осы керамикаға ұқсайтындар зерттеушілер сібір татарларының арғы аталарына телитін Малый Чуланкуль зираты мен Вознесенский қалашығының кейінгі орта ғасырлық материалдарында белгілі. Таяуда табылған «Қалабалғасын» (Қалабасын) мұнарасының қалдықтары зерттелмеген ескерткіштердің бірі болып табылады. ===Павлодар облысы орта ғасырларда=== ===Павлодар облысында дамыған орта ғасыр Х-ХІІІ ғ.ғ.=== ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Санат:Павлодар облысы +=='''Дамыған орта ғасыр Х-ХІІІ ғ.ғ.''' == Дамыған орта ғасыр ескерткіштері тек төңірегі ормен қоршалған үлкен емес үйінділерден тұратын қорған зираттарымен көрінеді. Ағаш көмірі түріндегі алаулардың қалдығы, жанған бөренелер мен қақталған жерлер байқалады. Өлгендер тік бұрыш формалы, солтүстіктен оңтүстікке немесе батыстан шығысқа бағытталған грунт шұңқырларға, түпсіз астауға немесе ағаш «жәшіктерге» жерленген. Әйелдердің қабірлерінен темір пышақ, біз, қола өрнектелген айна, моншақ, білезік, алтын түйреуіш, моншақ пен жалпақ күмістен жасалған бас киімдердің қалдықтары табылды. Еркектердің зираттарында жебе, ат әбзелдері мен тұрмыс заттары бар. Бұл ескерткіштер Евразияның ортағасырлық тарихында елеуміз қалдырған қыпшақтарға, қимақтармен туыстас түркі тілді тайпаларға қатысты. Павлодар облысында Х-ХІІІ ғасырлардағы қыпшақтардың зираттары Жданов, Леонтьев, Қашыр зираттарында, Кенжекөл ауылының маңынан, Ертістің сол жағалауында Тасмола ІV зиратының қорған 2-де табылды, даталары ХІV ғасыр. Осы кезеңге Шідерті қонысына тақау қорған 1-гі монгол уақытының зираты жатады, датасы ХІІІ-ХІ ғасырлардың тоғысы. ===Павлодар облысы орта ғасырларда=== ===Кейінгі орта ғасыр ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті +'''Қимақтардан қазақтарға дейін (VІІІ ғ. ортасы ХVІІІ ғ. бірінші жартысы).''' Қазіргі Павлодар облысының аумағы ежелден қоныс болған. VІІІ ғасырдың ортасында саяси сахнаға негізгі бөлігі Ертіс бассейнінде топтасқан түркі тілдес қимақтар тайпасының шыққанын атап өтейік. Шығыс тарихшысы Гардизи қимақ тайпалық одағының жеті тайпадан ими (эймур), имак, татар, байандур, қыпшақ, ланиказ, аджладтан құралғанын айтады. Осы этносаяси бірлестіктің билеушісі «байгу» немесе «ягбу» атағынан ие болған. ІХ ғасырдың бірінші жартысының өзінде қимақ тайпалары Қазақстанның солтүстік аумағының көп бөлігін алған. Қимақ қағанаты көшпелі түркілердің дәстүрі бойынша құрылымды ұстанды. Қимақтар елін Хакан мен оның 12 ұлыстағы 11 наместнигі (жергілікті басқарушы) басқарды. Шығыс авторларының бірі Әбу Дулаф қағанатта өз жазбасының болғанына куәлік етеді. Негізгі шаруашылығы көшпелі мал өсіру, аздап егін шаруашылығымен айналысты. Қолөнер өндірісі, металл өндіріп, балқыту біршама д��мыды. Әл-Ыдырыстың мәліметі бойынша, Қимақ қағанатының астанасы Қимақия қаласы Ертісте болған. Көне деректерге қарағанда. Қимақия темір қақпалы қабырғамен қоршалған үлкен сауда қаласы. Араб саяхатшысы Тамим ибн Бахрдың (ІХ ғ.) айтуынша Қимақиядан Таразға дейін 80, ал Жетісудағы Алакөл көлінен 24 күндік жер. Қимақтар мен кейінгі қазақстардың діни сенісі бірдей дерлік, Қазақстан аумағында этникалық сабақтастыққа дәлел бола алады. Қимақтар Тәңірге және ата-бабалар аруағына табынған. ХІ ғасырдың отыз жылында қимақтар әлсіреп, оның орнына туыстығы қыпшақтар келеді. ХІ-ХІІІ ғасырларда Павлодар облысының аумағы қуатты Қыпшақ мемлекеті «Дешті Қыпшақ»-тың бір бөлігі болды. Қыпшақтарды византиліктер куман, венгрлер-куман, кун, палоч, поляктар мен чехтер плавцы, немістер орлавен, ал қытайлықтар «цзиньча» деп атаған. Облысымыздың аумағына қыпшақтар шамамен VІІ-VІІІ ғасырларда солтүстік-батыс Алтайдан көшіп келген. Шаруашылық қызметінің, діни сенімдерінің ерекшеліктері өздерінен бұрынғы қимақтарға ұқсас болды. Археолог Ф.Х. Арсланованың қазбалары қимақ-қыпшақ мәдениетінің болғанына көптеген дәлелдер келтіреді. Ертіс өңірінің (Боброво, Қашыр, Покровка, Трофимовка, Ждановка) тұтас тобы қимақ-қыпшақ кезеңінің көшпелі тайпаларының шаруашылығы, тұрмысы, діни сенімі туралы құнды мәліметтер алуға мүмкіндік берді. 1955 жылы археологтар Е.И. Агеева мен А.Г. Максимова жаңа дәуірдің VІ-ХV ғасырларындағы көшпенділердің зираттарын зерттеді. Кейінірек моңғол және оның алдындағы кезеңдерде ХІІІ-ХV ғасырларда облыс аумағына соңында қазақ этносын құраған түркі тайпалары қоныстанды. ХІІІ ғасыр тоғысында Шыңғысханның Батыс Сібірді жаулап алу саясатына байланысты Орта Ертіс өңірі мен Обь бассейінінен бай жайылым тапқан көптеген түркі тілді тайпалар келді. Әрине, ол уақытта да, кейінгі кезде де мұнда қыпшақтар (құлан қыпшақ, қытай қыпшақ, сағал қыпшақ, торайғыр қыпшақ, мадияр қыпшақ) көшіп жүрді. Бұл рулар осы кезге дейін облысымыздың аумағы мен шектес ресейлік аудандарды мекендейді. Орта Ертіс, Тобыл, Ешім мен Тур аудандарында түркі тайпаларының бірігіп, керейлердің үстемдік алуы сол кезде Батыс Сібірдегі ірі этносаяси құрылымдардың бірі болды. Бұл Шыңғысхан талқандаған керейлер ұлысының бір бөлігі еді. моңғол жауынгерлерінен қашып, Ертістің бойымен жүре отырып, Ома-өзенінің бай жайылмасына шығады. ХV ғасырдың екінші жартысы ХVІІІ ғасырдың басында Қазақс мемлекетінің қалыптасып, даму кезеңінде Павлодар облысы Орта жүз тайпаларыныңғ арғындардың, қыпшақтардың, керейлердің, уақтар мен ішінара наймандардың мекені болды. Сол кезең қазақ-жоңғар текетіресінің шиеленісуінің және Ресейдің Орта жүз қазақстарының дәстүрлі көшінің орындарының бірінен саналатын Солтүстік Шығыс Қазақстан мен Батыс Сібірге белсенді отарлаушылық экспансиясының басталуымен сипатталады. Сібір х��ндығының құлауы және сонымен бір мезгілде Орта Ертіс өңірі қазақстарының ата мекеніне қарай Ресей мемлекетінің де, ойраттардың да жылжуы Солтүстік шығыс Қазақстанды қанды ұрыстар мен геосаяси мүдделердің шешілетін орнына айналдырды. Соның салдарынан қазақтар көшетін жерлерінен айырыла бастады. Ресей мемлекеті үшін ХVІІ ғ. ХVІІІ ғ. басында Орта жүздің солтүстік шығыс аймақтарында шекаралық әскери желілер салып, нығайтуға қолайлы жағдайлар туды. ХVІІІ ғ. басында Павлодар облысының аумағы ресейлік соғыс машиналары жүретін алаңға айналды. Қалыптасқан жаңа геосаяси жағдайда жақсы бағыт ұстанған патша үкіметі Ертістің оң жағалауында әскери бекіністер сала бастады. 1716-20 жылдары Ертіс бойымен Ресей империясының бекіністері, соның ішінде қазіргі Павлодар өңірінде 1716 жылы Ямышевка, 1717 жылы Железинка бекіністері салынды. Өз жерлерін жоңғар шапқыншылығынан қорғауға мүдделі қазақ сұлтандары мен старшиндері ресей әскерінің өңірге көптеп келе бастағанына онша қарсылық білдірмеді. Оның үстіне қазақстардың тарапынан бұл кезде біріккен қазақ-орыс отрядтарын жоңғарларға қарсы бірлескен шайқасқа дайындау қолға алына бастады. Патша үкіменінің өңірдегі өкілі Сібір губернаторы Гагарин қазақ-орыс әскери одағын құрудан жалтарып бақты. Қазақ-жоңғар әскери шиеленісі мәселесінде бейтарапшылық ұстану патша үкіметінің оң жағалаудағы жерлерді бөгетсіз отарлап алуына мүмкіндік берді. 1723 жылға қарай қазақ-жоңғар қатынастары күрт өзгерді: жоңғар-қытай шарты жасалды, Ертіс шекаралық бекіністер тізбегі қазақ көштерін ойраттардан қорғауға кепілдік бермеді. Осы жағдайдар жоңғарлардың 1723 жылы қазақтарға қарсы ірі соғыс ашуына себеп болды. Ертістің Павлодар өңірінің аумағы да қазақ-жоңғар шайқасының алаңына айналды. 1732 жылдың жазында мың адамнан тұратын жоңғар шапқыншыларының қолы Баянауыл ауданында Орта жүздің бейбіт ауылдарын шапты. Бөгенбай бастаған арғын рулары мен Қабанбай батыр бастаған наймандар жауға тойтарыс беретін қазақ қолының негізін құрады. Бұрынғы Екібастұз ауданының «Қарасу» кеңшарының аумағында Бөгенбай тауы бар. Аңызға қарағанда өз қолын осы жерге топтастырған Бөгенбай батырдың атымен аталған. Сол ауданда Ертіс-Қарағанды жолында (бұрынғы Ә.Х. Марғұлан атындағы кеңшар аумағында) Қабан шоқысы тұр, табыр сазбаздарын сонда жинапты. Жоңғар шапқыншылығының қаупі сейілмеді. 11.12.1740 жыл нойон Септен бастаған жиырма бес мың жоңғар әскері Орта жүздің көші-қонына жорыққа шығады. Ертістің оң жағалауында қыстап шығып, оңтүстік жағалау жағына қырғын салмақшы. Жоңғар қолының шабуылдары 1741 жылдың аяғында Ямышево көлінің маңында басталды. ХVІІІ ғасырдың 40-жылдарында жоңғарлар Баянауыл даласын басып алмақшы болды. Арғын қолын Олжабай Төлеубайұлы батыр басқарды. Жасақтардың басында Олжабай батырдың жиені Бәсентиін руынан шыққан Жасыбай, сол сияқты Едіг��, Жәуке, Алпыс, Жапабек, Көшет, Дулат, Жалаңтөс батырлар тұрды. Осы тарихи шайқаста Олжабай қолы Ақшиман жерінде жауды ойсырата жеңеді. Қазақ саобаздары жоңғарларды қоршап алып, құртып жіберді. Халық есінде бұл жер ретінде қалды. Сол шайқаста қаза тапқан Жасыбай батырды Шойынкөлдің жағасына жерлеп, көлдің атауы Жасыбай көлі болып ауыстырылады. Павлодар облысының шекарасында қытай жасақтары да шабуылдады. ХVІІІ ғасырдың ортасында Шідерті өзенінің бастауына «Аспан асты империясының» жасағы басып кірді. Олжабай батыр басқарған қазақ қолы қытайлармен шайқасып, жеңеді. Содан бері шоқы «Шүршітқырған» аталады. Қазақ-жоңғар қантөгіс соғысының соңында бірқатар топонимикалық атаулар қалды. Мысалы, Ертіс ауданының «Найза» алқабында атақты Абылай бастаған қол демалуға тоқтаған. Сонда Қанжығалы руының белгілі байы Мұрат 17 мың жылқысының ішінен 400 белді атты билеушіге береді. Осында ұзақ уақыт найза жерге шаншулы күйінде тұрады, содан «Найза» аталған. Абылайхан бастаған қазақ қолының жоңғарларды Ертістің оң жағалауына ығыстырып шығарған 1753 жыл Ертістің Павлодар өңірі қазақтарының есінде тұтатын датасы. Ал, қыпшақтың Қошқарбай батырының жасағы 1755 жылы жоңғарларды Обьтың ар жағына дейін қуады. Содан бері осы батырдың серігі қосайдар-қыпшақ Тілеуберді батыр руластарымен бірге Қарасуық пен Құлынды далаларын мәңгілік мекен еткен. 1771 жылы қазақтар Қалмақиядан Жоңғарияға оралып келе жатқан ата жауына ұрыс салуы қазақтардың қалмақтармен соңғы шайқастарының бірі болды. Жоңғарларды талқандауға Ертістің Павлодар өңірінің көрнекті сұлтандары Сұлтанбет пен Орыс басшылық жасады. ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті +'''ХVІІІ ғасырдың екінші жартысы ХІХ ғасырдың басында Ертістің оң жағалауына көшу.''' Қазақ-жоңғар текетіресі мен Орта жүз қазақтарының Ресей бодандығына кіру кезінде патша үкіметі Ертіс шекара желісін салып, нығайтумен болды. Жоңғарларды талқандаған соң қазақ сұлтандары мен старшиндары Ертістің оң жағалауына көшпекші болған еді, алайда далалықтарды Ертіс өзенінің бассейініне қайта қоныстандырғысы келмеген патша үкіметінің қарсылығына душар болды. Қазақтардың ішкі жағына көшуіне жолын бөгеген патша үкіметі өз күшін танытты. Мысалы, 1754-55 жылдардың қысында Орта жүз қазақтары сырт жақта «жемшөптің жоқ екенін» желеу етіп, Ертістің ішкі жағына көшпекші болды. Өздерін қумақ болған отрядқа қарсылық көрсетіп, драгундарды ұрып, оларды «бекіністен адамдарды шығармайтынын, шөптерін өртеп жіберетінін, Ертістен ау бермейтінін» айтып қорқытады. Сол жылы Бийск бекінісінен полк. Дегарриг Ертіске бола Ямышевкадан Семей бекінісіне дейін қазақтардың көп малмен ішкі жаққа өтіп жатқанын, кері кетпейтінін мәлімдеді. Оның үстіне қайтармақшы болғанда «әскерлермен ұрысқа шығып, ұрлықпен айналысқан». Мұндай жағдайлар көп. Басқаша болуы мүмкін де емес: хандары мен сұлтандары басқарған қазақтар ата жұртынан тектен текке айырылғысы келмеді. Қазақтардың күзгі көш кезінде «шекарада мықты командалар ұстап, қазақтарды қырудың күшімен қуып шығу» жөнінде патшаның 21.8.1755 жылғы жарлығының шығуы сондықтан кездейсоқ емес. Жоңғар билеушісі Даваци Орта жүздің көші-қонына тиіскенде беделді сұлтан Абылай сібір шекаралық басшылығынан қазақтардың әйелдері мен балаларын ішкі жаққа өткізу жайлы өтінген еді, өтініші қабылданбады. Кейінірек 24.10.1756 жылғы Сенат жарлығына сәйкес Орта жүз қазақтарына Үй шебіне тақау көшуге, рұқсат етілді, жоңғарлар шабуылдаған жағдайда шептің ішіне өткізуге қарсылық болмады. Алайда ХІХ ғасырдың белгілі зерттеушісі М. Красовскийдің сөзімен айтақнад, «1755 жылғы бас тарту сияқты жалғыз рет бас тартудың өзі Абылайдың Ресейден мүлде безуіне жеткілікті болды». Осыған байланысты Абылайдың өз бұратанасын қонысына жібермегендерге «қарыздар» болып қалмағанын айта кеткен жөн. Мысалы, 1757 жылы қулан-қыпшақ руынан шыққан Қошқарбай батырмен бірге Алтай жеріне басып кіреді де, «көптеген тұтқын төлеңгіттерді» ертіп кетеді. Қазақтардың ішкі жаққа енуіне белсене қолдаушылардың бірі Абылайханның серігі Ертістің Павлодар өңірінде ертеден қыпшақтарды, арғындарды, керейлер мен уақтарды басқарып келген Сұлтанбет сұлтан мен оның көп ұрпақтары болды. Жоңғарлардың одан соң Ресей империясының агрессиясының салдарынан Ертістің жағалауындағы жерлерден айырылу осыларға қатты батты. 1764 жылы Ертіс бойы қазақтарына қатысты патша үкіметінің саясаты күрт қатайды. Сібірлік шептердің қолбасшысы ген.-поручик Шпрингер Ертіс өзенінің дала қазақтары тұратын жағын он версттік жолақпен бөліп тастады. 1765 жылы Ертіс әскери шебінің бекіністерінде комендант лауазымы тағайындалды, Шпрингер соларға тіпті 10 версттік жолақ шегінде көшкеннің өзінде қазақтардан аманат алуға нұсқау берді. Ертіс әскери шебінде бұл кезде 7578 адам болатын. Әрине, бұл 1684 верстке созылып жатқан шепті қорғауға жетімсіз. Сондықтан қазақтардың ішкі жаққа ешқандай рұқсатсыз өтуі кездейсоқ емес. Алайда, мұндай жағдайда көбіне күшпен дереу қайта шығарылатын. Қазақтарды «мәңгілік көш» аталатын ішкі жаққа көшіру үшін негіз біртіндей қалана бастады. Мысалы, патша үкіметі Ертіс өңірінің беделді сұлтандарының бірі Сұлтанбеттің өтінішін 1778 жылы Коряков форпостының қарсы бетіне Ертістің сол жағалауында верст жерге ағаш үй салуына рұқсат етуге мәжбүр болды. 1788 жылы үйін Ертістің жағалауына көшіруіне рұқсат етілді. Оның ұлы Орыс солтан 1780 жылы Черная станциясының қарсысына ағаш үй салды. 1779 жылы Чернорецк форпостынан верст төмен Ертістің оң жағасында қанжығалының батыры Түлекеге ағаш үй салынды. Табындары қыста ішкі жақта жайылды. Қазақтардың көптеген өтініштері, өңірде жағдайдың өзгеруі ішкі жаққа өтуге ұмтылған қазақ��арға патша үкіметінің көзқарасы күрт өзгертті: 15.6.1788 жылы атына «О переселении киргиз-кайсаков из дальних степей во внутренности Ресейден» атаулы жарлық шығарылады. Осы жарлыққа сәйкес Ресей жаққа келген қазақтар «бір-біріне тым жақын орналаспауға тиіс. Барлық губерниялық өкілеттер үкіметтің осы шешімімен танысуы керек. Ішкі жаққа алғашқы көшкен қазақ сұлтандарының бірі Сұлтанбет сұлтанның ұлы Орыс сұлтан. Он жылдай уақыт өткен соң 25.7.1798 жылы ген.-майор Горчаковқа арналған «О даче убежища переходящим из Ср. орды вступающим Росс. подданство султанам старшинам их кибитками» кезекті жарлық шықты. Екінші жарлық патша үкіметінің қазақтарды «мәңгілік қонысқа» қабылдау тілегін танытты. 7.10.1799 ж. үкімет шекара әскеріне «Ресей бодандығына кіргісі келген қырғыздарды ішке өткізу және олардың мүлкінен баж салығын алмау» жөнінде нұсқау береді. Патша үкіметінің осы және басқа жарлықтарының нәтижесінде «мәңгілік қоныс» аталатын ішкі жаққа көп қазақтар келді, мысалы, Левшиннің деректері бойынша, ХVІІІ ғасырдың аяғынан 20-жылдарының соңына дейін ішкі жаққа түрлі орындарға 12000 үй көшкен. Ал, Ж.Қ. Қасымбаевтың мәліметі бойынша, тек 1799 жылы Ертістің оң жағалауына Орта жүз қазақтарының 15 мыңдай отбасы көшкен. Патша үкіметі жаңа бұратана қазақтардың легін инталандыру үшін ішкі жаққа келудің азды-көпті жеңілдік жағдайларын туғыза бастады. Мысалы, 1808 жылы отырықшы болғысы келген қазақтарды шаруа қоныстарына, ең алдымен мұсылмандар тұратын жерлерге орналасуына рұқсат етілді. Әрине, патша үкіметінің қазақтарды отырықшы өмір салтына бейімдеуге бағытталған шаралар ешқандай нәтиже бермеді, далалықтар еркіндігін ештеңеге айырбастамады. Үкімет оны ХІХ ғасырдың жиырма жылдығының басында 1812 жылы ген.-губ. Пестель қазақтардың Сібір шегіне негізінен малды қыстатуға баратынын, ал жазда жайлауға көшіп, егін шаруашылығымен айналыспайтынын анықтағанда түсінді. Н.Е. Бекмахановтың деректері бойынша ХІХ ғасырдың 20-жылдарының өзінде тек Омбы, Петропавловск, семей және Өскемен ішкі округтарында 76802 қазақ тұрған. Дегенмен «Устав сибирских киргизах» күшіне кірер алдында патша үкіметі қазақтарға берілген жеңілдіктер мен артықшылықтарды шектей бастайды. 1812 жылы бұратана қазақтарға қатаң белгіленген жер бөлу, бірақ оның шекара шебінен 30 версттен аспауы, сонымен бірге шаруаларға, қазақтар мен заводтарға бөлінген жер болмауы жөнінде нұсқау түседі. ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті +'''Ертістің Павлодар өңірі ХІХ-XX ғасырдың басында.''' ХІХ ғасырда қазіргі Павлодар облысының аумағы патша үкіметінің және саяси реформалар үрдісіне тартылды. ХІХ ғасырдың 20-жылдарының басында Баянауыл өңірі екі держава Ресей мен Қытай империяларының саяси мүдделерінің тоғысқан жері болды. Мәселен, 1821 жылы Орта жүз қазақтары Уәлидің ұлы Ғұбайдолланы хан етіп сайлайды да, ол қытай эмиссарларымен келіссөз жүргізуге тырысады. Оның үстіне қазақ жасағы ертіп келген қытай өкілінің Баянауыл тауларының аймағына келудегі басты мақсатының Ғұбайлланы Орта жүздңғ хандығына көтеру екені өңірлік өкіметке жақсы мәлім болатын. 1824 жылы орыс отряды Баянауылда халықтың заңды сайлаған билеушісін тұтқындап, соңынан Березовқа жер аударады. 1824 жылы Омбыға Жұма Құдаймендиевтің иелігіне Шоң би Едігеұлы бастаған депутация келеді. Олар шекара басшылығына Сүйіндік руына жеке округ ашу туралы өтініш тапсырады. Омбы басшылығының өтініш берушілер мен руластарының бекітілген Қарқаралы округінің құрамына жеке болыс болып кіруі жөніндегі ұсынысынан қазақ депутаттары үзілді-кесілді бас тартады. Тек 1826 жылы Баянауыл сыртқы округі ашылды. Алайда шекаралық өкімет оны Қарқаралы округімен біріктірмек болып, 1833 жылға дейін ресми түрде бекітпеді. Округ Омбы облыстық басқармасына бағынды. Округ көптеген көшпелі Арғын тайпасынан тұрды. Патша үкіметі Сібір қазақтарына алып берген жайылым жетпегендіктен болыстық округ көрші Томск губерниясының аумағында кабинеттік және казак жерлерін жалдауға мәжбүр болды. Мәселен, 1000-нан астам шаруашылықтан тұратын болысы Ертістің оң жағалауына лажсыз қоныстанды. Уақ руының көпшілігі осындай жағдайды бастан кештті. Сүйіндік ішінде Айдабол руының басшысы Шоң би Едігеұлы Баянауыл сыртқы округінің тұңғыш сұлтаны болып тағайындалды. Округтегі жоғарғы лауазым сайлауына Сұлтанбет сұлтанның ұрпағы Бопы Татенов те түскен еді, бірақ ұтылып қалды. «Қара сүйектің» аға сұлтан лауазымын иеленуге рұқсат берумен патша өкіметі басқа да қара халықтың билікке жолын ашып берді. Билік құрылымындағы бұл өзгерістер төреден тарағандардың бедел түсіру науқанын бастаған патша үкіметінің ырқымен жасалды. 30-жылдары өңірдің қазақ жұртшылығының Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалысына белсене қатысуымен ХІХ ғасыр Ертістің Павлодар өңірінің есінде қалады. Мысалы, сібір казактарының шекаралық басқармасының бастығы полк. Талызин 1838 жылы өз мәлімдемесінде былай деп жазады: «Қарақшыға (Кенесары Қасымовқа Т.И.) Ақмола округінің сұлтандарының көп бөлігі ғана емес, Баянауыл, Қарқаралы және Көкшетаудың сұлтандарының көпшілігі ашық қосылды. Қалған сұлтандар бер жағы үкіметке адал болып көрінгенмен Кенесарымен астыртын байланыста». 1837 жылдың аяғына таман патша отаршыларына қарсы ұрысқа Баянауыл округтік приказының Қозған, Айдабол, Қаржас және басқа көптеген рулары қосылды. Осы округ қазақтарының көтерілісін белсенді руы қаржас Сейтен мен Тайжан Азнабаевтар болды. Көптеген мұрағат материалдарында олар Кенесары ханның жақын серіктері ретінде аталады. Тағайындалған және өзге жақтан жіберілген батырлардың орнына басқалары тұрды. Мәселен, Баянауыл округінің Төртуыл болысының Баймас Бектасов жетекшілік етті. Кейін ханның соғыс мәселелері жөніндегі жақын кеңесшілерінің бірі болды. Сол кездегі мұрағат құжаттарында ол туралы былай жазылған: «Кенесарының қасынан қалмайды, орыс отрядтарына шабуыл жасағанда бел ортасында жүреді, Кенесарыға орыстарға қарсы қандай айла-шарғы жасау жөніндегі жиі кеңес беріп отырады, сол үшін Кенесары оны жақсы көріп, бір аяқтан ас ішеді». Ханның белгілі батырларының қатарына сүйіндік руынан Жанайдар батыр енді. Қозғалыстың белсенді басшыларының арасынан Олжабай Бабекиннің, Шапшақ Кейкиннің және Тұмат Сайдықовтың есімдерін кездестіруге болады. Патша үкіметінің отаршылық саясатына қарсылық нышанының бірі көшіп кету еді. Мәселен, көтеріліс кезінде Чантурин бимен Айдабол руы, старшин Олжабаймен Орманшы-Төртуыл болысы ауылдарының бір бөлігі Баянауыл округінен қоныс аударды. Өлке өмірінде аса маңызды уақиғалардың бірі 1868 жылы 21 қазанда Орал, Торғай, Ақмола мен семей облыстарын басқару туралы «Временное положение»-нің енгізілуі болды. Сонда соңғысының құрамына Павлодар уезді де кірді. Уезд Семей облысының солтүстік бөлігінде Қарқаралы уезінің шекарасынан оңтүстікке қарай, шығыс пен солтүстік шығыс бетте Томск губерниясына дейін созылып жатқан кең байтақ аумаққа орналасты. Батысында Ақмола облысымен, Семей уезімен шектесті. Уездің аумағы 103788,2 шаршы верст, XX ғасырдың басында халқының саны 160270 адам, соның ішінде қазақ 144160, казак 8800, қалғандары шаруалар мен басқа сословие өкілдері. ХІХ ғасырдың екінші жартысы XX ғасырдың басында Павлодар уезінің аумағына Ресейдің европалық бөлігінен шаруалардың көптеп көшіріп әкеле бастады. Қазақтар негізінен көшпенді жартылай көшпенді мал шаруашылығымен айналысты. Алайда патша үкіметінің тұрғылық халықтың жерін тартып алуы қоғамның жаңа әлеуметтік тудырды. Бұлардың еңбегін Ертіс шебінің казактары мен уезд бен көрші Томск губерниясының шаруалары пайдаланды. Қазақтардың бір бөлігі жерлерін пайдаланғаны үшін казактар мен шаруаларға жал ақы төлеуге мәжбүр болды. Оның үстіне «тіркелген» орындарында түтін салығын төлейтін. Көшіп келген шаруаларды уезге қоныстандыру көшпенділердің құнарлы жерлерін жаппай тарту үрдісін шығарды. атақты «Каркаралинская петиция»-ны құрастыруға қатысу өлке өмірінің жарқын беттерінің бірі болып табылады. 1905 жылы шілдеде Ресейдің Ішкі дала өлкесінің қазақ жұртшылығының барынша өзекті мәселелерін көтерген 47 тармақтан тұратын өтініг түседі. Осы шынайы бірегей заң құжатының авторларының арасында Павлодар уезі Аатағозы болысынан Омар молда Мұзафаров, Қарқаралы уезі Едірей болысынан Апық Жолшарин мен Семей уезі Сейтен болысынан Темірғали Нұрекенов болды. Сондай-ақ қазақ жұртының проблемаларын Омбы қаласында дала губернаторы шақырған жеке кеңесте 12 өкіл көтереді. Олардың ішінде Павлодар уезінің қазағы Бердалин (Павлодар болысы) мен Ілияс Жанқарин (Тереңкөл болысы) бар. ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Санат:Павлодар облысы +'''Павлодар облысы XX ғасырда.''' 1901 жылы қазіргі Павлодар облысының аумағын мекендеген 162,5 мың адамның 90,2%-ын басым көпшілігі көшпелі мал шаруашылығымен айналысатын қазақтар құрады. Славян тілді жұрт негізінен егін шаруашылығымен айналысты (6,5%). Қалалықтар 3,7%. Дворяндар 109, тоғышарлар 4,5 мың шамасында адам. 1901 жылы көлдерден 77 мың тоннадан астам тұз өндірілді. Тұз кәсіпшілігінде көбіне кедей қазақтар жұмыс істеді. Жылына 65-тен 308 ц-ге дейін балық ауланды. Шаруашылық жүргізуге 500-ден артық қожайын (орыстар мен көпшілігі қазақтар) тасымалдау кәсібі көмектесті. Ертістің бойымен 132 кеме жүзетін, олардың бір бөлігі қыста Павлодар затонында тұрып, сонда жөнделетін. Кеме жөндеу 10 тұрақты және 60-қа дейін маусымдық жұмысшылар жұмыс істеді. Ертіс өзенінде Павлодардың оңтайлы орналасуы сауданың дамуына ықпал етті. XX ғасырдың басында уезде қоныстандыру қозғалысы күшейіп, қазақтардың дәстүрлі шаруашылығы қиындай түсті. Көпшілігі шаруашылықтың аралас түріне мал шаруашылығы мен жер шаруашылығына көшуге мәжбүр болды. Рухани өмір де экономикалық өмірге сай еді. құдайға құлшылық ету басты орында тұратын. Әрбір елді мекенде дерлік шіркеулер, мінәжат үйлері, мешіттер болды. Мешіттер жанында медіреселер жұмыс істеді, молдалар ауылдарда мектеп ашты. Ғасырлар тоғысында зиялы мәдениеттің ықпалы елеулі көріне бастады. 29 оқу орнының 18 казактарға, тек 6-уы ауылдық жердегі қазақтарға арналған (оқу орыс тілінде жүргізілді). Ғасырдың жиырмасыншы жылдарының басында ауылдарда, қоныстанушылар поселкелерінде (Михайловка, Федоровка, Ертіс, Галкино және т.б.) жаңа мектептер, интернаты бар орыс-қырғыз училишесі ашылды. Мәдени-ағарту мекемелерінің қатарында қоғамдық кітапхана (1892 ж. ашылған), оқу залы бар халық үйі болвп, онда кинофильмдер көрсетілді, дәрістер оқылды, тестр қойылымдары қойылды. Павлодарда «Заря» мен «Фурор» кинотеатрлары ашылды. Маусымдық цирк кеңінен танымал болды. 1906 жылдан баспахана жұмыс істейді. Сыртқы әлеммен уезді телеграф, кеме қатынасы байланыстырып тұрады. Материалдық қиыншылықтардың өсуі, әлеуметтік қайшылық, оларды шешуге папша үкіметінің қулықсыздығы мен қабілетсіздігі, үкіметке қарсы оппозициялық күштердің ықпалы әлеуметтік наразылық қозғалыстарына (1903 ж. Екібастұз шахталарындағы, 1905 ж. желтоқсанда затон жұмысшыларының ереуілдері, Х. Тосчанов, А. Чадарбаев, А. Қақобаев бастаған 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысына мыңдай адамның қатысуы, қымбатшылықтың өсуіне, көпестердің, әкімшіліктің саудагершілік қарсы наразылық 1917 ж. Павлодардағы «бабий бунт» және т.б.), саяси күрестің белсендірілуіне бастап монархистерге дейінгі түрлі саяси бағдардағы үйірмелердің пайда болуы), 1906 жылдың сәуірі, 1908 жылы пайда болуына, 1971 ж. тамызда кадеттік, кейін эсерлік бағыттағы «Свободная степь» газетінің шығуына, ұлттық сананың туып, дамуына, ұлт дамуы бағдарламасын жасауға, 1905 ж. О. Мұсафыров, Т. Нұркенов және басқалардың Қарқаралы петициясын дайындауға қатысуға соқтырды. Самодержавиенің құлауы ешқандай наразылық акциясын тудырмады. Уақытша үкімет Павлодар мен уездің басшылығына комиссар Кайдаловты қойды. Сайлау негізінде уақытша атқару комитеттері жасақталып, оған жұмысшылардың, қызметшілердің, басқарушы қызметкерлердің өкілдері, тіпті патша шенеуніктері енді. Қуылған полицияның орнына милиция құрылды. Уақытша үкімет органдарымен қосарлана белсенді саяси қызметке араласқан көпшілік Советтер (8 наурыздан кешіктірілмей Павлодарда 26 наурызда Екібастұзда жұмысшылар мен солдат депутаттары советі, уезд шаруалар мен казак депутаттарының 6-11 мамырда 1-съезі, 10-11 тамызда 2-съезі өтті), уездік «Алаш» комитетін құрды. Жұмысшылар, солдаттар депутаттары Советі Уақытша үкіметтің саясатын қабылдамады, бірақ большевиктердің бағдарламасын қолдап, қабылдады. Съезд төрағасы П. Косогор мен атқару комитетінің төрағасы В. Шишканың бастаған шаруа, казак депутаттары съездері Уақытша үкіметті қолдап, эсерлік бағдарды қабылдады. «Алаш» партиясының мүшелері Уақытша үкіметтің кадеттік ядросынан бөлініп, ұлттық автономияға жетісу үшін барлық қазақтарды бірігуге үндеді. Уақытша үкімет құлаған соң 19.1.1918 жылы жергілікті гарнизонның қолдауымен, құрылған Қызыл гвардияға сүйене отырып, С.К. теплов пен П.М. Ширяев бастаған Совет уезд билігін бейбіт жолмен өз қолына алды. Уақытша үкіметтің комиссары биліктен шектетіліп, қала басшысы тұтқындалды, қалалық Дума, уездік земство жиналысы таратылды. Екібастұздағы көмір орындары, бу диірмендері мемлекет меншігіне көшті. Казак басшыларының, байлардың, кулактардың артық жерлері алынды. Көпестердің сәулетті үйлері мемлекет меншігіне алынып, көпестерге көп мыңдық контрибуция салды. Уезд атқару комитетінің азық-түлік бөлімі астық алу, саудагерлікпен күрес жөніндегі шаралар қабылдады. Кедейлерге, ауыл мұғалімдеріне, жұмысшы ұжымдарына көмек көрсетілді. Өмірдің жаңа жолға түсуі жаңа шиеленістер тудырды. Совет үкіметі қабылдамаған, қазақ автономиясын жариялаған «Алаш орда» үкіметі жасақталды. Оның жағына Ертістің Павлодар өңірінің тумалары Ж. Аймауытов, С. Торайғыров (Алашорда елұраны мен маршы мәтінінің авторлары), А. Барлыбаев, К. Бердалин (уездік Алаш комитетінің төрағасы), М. Боштаев, А. Сейітов, И. Жанкарин, Ә. Сәтбаев және басқалары шықты. Жұмысшылар, солдаттар, қырғыздар, татарлар, шаруалар депутаттары Советімен бір мезгілде құрылып, казак қоныстарын басқаруды өзіне алған казак депутаттары Советі (төрағасы В. Полюдов) жаңа өкіметке өзінің байтараптылығын мәлімдейді. Алайда 4.5 айдан кейін 1918 жылғы маусымның 1-нен 2-сіне қараған түнде қарулы төңкеріс жасап, Совет мүшелерін (В. Кузнецов, С. Теплов) тұтқындап, сотсыз өлтіреді. Советтер кейін 1918 жылғы қарашаға дейін уезде Уақытша Сібір үкіметінің және комиссар есаул П.И. Виноградский, қала коменданты Осицимский, уездік милиция бастығы П. Барсов, одан соң Павлодар уезінің басқарушысы С.С. Зефиров өкілдік еткен Колчак үкіметінің билігі орындалды. Қалалық дума, земство, жер қатынастары, салықты толық төлемегендерді қатаң жазалау, әскерге шақыру қалпына келтірілді. Советтер алған мүлік түгелдей әкімгерлердің жөнсіздігі ашық байқалатын. Алашорда ақ гвардияшылардың режимімен қатынасты тоқтатып, совет билігін тану қозғалысы кеңейе бастайды. Семей мен Өскемен түрмелерінде 100-ден аса павлодарлықтар өлтірілді. Павлодарда колчактың режимі құлар алдында (29.11.1919) түрмеде атырған Совет мүшелері камерада шабылды. Атаман Анненков жазалау жорығы кезінде Павлодар мен Славгород уездерінде 1667 адамды мерт еткен. Совет өкіметінің қалпына келтірілуі мемлекеттік билік органдарының басып даншу функцияларының күшеюімен ұласты. Советтерді сайлағанға дейін Павлодарды азат еткен полктің комиссары Г.А. Жигарев бастаған төтенше орган-ревком басшылыққа қойылды. Орынбасары Казаринов, хатшысы Росляков болды. И. Дубовицкий уездік милицияның бастығы болып тағайындалды. 1920 жылдың шілдесіне дейін жұмыс істеген ревком болыстық ревкомдарды сайлауды, олардың жұмысына басшылықты, Совет өкіметінің жауларымен күрес жөніндегі төтенше шараларды, бұзақылықты тоқтатуды, індеттің алдын алуды, азық-түлікпен қамтуды, азық-түлік салғыртын қамтамасыз етті. 1920 жылы шілдеде мөлшері ұлғайған азық-түлік салғырты шаруалар арасында қолдау таптады, жөнсіз қылықтарға жол берілді, соны Совет өкіметінің қарсыластары пайдаланды. Есаул Шишкин 16 мыңдай қарулы жақтасын жинап, Павлодарға қауіп төндірді. Тек ерекше мәндегі бөлімдерді көтеріп, 1920 жылғы шілденің аяғында екі күндік ұрыстан соң Шишкин отряды жеңіліп, ыдырады. Өзі шағын отрядпен Қытай асып кетті. Алайда 1922 жылдың көктеміне дейін полковник Цветковтың, Уваровтың, Л. Найданың, К. Зайченконың, поручик Дорофеевтің және басқалардың отрядтары Совет өкіметіне қарсы күресті. Өндірістік салада кооперативтік формаларға көшу басталды: коммуналар, кеңшарлар («Червона Украина», «Новый свет», «Новый мир», «Коммунар» және т.б.) құрылды. 1920-жылдардың ортасында кооперациямен шаруа қожалықтарының 30%-дан астамы қамтылды. 3.3.1921 жылы уезде РКП/б/ уездік комиссияның хатшысы Фрелихтің төрағалығымен сауатсыздықты жою жөніндегі төтенше комиссия құрылды. «Сауатсыздық жойылсын!» қоғамы құрылады, сауаттылар мектепке, ликбездерге жұмысқа жұмылдырылады, қала деревняны «мәдени» қамқорлыққа алды. 1920-23 жылдары 23741 адам сауатын ашты. 1925 жылы мыңдай адам ликбезден өтті, оның 65,7%-ы қазақтар. Қалада Шаруа мен малшының үйі, анықтама, ликбез, сонда, дәрістер, әңгімелер өткізілді. 1925 жылы уезде 101 орыс және 106 қазақ мектебі жұмыс істеді. 1917 жылмен салыстырғанда оқушылар саны 2,5 есе өсті. Қазақ мектептерінде сабақ ана тілінде жүргізілді, көшпенділердің балалары үшін интернаты бар ашылды (1-шісі 1925-26 оқу жылында Павлодарда ашылды). 1926 жылдан ауыл шаруашылығын ұжымдастыру қолға алынады. 1920-жылдардың басында тарап кеткен коммуналар мен кеңшарлардың орнына 1927 жылдың аяғында өндірісті қоғамдастыруы түрлі дәрежедегі 34 ұжымдық шаруашылық құрылды. 1928 жылдың күзінде ұжымшарлардың саны 177-ке жетті. Орта есеппен алғанда әрқайсысына 664 сомның ауыл шаруашылығы техникасы, соның ішінде 13,5 ұжымшарға трактордан келді. Мұндай жарақтандыруда ұжымдық шаруашылықтың жеке жеке шаруадан артықшылығы болмады. Ұжымдық өміршеңдігін қамтамасыз ету үшін 1928 жылдан байлардың, казактардың мүлкін тәркілеу басталды. Ұжымшарларға кірудің еркіндік пен мүдделілік ұстанымы мәжбүрлеумен алмастырылды. Тек 1928 жылдың қазанынан 1930 жылдың мамырына дейін ұжымшарларда шаруашылықтар саны 15,2 есе өсті. Күштеп ұжымдастыру, қазақтарды отырықшылыққа көшіру 1930-жылдардың басындағы бұрын болмаған ашаршылықтың шығуына себептердің бірі болды. Бірнеше жыл қатарынан егін шықпауы, 1931 жылғы құрғақшылық қосылды. Соның салдарынан 1931 жылдың күзінен аштық басталып, 1931-32 жылдардың қысында ерекше күшейді, жаппай ауру шықты. 1932 жылдың ақпанында Павлодар ауданының ауылдары зерттегенде жұртшылықтың 35%-ның аштыққа ұшырағаны, 10-18%-ның аштық пен аурудан өлгені анықталды. Жұрт аштықтан қашып, Сібір, Алтай жаққа дүркірей көшті. Ауылда мал басы, себуге қажетті астық тұқымы, жұмыс күші жетімсіз болды. 1931 жылмен салыстырғанда 1932 жылы Павлодар уезі адамының саны 54,5%-ға кеміді. Өмір салтын күштеп өзгерту жаппай қуғындаумен ұласты. Павлодар облысында 1920-40 жылдары мыңнан аса адам қуғын-сүргінге ұшырап, оның 810-атылды. Соңғылардың ішінде зиялылар, қызметкерлер аз (223 адам). Шаруалар 215, жұмысшылар 207. басым көпшілігі 1937-38 жылдары атылды. 1920-30 жылдары жергілікті өнеркәсіп қалпына келтіріліп, оны дамытуға қадам жасалды. Таболжаннан Маралдыға дейін темір жол тартылып ()1931, «Павлодарсоль» тресінің өнімі шығарыла бастады. Май, тері, балық заводтары, элеватор, ұн комбинаты, тоңазытқыш, электростанция салынды. Алматыға жүк, жолаушыларды жүйелі тасымалдай рейстер басталып, аэропорт ашылды басы). Өндірістің қарқындылығы «Сельхозмука», «Главмука», «маслопром» трестерінің бой көтеруіне ықпал етті. Машина-трактор станциялары құрылып, ауыл шаруашылығы қалпына келтіріле бастады, шаруалардың тұрмыс деңгейі көтерілді. 1936 жылы еңбек кг астық пен 40 тиын ақша бөлінсе, 1938 жылы тиісінше 18 және 107 болды. Жағдайдың біршама қалпына келуі денсаулық сақтау, білім беру, мәдени-ағарту жұмысының жақсаруына ықпал етті. Егер 1926 жылы уезде 391 төсекті 10 аурухана, дәрігер мен 51 көмекші емші болса, 1939 жылы 34 станционарлық емдеу мекемесінде 871 ауру төсегі болды. Облыста 40 аумбулатория, 47 фельдшерлік, акушерлік пункт, безгекпен күрес тірек пункті, жедел медициналық жәрдем станциясы (1 автомашина), рентгенкабинет, амбулатория жұмыс істеді. Облыста (1939) 33 дәрігер болды. 1938 жылы станционарда 11238, амбулаторияда 573672 науқас емделді. 1938 жылы Павлодар халыққа білім беру бөлімінің қарамағында 538 мектеп (97,2%-ауылда) болып, онда 42831 адам (89%-ауылдық) оқыды. Мектептердің 41,3%-нда сабақ қазақ тілінде жүргізілді. Мектептерде 1003 мұғалім (90%-ауылдық) қызмет істеді. Бұқаралық мамандық кадрларын дайындау курстары (1939 жылдың басында 696 оқушы), кеңшараралық ауыл шаруашылығын механикаландыру мектебі, ауданаралық мал шаруашылығы мектебі кәсіби білім берді. 193 жылдан оқушыларды жылдық базада қабылдайтын ФЗО мектебі жұмыс істей бастады. Сүт-май өнеркәсібі техникумы (1932), мал техникум, мед. сестралар мектебі (1935) арнаулы орта білім берді. Соғыстың алдындағы жылдары облыста 133 клуб, 151 кітапхана, кинопередвижка, 98 киноқондырғы (оның 87-сі дыбыстық киноға арналған), театр жұмыс істеді. Жалпы таралымы 835 мың дана (1940) 14 газет (соның ішінде облыстық, көп тиражды) шықты. Облыс фашизмді деңуге сүбелі үлес қосты. 1941-45 жылдары 40486, ал 1938 жылдан қызм,ет атқарып жүргендері мен қалдырылғанын қоса есептегенде 4624 адам, яғни 1941 жылдың басындағы барлық облыс тұрғынының 16,4%-ы әскерге алынды. 1941 жылдың 2-жартысы (15194 адам) мен 1942 жылы (12404 адам) көп шақырылды. Майданда 21830 адам, яғни 47,2% қаза тапты. 1942 мен 1943 жылдары шығын ауыр болды (59% шамасында). Павлодарлық жауынгерлер соғыстың барлық ірі шайқастарына қатысты. 10 мыңнан астамы жауынгерлік наградалармен марапатталды. Олардың 23-і Совет Одағының Батыры, адам Даңқ орденінің толық кавалері атанды. Павлодар облысында №2448 (Павлодар) және №3604 орналастырылып, сонда қызмет істейтін павлодарлықтар жаралылар мен науқастардың басым көпшілігінің денсаулығын түзеп, сауығуына күш салды. Облыстың өнеркәсібі жедел дамыды. 1941 жылы 41 цех пен өндіріс ұйымдастырылды. Олардың көпшілігі жұртшылықтың тұрмыстық мәндегі товарларға сұранысын жергілікті өнеркәсіп кәсіпорындары еді. сабаннан қағаз, сіріңке, ағаш табанды аяқ киім, сабын, балшық ыдыс және басқаларын шығару басталды. Шығарылатын өнімнің ассортименті 100 атауға дейін өсті. Республикалық және одақтық мәндегі кәсіпорындар өндірісі ерекше маңызды болды. Кеме жөндеу шеберханалары 2-разрядты кеме жөндеу заводына айналды. Соғыс жылдары 49 кеме, 27 суда жүзетін кран және тағы басқалары салынды. Завод өндіріс көлемі жағынан жоғарғы Ертіс бассейнінде екінші болды. «Октябрь» заводы облыстың жетекші кәсіпорны болып, 1944 жылы негізгі бағыты ауыл шаруашылығы машиналарын қосымша бөлшектері мен майдан өнімінің бөлігінің алғашқы өнімдерін шығарды. 16.11.1941 жылы Харьковтан жүн-мата фабрикасының жеткізіліп, 1941-42 жылдардағы қыстың аяғында Қызыл армия жауынгерлеріне арналған тон, тұлып, жүн кеудеше, малақ��й, биялай шығару бойынша жоспарды 100-115%-ға орындады. 17.11.1941 жылы Павлодардағы Туладан автокөлік, көпір поездарын және басқаларды жөндеуге арналған құрал-жабдығы көшірілді. Қазақтандағы тұңғыш сүт консервілері заводының құрылысы басталды. Өндіруші салалардың өндірісі ұлғайып, кәсіпорындары кеңейді. «Майқайыңалтын» комбинаты елде үшінші орынға шықты. «Павлодартұз» тресі, Шөптікөл көмір шахтасы, Екібастұз бен Жамантұз көмір орындары қарқынын арттырды. Облысқа басқа да бірқатар кәсіпорындар көшірілді. Соғыс аяғында облыс аумағында 80 одақтық және республикалық, 700 шақты облыстық және жергілікті маңыздағы кәсіпорындар орналасты. Ерекше қиыншылық ауыл шаруашылығының үлесіне түсті. Әскерге алынғандардың 85%-ы ауылдықтар еді. Өндіріс майданға жұмыс істеп, ауыл шаруашылығында жұмысты механикаландыру төмендеді. Ауыл шаруашылығы жұмыстары қолмен атқарылды. Осылардың салдарынан облыс 1941 жылы өнім тапсыру жоспарын орындай алмады. Бірнеше жыл ауа райы жағдайы да қолайсыз болды. Ұжымшарлар мен кеңшарларда жас балаларды еңбекке тарту, еңбек күнінің міндетті нормасын көтеру, ауыл шаруашылығы техникасын жөндеу Павлодар кәсіпорындарын шеберханалары, «Октябрь» заводы және т.б.) тарту, қалалардың, поселкелердің ең алдымен материалдық өндіріс саласында жұмыс істемейтін тұрғындарын ауыл шаруашылығы жұмыстарына жіберу (мысалы, 1942 жылы 17 мыңнан астам, 1944 жылы 15320 адам), егін шығындарымен күрес (1942 жылы 218,6 мың га алқаптан 320 мың ц. масақ жиналды), «Қызыл Армияның нан қорын» жасау үшін қозғалысты өрістету (1942 жылдың 1-айында жеке қордан 440 ц. ет, 24,4 мың л. сүт, 580 ц. астық, 325 ц. картоп және басқалары берілді) әскери ауыл шаруашылығы өнімі жеткізілімін қамтамасыз ету және ұлғайту шаралары болып табылды. 1942-43 жылдардың қатал қысы мал басын 13,6%-ға кемітті. 1944 жылы мал басы тағы біршама азайды. Алайда астықтан жақсы өнім алынды. Жеткізілім жоспары жалпы орындалды. 1945 жылы астық тапсыру жоспары 142%-ға орындалды. Соғыс жылдары егістік барлығы 1258 га-ға ұлғайып, астық өндірісі өсті. Жаудан азат етілген аудандарға 235 комбайн, 45 трактор, 40 автомобиль, 1235 жұмыс аты жіберілді. Тек Орлов облысына 8,7 мың бас ірі қара мал, мыңдай қоймен ешкі берілді. Соғыс жылдары Ертістің Павлодар өңірінің жұртшылығы жер аударылған Кавказ тұрғындарымен (шешен, ингуш және т.б.), Поволжье немістерімен толықты. Павлодарлықтар армияны нығайтуға қаржы жинауға елеулі жарна енгізді. Әскери техника жасауға, мемлекеттік (әскери) заемға облыс тұрғындары соғыстың жылында 202 млн сом қосты. Бұл қаржыға Мәншүк Мәметова атындағы «Павлодарский колхозник», «Колхозник Казахстана» және басқа танк колонналары, «Советский Казахстан» «Комсомолец Казахстана» сүңгуір қайығы және басқалары құрылды. Облыс тұрғындары майданға 104 вагон жылы киім жіберіп, майданда қаза тапқан майдангерлердің отбасыларына көмек көрсетті. Соғыстан ��ейінгі кезеңде Павлодар облысы баяу қарқынмен болса дағы дамыды. Қуатты көмір өндірісі базасын салу үшін 1947 жылы геологиялық барлау жұмыстары жүргізіліп, 1948 жылы тресі құрылды. 1949 жылы Екібастұз сыртқы әлеммен темір жолмен байланысады. Екібастұз көп бөлігін 1949 жылы құралған Екібастұз ерекше лагерінің тұтқындары құрады. Біртіндеп кеме жөндеу заводының цехтары қайта құрылып, «Октябрь» заводында іске қосылуымен қалалықтар тұрақты электр жарығын ала бастады. Жұмыс істеп тұрған сүт консервілері заводы іске қосылды. Тың игеру облыстың экономикалық дамуына, әлеуметтік құрылымының өзгеруіне күшті серпін болды. Павлодарға 1954 жылдың ақпанында тың игерушілердің алғашқы легі, ал 1953-59 жылдары 200 мыңнан астам адам келді. 2,5 млн га-да тың және тыңайған жер игерілді. Егіс алқабы 4, астық сатып алу 14 есе ұлғайды. Тыңда «Голубовский», «Западный», Ленин атындағы, Куйбышев атындағы, «Пограничник», «Михайловский», «Плодородный», «Агрономия», «Коминтерн» және басқа қуатты астық кеңшарлары бой көтерді. 1959 жылы облыс жұртының саны 455 мыңнан астам адам, оның 71,1%-ы ауыл тұрғындары, 25,6%-ы жергілікті халық болды. Мамандардың саны есе дерлік өсіп, механизаторлар саны едәуір ұлғайды. 1962-63 жылдары ірі ет комбинаты, заводы, автожөндеу заводы салынды. 1964 жылы Кеңес Одағы бойынша ең ірілердің бірі аллюминий заводы қатарға қосылды. 1968 жылы тиісті бағыттағы машина жасау заводында трактор шығарылды. 1970 жылы Екібастұздың аса ірі «Богатырь» кенішінде көмір өндіріле бастады, онда КСРО-дағы алғашқы СГС(К)-470 роторлық экскаваторы құрастырылды. 1970 жылдың ортасына қарай Екібастұз жылына 500 млн т. көмір берді. 1980 жылға қарай «Богатырь» кенішінің жалғыз өзі (жылына 30 млн т. көмір), қосарлана «Восточный» кеніші салынды. Осыншама отынды өңдеу үшін бірінші энергоблогы 1980 жылы іске қосылған, КСРО шығысындағы аса ірі ГРЭС-1 құрылды. 1987 жылы блоктың бәрі іске қосылды. Екібастұзда үнемді, құрал-жабдыққа залалы жоқ жергілікті күлі көп көмірді пайдалану бойынша жүргізілген сынақтар мен зерттеулер болашаққа сара жол ашты. Кеңес Одағының 22 Екібастұз көміріне көшті (барлық КСРО ТЭС-ның қуатының 12%-ы). 1980 жылдары Павлодар облысы республикаға электр қуатының 80%-ға дейінгісін, бүкіл саз топырақ өндірісін, тракторлар, көмірдің 50%-ынан астамын берді. Өнеркәсіптің дамуын, өскелең жұрттың тұрмыстық деңгейінің артуын қамтамасыз ету үшін энергетика қуаты, құрылыс базасы құлаш жайды. Павлодар, Екібастұз қалаларында ТЭЦ, Ермак (қазіргі Ақсу) қаласында ГРЭС, Павлодарда, Екібастұзда үй құрылысы комбинаттары темір бетон өнімдері заводтары және тағы басқалары қатарға қосылды. 1976 жылы картон-рубероид заводының қуатын іске қосу аяқталды, 1978 жылы мұнай заводы алғашқы өнімін берді. Облыс жыл сайын жаңа тұрғын үйдің 400 мың м2 межесіне жетті. Бұл көрсеткішті ЖБИ комбинаты, заводы, керамзит, минерал-мақта өнімдері заводы қамта��асыз етті. 1984 жылы трактор заводы қуатын арттыра отырып, бес жүз мыңыншы тракторын шығарды. 1968 жылы Ақсу ферроқорытпа заводының бірінші пеші өнімін берді, ад 1976 жылы кәсіпорында 17 пеш жұмыс істеді. Облыс озат технология пайдаланылып, кейде жасалып та жатты. Екібастұзда ең жаңа роторлы экскаватор сағатына 500 т. көмір берді, «Сборочные механизмі» ГПБ соңғы шығарылымдағы «Нива», «Колос», «Сибиряк» комбайндарының өндірісі үшін құрастыру желілерін жасады. 1974 жылы Ертіс суы ағысының 10%-ын шөлді далаға шығарған 458 километрлік құрылысы аяқталды, 22 насос станциясы 13 су қоймасын толтырды. Канал жаңа кеңшарға өмір сыйлап, шамамен 100 мың га жерді суландыруға мүмкіндік берді. Ауыл шаруашылығында облыс мал өсірушілері жүнді-етті бағыттағы қойлардың өнімділігі жоғарғы тұқымын (солтүстік қазақстандық меринос) шығарып, ірі қара малдың етті тұқымының өнімділігі 13%-ға дерлік арттырды. Г.Г. Берестовский басқарған Павлодар ауыл шаруашылығы тәжірибесі станциясының жұмысы академик А.Н. Бараев тәжірибеге «енгізген» жер өңдеудің жаңа топырақ қорғау жүйесінің негізіне алынды. 1960 жылы Тың өлкесі құрылып, оның құрамына Павлодар облысы да кірді. 1963 жылдың қаңтарында облыстың құрамында 12 селолық аудан құрылды, қосарлы құрылымы дүниеге келді. 17.12.1964 ж. Тың өлкесі таралды. КАЗИЗО шығармашылық шеберханалары құрылған 1955 жылдан бастап станоктың кескіндеме дамуда. 1960 жылдардан бері В.П. Колмогоров, С.Я. Якубович және басқалардың жүйелі есептік көркем сурет көрмелері өткізілуде. 1964 жылы ғылыми-зерттеу, ағарту, шығармашылық орталықта роль атқарған көркем сурет мұражайының негізі қаланды. 1983 жылдан Павлодарда Суретшілер одағының жергілікті ұйымы жұмыс істейді. 1990 жылдардың басынан республика мен облыста экономикалық реформаларға, нарықтық экономикаға бағыт қабылданды. Реформалардың жүзеге асырылуы, өндірісті біртіндеп тұрақтандыру, экспорттық өнім өндірісінің ұлғаюы, 1998 жылдан инвестицияның өсуі экономикалық жағдайды өзгертті. 2000 жылы өндіріс өнімін өндіру 18%-дан астам, ауыл шаруашылығы өнімі өндірісінің көлемі шамамен 11%-ға ұлғайды, мал, құс басы көбейді, сыртқы сауда айналымы 30% дерлік артты. Облыста қоғамдық қозғалыстарды, бірлестіктерді, ұйымдарды құру үрдісі етек жайып, 1991 жылдың 2-жартысында ерекше күшейе түсті. 2000 жылға қарай «Отан», «Қазақстанның Халық партиясы», «Аграрлық партия», «Қазақстанның Азаматтық партиясы», «Қазақстанның Коммунистік партиясы», «Қазақстанның Демократиялық партиясы», «Азамат», «Қазақстанның партиясы» және басқа ҚР негізгі партияларының бәрі жұмыс істеді. «Аналар», «Солярис», «Тұтынушылар қоғамы», «Ардагерлер кеңесі» және басқа осы сияқты сан алуан қоғамдық бірлестіктер құрылды. Діни білім беруді, ағартушылықты жаңғыртуға қадам жасалды. 1991-2000 жылдары мектеп дейінгі мекемелер мен ондағы балалардың саны үнемі қысқарды (тиісінше 87 және 85%-ға). ��ұл үрдіс әсіресе 2000 мектепке дейінгі мекемеге балалардың 3,6%-ы баратын ауылдық жерде айқын байқалды. 1991-2001 жылдары жалпы білім беретін мектептер мен ондағы оқушылардың санының өзгерісі шамалы. Оқытуға жағдайы тәуір (сыныпта оқушылар санының аздығы, мұғалімдердің білім деңгейінің жоғарылығы, көбіне бір маусымда оқу және т.б.) жеке меншік жалпы білім беретін мектептер (2000-2001 оқы жылына барлық мектептердің шамамен 3%-ы және оқушылардың 0,4%-ы) пайда болды. 2000-2001 оқу жылында жоғары оқу орындарында 768 оқытушы, соның ішінде 32 ғылым докторы мен 252 ғылым кандидаты қызмет істеді. Мемлекеттік емес жоғары оқу орындары сұранысты студенттер саны 1970-жылдардағы деңгейінде қалды, «мәртебелі» мамандықтар (заңгер, экономист) ашылды, сырттай оқыту жаңғырды және т.б. 1990 жылдары экономикалық қиыншылықтарға, әлеуметтік бағдардың, меншік нысанының өзгеруін және тағы басқаларына байланысты мемлекеттік мәдени-ағарту мекемелерінің саны қысқарды. Мәселен, 1995-2000 жылдары кітапхана 483-тен 161-ге, клубтар 432-ден 112-ге дейін, театр көрермендері 29,2ғ оқырмандар 38,4, клубқа келушілер 65,7%-ға азайды. Өндіріс меншігіндегі жеке меншік мәдени-ағарту мекемелері (2001 жылдың басында 23) құрыла бастады. Ақылы қызмет түрлері күрт өсті (2002 жылы 55%). Солай бола тұрса да облыста 655 өнерпаздар бірлестігі (7,7 мыңдай қатысушы) сақталды. Көркем өнерпаздар ұжымдары барынша танымал. 2001 жылдың басына қарай 526 ұжымның 31-і «халықтық» немесе «үлгілі» атағын алды. Олар: «Лейся песня», «Рябинушка» ансамбльдері (Шарбақты), «Беу, жігіттер» (Баянауыл), «Русские узоры» фольклорлық ансамблі (Ақсу), «Сюрприз» хореографиялық ансамблі (Екібастұз) және басқалары. Мәдени-ағарту жұмысының нысандары сан алуан айтыстар, концерттер, мерекелік серуен, гала-концерт, фестиваль, конкурс т.б. Мысалы, облыстық «Балдәурен» балалар шығармашылығы фестиваліне мыңдай бала қатысты. Мәдени-ағарту мекемелері бой көтерген мәдени-ұлттық орталықтармен, Қазақстан халықтары Кіші Ассамблеясымен және басқа қоғамдық ұйымдармен, бірлестіктермен бірлесіп жұмыс істей бастады. 2002 жылы облыста 17 мұражай болып, оның көпшілігі соңғы он жылда ашылды. Бұлар облыстық Бұқар жырау атындағы әдебиет пен өнер мұражайы (1991), С.Торайғыров (1993), М.Ж. Көпеев (1994) мұражайлары, Майра Шамсутдинова атындағы ән шығармасы үйі (2000), Шафер үйі (2001), Ақсу, Шарбақтыдағы (2000), Успенкадағы (2001) аудандық тарихи-өлкетану мұражайлар жұмыс істейді. Жыл сайын мұражайларға 250 мыңдай адам келеді. ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті +Облыс жұртының саны 776,8 мың адам (01.01.2001), бұл Қазақстан халқының 5,17%-ын құрайды. Жұрттың орташа тығыздығы км²-ге 6,2 адам. Қалалықтар 63,7%. Облыс орталығында 306,8 мың адам тұрады (2001). Қазіргі Павлодар облысының аумағынан ертедегі адамдардың қонысының ізі табылды, бұл оның ежелгі мекен екенін дәлелдейді. Облыс аумағын негізінен қазақтар мек��ндейді. ХVІІІ ғасырдан бастап орыстардың Ертіс өңіріне келуіне қарай өзге ұлт өкілдерінің саны өсе бастады. Россияның орталық Поволжьеден, Украинадан жерсіз шаруалардың көшіп келуі жұрттың тез өсуіне ықпал етті. Павлодар уезінің жұртының саны 1883 жылы 11356, 1901 жылы 162495 адам болды, яғни 1883-1901 жылдар аралығында 1,4 еседен аса өсті. Қазақ жұртының саны 1883 жылы 106646 адам, немесе уезд жұртының 93,9%, 1901 жылы 146637 адам немесе 90,2%. 1896-1914 жылдары Солтүстік Қазақстан шегінде жалпы саны 1118700 адам, яғни Оралдан асқан барлық шаруалардың 27,2%-ы. XX ғасырдың бірінші жартысында 1-дүниежүзілік соғыстың, революцияның, азамат соғысының салдарына жұртшылық өсімі баяулады. 1917 жылғы уақиғалардан кейін жұртшылықтың саны бір жағынан қазақтардың отырықшылыққа көшуінің, екінші жағынан қоныстанушылар легінің ұлғаюының есебінен көбейді. Атқару комитеттің 1926-27 жылдардағы жұмысы туралы баяндамада уезд жұртшылығының саны 294361 адам деп көрсетілген. 1929 жылы Павлодар округінде 354830, соның ішінде ауылдық жерде 332830 адам тұрған. Жартысынан астамы (59,1%) қазақтар. 1930 жылдары голощекиндік зұлмат кезінде жұртшылықтың 50%-дайы өлді. Жұртшылықтың бір бөлігі облыстан тыс жерлерге кетті. Соғыстың алдындағы жылдары Ертіс өңіріне немістердің, поляктардың қоныстанғанына қарамастан 1939 жылғы халық санағында 29,1%-ға кеміп, 1929 жылмен салыстырғанда 251257 адамды құраған. Ұлы Отан соғысы жылдарында (1941-45) табиғи өсім төмендеді. Әскери міндеттілердің әскерге шақырылуына байланысты облыс жұртшылығы азайды. Соғыстың алғашқы жылдарында елдің батыс аудандарының тұрғындарының көшіп және Солтүстік Кавказ, Қырым, Поволжье халықтарының жер ауып келуіне байланысты үлкен механикалық өсу байқалды. 1941 жылдың аяғына қарай 15 мың адам қоныстанды. Павлодар облысынан майданға 46 мың адам шақырылды. Соның 21817-сі қаза тапқан немесе хабарсыз кеткен. Соғыстан кейінгі кезеңде жер ауып келген халықтар ата мекеніне қайтты. Бала туу мен табиғи өсу төмен деңгейінде қалды. Он жылда (1941-1950) тұрғындар саны сіл ғана өсті. Одан кейінгі он жылда (1951-60) жұртшылықтың саны табиғи өсудің, тың жерлерді игеруге жаңа өнеркәсіп құрылыстарына елдің басқа аудандарынан кісілердің келуінің есебіне жылдам өсе бастады. ==Жұртшылықтың саны== Жылдар Барлық жұртшылық (мың адам) Соның ішінде Жұртшылықтағы үлесі (%) 1883* 113567 Мәлімет жоқ Мәлімет жоқ 1959 жылы облыста адам саны 455013-ке жетті, оның 71%-ы ауылдық жерде тұрды. 1979 жылға қарай ауыл мен қала тұрғындарының ара салмағы соңғысының пайдасына өзгеріп, тиісінше 43,4% бен 56,6%-ды құрады. Қалалықтардың 83%-дан астамы облыстың үш қаласында Павлодарда, Екібастұзда, Ермакта (қазіргі Ақсуда) тұрақтанды. 1992 жылға дейін облыс жұртшылығы табиғи, сол сияқты механикалық өсу есебінен көбейді. 1992 жылы 956,0 мың адам болды. 1993 жылдан бастап жұртшылықтың азаюынан жалпы тенденциясы байқалады. Себептерінің бірі жұрттың өмір сапасының деңгейінің төмендігі. дағдарыс кісілерді көшіп кетуін арттыруда. 2001 жылдың басына қарай Павлодар облысында 776,8 мың адам тұрды. 1992-2001 жылдар кезеңінде облыс жұртшылығы 179,2 мың адамға немесе 18,7%-ға азайды. ==Жұртшылық өсімі== Жұртшылық өсімі табиғи өсуімен және көші-қонмен анықталады. 2002 жылы облыс жұртшылығының табиғи өсуі 389 адамды құрады, бұл 1991 жыл көрсеткішінен 25 есе кем. Бала туудың азаюы табиғи өсудің төмендеуіне басты себеп болып тұр. 1991 жылдан 2000 жылға дейінгі кезеңде бала туу облыста есе дерлік 17 мыңнан 8,7 мыңға дейін немесе 1000 адамға шаққанда 17,7-ден 11,1-ге дейін кеміді. Бүкіл өмір ішіндегі орта санды сипаттайтын бала туудың қосынды коэффициенті де қысқару тенденциясын көрсетеді. 2000 жылы бала туу деңгейі 1999 жылмен салыстырғанда 1,8%-ға ұлғайып, 1000 адамға шаққанда орташа 11,1 құрайды. Соңғы 10 жылда ауылдық жерде бала туу деңгейі төмендеп, қалалық қоныстардағы осындай көрсеткішпен теңесті (2000 жылы 1000 мың адамға шаққанда 11,1 бала). 2000 жылы бала туудың ең жоғары көрсеткіші Баянауыл (14,2%) және Ақтоғай (13,3%) аудандарында байқалды. 1999 жылмен салыстырғанда бала туу коэффициентінің барынша төмендегені Успенка (13,2%) және Лебяжі (12,6%) аудандарында байқалды. 2000 жылы облыс бойынша өлім деңгейі 1000 тұрғынға 10,6, қалаларда жоғарылау 11,1%. Өлгендер саны 8,3 мыңнан аса адам, 1995 жылы 10 мың. Өлімнің жоғары деңгейі Павлодар қаласында (11,7%), Ақсу қаласында (12,1%), Железинка (11,1%), Қашыр (10,9%) байқалады. Облыс бойынша табиғи өсу төмен күйінде қалып отыр 1000 тұрғынға 0,5, 1991 жылға қарағанда 10,2%. Баянауыл (5,7%), Ақтоғай (4,4%) аудандарында табиғи өсу жоғары. Павлодар, Ақсу қалалары мен Железинка ауданда табиғи өсу кері көрсеткішті көрсетеді. ==Жұртшылықтың жыныстық-жастық құрамы== Жұртшылықтың жыныстық-жастық құрамы еркектер мен әйелдердің ара салмағымен анықталады. 2002 жылы еркектер 369,9 мың, әйелдер 406,9 мың адам болды. Жалпы адам санында еркектердің үлесі 48,2%-дан (1992 ж.) 47,6%-ға (2001) төмендесе, әйелдердің үлесі 51,8%-дан (1992) 52,4%-ға (2001) өсті. Жыл сайын ұлдар қыздардан көп туады, 2002 жылы тиісінше 4383 және 4349. шамамен 25 жасқа қарай теңеседі де, одан соң ара салмақ өзгеріп, әйелдер көбейе бастайды. 65 жаста әйел еркектен екі есе дерлік көп болады (пирамиданы қара). 1998 жылдан 2000 жылға дейін жалпы тұрғындар санындағы балалар мен жасөспірімдер үлесі 27,6%-дан 26,1%-ға кеміді, зейнет жасындағылардың үлесі 11,8-ден 12,5%-ға өсті. Еңбекке қабілетті жастағылар үлесі 61,4%. Орта жас еркектердікі 30,3, әйелдердікі 33,8 жыл. ==Ұлттық құрам.== Облыс аумағында 100-ден астам ұлт пен ұлыстың өкілдері тұрады. Тұрғылық халқы қазақтар. Қазақтардың үлестік салмағы 1939 ж. 40,3%, 1959 ж. 25,6%, 1979 ж. 26,7% болды. Жалпы тұрғындар ішінде орыстардың үлесі 1939 ж. 34,4%, 1979 ж. 45,9%, украиндардікі 1939 ж. 18%, 1979 ж. 10,3%, немістердікі 1939 ж. 2,6%, 1979 ж. 10%. Облыс шекарасында ұлттық құрам бойынша орналасу әркелкі. Қазақтар облыстық барлық аумағында, дегенмен басым көпшілігі мал шаруашылығымен шұғылданатын оңтүстік Май, Лебяжье, Баянауыл аудандарында тұрып, 47,4-тен 74,6%-ға дейінгісін құрайды. Орыстар мен украиндар егін шаруашылығы дамыған солтүстік Ертіс, Железинка, Қашыр, Павлодар, Шарбақты аудандарында тұрақтаған. Немістер мен поляктар облыстың шығысында ауылдық жерлер мен қалаларда өмір сүреді. Татарлар, корейлер мен басқа ұлт өкілдері ауылдық және қалалық аймақтарды қоныстанған. Ұлтаралық қатынас тілі ретінде орыс тілі қолданылады. Мемлекеттік тіл қазақ тілі. Облыс аумағында қоныстану әр қилы. Ол табиғат жағдайының айырмашылығын, мекені мен сол жердің шаруашылықтың қай саласына қолайлылығына байланысты. Орташа тығыздық км²-ге 6,2 адамнан. Ертіс аңғары мен Павлодар қаласының төңірегінде км²-ге 10-нан 17 адамға дейін болса, облыстың оңтүстік батысында 0,6-08 адамға дейін төмендейді. 1980 жылға дейін облыста ауылдықтар көп болды. Павлодар облысы бойынша қалалықтардың үлестік салмағы 2000 жылы 63,7%-ды құрады. Селолық қоныстардың аумағы үлкен емес. Революцияға дейінгі кезеңде ең ерте отырықшы қоныстар Ертіс өзенінің бойында орналасқан казак станицалары мен поселкелер болды. Олар адамдарының көптігімен және сырт бейнесінің көріктілігімен (ағаш және кірпіш үйлер) ХІХ ғасырдың аяғы XX ғасырдың басында бой көтерген қоныстанушылар поселкелерінің тұрғындары азырақ. Үйлері саманнан қаланған. Қазіргі кезеңде облыс аумағында өндірістік маңызы мен абаттандырылуы жағынан ескілерден өзгеше жаңа ұжымшар поселкелері, кеңшар жанындағы поселкелер, машина-трактор станциялары, темір жол станциялары салынды. Ірі темір жол құрылысы мен өнеркәсіптің дамуына байланысты жаңа жұмысшы поселкелері өсіп шықты. Қалалықтар саны едәуір ұлғайып, 1980 жылдан басымдылыққа ие болды. Павлодар облысының құрамында (01.01.2002 жылғы жағдай бойынша) облыстық бағыныстағы қала Павлодар, Екібастұз, Ақсу, 166 округ, поселке, 516 село бар. Жұртшылық санына көші-қон, яғни мекен-жайын ауыстыруына байланысты адамдардың аумақ шекарасынан өтуі көп ықпал етеді. 1991 жылы Павлодар облысына 23689 адам келді, 2000 жылы келушілер саны 4,7 еседен аса азайып, 4955 адам болды. Жыл сайын облыстан көп адам көшіп кетеді. Келгендер мен кеткендер санының арасындағы айырмашылық, яғни көші-қон сальдосы 1991 жылы оң (кеткендер 3799 адамға аз) мәнді болса, 1992 жылдан бастап көші-қон сальдосы кері мәнге ие, 2000 жылы 15943 адамды құрады. Павлодар облысына келіп 60%-дан астамы республиканың басқа аудандарынан келгендер. 2000 жылы ТМД елдерінен келгендер 1853 адам немесе жалпы облысқа келгендердің 37%-ы. Облыс шегінен кеткендердің 60%-дан астамы ТМД елдеріне, 26,2%-ы әлемнің басқа елдеріне, 13,4%-ы республиканың басқа аудандарына қоныс аударғандар. Еңбек ресурстары (экономикалық белсенді және белсенді емес жұртшылықтың саны және ІІ топтағы мүгедектер мен зейнеткерлерді қоспағанда) еңбекке қабілетті жастағы (16-дан зейнет жасына дейінгі) адамдар. 2000 жылы облыстың е��бек ресурстарын 476,2 мың адам құрады. Экономикалық белсенді жұртшылықтың үлесі 87%. 2000 жылы экономикада 357,3 мың адам еңбек етті, жұмыссыздар саны 57,0 мың адам немесе экономикалық белсенді жұртшылықтың 13,8%-ы. Қала бойынша бұл көрсеткіш 280,8 мың адам немесе 32,2%. Жас бойынша жұмыс істейтіндердің санын экономикалық қызмет түрлері бойынша бөлу: өнеркәсіп 40,86% ауыл шаруашылығы 3,36% құрылыс 2,77% көлік және байланыс 10,5% білім беру 18,34% денсаулық сақтау және әлеуметтік қызметтер 8,93% қызметтің басқа түрлері 14,4%. Барлығы: 147610 мың адам*. ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Санат:Павлодар облысы +Қазіргі ғылыми мәліметтер Ертіс өңірінің ерте антропогенез аймақтарына жататынын, адамдардың өмір сүруіне, экономикалық тұрмысына қолайлы болғанын дәлелдейді. Тас ғасырында Ертіс өңірін мекендеген тайпалар еңбек құралдарын жасап, ұсақ аңдарды аулаумен айналысқан. Жалпы тарихи үрдістен айырмашылығы егін және мал шаруашылықтары бүкіл Ертістің Павлодар өңірінде де кейінірек ХVІІІ ғасырдың басында пайда болған. Экономика жүйесі мен қазіргі рынок секторы Павлодар облысында Ресейдің орталық облыстарынан шаруалардың көшіп келуімен байланысты ХІХ ғасырдың екінші жартысында қалыптасқан. Ресейдің түрлі облыстарынан шаруалардың көшіп келуімен Павлодар уезінің құнарлы далаларын игеру, ең бастысы астық дақылдарын өсіру басталды. Ертіс жайылмасында суармалы шабындықтардың, жайылымдардың болуы мал шаруашылығын дамытуға ықпал етті. Дәстүр бойынша жергілікті жұрт қой және жылқы айналысса, қоныстанушылар етті-сүт мал шаруашылығын дамытуға ат салысты. Статистикалық мәлімет бойынша Павлодар облысында 1917 жылы мал басы көп болған, яғни Семей облысының жалпы мал басының 29%-ы осында болған. Уезде ауыл шаруашылығы шикізатын ұқсату негізінде құрылған тамақ және жеңіл өнеркәсіп дамыды. Ұн тарту жақсы қарқын алды. 1908 жылы Павлодар уезінде 242, соның ішінде су, 47 ат, 191 жел диірмені болды. Май былғау дами бастады. ==1917 жылы Павлодар уезіндегі мал басы== Мал түлігі Қазақтарда Жұртшылықтың басқа топтарында Жалпы мал басы Мың бас Мың бас Мың бас Жылқы 263,1 81,4 60,1 18,6 323,2 100 Ірі қара мал 371,3 75,3 121,4 24,7 492,7 100 Қой мен ешкі 594,9 86,0 96,8 14,0 691,7 100 Шошқа 19,2 100 19,2 100 Павлодар облысы қойнауының пайдалы кен қазбаларына бай екені ежелден белгілі. ХІХ ғасырдың аяғы XX ғасырдың басында шетел капиталының құйылуымен кен өндіру өнеркәсібінің түрлі салалары, соның ішінде бастылары тұз өнеркәсібі, тас көмір мен полиметалл кендерін өндіру салалары пайда болды. ХІХ ғасырдың басында Ертістің сол жағалауында кен заводы өнеркәсібі дами бастады. Павлодар уезінің алғашқы бірі Попов алтын мен басқа кен орындарына барлау жүргізді. 1839 жылы Баянауыл мен Қарқаралы кеніштерінен алынған қорғасын, күміс пен мыс кендерін балқытатын алғашқы заводын салған (завод 17 жыл жұмыс істеп, сол мерзім ішінде 78,3 мың пұт қ��рғасын, 33 пұттай күміс пен 394 пұт мыс балқытылды). Павлодарлық көпес Деров шағын мөлшерде Софиев, Надежда, кеніштерінде мыс өндіріп, Қарабидайық көлінің жағасында Екібастұзға тақау Вознесенск мыс балқыту заводында балқытты. 1893 жылы көпес Деров Екібастұздың тас көмір орындарын иемденіп, барлау шахтасын (Никольская, Демьяновская, Артемьевская, Екатеринская, Владимирская, Ольгинская, Косумовская, Маринская, Воскресенская) салды. 1913 жылы Екібастұз кен орнын ағылшын концессиясы Лесли Уркварт басқаратын «Қырғыз таукен өнеркәсібі акционерлік қоғамы» иелігіне алады. Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Қырғыз тау кен өнеркәсібі акционерлік қоғамы Екібастұзда жұмысқа кіріседі. шахтасында шапқы машинасы, ұрғымалы балға мен компрессорлы қондырғылардың көмегімен көмір өндіруді механикаландыру басталды. Мұнда айына мың тоннадай кокс шығаратын ульев типті 24 кокс пеші салынды. 1916 жылы 64 мың тонна көмір өндірілді, көмір өндіруді 1917 жылы 245 мың тоннаға, одан соң 500 мың тоннаға дейін жеткізу жоспарланған. Шахталарды қалпына келтіруге ғана емес, қорғасын мен цинк заводтарын, жұмысшы поселкелері мен басқа объектілерді салуға назар аударылды. Толық жылдық жобалау қуатын цинктен 25 мың, қорғасын 13 мың, мыс 100, күміс 210, алтын 18 тоннаға жеткізу болжанған еді. Ауыл шаруашылығы және өндіріспен бірге сауда дамыды. Павлодар уезі шикізат көзі ретінде біртіндеп Ресей рыногына еніп, соның бөлінбес бөлігіне айналды. Павлодар уезінде ұн тартатын өнеркәсіп елеулі дамыды, жылдық өнімділігі 3,5 миллион пұттай 40 бу диірмен болды. Павлодардың өзінде бу диірмені, су көлігінің механикалық шеберханалары, Могалин механика заводы, электр станциясы мен бір қатар ұсақ өнеркәсіп кәсіпорындары темекі фабрикасы, сабын қайнататын завод, тері заводы орналасты. Етікші шеберханалары, қой терісінен тон тігетін, тоқаш, шұжық және басқа қолөнер өндірістері жұмыс істеді. 1928 жылы «Павлодартұз» тресі Колча сульфатты көлін есептегенде 16 тұзды көлді біріктірді, қорының қуаты зор болғанымен аз зерттелді. 1920 жылдан бастап Павлодар кірпіш заводы жұмыс істей бастады. Завод бастапқыда жылына 100-150 мың дана кірпіш шығарды. 1926-27 жылдары 600 мың данадан астам күйдірілген кірпіш шығарылды. 1928 жылға қарай екі миллион кірпіш шығаруға жұмысшылармен шарт жасалды. 1926 жылғы қазаннан 1927 жылғы қазанға дейін 9250 шелек сыра өндірілді, бір шелек мөлдір сыраның бағасы сом, өзіндік құны 3,26 сом, кірісі 1,38 сом болды. КСРО Жоғарғы Советі Президиумының 1938 жылғы 15 қаңтардағы Жарлығымен Павлодар облысы құрылды. Қазақ ССР Орталық атқару комитетінің құрылысымен Павлодар облысының құрамына Павлодар, Каганович, Цурюпин, Ертіс, Куйбышев, Үрлітүп, Максим Горький, Бесқарағай, Лозов және Қарағанды облысынан бөлінген Баянауыл аудандары кірді. Павлодар облысының орталығы болып Павлодар қаласы бекітілді. ==Павлодар облысының экономикалық дамуының көрсеткіштері (1938 жылға)== ==Өнеркәсіп өндірісі (Павлодар облысы)== ==Ауыл шаруашылығы (Павлодар облысы)== ==Құрылыс (Павлодар облысы)== ==Көлік (Павлодар облысы)== ==Коммуналдық сала (Павлодар облысы)== ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Санат:Павлодар облысы Санат:Қазақстан экономикасы +'''Ғылым бейбітшілік жолында қызмет етеді''' Қаныш Сәтбаевтың публицисттік мақаласы. 1951 жылы «Әдебиет және искусство» (қазіргі «Жұлдыз») журналының 10-санында жарияланған. 50-жылдардың басында халықаралық қатынастардың шиеленісіп кеткені белгілі. Ұлы ғалым бейбітшілік сүйгіш халықтардың жаңа соғыс өртінің туылуына жол бермейтініне бар дауысымен жар сала үн қосады. Соғысқа қарсы күрестің әлемдік деңгейде орасан зор қозғалысқа айналғанын және оның сөзсіз жеңіске жететінін сеніммен баяндайды. Кеңестік Қазақстанда еңбек сүйгіш және дарынды қазақ халқы, оның көп санды ғалымдар отряды ''«өздерінің бар күші мен білімін бейбітшілік ісіне, бүкіл прогресшіл адамзаттың игілікті ісіне толық күмән жоқ»,'' деп түйеді. Өйткені біздің елдегі ғылымның алға қойған міндеті және прогрестің жоғары мақсаттарына қызмет ету, табиғат заңдарын адамның мақсатына бағындыру»,'' дейді. Мақала кейін Сәтбаевтың томдық таңдамалы еңбектерінің 1970 жылы жарық көрген 5-кітабына, 1989 жылы баспадан шыққан «Ғылым және мәдениет туралы таңдамалы мақалалары» жинағына енгізілген. == Дереккөздер == Санат:Геология Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары +'''Тұғыл''' (1992 жылға дейін ''Приозёрный'') Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданындағы ауыл, Тұғыл ауылдық округі орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы Ақжар ауылынан қарай 40 км жерде, Зайсан көлінің оңтүстік жағасындағы далалы өңірде орналасқан. == Халқы == 1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 7483 адам (3957 ер адам және 3526 әйел адам) болса, 2009 жылы 4744 адамды (2340 ер адам және 2404 әйел адам) құрады. == Тарихы == Іргесі 1958 жылы өзен айлағы есебінде қаланды. Тұғыл аудандағы бірден-бір өнеркәсіп орталығы болып табылады. Мұнда республикалық маңызы бар балық өңдеу кәсіпорны, машина-трактор жөндеу шеберханасы, мұнай базасы, байланыс бөлімшесі жұмыс істейді. == Инфрақрылымы == орта мектеп, балабақша, мәдениет сарайы, кинотеатр, кітапханалар, аурухана, дәріхана бар. Тұғыл арқылы Зайсан Қалбатау Өскемен автомобиль жолы өтеді. == Дереккөздер == ауданы елді мекендері +'''Ғылым және жастар''' Мәскеудегі КСРО Ғылым Академиясы баспасынан 1958 жылы орыс тілінде жарық көрген кітап. бөлімнен тұрады. Еңбек комсомолдың 40 жылдығына арналған. Жастардың отандық ғылымды дамытудағы рөлі, партия мен үкіметтің ғылыми шығармашылыққа көзқарасы, аға буынның жастарға жасап отырған қолдауы, алдына қойылған мақсаттар мен міндеттері кеңінен айтылады. Үлкен бір бөлімдегі очерк жас ғалымдарға арналған. Кітаптың 3-бөлімінде академик Қаныш Сәтбаевтың «Ғылымның барлық күші коммунистік құрылысқа» атты мақаласы берілген. Онда жастардың республиканың экономика және мәдени дамуындағы алатын үлкен орны атап көрсетіліп, Шымкент қорғасын, Балқаш мыс балқыту, Қарағанды металлургия зауыттары мен Бұқтырма СЭС-індегі қажырлы еңбектері айтылған. Республикадағы ғылымның дамуына дарынды жастардың тигізіп отырған әсері автордың назарынан тыс қалмаған. Көлемі 29,6 баспа табақ. Таралымы 50 мың дана. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар +Жұртшылық мың адам 250 Өнеркәсіп өнімінің жалпы көлемі млн. сом 24,4 Жалпы егіс алқабы мың га 470,3 Астықтың жалпы түсімі мың 59,7 га астық өнімділігі 12,7 Ірі қара мал басы мың бас 226,9 Бөлшек товар айналымы млн. сом 12,3 Павлодар облысы алғаш құрылғанда бірнеше ондаған кәсіпорын ғана болды, солардың ішінде полиметалл кендерін өндіретін «Майқайыңалтын» комбинаты, «Павлодартұз» тресі, Екібастұздық кірпіш заводы, жеңіл өнеркәсіп саласында тігін, тері, қой терісінен тон тігетін және басқа кәсіпорындар көзге түсетін. Ауыл шаруашылығында шаруа қожалықтарының 95,6%-ын біріктіретін 465 ұжымшар болды. Халық ағарту саласында санаулы адам (1409 адам, соның ішінде жоғары білімдісі 44, орта білімдісі 294, бастауыш білімдісі 1152) еңбек етті. Халық шаруашылығына қажетті кадрлар педагогикалық, сүт және мал техникумдарда даярланып, оларда 900-дей оқушы оқыды. 1939 жылы өткен БКП/б/ ХVІІІ съезі негізгі экономикалық міндеттерді айқындап берді. Оны шешудің маңызды құрамдарының бірі елдің шығыс аудандарын игеру еді. осыған байланысты Павлодар облысының алдынан жаңа перспективалар ашылды. 1940 жылға қарай ауыл шаруашылығында елеулі ілгерілеушілік болды: мал басы 28%-ға өсті, тұқымын жақсартуға алғашқы қадам жасалды. Ұжымшарлар ұйымдық жағынан нығайды. Қолапайсыз егіс бригадаларынан өзгеше еңбек ақы төлеудің звенолық жүйесіне көшу ұжымшар еңбеккерлерінің табысының өсуіне ықпал етті. Өнеркәсіптің жалпы өнімі 140% дерлік өскенімен облыс үлесі өте төмен болды: 1939 жылы Екібастұзда мың, Жамантұз бен Майкөбенде 12 мың тоннадан сәл астам көмір өндірілді. Көмір өндіру қолмен атқарылатын. 1940 жылы жүргізілген геологиялық барлау жұмыстарының кешені екібастұздық көмір орындарының жалпы жобаларына алдын ала бағалауға мүмкіндік берді. Нәтижесінен мол үміт күтілді. Облыс орталығы құлаш жайды. Соғыстың алдындағы жылда ғана хром заводы, балық заводы, нан комбинаты салынды. Павлодар тұрғынының саны 29 мың адамға жетті. Мұнда 15 жалпы білім беретін мектеп, арнаулы мектеп жұмыс істеді. Облыс орталығының өзі де орталық көшелерге қолмен тас төселді, Ертіс өзенінен Володар көшесіне дейін бірнеше жүз метр су құбыры тартылды, жаңа объектілер монша, балалар бақшасы, ясли бой көтерді, сүт-консерві заводының тұрғын үйлері салынды. Тұңғыш көп қабатты 16 пәтерлі үй мақтанышына айналып, «үшінші бесжылдықтың аса маңызды құрылысы» атанды. Облыс өнеркәсібі Ұлы Отан соғысы жылдарын��а қатты серпін алды. Соғыстың басталуына байланысты фашистер басып алған экономикалық маңызды аудандардан кәсіпорындардың аз ғана бөлігін алып шығу мүмкін болуының, сол сияқты орталықтың бірқатар өндіріс елдің шығыс аудандарына көшірілуінің салдарынан алғашқы айларда өнеркәсіп өнімінің көлемі күрт қысқарды. Бұл өнеркәсіптің алдына барлық шаруашылық өмірді қысқа мерзім ішінде қайта құрып, соғыс мүддесіне орайластыру міндетін қойды. Павлодар облысында соғыс жағдайында жұмыс істеу үшін өнеркәсіпті қайта құру көп уақыт алған жоқ, өйткені жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарда майдан өнімін шығару белгіленбеген еді. аз уақытта алтын, күміс, тұз, отқа төзімді балшық өндірісін ұлғайту, өзен көліктерін, ауыл шаруашылығы машиналарын барынша көп жөндеу қажет болды. Соғыстың алғашқы екі жылында Павлодар облысы өнеркәсіп дамуының жоғарғы деңгейіне қол жеткізді. Облыстық жергілікті өнеркәсіп саласы бойынша 1942 жылы 41 цех пен өнеркәсіп кәсіпорны ұйымдастырылды. Бұрын облыста өндірілмеген ағаш табанды аяқ киім, сабаннан қағаз жасау, қалдықтардан аяқ киім тігу, сабын, қыш құмыра, сіріңке, кокс, дөрекі шұға және тағы басқа өнімдер шығаратын жаңа өндірістер игерілді. 1942 жылғы мәлімет бойынша жоспарды Павлодар облысының жергілікті өнеркәсіп кәсіпорындары 1770 мың, ал кооперативтік кәсіпорындар 1142,3 мың сомға орындаған, жыл ішінде облыстық жергілікті өнеркәсіп еңбек өнімділігі 15%-ға өсті. Армия үшін көпшілік тұтынатын товарлар дайындау жоспардан тыс млн. сомға орындалды. Соғыс жылдарында жергілікті және кооперативтік өнеркәсіп өсіп дамыды. Тек облыстық өнеркәсіп жүйесінде соғыс жылдары жалпы өнім шығару 4,3 есе, 706,5 мың сомнан 3084,4 мың сомға өсті. Шығарылатын өнімдердің ассортименті 100 түрге жетті. Соғыстан кейінгі бірінші бесжылдық соғыста бұзылған халық шаруашылығын қалпына келтіруге бүкіл күшті жұмылдыруды талап етті. 1954 жылы тың игеру басталды. КСРО-ның бүкіл бұрышынан Қазақстанға құрылыс материалдарын, үйлер, ауыл шаруашылығ техникасын, жылжымалы электр станцияларын, жүк автокөлігін тиеген эшелондар ағылды. Тыңға дала еңбеккерлерімен бірге мұғалімдер, дәрігерлер, инженерлер келіп, село мәдениетінің деңгейін көтеруге оң әсерін тигізді. Облыста игерілуге ұсынылған 750 мың гектардың орнына моллионнан гектардан астам жер жыртылды. 1954-1956 жылдар ішінде павлодарлықтар екі миллионнан астам тың жер жыртып, жалпы егіс алқабын 1953 жылмен салыстырғанда төрт есе дерлік кеңейтті, ал жалпы астық түсімі сегіз есе ұлғайды. Сол жылдары 32 жаңа астық кеңшары мен МТС құрылып, ең жаңа техникамен туыстас республикалар мен облыстардан мемлекет есебінен Павлодар облысына 50 мыңдай отбасы тұрақты қоныстануға жіберілді. Облыстың ауыл шаруашылығын жарақтандыруға көптеген тракторлар, комбайндар, жүк автомобильдері, сан алуан ауыл шаруашылығы машиналары мен бөлінді. Егіс алқаптарының кеңеюі мен мол астық ұжымшарлар мен кеңшарлардың экономикасын айтарлықтай нығайтты, сонымен бірге еңбекшілердің тұрмыс деңгейі көтерілді. Миллионер ұжымшардың саны тың игеруге дейін барлығы 17 болса, 1954 жылы 143-ке жеткенін айтсақ та жеткілікті. Осылайша тың және тыңайған жерлерді игеру Павлодар облысын Қазақстанның ғана емес Совет Одағының астық шаруашылығының ірі орталығына айналдырды. Павлодар облысы өнеркәсібінің өсуі елімізде социалистік құрылыс барысында мүмкін болып, соның нәтижесінде бұрын кенже қалған шеткі ұлттық аймақтардың дамуын материалдық база жасалды. Мәселен, кен өндіру өндірісі қазіргі Павлодар облысының аумағында Ұлы Октябрь социалистік революциясына дейін пайда болғанымен жергілікті кен, отын және тұз байлығын жалпы мемлекеттік іс ретінде жүзеге асқан шаруашылықтың социалистік жүйесі жағдайында ғана кең құлаш жайды. Облыстың басты энергетикалық ресурстары Екібастұздың тас көмірі мен Майкөбеннің қоңыр көмірі, келешекте Ертістің энергетикалық ресурстары халық шаруашылығына қызмет етеді. Көмір өнеркәсібі Совет Одағында ең ірілердің бірінен саналған, Қазақстанда Құсмұрын мен Қарағанды бассейндерінен кейінгі орында тұрған Екібастұз кен орнында шоғырланған. Онда жалпы көмір қоры мллиардтаған тоннамен есептеледі. Екібастұз көмір бассейні көмір жинағының тығыздығы (1 ш. км-ге 144 млн. т) бойынша әлемде бірінші орынды, 150 метрден асатын көмір қабатының қуаты жағынан жер шарында белгілі кен орындары арасында төртінші орынды иемденеді. Көмірдің жинақы жатуы, қабаттардың зор қуаты мен олардың жер бетіне тақау орналасу кен орнында ең үнемді тәсіл ашық карьермен жұмыс істеуге ерекше қолайлы. Павлодар облысында ағаш өңдейтін комбинаттар құрылды, солардың ішінде ең ірілері Павлодар, Үрлітүп, Екібастұз. Олардың өнімінің ассортименті сан алуан: әдемі жиһаз (шифоньер, шкаф, стол, орындық), ат арба, шана, ыдыс, соңғы жылдары дала вагондарын, дала ұсталықтарын, қамыс қалқанды қөс және басқаларын шығара бастады. Павлодар облысының тамақ өнеркәсібі жергілік ауыл шаруашылығы шикізатын ұқсатады. Барлық жалпы өнеркәсіп өнімі көлемінің үштен бірден астамы мен өнеркәсіп жұмысшыларының 15%-дан астамы соның үлесінде. Ұн тарту, нан пісіру, сүт-май жасау мен балық өнеркәсіптері ең дамыған салалары болып табылады, сондай-ақ сыра қайнату, кондитерлік және басқа кәсіпорындары бар. Барлық кәсіпорындар кеңес кезінде жаңадан салынған және түбірінен қайта Облыстың жеңіл өнеркәсібінің салалары: тігін, тері, қой терісінен тон тігу, тері аяқ киім және басқалары. Олардың бәрі де негізінен жергілікті және кооперативтік өнеркәсіп тарапынан дамуда, кәсіпорындары үлкен емес. 60-жылдары халық санының және сұраныстың енуіне байланысты Павлодарда тігін фабрикасы мен жеке тігін ательесін ашу қажеттілігі туды. Жеңіл өнеркәсіп арасында Ұлы Отан соғысы кезінде Павлодарға көшірілген тері (хром) заводы айрықша көзге түседі. Ол жергілікті тері шикізатынан жоғары сапалы қара, түрлі-түсті, астарлық, аяқ киім, галантерейлік хром, велюр және басқа сорттар шығарады. Завод өнімі Қазақстанның аяқ киім және галантереялық өнеркәсіп кәсіпорындарына жөнелтіледі. Павлодар облысы сан алуан қарқынды дамыған өнеркәсібімен Қарағанды экономикалық әкімшілік ауданының маңызды бөлігіне айналып, оның негізгі өнеркәсіп кешенін көмір, металлургия, химия және машина жасау өнеркәсібімен толықтыруда. Қара, түсті, асыл және сирек металдарды өндіріп, ұқсатуда Қарағандымен Павлодар облысының ортақ мүдделері көп. Ақмола-Павлодар облысы темір жолы арқылы Қарағандымен, Ақмоламен және басқа жерлермен байланысады. жылдардың аяғы облыс тарихында үлкен индустрияның қалыптасуы мен сонымен қоса Павлодар құрылысы мен аббаттануының гүлдену кезеңі. 1955 жылы трактор және аллюминий заводтарының құрылысы басталды. 1959-1965 жеті жылдығы Ертістің Павлодар өңірі үшін ірі меже болды. Сол кезеңде құрылыс индустриясының негізі қаланды, өнеркәсіп кәсіпорындары машина жасау заводы, аллюминий заводының бірінші кезегі, ТЭЦ-2 өнім бере бастады, Ертіс арқылы өтетін автожол көпірі пайдалануға бір жыл бұрын тапсырылды, телеорталық, ЖБИ-2 салынды, трамвайдың бірінші кезегі іске қосылды. Жалпы тек Павлодардың өзінде 45 өндірістік кәсіпорын жұмыс істеп, құрылысшылардың саны 20 мың адам болды. 417 мың шаршы метр тұрғын үй салынды. 60-жылдары Ертіс жағасында ГРЭС, ферроқорытпа заводы, құрылыс индустриясы заводы сияқты ірі өндіріс кәсіпорындары салына бастады. Өндірістік құрылыспен бір мезгілде тұрғын үй қоры мен объектілерінің құрылысы жүргізілді. 11 бесжылдықта қарқынды дамып, жыл сайын 14000 шаршы метрдей тұрғын үй пайдалануға берілді. КСРО Трактор және ауыл шаруашылығы машина жасау министрінің 1966 жылғы наурыздағы №70 бұйрығымен Павлодар машина жасау зауытын қайта жабдықтау нәтижесінде Павлодар трактор заводы құрылды. Егіс тракторлары өндірісін ұлғайту мақсатында елде 1971 жылға қарай Павлодар трактор заводының қуатын жылына 82 мың ДТ-75М трактор шығаруға жеткізу көзделді. 1971 жылы каналы пайдалануға берілді. каналының кешеніне 458 километр трассада 100-ден аса ғимарат, Ертістің суын 453 метр деңгейге көтеретін 22 насос станциясы, 13 су қоймасы, байланыс желілері, үш поселке кірді. Канал аймағында Павлодар облысында «Пригородный», Ю. Гагарин атындағы, Октябрьдің 60 жылдығы атындағы, Қарағанды облысында «қазақстан», «Мирный», «Звезда» жаңа кеңшарлар құрылды. Канал суымен 100 мың гектар ауыл шаруашылығы алқабы суландырылды. 1974 жылы 30 желтоқсанда Павлодар картон-рубероид заводы пайдалануға қабылданды. Заводта жұқа жамылтқы өндірісінің негізі жамылтқы картон өндірісінің толық циклі бар. Шикізат ретінде шүберек, макулатура, ағаш үгінділері және басқалар пайдаланылады. Тоғызыншы бесжылдықтың (1971-1975) қорытындысы бойынша Ертістің Павлодар өңірінің өнеркәсіп өндірісінің көлемі екі есе өсті. мыңдай еңбеккерлер ордендермен және медальдармен марапатталды, олардың арасында 12 Социалистік Еңбек Ері бар. 1970 жылғы халық санағында облыс тұрғындары 700 мыңдай адам болса, 1972 жылы 730 мыңнан асты. 70-жылдардың екінші жартысында облыстың келешегі Республика мен бүкіл елдің ірі индустриалды орталығы ретінде айқындалды. 80-жылдары өңірді дамытуға жаңа үлкен қадам жасалды. Облыста машина жасау, энергетика, қара және түсті металлургия, жылу, мұнай өңдеу және химия өнеркәсібі бұрынғысынша қарқынды дамыды. 100 кәсіпорын мен цех іске қосылды. Өнеркәсіп өндірісінің көлемі 28,8 пайызға өсті. Жаңа техника бойынша мыңнан астам шара, экономикалық тиімділігі 80 млн. сом шамасында 30 мың өнертапқыштық ұсыныс енгізілді 10-бесжылдықпен салыстырғанда капитал салымының көлемі бір жарым есе өсіп, Екібастұз кешені құрылысының қарқыны артты. 1990-94 жылдары экономиканың барлық саласында дерлік өнім өндірісінің, жұмыс пен қызмет көрсетудің көлемі едәуір қысқарды. Мұны, ең алдымен, экономиканы өндірістік және қамтамасыз ету жүйесінің, кәсіпорындардың байланыстарының «құлауымен» түсіндіруге болады. Инфляцияның жоғары қарқыны барлық жинақтар мен кәсіпорындардың айналымдағы қаржыларын құнсыздандырды. Тез құбылмалы жағдайға, экономиканы ырықтандыру үрдісіне бейімделуге қабілетсіздік кәсіпорындардың не ішкі, не сыртқы рынакта өтпейтін, бәсекеге қабілетсіз товарларды шығара беруіне соқтырды. Кәсіпорынның айналмалы капиталы өтпейтін товармен «тұйықталды». Соның салдарынан дайын өнім не қоймаларды толтырды, не сатып алуға жағдайы жоқтарға берілді, сөйтіп берешекті өсірді. Өнім өндірісінің мен қызмет көрсету түрлерінің қысқару түрлі сипатта болды. Өнеркәсіпте жеңіл, химия, мұнай өңдеу, сол сияқты трактор жасау өнім шығару барынша тез қысқарды. Өнеркәсіп кешенін жасақтарында жекелеген сала топтарын дамытуға тепе-теңдіктің сақталмағанын, соның салдарынан белгілі бір дәрежеде құрылымының бұзылғанын айтпай кетуге болмайды. Маманданудың (металлургия, базалық салаларының дамуы жеңіл және тамақ өнеркәсібінің даму қарқынына әлденеше есе асып түсті. Жекешелендіру мен мемлекет меншігінен алу 90-жылдардың ортасында реформаландыру саласындағы негізгі үрдістер болды. Ірі объектілерді жекешелендіру жеке жобалар бойынша жүргізілді. Жекешелендіру басталарда бәсекеге қабілетті экспорттық өнім өндіретін Павлодар облысының аса ірі дәрі дерлік қиын қаржылық жағдайға тап болды, шығынға ұшырап, қарыздары көбейді. Бұл кәсіпорындарды трасттық басқаруға беру олардың қалыпты жұмысын қалпына келтірудің барынша тиімді тәсілі болатын. Компания басшылары кәсіпорын қызметкерлеріне берешекті төлеуге және айналымдағы капиталға қаржы инвестициялауға міндеттеме ��лды. Алайда трасттық компаниялар осы кәсіпорындардың акционерлік капиталына қатыспай өндірісті одан әрі дамытуды инвестициялауды міндетіне алудан қашқақтады. Сондықтан шетелдік инвесторлардың меншігіне және энергетика кешендері акцияларының мемлекеттік пакеттері сатылды. Мәселен, көмір өнеркәсібінде М.А.Қ. аса ірі кәсіпорны қайта оның құрамынан бес көмір разрезі шығарылды да, солардың негізінде дербес кәсіпорын құрылды. 2001 жылдың басына қарай жеке меншік нысаны нақты сектордың барлық салаларында басымдылыққа ие болды. 2000 жылдың қорытындысы бойынша облыста тіркелген барлық кәсіпорындардың 78,9%-жеке, 20,8%-ы мемлекеттік, 0,3%-ы шетелдік меншікте еді. Жалпы өнеркәсіптегі жекешелендіру экспортқа бағдарланған өндіріске шетелдік капиталды тартуға мүмкіндік берді. Жеке меншіктің дамып, басымдылыққа ие болу банкроттық үрдістерді, санкциялар өткізуге, қарызды төлемегені үшін мүліктік жауапкершілікті белгілеуге алғы шарт тудырды. 2002-2003 жылдар облыстың дамуының негізгі объектілерінің жақсарғанын көрсетеді. Өнеркәсіп өндірісі мен ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі 2001 жылғы деңгейден асты, сыртқы сауда балансының оң сальдосы 30,2%-ға өсіп, 143,9 млн. АҚШ долларын құрады. Өсуіне металлургия өндірістік қуатын қайта жасақтау мен қайта жарақтандыру бойынша өткізілген шаралар ықпал етті. ПАВЛОДАР ОБЛЫСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫ ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті +'''Ғылым және мәдениет туралы таңдамалы мақалалары''' Қаныш Сәтбаевтың таңдамалы мақалаларының жинағы. 1989 жылы Алматыдағы «Ғылым» баспасында жарық көрген. Қазақ КСР Ғылым Академиясының Ш.Уәлиханов атындағы Тарих, археологиялық және этнографиялық институты дайындаған. Редакция алқасына академиктер Ж.Әбділдин, А.Абдулин, Ш.Шокин, В.И.Штифанов, Ғылым Академиясының мүшелері А.Қошанов, Ш.Сәтбаева, Р.Сүлейменовтер енген. Жауапты редакторы М.Қозыбаев, жауапты шығарушы Ж.Аханов. 440 бет, таралымы 1500 дана. Кітапқа Сәтбаевтың мәдениет пен ғылымды дамытудың маңызды проблемаларын көтерген публицисттік еңбектері енген. Қазақ және орыс тілдерінде тараудан тұратын жинақта Үлкен Жезқазған проблемаларын, Қазақстанда ғылымды дамыту мәселелерін көтерген мақалалары топтастырылған. Сондай-ақ ғалымның ертеректе жазған «Томск қаласындағы ұлттар кеші», «Қазақстанның ұлттық театры туралы», «Обаған», «Ер Едіге» секілді мәдениет пен өнер мәселелерін қозғаған мақалалары да қамтылған. Кітап ғалымдарға және қалың оқырман қауымға арналған. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары +'''Ғылыми қызметкерлердiң 1961 жылы 12-14 маусымда кремльде өткен бүкілодақтық кеңесі''' Кеңестің Мәскеуде 1961 жылы орыс тілінде жарық көрген стенограммасы мен материалдары. Кеңес барысында академик М.В.Келдыш баяндама жасап, А.Н.Косыгин бастаған 72 адам сөйлеген. Кеңес жұмысы Ю.А.Гагариннің әлемде бірінші болып ғарышқа ұшуы мен елімізде ғылымды үйлестіруді ретке келтіру туралы партияның Орталық комитеті мен КСРО Министр Кеңесінің шешімі шыққан кезге және СОКП XXI съезінің өтер қарсаңына тура келген. Оған ғылым мен техниканың әр саласының озық қайраткерлері қатысты. Қазақ КСР Ғылым Академиясының президенті, академик Қаныш Сәтбаев өз сөзінде Қазақстан Кеңес Өкіметі орнағаннан кейінгі жылдарда Кеңес Одағындағы мықты индустриялы, ғылымы мен мәдениеті гүлденген алдыңғы қатарлы республикаға айналды, құрылғанына 15 жыл толған Қазақ КСР Ғылым Академиясының институттары ғылымның негізгі салалары бойынша көптеген мәселелердің шешімін табуда дей келе, академия жұмысын, оның институттарының Қазақстанның ірі өндіріс, өнеркәсіп мамандарымен тығыз қарым-қатынаста жұмыс істеп жатқанын, болашақта атқарылар істер жайында жан-жақты баяндайды. Көлемі 20,5 баспа табақ. Таралымы мың дана. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар +'''Қалалар мен ауылдар әр кездерде әр түрлі әлеуметтік жағдайларға бой көтерді.''' Қалалар мен қала типтес поселкелер қазақтардың ата қонысында (мысалы, Баянауыл сияқты) облыс аумағын орыстар игерген кезеңде салынған бекіністер мен казак станциялары орнасқан жерлерде (Павлодар) құрылды. Қалаларды, қала типтес поселкелерді, селоларды салғанда жер бедері квартал құрылысты тік тұрышты жобалау жүйесін таңдауға мүмкіндік берді. Желі күшті қатал климат, жаздың ыстық, қыстың аязды болуы орталық елді мекендерді ықтасын жерлерге, орман паналарында орналастыруға мәжбүр етті. Елді мекенді салғанда ертеден ғимараттар типі жергілікті табиғи материалдар түріне қарай анықталады. Орман ресурстарына бай облыстың солтүстік және шығыс аудандарында (Железинка, Лебяжі, Шарбақты) ағаш құрылысы дамыған. Облыстың қалған аудандарында әдетте саман мен кірпіш қолданылады. Өнеркәсіптің дамуымен ағаш пен саманның орнына индустриалды материалдар мен құрылыс әдісі келді. Облыс қалалары мен поселкелері тың және тыңайған жерлерді игеру, ірі өнеркәсіп кәсіпорындарын салу кезеңдерінде қатты өсті. Облыстың қала жұрты Павлодар, Екібастұз, Ақсу қалаларында шоғырланған. Қала құрылысы сібір ағаштарынан тұрғызылған оғаш үйлер мен сандаған лабаздар орналасқан көшелердің тік бұрышты тор бойынша жүргізілген. Кірпіштен салынған кейбір тұрғын үйлер, сауда мекемелері, диірмендер осы кезге дейін сақталған. Бірегей жоба бойынша салынған ғимараттар әлі де аз емес. Көпес Сорокиннің үйінде (1890 жылы төбесіне мұнара орнатылып салынған) қазір өлкетану мұражайының филиалы орналасқан, бұрынғы филармония үйі (акад. Сәтбаев көшесінің бойында) 1915 жылы салынған, сыртқы сауда арналған Русско-Азиат банкі үйінде (1909 жылы салынған) кейінірек медицина мекемелері орналасты. 1913 жылдан бері бұрынғы «Фурор» кинотеатрының ғимаратын әр жылдары қалалық электростанция, мейрамхана, әмбеба�� дүкені мен асхана, ол қазір «Круиз» жеке меншік кәсіпорны мен кондитер фабрикасы мекендеп келеді. Педагогикалық училище қазіргі педагогикалық колледж 1929 жылдан осы кезге дейін 1888 жылы салынған қалалық училищенің үйінде отыр. 1920 жылға дейін Павлодарда азаматтық, көпестік сәулеттегі 50-ден астам кірпіш үй салынды. Осы типті үйлердің сәулеткерлік кешіміне ағаш ою, әдемілеп қалау және басқа әшекейлер, жайүсті салынымы, жапсаржай түрінде сәулеткерлік декорды енгізу тән. Бүгінге дейін сақталған сол кезеңнің сәулетінің барынша айқын үлгілеріне мына ғимараттарды жатқызуға болады: Розеткалы, мұнаралы, суағарлы және ернеулі сібір көпестері құрылысы стилінде П. Батовтың жобасы бойынша ХІХ ғасырдың 90-жылдарының соңында салынған көпес Филатовтың үйі; XX ғасырдың басында базалық саудаға арналған типтік әдіспен салынған сауда қатарлары (торговые ряды). Чехов атындағы драма театры. Бұрын бұл ғимараттар көпестер Суриков пен ағайынды Баландиндердің дүкендері болған. Үйлер ХІХ ғасырдың 90-жылдарында салынып, тас қақпалармен қосылған (осы күнге дейін сақталған). Көпес Охапкиннің үйі. Ескі Павлодардың көне ғимараттарының бірі, Ленин көшесінде орналасқан. Бұрынғы Пугачев қонақ үйі. Қазір бұл ғимаратта мәдениет басқармасы жатақханасының бөлмелері мен мәдениет мекемелері пәтерлері. Ескі Павлодардың діни ғимараттарының ішінен 1905 жылы салынған мұнаралы жалғыз мұсылман мешіті. 1895-1937 жылдары қалада үш православие храмы екі собор, шіркеу болды. Владимир соборының құрылысы бітпей ұзақ тұрды (1909-1914), шіркеудің мұнарасы мен күмбезі қиратылған соң «Октябрь» заводының қалалық ретінде пайдаланылды (1975 ж. ысырылып тасталды). 1901 жылдың басында болған қалың орталық қаланың көп бөлігін жойып жіберді. кезде қаланың мыңдай тұрғыны болатын. 1918 жылғы уақиғалардан кейін Павлодар Семей губерниясының уезд орталығы, уезд таратылған соң біраз уақыт округ пен аудан орталығы болды. 1921 жылы шығыс, Құлынды жақтан бастап темір жол салына бастады. 1938 жылы қала облыс орталығы болды. 1953 жылға қарай тұрғынының саны 55 мың адамға жетті. Бұл кезде Павлодар Екібастұз бен Целиноградқа (қазіргі Астана) темір жолмен қатынай алатын. Екінші дүниежүзілік соғыстың қарсаңында әлі де Естай мен акад. Сәтбаев көшелерінің қиылысында тұрған қалалық банк ғимараты (1934) және алғашқы көп қабатты он алты пәтерлі тұрғын үй (1941) салынды. Соғыстан кейінгі кезеңде Павлодар облысында ірі жол құрылысы құлаш жайды. 1953 жылы Павлодар қаласын елдің ірі экономикалық аудандары Оралмен, Алтаймен, Сібірмен және Қиыр Шығыспен қысқа темір жол арқылы байланыстыратын Оңтүстік-Сібір магистралінің учаскесі пайдалануға берілді. Павлодар жүк тасымалы қарқынды магистралінің ірі транзиттік темір жол станциясына айналды. Қаланың дамуының жылдам қарқынына байланысты 50-жылдары қала құрылысының бас жоспары жасалды. Оны жасаған ленинградтық «Ленгипрогор» институты, жобаның бас инженері М.А. Штипельман, сәулеткер М.А. Штриммер. Жаңа сәулетті үйлері бар қала құрылысының бұл жобасы 12 жыл ішінде жүзеге асырылды. 1956-58 жылдары темір жол вокзалының маңайы мен Куйбышев (қазіргі Торайғыров) көшесінің бойында жаңа бес қабатты үйлердің құрылысы жүргізілді, Вокзальная көшесі салынды, темір жолшылардың Мәдениет үйі бой көтерді. Орталықта Советтер үйі (қазіргі облыстық әкімшілік үйі) сәулеткер Г.В. Гальченконың жобасымен салына бастады. Қаланың оңтүстік шығыс бөлігінде, Аллюминийстрой ауданында, барак типті сегіз пәтерлі үйлер, аурухана, магазиндер, байланыс бөлімшесінің ғимараттары, №1 мектеп-интернат кешені салынды. Павлодар қаласының солтүстік бөлігінде, темір жол торабы маңайы мен Торайғыров көшесінде теміржолшылар Мәдениет сарайынан акад. Сәтбаев көшесіне дейін құрылыс жүзеге асырылды. Осы ауданнан орталыққа дейін құрылыс салу жалғасуда. Қаланың орталығында Бірінші мамыр скверінің төңірегінде қоғамдық ғимараттар кешені, сол сияқты облыстық әкімшілік алаңы (сәулеткер Г.В. Гальченко) жасақталды. Солтүстік және оңтүстік қалыптасқа массивтердің сәулеткерлік тораптарында тоғыз қабатты ғимараттар салынды. Көптеген тұрғын және қоғамдық үйлер ақ силикат тақтайшамен қапталған. Осы жылдары акад. Сәтбаев көшесінде «Счастье» мен «Мелодия» магазиндері (сәулеткер В.П. Бабышева) бар ұзыннан созылған тұрғын үй, кутузов көшесінде «Аэрофлот» қалалық агенттігі орналасқан үйлер (сәулеткер В.П. Бабышева), Саяси ағарту үйі (инж. В.В. Штавеман), акад. көшелерінің қиылысындағы тоғыз қабатты тұрғын үй (сәлеткерлер Г.В. Гальченко, В.И. Наумова), Облаткомның (қазір Павлодар қалалық әкімшілігінің) әкімшілік үйі (сәулеткерлер Н.Л. Розенберг, З.У. Гальченко, Н.А. Денисова) салынды. 1956-69 жылдары Павлодар қаласы тұрғындарының саны 70 мыңнан (1956) 180 мыңға (1969 жылдың басы) дейін өсті, тұрғын үй қоры бір миллион м2-ге артты. Павлодар қаласының жаңа бас жоспарын 1967 жылы 300 мың тұрғынға есептеп «Ленгипрогор» қалаларды жобалау институты жасап, Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің 1.07.1968 жылғы 390 қаулысымен бекітілді. Қаланың қоныстандыру аймағын жобалаудың негізіне сол кездегі қала шегінде аз қабатты құрылысты түбірінен жүргізу есебінен жинақы жоспар идеясы алынды. Павлодар қаласының жаңа бас жоспарын жаңаша жасау қажет. 11.7.1978 ж. Павлодарды дамыту перспективасы қарастырылды. Қабылданған шешімді дамытуда «Ленгипрогор» институты 1979 жылы қаланың бас жоспарының негіздемесін жасап, оны бірқатар облыстық, республикалық ұйымдар қарап, мақұлдады. Павлодар қаласы типтік жобалардың жетілдірілген сериялары бойынша тұрғын үй салуға алғаш көшкендердің бірі. 111-121 сериялы бұйымдар негізінде үй құрылысына енгізу табысты жүргізілген жұмыстардың бір мысалы болып табылады. Жобалауда үйлердің қабатын, қас-бетін әртүрлі ету, қызмет көрсететін кәсіпорындарды салу көзделген. Осы жобаны енгізу құрылыстың кең үйлесімді бейнесіне жетісуге мүмкіндік берді (сәулеткерлер В.И. Иарценюков, В.К. Юровский, инж. Л.П. Заватский, В.Е. Кривоногова, В.П. Пирожков). 1978 жылы Павлодар трактор заводының Мәдениет сарайының (қазіргі қалалық мәдениет үйі) (инж. Ю.С. Южаков, сәулеткер Н.А. Денисова) 1979 жылы Пионерлер сарайының (Оқушылар сарайы) (сәулеткер Г.В. Гальченко, инж. В.Е. Кривоногова, В.П. Карнаухов), Ильич ауаткомының әкімшілік үйі (сәулеткер В.И. Марценюков, инж. Г.Ф. Петрова, Г.Ф. Власенко, сәулеткер Ю.П. Дик) салынды. 1970-90 жылдары «Баянауыл» мен Ш. Айманов атындағы кинотеатрлар, жаңа темір жол вокзалы, Баспочтампт, «Экспресс» тұрмыс қажетін өтеу үйі, Орталық базар, ПКТИАМ ғимараты, әуежай, «Ертіс» пен «Сарыарқа» қонақ үйлері, АТС үйі, жаңа ЦУМ, мемлекеттік университет ғимараты, бірқатар орта мектептер, монтаж және есеп-экономика техникумдарының корпустары, №1 музыка мектебі, Саяси ағарту үйі (қазір облыстық кітапхана), әкімшілік үйі (бұрынғы облыстық, қазір қалалық әкімшілік), алғашқы он екі және он алты қабатты үйлер «Толқын» бассейні, ғимараты және басқалары бой көтерді. 80-90 жылдары Конституция алаңын (сәулеткерлер В.П. Фесенко, В.А. Комаров, Г.В. Гальченко, Н.Л. Розенберг, В.И. Наумова) салу аяқталды. Акад. Сәтбаев көшесінде дәстүрлі қазақ ұлттық сәулет үлгісінде аркалы жақтаулы терезелі, әшекей торлы, қасбеті терразитті сылақпен сыланған, ұлу тасты блоктармен қаланған ғимараттар (сәулеткер М.З. Қабдуалиев) салынды. 90-жылдары нарықтық жағдайға көшуге байланысты қалада құрылыс ауқымы тарылды. 1998-2002 жылдары Павлодар қаласының соңғы кездегі құрылыс объектілері діни орындар Благовещенский соборы, рим-католик шіркеуі, корей методистік шіркеуі,. Синагога, мешіт болды. Орталық жағажай және басқалары қаланы сәулетті безендендіруге жаңалық болып қосылды. ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті +'''Екібастұз қаласы''' Павлодар облысының жас қаласы. Көмір өндіруден Қазақстан Республикасында бірінші орында. Кен орнын игеру және соған байланысты қала салу тек 1948 жылы басталды. Тұрғынының саны 1959 жылға қарай 25,7 мыңға дейін өсіп, 1969 жылдың басында 50 мыңдай адам болды. Кен орнының маңайында қоныстандырудың екі жолы, біріншісі қаланы жұмысшыларды 30 км. қашықтықтан етіп салу, екінші елді мекендерді топтастыру қарастырылды. Негізге бір қала салу жөнінде қала құрылысы шешімі алынды, кейін құрылысшылар мен көміәршілердің өміріне жағдай тудыруды қамтамасыз еткен дұрыс шешім тәжірибе көрсетті. Қаланың орнына үйінділер мен разрездердің жел жағынан көмірі жоқ жер таңдалды. Бас жоспарда тұрғын үйлерді солтүстіктен оңтүстікке қарай салу, массивіне таға бенелес гүлзарлардың кең үйлесімді жасыл желегін орнату көзделген. Шығысында өнеркәсіп аймағы, одан әрі кен орны, солтүстігінде темір магистралі, ал оңт��стігінде ТЭЦ пен басқа кәсіпорындар. Осы бас жоспар бойынша құрылыс бірнеше орында басталды, оларды бір массивке біріктіруге едәуір уақыт кетті. Энергетиктердің мәдениет сарайы (сәулеткер Ж.К. Хайдаров, инж. Е.Д. Сыздықов), стадион (сәулеткер А.А. Никитин, инж. А.П. Вибе), спорт кешені (сәулеткер Ж.К. Хайдаров, инж. Жанабеков) сияқты ғимараттар қаланың көркіне айналды. 1969 сәулеткер Ф.А. Гулиев, инж. Е.С. Лобач, В.А. Карамышев) және 1978 (Казгипроград сәулеткер Н.В. Боброва, инж. Э.А. Меркулова) жылдардағы қаланың бас жоспарларында құрылыс аудандарын біріктіру, гүлзарларға байланысты аудандар мен қала орталығының жүйесі, құрылыс ішінде парк салу, біршама алысырақ орналасқан Екібастұз ГРЭС еңбекшілерінің қоныстануын ескере отырып, біртұтас қала шығару көзделген. Еңбекшілерді көмір разрездері мен ГРЭС-тегі жекелеген жұмыс орындарына тасымалдау жөнінде қабылданған көліктік нобай ірі өнеркәсіп орталығы ретінде қала үшін ерекше маңызды, тасымалдың негізгі бөлігі темір жол көлігінің үлесінде. Қалада солтүстік, шығыс және батыс бөліктерінде бірнеше жолаушыларды отырғызатын темір жол платформаларына апаратын қысқа жол көрсетілген нақты тік бұрышты тор бар. Қазір қаланың созылып жатқан шығыс бөлігі, солтүстік вокзал маңы және оңтүстік бөлігі салынып бітті. Кеншілердің мәдениет үйі мен бірқатар қоғамдық және ғимараттары бар солтүстік-шығыс шетінде қалыптасқан орталық келешекте аудандық мәнде қалады да, жаңа қалалық орталық қазіргіден қарай Мәдениет паркі бағытында тұрғын үй құрылысы массивінде орналасады. Қалада төрт, бес, тоғыз қабатты тұрғын үйлер бар. жасыл жолағы мен қалалық питомник салынған. Қаланың Екібастұз су қоймасы ішінара еңбекшілердің демалыс орны ретінде пайдаланылады. ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті +'''Ғылым қанаты''' Қаныш Сәтбаевтың мақаласы. 1989 жылы «Ғылым» баспасынан шықкан «Ғылым мен мәдениет туралы таңдамалы мақалалары» жинағына, 2007 жылы «Оңтүстік полиграфия» баспа үйінен жарық көрген шығармалар жинағының 1-томына енген. Бұл мақаласында ғарыш әлемінде Герман Титовтың 25 сағаттан астам болып, жер шарын 17 рет айналып келгені, көп ұлтты Кеңес Одағы халықтарының жетістіктеріне бүкіл дүние жүзінің көзі жеткені туралы жазады. Ғалым мұндай зор оқиғаға Қазақстан ғалымдары да үлес қосты, оған Қазақ КСР Ғылым Академиясының физика, химия және металлургия, астрономия ғылымдарын зерттейтін институттарының еңбегі дәлел, мәселен, қазір академияның құрамында 51 ғылыми мекеме, 25 күрделі ғылыми-зерттеу институттары осы міндеттерге сай жұмыс істеуде. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары +'''Ғылым мен мектеп егіз''' Қаныш Сәтбаевтың Қазақстан мұғалімдерінің съезінде айтқан тілек сөзі. 1989 жылы «Ғылым» баспасынан шыққан «Ғылым мен мәдениет туралы таңдамалы мақалалары» жинағына, 2007 жылы «Оңтүстік полиграфия» баспа үйі жариялаған шығармалар жинағының 1-томына енген. Сәтбаев бұл сөзінде оқушыларға ғылым жөн-жоба сілтеу мұғалімнің бірінші парызы екені, Қазақстан мұғалімдерінің бұл съезі 40 жылдық мерекесі қарасаңында өтіп отырғаны, осынау 40 жыл ішінде Қазақстан өзінің дамуында аса зор қадам жасағаны, Қазақстанның табиғи байлықтарын зерттеп, игеруде орасан мол жұмыстар жүргізілгені туралы айта келіп, республикада Ғылым Академиясы, Ауыл шаруашылық академиясы, республикалық Ғылым Академиясының қабырғасында 25 ірі және кешенді ғылыми-зерттеу институттары жұмыс істейтіні, олар осы заманғы білімнің барлық саласын қамтитыны жөнінде мәлімет береді. Қазақстан мұғалімдерінің съезіне қатысушыларға және республиканың барлық мұғалімдеріне олардың ізгі еңбектерінің үздік шығармашылық табыстарға жетуіне шын жүректен тілек білдіреді. == Дереккөздер == Санат:Ғылым +Алғашқы балалар бақшасы 8.02.1921 жылы Железинка болысы Үрлітүп ауылында ашылды. 1923 жылы кеме жөндеу шеберханалары жұмысшыларының балаларына арналып, Павлодар қаласында 20 орындық тұңғыш балалар бақшасы ашылды. Оны ұйымдастырушы мектепке дейінгі саланың қарт қызметкері А.Д. Ронжина. Ол 1929 жылы өлкелік курста арнайы мектепке дейінгі дайындық алған бірінші педагог еді. 1952 жылы 500 бала қатысатын небәрі 18 мектепке дейінгі мекеме болса, отыз жылдан соң 480 ясли-бақша болды. Мектепке дейінгі мекемелер желісінің дамуына өнеркәсіп кәсіпорындары, көлік және құрылыс ұйымдары, кеңшарлар мен ұжымшарлар сүбелі үлес қосты. Тек 70-жылдары облыста 156 ясли-бақша салынып, тәрбиеленушілер саны екі есе өсті. Олардың көбі жаңа типті жобамен салынды: ұйықтайтын, ойнайтын бөлмелері бар, аумағы 80-жылдардың шегінде облыстың мектепке дейінгі мекемелерінде 5,2 мың педагог қызмет істеді. Мектепке дайындықпен балалардың 90%-ы қамтылған. 1991 жылы мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру жүйесінде 74705 баланы қамтыған 577 балалар бақшасы болды. Қазір бұл жүйеде 69 мектепке дейінгі мекеме 11352 баланы қамтыған. Облыста 56 мектепке дейінгі мекемеде мектеп алды дайындықты ұйымдастыратын 264 топ (6419 бала) жұмыс істеді. Мектеп жағдайында 377 сыныпта 4642 бала мектеп алды дайындықтан өтті. 2003 жылы мектеп табалдырығын балалардың 90%-дан астамы дайындықпен аттады. БІЛІМ БЕРУ, ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ МЕКЕМЕЛЕР (Павлодар облысы) ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Санат:Павлодар облысы +Алғашқы оқушыларының арасында болашақ директор, Қазақ ССР-нің еңбек сіңірген мұғалімі Б.А. Ахметов, Совет Одағының Ері М.Қабылбеков болды. XX ғасырдың 30-жылдарының басында мектеп өміріне өзгерістер енді. 1934-35 оқу жылында мектеп жасындағы балаларды жалпы бастауыш біліммен қамту уезд бойынша 96,6%-ға жетті. 1938 жылы Павлодар облысының құрылуымен жаңа мектеп үйлері салына бастады. Павлодар қаласындағы №8,10,15 типтік орта мектептері сол кезеңде ірге көт��рген. 30-жылдардың аяғын шынайы мәдени революция кезеңі деуге болады. Оқушылар саны 5-7 сыныптарда екі, 9-10 сыныптарда 15 есе өсті. Барлық мектептерде қалалық және ауылдық мектептерге бірдей жаңа оқу жоспары енгізілді. Жалпы оқытуға жататын балалардың нақты есебін жүргізу жүйесі осы кезеңде ұйымдастырылған болатын. Ұлы отан соғысы жылдарында республикаға, соның ішінде біздің облысқа өз аумағына көшіп келген балалар мекемелері мен оқу орындарын орналастыру міндеті қойылды. Көшіріп әкелген балаларға арналған интернаттар мен пансионаттар ашылып, балалар үйі жүйесі кеңіді. 1941 жылы қыркүйекте қосымша балалар үйі ұйымдастырылды. 14 балалар үйі мен пансионатты 2028 бала тәрбиеленіп оқыды. Мектеп үйлерінің бір бөлігі әскери госпитальға лайықталып, қайта жабдықталды (№8 орта мектеп, педтехникум, политехникум). Соғыстан кейін жеті жылдық жалпы білім беруді жаппай жүзеге асыру одан ары жалғасты. Бастауыш мектептердің едәуірі, әсіресе ауылдық жердегілері жеті жылдық мектепке айналды. Тың және тыңайған жерлерді игеру жылдарында мектептерді ұйымдастыру бойынша көп жұмыс жүргізілді. 1957 жылы 594 мектеп жұмыс істеп, онда 65 мыңнан астам оқушы оқыды, бұл 1917 жылмен салыстырғанда 10 есе көп. 1959 жылы наурызда Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі «Мектептердің өмірмен байланысын нығайту туралы және Қазақ ССР білім беру жүйесін одан әрі дамыту туралы» Заң қабылданды. Заңмен мен 16 жас аралығындағы балаларға міндетті жалпы сегізжылдық білім беру енгізілді. Сол жылдары орта білімге көшу бойынша қауырт жұмыс жүргізілді. Жыл сайын сегізжылдық мектептерді қайта ұйымдастыру есебінен орта мектептердің саны өсті (орта есеппен 10-15 данаға). Оқытудың кабинеттік жүйесіне көшу оқулықтардың кітапхана қорының едәуір ұлғаюына ықпал етті. Бұл 1983 жылы 1-5 сыныптардың әр оқушысын тегін оқулықпен қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. 1988 жылдан облыста мектептерді басталды. 1989-91 жылдары мектептерге (218) оқу компьютерлері жаппай түсе бастады. 1991-96 жылдары компьютері бар мектептердің саны 241-ге өсті. Бұлар «Корвет», УКНЦ, «Микроша», БК 0010 және басқа типті оқу сыныптары еді. 1997-2000 жылдары облысқа жаңа үлгідегі компьютерлік техника түсті. Қазір 519 білім беру ұйымына 605 компьютер орнатылған, 455 информатика мұғалімі жұмыс істейді. ведомство аралық бағдарламаға сәйкес мектептерді Интернет желісіне қосу кезең-кезеңмен жүзеге асырылуда. Қазір облыста енгізілген мемлекеттік бағдарламалар («Предшкольная подготовка», «Дарынды балалар», «Ауыл мектебі», «Ақ ниет»), өңірдің жағдайы мен облыстық даму бағдарламалары ескеріліп, атқарушы биліктің мүдделілік танытып, қолдауымен жүйені реформалау жүзеге асырылуда. Облыс білім беру жүйесінің оқушыларға түрлі оқу нысандарын, оқу орындары типтерін, білім алу деңгейін таңдауға ұсынуға мүмкіндігі бар. Облыста білім беру объектісі 690 (2003 ж. 669). Жаңа типті оқу орындарының саны арт��ы. 17 гимназия мен лицей жұмыс істейді (6893 оқушы). 1999 жылдан дарынды балалар үшін қазақ тілінде оқытатын «Жас дарын» мектебі істейді. 128 мектептің 516 сыныбында (10392 оқушы) пәндер тереңдетіліп оқытылады. Мемлекеттік тілде оқытатын мектептердің саны көбейді, аралас мектеп 153. 40,8 мың оқушы мемлекеттік тілде оқиды. Облыстың білім жүйесінде түрлі нысандағы интернат мекемелері, соның ішінде мектеп жанындағы интернаттар (бюджеттік), денсаулығы кеміс балаларға арналған арнайы интернаттар, санаторий типті бар. Бұл мекемелер маңызды мәселелердің шешілуіне, балаларды оқыту мен тәрбиелеуді жақсартуға, жеке басын дамытуға, оларды еңбек қызметіне тартуға ықпал етеді. Қазір облыста 15 интернат ұйымы (1991 ж.-8), 26 мектеп жанындағы интернат, жетімхана бар. Барлық интернаттар компьютерлік техникамен қамтамасыз етілген. базаны нығайтуға қомақты қаржы бөлінді. Жетім түлектер үшін Павлодар қаласында Жасөспірімдер үйі құрылды. Павлодар ауданы Розовка селосында отбасылық типті балалар деревнясы ашылды. Облыста сабақтан тыс уақытта сынып пен мектептен тыс жұмыстарды ұйымдастыруда мұғалімдердің жақсы қолқанатына айналған мектептен тыс мекемелер жүйесі білім мен тәрбие беруді одан әрі дамытудың маңызды бағыты. Мектептен тыс мекемелер жүйесі дегеніміз оқушылар сарайы мен үйлері, музыка және спорт мектептері, жас натуралистер, техниктер станциясы, қалалардың шағын аудандарында түрлі жасөспірімдер клубтары, балалар паркі, балалар темір жолы. Бұл мекемелерде жасына қарай балалармен жұмыс жүйесі қалыптасқан. Экологиялық тәрбиеге ерекше көңіл бөлінеді. Облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасымен бірлесіп Павлодар қаласындағы экология мектебі жүзеге асыратын облыстық флорасы мен фаунасын зерделеу жөніндегі зерттеу жұмысы қызықты. Облыстық музыка, көркем өнер мектептерінің оқушылар үнемі халықаралық, республикалық конкурстарға қатысып, жүлделер, дипломант, лауреат атанып жүр. Облыстың барлық мектептерінде әртүрлі, негізінен ауылдық, қаланың тарихы, облыста тұратын халықтардың салт-дәстүрі бағындағы мектеп мұражайлары, жауынгерлік даңқ мұражайлары жұмыс істейді, 40%-ы ұлттық мәдениет мұражайлары. БІЛІМ БЕРУ, ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ МЕКЕМЕЛЕР (Павлодар облысы) ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Санат:Павлодар облысы +#'''Тұғыр'''– бүркіт отыратын құрылғы. Биіктігі құс отырғанда шалғысы жерге тимейтіндей мөлшерде, шамамен 1,5 қарыс (30 40 см), жуандығы бір білем сирағы бар ағаштан жасалады. Ұсақ құстардікі мұнан көп аласа, құс отырғанда шалғылығы жерге тимейтіндей ғана болады. Үстінде құс отыратын 25-10 см текше табаны немесе бір білемдей құсқонары болады. Текше табанды тұғырдың бүркіттің тұяғы білемдей ұстап, таймай отыратын кемері болады. Құс отыратын “құс басар” аталатын бөлігі киізбен қапталады. Қарағай, терек, самырсын сияқты ағаштарды�� үш ашалы бұтағынан немесе тамырлы түбірінен шауып жасалған тұғыр берік болады. Оның арнайы қашап, сүргілеп дайындалғандары және таутекенің мүйізінен үш аяқты етіп, түрлері де бар. Кейбір құсбегілер тұғырды сирағына құйма, көз орнатып сәндетіп дайындатады. Тіптен қасқыр, түлкі бейнесінде жасалған тұғырлар бүркітті алғыр етеді деген сенім болған. Орнықты тұғырда бүркіт мойнын қайырып отырып, екі аяғын кезекпен ішіне тартып көтеріп, сыңар аяқпен ұйықтайды. Еркін тыныстап, алысқа саңғып, денесі сергек болады. үйдің оң жақ босағасына қойылады әрі қастерленіп, мұрагерлікке қалдырылатын қасиетті бұйым саналады. Тұғырға шым, тас, саз пайдаланады: шым құс тұяғының өсіп-жетілуін, тас өткірленуін, саз құс денесін салқындатуға әсер етеді. #'''Тұғыр''' мүсіндік шығармалар мүсіндік топтама, сыралғы, т.б.) мен бағаналардың, обелискілердің астына қойылатын сандықша негізінен Тұғыр әр түрлі пошымда тұрғызылып, алуан түрлі нақышпен (архитектурада ордерлер элементтерін қолдану, мүсін бедерлермен нақыштау, кейде табиғи тастарды пайдалану т.б.) безендіріледі. станина) кеңістікте үйлестіруге, машиналардың механизмдері мен бөлшектерін кинематикалық байланыстырып орналастыруға және машинаның механизмдерімен бөлшектеріне әсер ететін күштерді кабылдауға арналған машинаның негізгі тұқырлық бөлшегі. ==Дереккөздер== «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия Бас редактор Ә. Нысанбаев Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том Санат:Қазақстан мәдениеті Санат:Тұлғалар +Ертістің Павлодар өңірінде жоғары білім берудің пайда болып, дамуы ғылымның дамуына пәрменді әсерін тигізді, Павлодар жерінен сандаған ірі ғалымдар шықты. ХІХ ғасырдың екінші жартысында Павлодар өңірінде Н.Ф. Костылецкий, Г.Н. Потанин, Ф.И. Усов, М.Ж. Көпеев жұмыс істеді. XX ғасыр Қ.И. Сәтбаев бастаған павлодарлық ғалымдар легін шығарды. Ертістің Павлодар өңірінің 150-ден астам тумасы академик, ғылым докторы атанды. Алайда 60-жылдарға дейін барлық ғалымдар өлкеден тыс жерлерде қызмет етті. 1954 жылы облыста ғылым кандидаты болды. 1960-жылдары Павлодарда ғылыми-зерттеу мекемесі облыстық мемлекеттік мұрағат пен облыстық өлкетану мұражайы жұмыс істеді. Оларда өлкетану материалдары жинақталып, өңделді. Алайда белгілі ғылыми бағыты, іргелі ғылыми өнімі болмады. Павлодардың орталығы ретінде дамуы және басқа мекемелердің пайда болуына әкелді. Топырақты эрозиядан қорғау жөніндегі облыстық станция тың жерлерді өңдеу технологиясын жасап, ендіруде көп іс тындырды (жұмыс жетекшісі Г. Берестовский Мемлекеттік сыйлық алды). 1967 жылы станцияның құрамынан агрохимия зертханасы бөлініп шығып, мекеме ауыл шаруашылын химияландырудың облыстық жобалау-зерттеу станциясына айналды. Оның міндеттерінің бірі жем-шөптің нәрлік құнарын, сапасын зерттеу, жем-шөп өндіру мен пайдаланудың прогрессивті технологияларын жасау және т.б. 1963 жылы «Ертіс» кеңшарының негізінде облыстық ауыл шаруашылығы станциясы құрылып, оған ауыл шаруашылығы өндірісі технологиясын жетілдіру бойынша зерттеу жүргізу жүктелді. Станция облыстың солтүстік аудандарының ерекшелігін ескере отырып, топырақ қорғау технологиясы жасап, өндірді, картоптың элита және сортты тұқымдарын шығарып, шаруашылықтарды қамтамасыз етті. 1966 жылдан Павлодарда автоматтандыру және механикаландыру технологиялық институты (ПКТИАМ) жұмыс істейді. Институт жұмысының негізгі бағыттарының бірі құрастыру өндірісін автоманттандыру мен типтік құралдарын ғылыми зерттец мен жасау. 1972 жылы ПКТИАМ «Октябрь» заводымен «Құрастырмалы механизмдер» ҒПМ құрып, бірқатар жобалап, тіпті КСРО-дан шет елдерге де енгізді. 1960 жылдан Павлодарда жоғарғы оқу орны ғылыми дами бастады. 1971 жылдың соңында Павлодардың институты мен мекемесінде 73 ғылым кандидаты еңбек етті. 1963 жылы ПИИ-да тұңғыш ғылыми конференция болып, ғылым кандидаттары Ф.К. Бойко, Я.А. Файнберг жеке ғылыми зерттеулерінің нәтижесі жөнінде бірегей баяндама жасады. Ғылыми конференциялар жүйелі, 70-жылдардан ЖОО-аралық деңгейде өткізіліп тұрды. 60-жылдардан бастап индустриалды институт кәсіпорындардың тапсырмалары бойынша ғылыми тақырыптар жасауға белсенді араласты. 1968 жылға қарай олардың құны 84 мың сомға жетті. 1982 жылға қарай шаруашылық шартты жұмыстар көлемі 1,5 млн сомға жетті. Сол жылы ғылыми жасалымдарды енгізуден экономикалық тиімділік 2,5 млн сомды құрады. Ғылыми зерттеулер нәтижесінде ПИИ-де 1970-1985 жылдары докторлық, 85 кандидаттық диссертация қорғалды. Педагогикалық институтта осындай іске кірісті, бірақ мамандық бағытына қарай мемлекеттік бюджеттік зерттеулер, соның ішінде оқыту әдістемесі басым болды. Оқытушылар жазған мектепке арналған оқу құралдары республикалық баспаларда жарияланды. Ғылыми жұмыс нәтижелері бойынша орта есеппен жылына адам кандидаттық диссертация қорғады. 1985 жылы жоғары оқу орындарында 206 ғылым кандидаты мен доктор болды. 80-жылдардың 2-жартысында Ертістің Павлодар өңірінің ғылыми өмірінің жаңа кезеңі басталды. Білімнің гуманитарлық салаларына назар аударылып, тарих, этнология, социология, политология, ең алдымен өлке тану мәселелеріне қызығушылық артты. Г.Н. Потанин атындағы облыстық өлкетану мұражайы мен облыстық мемлекеттік мұрағат ғылыми-өлкетану жұмысына белсенділікпен кірісті. Өткізілген өңірлік қорытындылары бойынша мұражай Ертіс өңірі мен шектес Қазақстан, Ресей аудандарының тарихы жөніндегі баяндамалардың мәтіндерінің жинағын шығарды. Мұрағат ТПК», «Из историй совестких немцев Павлодарского Прииртышья», «Письма военных лет», «Из истории Русской Православной церкви павлодарском Прииртышье», «Из истории ислама Павлодарском Прииртышье» құжаттар жинағын «Забвению не подлежит», «Растрельные списки. Книга скорби» моногр��фияларын дайындап, басып шығарды. Облыстың ғылыми қызметінде С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің орны ерекше. құрамының 2000 еңбегі (2001-2003 жж.), соның ішінде 55 монографиясы жарияланды, ғылыми журнал «Вестник ПГУ», «наука техника Казахстана», «Биологические науки Казахстана», шығады. 2001 жылдан бастап жасалған ғылыми-зерттеу жұмыстарының шаруашылық шарттарының көлемі ұлғайып, 18 млн теңгені, мемлекеттік бюджеттік қаржыландыру көлемі млн теңге құрады. 70 өнертабысына өтініш беріліп, 30 патент алынды. Студенттік ғылыми-зерттеу жұмысы 10 ғылыми жоба енетін «Прометей» бағдарламасы және Павлодар облысы әкімінің гранты арқылы өткеріледі. «Дала даналары», «Кереку-Баян өңірінің тұлғалары», «Наскальные рисунки края Кереку-Баян» фотоальбомдары, «Ученые Павлодарской области», «Павлодарская область: календарь инторических событий дат» кітаптары, Ертістің Павлодар өңірінің тарихы, 65 томдық Павлодар облысының тарихнамасы, Кереку-Баян кітапханасы «Рухнама» сериясының 30 кітабы, томдық «История Павлодарского Прииртышья» студенттер мен ғылыми жұмыстарының жинағы «Ертістің Павлодар өңірін этномәдени зерттеулер» бағдарламасының өткерілу нәтижесі. 2001-2003 жылдары университет өткізген ғылыми және басқа шараларға республиканың, алыс және жақын шетелдердің жүзден астам ірі ғалымы қатысты. Университетте конференциялар өткізудің жаңа түрлері, жаңа дәстүрлері пайда болды. 2001-2003 жылдары өткізілген 22 конференцияның жартысынан астамы халықаралық және республикалық дәрежеде. Олар Павлодар облысынан шыққан көрнекті ғалымдардың мерейтойларына академик Ә. Бектұровтың 100 жылдығына арналған «Химия: ғылым, білім, өндіріс. Даму мүмкіндіктері мен халықаралық конференциясы, академик Х. Жұматовтың 90 жылдығына арналған «Экология және адам денсаулығы» халықаралық конференция, академик Ш. Шокиннің туғанына 90 жыл толуына арналған «Ғылым және энергетикадағы жаңа технологиялар» халықаралық конференция, академик С. Бейсембаевтың 90 жылдығына арналған «Қазіргі жағдайда өлкетанудың ахуалы мен даму республикалық конференция және басқалары. 2003 жылы Павлодар облысының 65 жылдығына арналған Ғылым күндері өткізіліп, оған республиканың көрнекті ғалымдары ҚР ҰҒА академиктері Ж.М. Әбділдин, С.Ж. Дәукеев, С.З. Зиманов, Қ.А. Сағадиев, Ұ.М. Сұлтанғазин, ҚР ҰҒА М.М. Әбділдин, Е.А. Бектұров, Х.Д. Дүйсенбин, А.Н. Нысанбаев қатысты. Сол күндері С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің бас ғимаратының алдында Ескерткіштер алееясы ашылды. Жыл сайын Сәтбаев оқулары өткізіліп, оған жас ғалымдар, студенттер, магиатранттар мен аспиранттар, олармен бірге оқушылар да қатысады. жылда бір рет ақын, философ, тарихшы, ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы М.-Ж. Көпеевті еске алуға арналған Мәшһүр Жүсіп оқулары өткізіледі. Жалпы ғылым Ертістің Павлодар өңірінде таза академиялық, жоғары оқу орнының шеңберінен шығып, әлеуметтік құбылысқа айналды. БІЛІМ БЕРУ, ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ МЕКЕМЕЛЕР (Павлодар облысы) ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті +Ертістің Павлодар өңірі мәдени-ағарту мекемелерінің тарихы ХІХ ғасырдан басталады. XX ғасырдың 90-жылдарында бюджеттік қаржыны ұтымды пайдалану мақсатында мәдени-ағарту мекемелері оңтайландыру қажеттігіне кезікті. Бұл кітапханалар мен клубтардың едәуір қысқаруына соқтырды. 1.01.2001 жылы облыста 750 мәдени-ағарту мекемесі, соның ішінде 615 кітапхана, 135 клуб мекемесі, мұражай, мәдениет және демалыс паркі болды. Клуб мекемелері мен кітапханалар дамуының қазіргі кезеңінің ерекшелігі 1991 жылы басталған үздіксіз оңтайландыру үрдісі тоқтады. Саны қалпына келіп, көбею нышаны байқалады. 1999 жылмен салыстырғанда кітапхана 36-ға, клуб мекемесі 20-ға көбейді. Социалистік меншік жағдайында жеке меншікке (13), агроөнеркәсіп кеніші меншігіне (10) негізделген мәдениет мекемелері құрылып, жұмыс істей бастады. Нарықтық қатынастардың енуі клуб мекемелерінде экономикалық формуласының белсенді қолданылуына соқтырды. Клубтар, Мәдениет үйлері көрсететін ақылы қызмет саны 55%-ды құрады. Мемлекеттік желіге 14 қалалық және облыстық, 10 аудандық, 70 селолық мәдениет үйін, селолық клубты, автоклубты қосқанда 112 клуб мекемесі жатады. Бұрынғы типті мекемелердің ішінде автоклубтар өз мәнін жоғалтпады. Олар Баянауыл (1), Железинка (2), Ертіс (3), Лебяжі (1), Шарбақты (2) аудандарында сақталды. Бұл аудандардың үгіт бригадалары концерттік бағдарламамен, көшпелі кітапханамен шалғайдағы ауылдарға барып, 101 шара өткізді. Мәдениет үйлері мен клубтар жұртшылықтың өнер қабілетін дамытуда тірек базасы болып қала береді. Жалпы облыс бойынша 665 жаздық құрылым бар, оған 7686 адам қатысады (2001). Соның ішінде аудандар 526 ұйымына 6208 адам мүше. Соның ішінде аудандар бойынша Ақсу қаласының ауылдық аймағы 20 ұжым және 193 қатысушы, Ақтоғай 37 (399), Баянауыл 14 (226), Железинка 14 (148), Ертіс 66 (678); Қашыр 50 (470); Лебяжі 24 (269); Май 41 (297); Павлодар 18 (211); Успен 54 (544); Шарбақты 100 (1033); Екібастұз қаласы ауыл зонасы 35 (747); Павлодар 48 (903); Қалқаман кенті (90); Хор және вокальды ұжым кеңінен тараған, облыста олардың саны 105, ал құрамында 1467 адам бар; ән және би ансамбльдері (72); драматикалық 44 (4780); халық аспаптар оркестрлері 27 (331); үрлемелі халық оркестрлері (129); ВИА және эстрадалық ансамбльдер -52 (292); фольклерлік 48 (589); басқалары 71 (831); Көркемөнер ұжымдарынан басқа өнер түрлері бойынша, техникалық шығармашылық бойынша, спорт түрлері және басқалары бойынша көптеген әуесқой бірлестіктер жұмыс істейді. Облыста «халық» және «үлгілі» деген атақтары бар ұжымдар саны жыл сайын өсіп келеді. 2001 жылғы қаңтарға дейін олардың саны 31 ұжымға жетті. Олардың ішінде: «Сюрприз» (Екібастұз) хореграфиялық ансамблі; «Русские узоры» фольклерлік ансамблі (Ақсу); «Беу жігіттер» және «Баянауыл әуендері» ансамбльдері; «Автомобилист» үрлемелі оркестрі (Қашыр); «Лейся песня» және «Рябинушка» ансамбльдері (Шарбақты) және басқалары. Айтыс, фестиваль, көріністер, көрмелер, түлектерге арналған бал, балаларға арналған Наурыз, Рождество, Республика күніне және басқа мереке күндеріне арналған мәдени іс-шаралар өткізу дәстүрге айналған. Кейбір аудандарда Ұлы Отан соғысында қаза болған жауынгерлерді еске алу және соғыс ардагерлерімен кездессу, оларға құрмет көрсету кештерін ұйымдастырып, өткізу дәстүрге айналды. Иса Байзақовтың туғанына 100 жыл толуына байланысты облыстық және респуликалық ақындар айтысы, «Ән қанатында» жас орындаушылар конкурсы өткізілді. Облыстық айтыс 2000 жылғы 6-8 шілде аралығында Ертіс ауданының С.Байзақов ауылында өтті. Оған облыстың ауданы мен қаласынан 16 ақын қатысты. Республикаға белгілі ақын Серік Құсанбаев жеңімпаз атанды. 2000 жылғы қыркүйектің 28-29-да Павлодар қаласында республикалық айтыс болды. Оған Жамбыл, Батыс Қазақстан және Маңғыстау облыстарынан басқа 11 облыстан 18 ақын қатысты. Екі күн өткен осы айтысқа мыңнан астам адам жиналып, ақындар өнерін тамашалады. Гран-приге қарағандылық А.Әлтаев; 1-ші орынға өскемендік А.Кәкенов; 2-ші орынға астаналық Ж.Болтанова; 3-ші орынға алматылық А.Бұлғақов ие болды. Қазақстан халықтарының мәдениеті мен өнерінің IV фестивалінің өткізілуі облыстың мәдени өміріндегі елеулі оқиға болды. Оған облыстың барлық ауылдарынан құрамында 30 ұлттың өкілдері болған мың өнерпаз қатысты; оның аясында және солдат әндерінің облыстық фестивалі, «Хрустальный звон» жас орындаушылардың облыстық конкурсі (100 әуесқой), «Балдәурен» балалар шығармашылығы облыстық фестивалі (2 мың бала) ынтымақты өтті. Павлодар облысының шығармашылық ұжымдары мен орындаушылары 34-ші республикалық жас музыканттар конкурсының (Алматы); «Жас қанат» эстрадалық конкурсының; «Шабыт» жас шығармашылардың халықаралық конкурсының (Астана); Славян жазулары мен мәдениетінің күндеріне арналған (Өскемен) республикалық фестивальдің Қазақстан халықтарының достық фестивалінің лауреаттары мен дипломанттары атанды. Сондай-ақ, Түркстан қаласының 1500 жылдық мерей тойына арналған республикалық ақындар айтысының (Шымкент қаласы); «Утренная звезда» теледидар бағдарламалары фестивалінің (Москва) жүлдегерлері; «Поет родное село» бүкіл ресейлік фестивалінің (Омбы); VII Халықаралық жас таланттар конкурсының (Одесса) дипломанттары атанды. Клуб мекемелерінің жұмыстары облыстың 14 ұлттық мәдени орталықтарымен, оның ішінде 1999 жылы құрылған облыстық «Шаңырақ орталығымен»; Қазақстан халықтарының кіші Ассамблееясымен және басқа ұйымдармен бірлесіп жүргізіледі. 2001 жылғы 1қаңтарға дейін мемлекеттік облыстық кітапхананың жүйесі 161 кітапханадан құрылды. Бұл оқырмандар саны 197 мың 800; келушілер саны млн. 646 мың; кітап қоры млн. 12 мың; кітап ��еру саны млн. 648 мың. Сонымен қатар, 415 оқу орындарының кітапханалары (оның ішінде 370 мектеп, жоғары оқу орнының, 16 колледждің, 20 білім беру училищесің), ауыл шаруашылығы мамандарына, медициналық мамандарға қызмет көрсететін кітапхана (оның ішінде 4-техникалық, 4-медициналық, 1- ауыл шаруашылық) жұмыс істейді. Облыстың ведомстволық саны 615. Ықтыймалдандыру кезеңінде кәсіподақ ұжымдарының кітапханалары жабылып, мемлекеттік және техникалық кітапханалардың қысқартылуынан кейін жоғары оқу орындарындағы кітапхана саны (1992 жылы екеу болса 2000 жылы тоғызға) өсті. Ақпараттық рыноктағы бәсекелестік жағдайда негізінен мемлекеттік кітапханалар жүйелері сақталған. Осыған байланысты көпшілік оқырмандар сұранысы мен ақпараттық қажеттілігін өтеуге мүмкіндік беретін жарнамалы коммерциялық емес маркетингтік жаңа бағыт пайда болды. Облыс жұмыс тәжірибелерінде ұдайы байланыс, оқырмандарға анкета мен сауалдар ұсыну бойынша зерттеу жүргізу берік орнықты. Кітапханалар жағымды имиджер жасау барысында жұртшылықпен толассыз байланыс орнатып, жарнамалық жұмыстар жүргізіп келеді. ООУНБ-нің жүргізген іс-шаралары бойынша телерадиодан 116 хабарлама, 50 анонс және хабарлар берілді. Аудандық мерзімді баспасөз құралдарынан Қашыр, Железинка, Ақтоғай, Шарбақты, Ертіс аудандарының орталық кітапхаларының жұмыстары жарияланды. БАҚ-тармен Екібастұз қалалық орталық кітапханасының қызметкерлері тығыз байланыс жасайды. Облыстық кітапханалардың тәжірибесінде анкеталау және оқырмандар сұрақтарын зерттеу түрлері дәстүрге айналды. Кітапханалар жағымды имидждер жасау мақсатында жұртшылықпен байланыс орнатып, жарнамалық жұмыстар жүргізеді. Кітапхананың осындай қызметтеріне орай облыстық радиодан апта сайын хабарламалар, анонстар және тоқсанына екі рет арнайы телерадио хабарлар беріледі. Барлық аудандық мерзімді баспасөздерде аудандық орталық жұмыс тәжірибелері ұдайы насихатталып келеді. БАҚ-тар қызметін насихаттауда Екібастұз қаласының кітапхана қызметкерлері белсенділік танытуда. Екібастұз орталық кітапханасында қызмет сапасын жақсарту және оқырман сұранысын өтеу мақсатында «Жас ұлғайған адамдар өміріндегі кітаптың рөлі» деген тақырып бойынша шағын зерттеу жасалды. Осы мәселеге орай сұрақтарға 60-70 жастағы 40-тан астам респондент қамтылды. Нәтижесінде респонденттер жастарының ұлғайғанына қарамастан кітапты үйге әкеліп қызмет көрсетуден гөрі, кітапханаға өздері келіп, кітап алуды қалайтыны анықталды. Оқырмандар қажеттілігін арттыру мақсатында облыс кітапханалары өздері көрсететін қызмет кешендерін ұдайы кеңейтіп отырады. Қазіргі заманғы кітапхаларда ақпарат алумен тоқталмайсыз, сонымен қатар, бос уақытты да өте мазмұнды, қызықты өткізуге болады. Келушілердің көңілдерін көтеруде кітапханалардың әдеби-музыкалық салондарда және көрме залдарында дәстүрден ��ыс іс-шаралар жүргізумен қатар, оларға жігер қосатын жазушылар және ақындармен, әртістермен, суретшілермен кездесулер үнемі өткізіледі; оқырмандар вернисажда болып, классикалық орындаушылармен кездесіп, олардың үндерін естіп отырады. Кітапханалар қызметінің маңызды бөлігі Қазақстанның тәуелсіздігіне, Республикада және облыста тұратын халықтардың дәстүрін білуге орай насихат жұмысын жүргізумен тығыз байланысты. Соңғы жылддары кітапхана мемлеккеттік тілді оқып-үйренуді ұйымдастырушы болып келеді. ООНБ жанында «Тіл өнері» университеті ұдайы жұмыс істеуде. Мемлекеттік кітапханада осы мақсатта «Ата мұра» мәдени орталығы, Қашыр АОК-да (аудандық орталық кітапх.) «Жастар» клубы, Баянауыл АОК-да қазақ тіліндегі кітаптардың орталығы ашылды. Қоғамдық топтардың саналуандығы көрініс берген кезде, мемелкеттік кітапханалар солардың бәріне бірдей қызмет көрсетті. Олар мүдделері бойынша клубтар ашып, қариларды, жастарды, әр түрлі деңгейдегі мамандар иелерін біріктіруге, қызмет етті. Облыс қалалары мен ауылдарының көптеген тұрғындары ООНБ жанындағы «Біздің ошақ», Шарбақты АОК-ғы «Ардагер», «Үй бикесі», «Шебер қолдар»; Екібастұз қаласындағы ОК-ғы «Әйелдер әлемі», «Денсаулық», «Отырыстар»; Қашырда «50-дің сыртындағылар», Успен АОК-ғы «Қайнар көз», «Диалог»; Ерітіс АОК-ғы «Табиғат жанашырлары»; Ақсу қаласының ОК-ғы «Денсаулық» әуесқой клубтарына ынталы қатысады. Кітапханалардың мәдени-демалыс қызметтері әр түрлі үйымдармен, мекемелермен және жеке қайраткерлермен ынтымақтастықта дамып келеді. Шығармашылық және іскерлік тығыз байланыс облыс кітапханаларын ұлттық мәдени орталықтармен, «Павлодар» балалар қорымен; «Қазақ тілі» қоғамымен, тілдерді оқыту орталығымен, облыстық тілдерді дамыту облыстық ішкі саясат Мұсылман әйелдер лигасымен, мәдениетті қолдау қорымен, облыстық және аудандық газеттермен жақындастыра түсуде. Кітапханалардың жалпыны қамтыйтын мәдени-ағарту іс-шаралары мен ақпараттық қызметтері оның әлеуеті негізінде жүзеге асып отыр. Мемлекттік кітапханаларда 379 қызметкер жұмыс істейді (2000). Олардың 26 жоғары білімді, 53 арнайы орта білімді, 21 арнайы мамандар емес. Экономиканы реформалау кезінде бағаны ырықтандыру кітапханаларға жоспарлы қаржы бөлу ісін қиындыққа ұшыратты. Соның салдарынан бірқатар уақыттар бойы кітаптарды жаңарту, мерзімді баспасөздерге жазылу, жалпы кітапханаларды автоматтандыру мәселелері қажетті тұста шешілмеді. 2000 жылдары іріктеуді және мерзімді баспасөзге жазылуда облыс әкімінің, облыстық мәдениет қорының бір мезгілдік акция есебінен әрекет жасалып, алынған гранттар қаржысы есебінен (ООУНБ), Павлодар қаласындағы «Пушкин кітапханасының» мегажобасы бойынша (ООУНБ жне ОК) жүргізілді. Кітапханаларға кітаптардың белгілі бір саны «Кітап» «Кітапханаға кітап сыйла» республикалық айлығы барысында түсті. Оқырман��ардың сұраныстарын заманауи ақпараттық технологияны қолданбай сапалы және жедел орындау мүмкін емес. Қазір облыстың орталығы мен аудан орталықтарының және оқу орындарының ақпараттық жұмыс істеу тәжірибесі жетік меңгерілді. 2002 жылдары Павлодар облысында мұражай және филиал жұмыс істеді. Олардың көпшілігі соңғы он жыл ішінде ашылды. Г.Н.Потанин атындағы тарихи-өлкетану мұражайы облыстағы байырғы мәдени ошақ (1942). Бұхар жырау атындағы облыстық әдебиет және өнер мұражайы 1990 жылы ашылды. Одан кейін Д.П.Багаевтің мұражай-үйі есігін ашты (2000), Баянауыл ауданында Қ.И.Сәтбаев атындағы мұражай (1967), С.Торайғыров атындағы мұражай (1993), М.Ж.Көпеев атындағы (1994) мұражай тұрғындарға қызмет көрсетуде. Павлодар қаласында Майра Шамсутдинова атындағы Ән шығармашылығы үйі (2000), Шафер үйі (2001) ашылды. 2000 жылы Ақсу және Шарбақты аудандарында, 2001 жылы Успен ауданында тарихи-өлкетану мұражайы есігін ашты. Қ.Пішенбаев атындағы тарихи-өлкетану мұражайы жұмыс істейді. Г.Н.Потанин атындағы тарихи-өлкетану мұражайы, Бұхар жырау атындағы облыстық әдебиет және өнер мұражайы, Д.П.Багаевтің мұражай-үйі және Майра Шамсутдинова атындағы Ән шығармашылығы үйі XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасрдың басындағы тарихи ескерткіші және сәулеті болып саналатын ғимаратқа орналастырылды. Павлодар мұражайларының қоры 65 мың экспонат құрайды. Олардың ішінде Ертістің Павлодар өңірінің көне фауналары археологиялық қазбалар кезінде табылған бірегей заттар: Ұлы Отан соғысы кезіндегі құжаттар; Д.П.Багаевтің фотография коллекциялары анағұрлым қызықтыра түседі. Әдебиет және мем. мұражайларда философ М.Ж.Көпеевтің, Қазақ ҒА тұңғыш Президенті Қ.И.Сәтбаевтің репрессияға ұшыраған жазушылар Ж.Аймауытовтың, ақын И.Байзақовтың пайдаланған түп нұсқа заттары, сондай-ақ, ақындар мен жазушылардың қол жазбалары көпшілікті құмарта көруге, танысуға тартады. Білімді кең тарату мақсатында мұражайларда: экскурсиялар, көрмелер, тақырыптық кештер, кітаптардың тұсау кесері, белгілі адамдармен кездесу сияқты қызметтің санаулан түрлері ұйымдастырлады. Бір жыл ішінде облыстың мұражайларында 250 мыңға жуық адам келеді. 2001 жылғы қаңтарда облыста парк: Павлодардағы «Қалалық демалу орталығы» орталық мәдени және демалыс паркі (1946 жылы ашылған), Екібастұз қаласындағы «Қалалық мәдени және демалыс паркі» (1985), Ақсу қаласындағы «Тұрмыс» ЖАҚ «Қалалық мәдени және демалыс паркі» (1966) жұмыс істейді. Парктерде 12 дене шынықтыруға бағытталған объект және 12 аттракцион бар. Олардың Павлодардағы саны тиісінше және 7; Екібастұзда және 3; Ақсуда және 2. Паркте соғыс және еңбек ардагерлерін қошаметтеу, ұлттық дәстүрлі мереке «Қымыз мұрындық» гүлдер мейрамы, дискотекалар, клоунада, «Дог-шоу», «Котовася» сияқты жұмыс формалары қалыптасқан. ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Санат:Павлодар облысы +Ежелгі дәу��р өнерін Павлодар облысының аумағында тас ғасырының көп қабатты тұрағы Шідерті бірегей ескерткішінен көруге болады. Мезолит және неолит үлгілірінің белгісі сипатындағы тастарға салынған суреттер Баянауылдың оңтүстік шығысында, Жасыбай көлінің жағасында төбеге қызыл қошқыл түсті минерал бояумен адамдардың схемалық фигуралары салынған. Жасыбай көлінің солтүстік батысында петроглифтердің табылған орнына ОГИКМ экспедициясының жазбасы бар. Олар құстардың, жайдақ төбелер белгілерінің, садақ, садақтың оғы, антропоморфтық суреттер. Екібастұз қаласының ауылдық зонасының Тай ауылының маңайындағы Өлеңті өзенінің бойында зооморфондық сипаттағы бұқалардың, садақшының, жылқылардың, пантерлердің немесе барыстардың, бұғылардың, қабандарың, ақ бөкендердің фигуралары салынған тастағы бедерлер ескерткіштері алғашқы энолит, қола және арғы темір мәдениетін сипаттайды. Зооморфтық петроглифтерді (жоңғыш аспаппен адамдар мен жануарлардың бейнеленуі) археолог В.К.Мерц Ақ бидайық мекенінен (Екібастұз қаласынан 30 шақырым, 1998) тапты. Бұл алғашқы энолит, қола және арғы темір мәдениетінің ескерткіші. Суреттердің алғашқы тобы нүктелеп ойып шығарудың қарапайым техникасымен, дөрекі тас құралымен жасалды. Ол қолдарын кең қармап, аяқтарымен кең көсілген адамдардың бейнелері. Ол суреттер тас ғасырынан болуы ықтимал. Садақшының бейнесін тым берірек бейнеленген аумақты бейнені нақты көрсететін жылқының бейнесі көлеңкелеп тұр. Одан әрі бұқалардың, тау ешкілерінің, бұғылардың, киіктердің бейнелері көрінеді. Ертіс өңірінде (Бобров, Қашыр, Покровка, Трофимовка, Ждановка, Королевка,) қимақ-қыпшақ мәдениетінің болғандығын X-XII ғасырлардағы Ждановтық обалардан табылған үш әйелдің конус тәріздес бас киімінің қалдықтары айғақтайды. Олар қайың тірегінен дайындалып, содан кейін алтын жалатқан ою салынған тығыз қоңыр түсті өрнекті жібек матамен қапталып, жоғары жағына конустық формалы қабықты түтік бекітілген. Үшінші бас киім күмістен жасалған. Қорғандарда ежелгі мүсіншілер обалардың басына өлген адамдарың кескінін тастан мүсіндеп және граниттен немесе құмдақтан қираған ірі тастардан жонылған ескерткіштер орнатқан. Еркектер мен әйелдердің ескерткіштері тең деңгейде қойылған. Еркектер мен әйелдердің кейіптері біркелкі: түрегеп тұрғаны немесе қарын тұсына ыдыс ұстап тұрған қолы көрсетілген, отырған қалыптары қойылады. Ежелгі шеберлік әшекейлі өрнекті халықтық қол өнерінің дамуы кезінде анағұрлым айқындала түсті: кілем тоқу (Сырмақ, текемет Май, Баянауыл, Павлодар аудандарында), ағаштан ою, практикаға сүйеніп жасалған бұйымдар (Баянауыл, Павлодар аудандарында), тоқымашылық (алаша Екібастұз, Павлодар қалаларында), кесте тігу (түс киіздер Ақсу, Павлодар қалаларында), зергерлік өнер (оймалау гравирлеу металда сызу Май, Баянауыл аудандарында, Екібастұз қаласының ауылдық өңірінде). 1919-29 жылдары Павлодарда МУЖВЗ-нің түлегі Ресейдің прогресшіл демократиялық көркем сурет бірлестігіне енген суретші (передвижник) орыс суретшісі В.П.Батурин жұмыс істеді. Ол көркемөнер мәдениетінің дамуына елеулі із қалдырды. Батурин Павлодардағы екінші сатылы мектепте, су көлігінің мектебінде, черчение мен сурет пәндері бойынша сабақ берді, балалар студиясын жүргізді сушылардың жұмысшылар клубындағы қойылымға сахна және декорация жасады. Оның жобасы бойынша ағаш арка (қақпа) салынды. 1931 жылы Батурин кеткен соң Павлодар қаласында оның көркем шығармашылық фоторграфиясы қойылған бірінші көрме ұйымдастырылды. Оған В.П.Батуриннің, Е.А.Клодттың және жергілікті суретшілердің Б.Н.Лапиннің пейзаждары, П.П.Шишковтың эскиздері, А.Сорокиннің суреттері, В.В. Кудряваның керамикасы және Д.П.Багаевтің үш жүзден астам фото суреттері қойылды. 1930 жылы Павлодар облысында Д.П.Багаевпен қатар Е.А.Клодт жұмыс істеді. Ол қазақтың ою-өрнегінің бейнелеу мотивін жинап, альбом шығарды. Е.А.Клодт Қазақстанда 1927, 1930, 1934-35 жылдары болды. Көрме қызметі 40-жылдары сол кездегі Ленинградтың Суретшілер академиясының студенті А.Д.Багаевтің баласы Д.П.Багаевтің (1941 жылы қайтыс болды) графикалық жұмыстарын көрсетуге пайдаланылды. 1948 жылғы қыс мезгілінде драмтеатрда кәсіби суретшілер (Л.Брюммер, театрдың суретшілері В.Критинин, В.Штейгер, Ж.Серікбаев, А.Дьячков және т.б.), әуесқой суретшілер және фотографтар қатысқан 2-ші қалалық көрме ашылды. 50-жылдардың аяғында облыстық өлкетану мұражайында көркем өнер бөлімі ашылды, оның қорына В.П.Батуриннің шығармалары енді. Кәсіби бейнелеу өнерінің дамуы тың игеру, қала құрылысының және оның қанат жайған кезеңімен байланысты болды. 50-жылдары қалаға өздерінің өнерін көрсету мақсатында кәсіби суретшілілер келді. Олардың салған суреттері тарихи-өлкетану мұражайдың залдарында және кинотеатрлар мен драматеатр фоэлерінде көрмеге қойылды. Олар 1956 жылы ҚазИЗО көркемөнер шеберханасына бірікті (кейін 1959 жылы Павлодар көркемөнер шеберханасы болып аталды). Олардың ортасында М.П.Колмогоров, А.М.Дьячков, В.А.Критинин, В.Э.Штейгер, П.Г.Величко, О.Гейн, Б.Соболев, С.Я.Якубович, И.П.Лопатин, З.А.Соболева, Г.Н.Слюсарев, В.В.Терещенко, В.А. және В.С.Цельсман, В.Маганов, Р.П.Ершов, Н.Н.Смородинов сияқты кескіндемешілер (бояумен сурет салушы), графикшлер, мүсіншілер, театр суретшілері болды. Суретшілердің патриоттық тақырыптар орын алды. Олардың ой өрнегі адамдар образын, адамдардың еңбектегі ерлігін, Ертіс өңірінің мотивтерін айқындауға жұмсалды, өндіріс орындарындағы цехтарда, дала қостарында мүсіндер мен кескіндемелік портреттер, графикалық бейнелер жасады. Көрме жұмыстары белсенді ұйымдастырылды. Мұндай жұмыстар облыста ғана емес, сонымен қатар, Қарағанды, Целиноград (қазір Астана) қалаларында аймақтық көрмелер, Теміртау қаласында тақырыптық көрмелер өткізілді. 1965 жылғы 18 желтоқсанда Павлодар қаласында облыстық көркемөнер мұражайы ашылды, оның алғашқы қорында 500 бірлік сақталды. Коллекциялар Москвадан, Ленинградтан (Қазір С-Петербург) Алматыдан, Москва мен Қазақстанның қорларынан әкелініп, белсенді толықтырулар жасалып отырылды. 1960 жылдары (мектептердің, балалар мекемелерінің, қоғамдық ғимараттардың салына бастауына байланысты) өнердің дамуы сипат алды. 1970 жылы тақырыптық көрмелер басталды, оның материалдары бойынша алғашқы буклеттер жарық көрді. Одан кейін Алматы қаласында (ХШЖК, 1971) тақырыптық көрмелер; «Павлодар индустриальный» көрмесі (1974); «Прииртышье мое», «Узоры Иртыша» көрмесі, С.Шароновтың және Н.Петерштің бастамашылық көрмелері табысты өтті. 70-жылдары суретшілер ұжымы Алматы көркемөнер училищесінің және Алматы институтының, Красносельск көркемөнер училищесінің және Ташкент көркемөнер училищесінің түлектерімен (В.Поликарпов, К.Темірғалиев, Қ.Баймолдин, В.Баранов, А.Гулин. Е.Москвич, Г.Беспалова, А.Игембаев, В.Яцик, А.Гулин, О.Шуранов, С.Серікбаев, А.Кожбанов, В.Приходько және Г.Приходько, Хорошкова) толықты. Қарағандыдан П.Г.Лысенко келді. Бұл жылдары облыстық өнердің өнегелі жұмыстры (авторлары А.Бибин, И.Курбатов, С.Медведев, Г.Слюсарев, 1970) «Ертіс» ресторанының вестюбльдеріне және банкет залдарына; А.Бибиннің, С.Медведевтің декаративті панолары Ақсу қаласының жүзу бассейнінің, А.Бибиннің «Разбуженная степь» тақырыптық композициясы Мәдениет сарайының (1972) витраждарына қойылды; В.Поликарповтың «Север» ресторанының интерьері (1975); «Строитель» Мәдениет сарайының интерьері (Шаронов пен Петерштің керамика және рельефі, 1970); Н.Петерштің жаңа темір жол вокзалыын; В.Яциктің «Мелодия» дүкенінің холлын көркем безендірулері (1972) көпшілік талғамынан шықты. Интерьерлер витраж, чеканка, керамика, ағашқа ою арқылы жүргізілді. 1975 жылы Павлодарда алғаш рет павлодарлық суретшілердің мозаика, витраж рельеф және графито (Саяси ағарту үйі) техникасында жасалған жоғары әлеуетті, лайықты жобалары, эскиздері, бойынша ұйымдастырылған көрмелері ашылды. Сол жылы (1975) авторлары: Мемлекеттік сыйлықтың иегері, москвалық архитектор Д.С.Витухин, павлодарлық скульпторлар П.Лопатин және И.И.Виноградов, (техникалық бөлігінің жобасын, биіктігі 24 метрлік қола венокті және мәңгі алауы бар үш стелланы В.В.Пирожковтың басқарумен институтының ұжымы) Даңқ ескерткішін жобасын жасады және іске қосылды. Жобаның екінші бөлігі, скулпьторлық ансамбль Кеңес Одағы Батырларының портреттері салынған аллея 1980 жылы жасалды. Скулпьторлары: И.П.Лопатин, И.И.Виноградов, алматылық скулпьторлар В.Ю.Рахманов, О.Г.Прокопьева, Е.Т.Мергенов, Б.А.Түлеков, Е.А.Сергебаев, Б.А.Мұсабаев, жобаның авторы архитектор В.Я.Червонцев. Әрбір көрмеде суретшілер өздерінің өнерлерінің саналуандығын көрсетті: станокті кескіндемеде туған өлкем, замандастар бейнесі, облыс тарихы, индустрия тақырыптары («Ата мен немере» Қ.Баймолдин, «Женский портрет» А.Бибин, «Әке портреті» Ә.Игенбаев, скулпьтор И.Виноградовтың «Художник В.Поликарпов») орын алған. П.Лысенконың, П.Величконың көптеген лирикалық пейзаждары Ертістің Павлодар өңірінің кеңдігін, қаланың көрікті жерлерін, Баянауыл тауларының әсем құбылыстарын өрнектеген. Суретшілердің шығармалары өнеркәсіп және индустрия тақырыбына, Павлодар трактор және алюминий, Ақсу ферроқорыту зауыттарының, Екібастұз кеншілерінің тұтас еңбек ұжымдарына арналған. Павлодар өнеркәсібінің және оның еңбеккерлері туралы тақырып В.Мартынцеваның «Металлурги Ермака» (1976), П.Лысенконың «Утро Павлодарского алюминиевого» (1979), «Индустриалды Павлодар» З.Соболеваның С.Серікбаевтың, А.Қожбановтың, Н.Бекетовтың плакаттарында жалғасты. П.Г.Величконың «Павлодарский тракторный» серияларында (1979), В.Яциктің «Уездной город Павлодар» түрлі түсті оймыш гравюрасында (1984), И.П.Лопатиннің «Портрет Я.Геринга» (1984); В.Мартыненконың «Павлодар индустриальный» декоративті медаль серияларында өлкенің тарихы мен заманауи кезеңі айқын бейнеленген. Олар жоғары орындаушылық деңгей, станокты графиканың, мүсіндеменің техникасын жетік меңгеру негізінде ортақ тақырыпты өзіндік айшықтаған. 80-жылдары павлодарлық суретшілердің шығармашылығы өз халқы мен негізін қалайтын тарихи құндылықтарын іздестіру қиындықтарына, адам өмірі мен уақыты мәселелеріне философиялық мән берумен, замандастары мен тарихи тұлғалардың образдарына терең сезіне үңілумен (А.Гулин «Мой Қазақстан», А. Игембаевтың «Мен және менің ауылым», «Жылқылар» сериялары сипатталады. Станокты кескіндеме жаңаша сезіну дәстүрінде: В.Барановтың «Вечный спор», Ғ.Қаржасовтың «Роза» (1987), «Достар» (1988); Н.Петерштің «Портрет В.П.Батурина» (пастель сурет салатын түрлі түсті қарындашпен салынған сурет 1987); ал туған өлкенің, Ертістің Павлодар өңірінің пейзаж тақырыбы В.Мартынцевтің, П.Величконың, Н.Петерштің, С.Шароновтың, З.Соболеваның, О.Шурановтың «Земля люди» (1988); Е.Москвиннің, К.Нүркеновтің, П.Лысенконың (бұрынғы Павлодардың архитектурасы циклдері); портрет жанрының скулпьторлары З.Соболеваның, К.Катлеевтің, С.Тіленбаевтың, Г.Беспалованың акварелмен жұмыс істеу техникасы; И.Лопатиннің «Портрет М.Кабылбекова» (1989); «Вечное ожидание» (1980) жұмыстары көпшілік назарында болды. 1983 жылы жергілікті Суретшілер одағы құрылды. Москвадан келген И.И.Виноградов, Ғ.Қаржасов, И.Коротков, Ф.Яцик, В.Шпиев, К.Нүркенов, Т.Тулеев, С.Тіленбаев, В.Калинин, Н.Бекетова, және М.Бекетов, Л.Яцик-Букаева, И.Бекетова, Е.Евдокимова суретшілер өміріне енді. Бұл жылдары облыста витраждар, монументалды әшекейлеу, керамикалық панно, мозаика (В.Поликарпов, Е.Пантелеев Аэрофлоттың қалалық агенттігінің интерьері, 1986; И.Лопатиннің 1985 жылы Даңқ ескерткішінің жанынан орын алуға тиісті «Родина-мать» ансамблі, және И.Бекетовтердің «Баянауыл» кинотеатры скулпьторлық кешені, 1982) монументалды өнер табысына қол жеткізілді. Графикалық баспада В.Поликарповтың «Затон» серияларында (1985), «Охота» (1987), «К поэзии Ж.Превера» (1986), «Вечные темы» (1982-84); В.Шпиевтің «Экологический дневник» (1988), И.Коротков пен Ф.Яциктің офорттары (оймыш граврюраның бір түрі), Н.Петерштің экслибристері (кітаптың таңба белгілері) жоғары деңгейде дамыды. В.Поликарпов «Импровизация» шығармасы өрудің аса күрделі техникасының шебері екендігін танытты. МВХПУ-дің (бұрынғы Строгановск) түлектері М. және Н.Бекетовтер материал мен тақырыпқа кәсіби шеберлік көзқараспен қараған өнегелі шебер екендігі байқалды, сондай-ақ, М.Бекетов осындай аса шеберлікті «Космос» (1989) эмальдар сериясынан; Н.Бекетов «Жылқылар» (1990), медальдар серияларынан, «Посвящается Павлодару» керамикалық композициясынан көрсетті. «Абитурент», «Степной маяк» ұсақ скулпьторлық пластикасында (соғу, шабу өнерінде) өз тақырыбын іздегенін көруге болады. З.Соболева және Л.Хорошкова маркетрилік күрделі техниканы меңгерген. И.Бекетова және Л.Букаева-Яцик гобелен (суретті кілем) және батикпен айналысты. Театр суретшісі А.Шикуля табысты жұмыстарымен жұртшылық назарына түсті. Павлодарлық суретшілердің 1ДХШ (1979); одан кейін ДХШ (1992) ашылды. П.Г.Лысенко, П.Г.Величко, И.И.Виноградов, З.А.Соболева, А.В.Гулин, А.Е.Игембаев, Г.Я.Беспалова, И.П.Коротков ұзақ жылдар бойы балаларға педагогикалық білім беріп, лекциялар оқып, қаланың және облыстың суретші арнап жаттықтыру сабақтарын өткізді. 90-жылдары жастарды жұмылдыру жөнінде қаланың ғ.з., ағарту және көрме орталығы қызметін атқарған ӨСШ-і маңызды орын алды. Жас суретшілер Е.Фридлин, Д.Аймағамбетов, А.Оразбаев, А.Зеленский, О.Ловина, Н.Волкова, А.Балин, С.Пернебаева, Н.Жилькова, Ю.Мазина, Т.Чевтаева, В.Ефремов және Н.Соц бейнелеу өнерінің санаулан түрлері мен жанрлары бойынша белсенді жұмыс істеді. 90-жылдары белсенді көрме қызметі көрнекті орын алды. Мәселен, В.Мартынцевтің, И.Лопатиннің, П.Лысенконың, А.Бибиннің, П.Величконың, Н.Петерштің, С.Шароновтың, М.Бекетовтың, Ғ.Қаржасовтың, Қ.Баймолдиннің, В.Приходьконың А.Гулиннің, Ф.Яциктің және И.Коротковтың және топтық көрмелері ұйымдастырылды. Қ.Баймолдиннің «Абай» (1995), «Ғасырлар үні» (1996), «Абылай хан» (1996), О.Шурановтың «Вселенная» (1997) сияқты шығармашылық еңбектері халықтық эпика арнасында орындалды. Ғ.Қаржасовтың мықты колориситік (сурет өнерінде бояулардың жарасымдылығын, үйлесімділігін келістірушілік) қабілеті «Дабыл» (1994), «Таным» (2000) жүйеде нығая түсті. А.Игембаевтың «Қазақ, дала мотивтері» (1998), К.Нүркеновтың «Баянауыл төңірегінде» (1999), А.Гулиннің «Павлодар» (2000), С.Тіленбаевтың «Перегон» (2000), шығармаларында композицияны монументалды шешу және талдап қорытуға ұмтылуы байқалады. В.Приходько мазмұндық және техникалық түрінде бірқатар ж��ңалықтар ашты: ол «Игры мужчин» (1998), «Азиатский змей» (1999) кескіндемелік құрылымда өзінің мифологиялық тұжырымдамасын жасаған. М.Колмогоров, П.Лысенко, П.Величко, В.Мартынцев пейзаж, натюрморт жанрларына берілгендік дәстүрін сақтаған. Г.Беспаловтың «Краевед И.В.Лагутин» портрет жанрында (1998) тиянақтылық бар. жас толқыны өздерін таныта бастады. «Битва под солнцем» (2000) шығармасында идеялық, образдық және монументалдық бастаудың таңданарлық бірлігі байқалады. Е.Фридин «Тихая пристань» (1999), «Улица ночью» бояулы көлеңкелердің молдығымен айқындалған кескіндемелік белсенді кеңістікте жұмыс істеді. А.Оразбаевтың «Саға» (1997), «Бархатный союзник» (1998) шығармалары экспрессивті және үндес туындады. График В.Поликарпов «К поэзии Павла Васильева» (1989-1998) атты көп сериялы офорттар (оймыш граврюраның бір түрі), В.Приходько гуашпен «Новеллы» (1993), «Изографические понарамы» (1994-1996) атты шығармалар жасады. Облыста Ф.Яцик және И.Коротков (1997), «Земляки» (1991) тақырыптарында офорттар (оймыш граврюраның бір түрі) бойынша табысты еңбек етті. А.Балин, А.Ерашов, С.Пернебаева, Е.Фридлин сияқты жастар графикте өздерінің қол таңбаларын қалдыру мақсатында ізденіс жасады. 90-жылдардың монументалдық өнерін: А.Бибин «Сары Арқа» қонақ үйі витражы (1990), М.Бекетов «Қазақстан» қонақ үйі кешені (1993), «Ксения» дүкені (1997); Қ.Баймолдин, А.Гулин «Манақбай базары» сауда қатарларындағы панно (1997); В.Поликарпов «Қазақстан алюминийі» ААҚ-ының демалыс бөлмесі (1997) сияқты шығармалары арқылы өрнектей түсті. Скулпьтура және безендіру өнерінде: Б.Машрапов Екібастұз қаласының тарихи-өлкетану мұражайының интерьер жобасы, «Этноауыл» жобасы (2000), жауынгерлер скулпьторлық ескерткіші (2001), А.П.Чеховтың скулпьторлық ескерткіші (2001); К.Темірғалиев –Д.П.Багаевтың бюсі (2001) бойынша шеберлік танытты. В.И.Мухина атындағы ВХПУ-нің түлегі, жас скулпьторшы В.Ефремов «Колесо историй» (2000), «Бескончность» (2000), «Лоэнгрин» (2001) сияқты туындыларымен көпке танымал болды. М.Бекетов «Мутанты» (1995), «Колесо историй» объектісі (1995), (1996) туындыларын жасап, сондай-ақ, жас суретшілер (О.Ловина металл, ювелир өңдеу бойынша суретші, Ю.Мазина және Т.Чевтаева батик техникасы бойынша жұмыс істейді) декоративті қолданбалы өнер саласында еңбек етті. ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Санат:Павлодар облысы мәдениеті бейнелеу өнері +'''Ғылымның кең өрісі''' Қаныш Сәтбаевтың мақаласы. Алғаш рет «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінің 1961 жылдың 27 желтоқсанындағы санында басылған. Сәтбаевтың 2007 жылы «Оңтүстік полиграфия» баспа үйінен шыққан шығармалар жинағының 1-томына енген. Мақала бөлімнен тұрады. Онық бірінші, екінші бөлімінде атом қуатын бейбіт мақсаттарға пайдалану ісі жөнінде және Ғылым академиясы жанындағы ғылыми мекемелердің зерттеу жұмыстарын өрістете алатын сәнді сарайлары, тәжірибе алаңдары, жабдықты үйлерге орналасқан зертханалар ашылғаны, республикада Ғылым Академиясының тамаша ғимараты, бірнеше тәжірибелік базалардың үйлері 1946 жылдан бергі уақыт ішінде салынып пайдалануға берілгені, геология, ядролық физика, химия ғылымдары ионосфера станцияларының жаңа үйлері салынып, іргетасы қаланып, шаңырақ көтергені туралы жазылған. Қалған бөлімдерінде Қазақ КСР Ғылым Академиясының 15 жыл ішінде атқарған жұмыстары мен академия ғалымдарының бірнеше еңбектері Лениндік сыйлыққа ие болғандығы әрі таяу жылдар ішінде ҚазМУ (Қазіргі ҚазҰУ) жанынан қатты дене физикасы, астрофизика, ионосфера физикасы, ядролық физика кафедраларын, сол сияқты Қазақ политех, (қазіргі Қаныш Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ) институтында жаңадан машина құрылысы және өндірісті автоматтандыру факультеттерін ашу орынды екені, жиырма жыл ішінде Қазақ КСР Ғылым Академиясында бірнеше жаңа институттар ашылғаны, ал бұрынғыларының барынша дами түскені жайлы айтылған. == Дереккөздер == Санат:Ғылым Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары +Облыстың '''денсаулық''' қызметі 1938 жылы мынадай мәліметтер бойынша сипатталады: 34 аурухана (10-қалалық, 24 ауылдық), 40 мекеме, 53 ФАП қызмет көрсетті. Ауруханалардың әрқайсында екі рентген аппараты және лабораториялар жұмыс істеді. Облыста 30 дәрігер қызмет етті, олардың 10-ы ауылдық жерде болды. 1941-45 жылдары халық шаруашылығының барлық салалары сияқты медицина қызметі де Ұлы Отан соғысының жеңісін қамтамсыз етуге жұмылдырылды. Медициналық мекемелердің дамуына тың және тыңайған жерлерді игеру көрнекті ықпал жасады. Жаңадан ашылған совхоздарда алғашқыда 10-15 кереуеттік ФАП-тары, аптекалық пунктері бар учаскелік ауруханалар ашылды. 1961 жылғы қаңтарда медициналық ұйымдардың саны 133-ке жетті, олардың ішінде 91 аурухана, барлығы 3950 кереуеттік орын; дәрігерлердің саны 442, орта дәрежелі кадрлар саны 2392 болды. 10 мың тұрғынға 75,2 кереуеттен, 8,4 дәрігерден, 45,6 орта дәрежелі кадрлардан келді. 1965-1985 жылдары ПТЗ, ПАЗ, МӨЗ, Химкомбинат, Павлодардағы N2 ЖЭО-ғы, N3 ЖЭО-ғы, Екібастұзда ЕЖЭК-ні ЕФЗ, Ақсу ГРЭС-і, Қ.Сәтбаев атындағы Ертіс-Қарағанды каналы сияқты өнеркәсіп орындары тасқынды дамыды. Жоғарыда айтылған өнеркәсіп гиганттарының құрылысын жоспарлауда денсаулық сақтау мекемелерін салуды қоса жоспарлауға қол жеткізілді. Мәселен, ПТЗ-да 1750 келушіге қызмет ететін екі емхана, 120 кереуеттік екі бөлімше, ПАЗ-да 600 кереуеттік, 1200 келушіге қызмет көрсететін емхана, Химкомбинатта 730 кереуеттік аурухана, 950 келушіге қызмет көрсететін емхана салынды. Екібастұзда көміршілердің медициналық санитарлық бөлімі, энергетиктердің медициналық санитарлық бөлімі және әйелдер босанатын үй, Ермакта (қазіргі Ақсу) 350 кереуеттік аурухана кешені, емхана пайдалануға берілді. Шідерті кентінде 175 кереуеттік аурухана, 200 келушіге қызмет ететін емхана іске қосылды. Барлық аудан орталықтарында (Павлодар ауданынан басқа) 120-175 кереуеттік аурухана, 250 келушіге лайықталған емхана іске қосылды. Одан кейінгі жылдарда Павлодарда үш тіс емханасы (1 балалар), Екібастұзда және Ақсуда емхана салынды. Барлық АОА-да стомотология кабинеттері, ауылдық орталық ауруханаларда тіс дәргерлері кабинеттері жұмыс істеді. Арнайы диспансерлердің базаларын жақсарту жөнінде нәтижелі жұмыстар атқарылды. 1972 жылы 200 кереуеттік типтік корпус, 500 келушіге лайықталған емхана пайдалануға берілудің нәтижесінде облыстық барактардан арылтуға мүмкіндік беріп, кереуеттер саны 500-ге жеткізілді, ал 1983 жылы қосымша бес қабатты корпус салынып, кереуеттер саны 500-ге жетті. Екібастұзда 90 кереуеттік тубдиспансер салынды. Павлодарда емханасы бар 500 кереуеттік диспансер, 15 дәріхана, медучилище оқушыларына арналған жатақхана, Екібастұз медучилищесінің оқушыларына және Павлодардағы дәрігерлердің біліктілігін жетілдіру факультетінің курсанттарына арналған бір-бір жатақхана, Успен ауданының Константиновка ауылында Павлодар ауданының Ефремовка, Пресновка ауылдарында Краснокутск (қазіргі Ақтоғай) ауданының Коминтерн, Май ауданының Жалтыр, Екібастұз ауданының Төртүй ауылдарында учаскелік ауруханалар салынып, пайдалануға берілді. Соның нәтижесінде медициналық мекемелердің базасы нығыйды. Медициналық техникаларды, ауруларды емдеуді, жұмсақ және қатты инвентарларды қамтамасыз ету үшін арнайы «Медснаб» қызметі құрылды. Дәрігерлердің және орта деңгейдегі медициналық қызметкерлердің жетіспеуі күн өткен сайын байқала түсті. Павлодардағы Семей мединстиутының көшпелі қабылдау комиссиясы жергілікті жастардың дәрігерлік мамандық алуына он бес жыл бойы баға жетпес көмек жасады. Орта деңгейлі медицина қызметкерлерін даярлау мақсатында Екібастұзда медбикелер және акушеркалар даярлайтын медициналық училище ашылды. Павлодар медучилищесінде сегіз мамандық (фельдшер, акушер, санфельдшер, тіс дәрігері, провизор, лаборант, медбике) даярланды. 1970 жылдан бастап көмек түрлерін жақсарту жөнінде жұмыстар жүргізіле бастады. Кардиалогиялық, нефрологиялық, гематологиялық, жақ-беттік, күйгенді емдеу, жүрек-тамыр бөлімдері мен кабинеттері ашылды. Барлық ірі ауруханаларда және реанимациялық бөлімшелер жұмыс істеді. Облыстық ауруханада барокамера, қалалық ауруханада «Жасанды бүйрек» бөлімшелері бар. Облыстық тубдиспансерде туберкулез ауруының бар-жоғын анықтау үшін жыл сайын тұрғындарды тексеру жұмысы жүргізілетін бригада қызмет етеді. Бригаданың қарамағында жеті көшпелі флюрография жабдығы бар, олардың жартысы автономды электр жабдығымен жұмыс істейді. 1970 жылы тұрғындардың 80 пайызы тубуркулез ауруы бойынша тексеріліп, 100 пайызына екпе жасалды. Тубуркулезбен ауыратындарға медикаменттік емдеумен қатар оперативті емдеу де табысты жүргізіліп, курорттық емделу үшін жолдамалармен қамтамасыз етілді. Осындай жүргізілген тиянақты жұмыстың нәтижесінде 100 мың тұрғынның 120-сы ауыратыны (1970) 69,5 адамға (1991), осы аурудан қаза болу 34-тен 14,2-ге азайды. Тұрғындар арасында жыл сайын аурудың алдын алу екпе жұмысы жүргізілді. 1970 жылығы 100 мың тұрғынның іш сүзегі ауруымен ауырғандары 10,6 адамнан 2000 жылы 0,12-ге; вирусті гепотитпен ауырғандар сәйкестігінше 161,6-дан 32,9-ға; ішек инфекциясымен ауырғандар 1436,2 адамнан 250-ге; бруцеллезбен ауырғандар 52,0 2,9-ға; қызылшамен ауырғандар 244,2-ден 0,12-ге түсті. Дифтерия, полиомиелит, туляремия, бөртпе сүзек аурулары мүлде жойылды. Өткен жылдары бойы С.А.Солдатов, В.В.Рокованов, В.Г.Ваккер, М.Д.Гупалова, Ж.З.Асылханов (облыстық ауруханада); В.А.Акопян, Ә.Қ.Қадыров, И.Р.Ахметжанов, Малгаждаров М.Н.Теренина, Б.А.Қазыбаев (облыстық тері аурулары диспансерінде); Р.Г.Кутуев, М.К.Сүлейменов, С.З.Рабкин, А.И.Талалай, Е.В.Аврамова, Т.М.Асылханов, Л.Д.Тохтарова, С.Б.Иманғазинов (N қалалық ауруханадан); А.Д.Коротков, А.М.Пантюхов, В.Г.Ваганова (N2 қалалық ауруханада); А.Х.Селютина, Т.И.Чугунова, Л.Х.Ақботина (әйелдар босандыру үйінде), А.Д.Антонова, С.И.Батькаева, Г.Н.Сербиненко (балалар ауруханасында); П.Е.Ли, Ю.С.Калинин, Л.А.Перминов, В.В.Другов, Р.Д.Голубчик, А.Қ.Сыздықов, К.З.Сакиев, Т.Б.Баймаханов (санэпид қызметінде); Л.И.Блинов, Н.Б.Рейф, Г.К.Камитова (Павлодар қалақ денсаулық сақтау бөлімінде) және басқалары денсаулық сақтау қызметін қалыптастыруға зор үлес қосты. Ауылдық денсаулық сақтау жұмысында Г.К.Усманова, В.М.Засухина, С.Д.Шамышева, С.Р.Жұмажанов, Ш.Қ.Кәрібаев, К.Д.Рахметов, С.К.Кенжебаев, Б.И.Момынов, К.С.Ситказинов, М.Мәрденов, К.Ж.Үздембаев, М.К.Қадырбеков, С.И.Шамиев, Екібастұзда Б.М.Авербух, М.М.Тентекбаев, А.Т.Құсайынова, Г.Ж.Әлкебаева, А.И.Юшкина, Ақсуда қалалық аурухананың бас дәрігері Ж.К.Төребаев, стоматолог сияқты ерекше атап өту орынды. Дәрігерлік қызметте жүріп, тәжірибеден қол үзбей медицина қызметкерлері ғылыми жұмыстармен шұғылданды, атап айтқанда, дәрігер медицина ғылымдарының докторы, 17 дәрігер медицина ғылымдарының кандидаты атанды. Мәселен, Ә.Х.Мұстафин, Е.А.Бейсембаев, А.К.Қожанова ғылым докторлары, ал Б.Д.Оразғалиев, С.А.Алтынбеков, Н.М.Садықов, А.Д.Миляев, В.В.Другов және басқалары ғылым кандитаттары дәрежелеріне жетті. Жиырма дәрігерге «Қазақ ССР-на еңбегі сіңген дәрігер» атақтары берілді. Олар И.В.Михельсон, Н.И.Кислицина, Ғ.Т.Сұлтанов, К.Н.Петухов, Я.Я.Фрезе, Т.Қ.Қайырбеков, А.Д.Антонова, А.А.Вуколова, Б.М.Авербух, Г.К.Усманова, В.М.Засухина, Л.А.Зенченко, Н.С.Камщук, Г.Г.Аршакян, Б.Каипова, Р.А.Султанова, А.А.Страздин, Н.Г.Пешков, З.Д.Раздорская, В.Е.Кряжок. Облыстық ауруханаға Ғ.Т.Сұлтановтың есімі берілді. Бас хирург К.Н.Петухов өз кезінде Республикада алғашқылардың бірі болып жүрек ақауымен туған балаларға операция жасауды игеріп, тәжірибеге енгізген. Я.Я.Фрезе отоларинголог, Ұлы Отан соғысы кезінде Май ауданында дәрігерлік қызмет көрсетті. Май ауданының байырғы тұрғандары арасында зор беделге ие болды, қазақ тілін жетік білді. Май ауданынан облыс орталығына емделуге келгендер алдымен Я.Я.Фрезеге жолығады. Көптеген дәрігерлер, орта деңгейдегі медицина қызметкерлері үкіметтік нагардалармен марапатталды. Кеңес Одағы ыдырағанға дейін облыс медицина мекемелерінің саны, ауруханалар кереуеттерінің саны жағынан Республикада бірінші қатардағылардың бірі болды. 1991 жылғы қаңтарда облыста 220 медициналық мекемелер бар еді, ал 2000 жылы ол мекемелердің саны 165, ауруханалық ұйымдар 101-ден 2000 жылы 45-ке түсті. 1991 жылы он мың тұрғынға 140 кереуеттен болса, 2000 жылы 75,4 кереуеттен тиетін болды. Жалпы ауруханалық 13595 кереует саны 5680-ге төмендеді. Стомотологиялық және дәріханалық мекемелер толық жеке меншіктің қолында мен орта деңгейлі медицина қызметкерлері 1/3-ге азайды. Қайта құру жылдары денсаулық сақтау саласын қаржыландыру жоспардың 70-75 пайызын құрады, 1995 жылдан бастап 2002 жылға дейін жыл сайын млрд. теңге медицина саласына берілмеді. Медицина қызметкерлері 6-8 ай бойы еңбекақыларын ала алмады, аудандарда бір жылға дейін ақша қолға тимеді. Соңғы жылдары еліміздің экономикасы өркендей түсті. Елбасы Н.Назарбаев 2002 жылды «Денсаулық жылы» деп жариялады. Сол жылы алғаш рет еңбекақы қарызы жойылып, сала қызметкерлері еңбекақыларын белгіленген мерзімде алатын болды. Қазір барлық медицина мекемелері күрделі жөндеуден өткізіліп, заманауи медициналық жабдықтаулармен қамтамасыз етілді. Павлодар қаласында диагностикалық орталық салынып, тұрғындарға сапалы медициналық қызмет көрсетілуде. Денсаулық саласын реформалау 1998 жылы наурыз айында сала жүйесін жетілдіру жөніндегі бірлескен жоспар жасаудан басталды. Денсаулық саласын реформалаудың басым бағыты алғашқы қызмет көрстетені медициналық құрылымдарды нығайту және қайта құру, жан басына берілетін көмекке орай қаржы бөлу медициналық қызмет нарығында бәсекелестікке мүмкіндік беру, медициналық ұйымдардың басшыларын тағайындауды конкурс жүйесінде өткізу болды. Емдеу-аурудың алдын алу мекемелері қаржы бөлу көздері бойынша бөлінді: 1) тікелей бюджеттен қаржыландыру, 2) медициналық кәсіпорын қайта құрылып, облыстық медицнианлық сақтандыру қоры негізіндегі қаржы көзінен қаржыландыру. 1999 жылы қалалық және аудандық денсаулық сақтау бөлімдері құрылды. Мемлкеттік қаражаттарды тиімді пайдалану мақсатында негзігі қызметтері мемелекеттік медициналық мекемелерді қаржыландыру және медициналық қызмет көрсету тарифтерін қалыптастыру мен медициналық қызмет көрстеудің көлемін, сапасын бақылау жасатын медииналық қызмет көрсету департаменті ашылды. Сол кезде облыстық денсаулық сақтау негізінен отбасылық дәрігерлік амбулаториялар (ОДА орыс тіліндегі абревиатурасы СВА) түрінде жұмыс істеді, олардың саны 118 (34 қалалық, 84 ауылдық). Облыстың барлық тұрғындары жан басы бойынша осы ОДА-ға бекітілді. ОДА-ға тіркеу әкімшілік жолымен де жүргізілді. 2001 жылғы мамыр айында ОДА-ға тіркеу ерікті түрде жүргізілді. Осы жылғы маусымнан бастап қалалық ОДА-ны қаржыландыру өз еркімен таңдау нәтижесі бойынша жасалды. 2001 жылығы қаңтардан бастап облыста жартылай-толық қор ұстау енгізідді: барлық ОДА-лар қызмет, сондай-ақ, өз бағыттары бойынша жоспарлы стационарлық көмек төлемін іске асырды (Павлодар қаласындағы ОДА-дан басқасы). Жеңіл аурулардың өзі қымбатқа түсетін стационарлық медициналық қызмет көрсетуге балама болған күндізгі стационарлар 25 қалалық және 61 ауылдық ОДА-ға берілді. Облыста тұрғындарға қызмет көрсету осы қызметке сәйкес емханада (КДП), 18 диспансерлер бөлімшесі мен ауруханада, 11 консулт.-диагн. бөлімшеде (КДБ) және аудандық ауруханаларда, базалық әйелдер облыстық СПИД орталығында, облыстық иммунологиялық клиникалық орталықта және қалалық балаларды оңалту орталығында жүргізілді. КДП-ларда (КДО) медициналық қызмет көрсету ОДА бағыты бойынша жылдық көлемдегі кепілдік шегінде тегін жасалды, ал қызмет көрсетудің: ОДА-ның жолдамасы болмағанда көрсетілетін қызмет, түрлі медициналық байқаулар (жұмысқа, оқуға қабылдау, жүргізушілік куәлік алу және т.б. ), өнеркәсіп орындарымен, мекемелермен жасалған қымбат бағаланған әдістемелік тексеру түрлері ақылы болды. КДП-нің жасайтын ақылы қызметінің көлемі жалпы көрсетілетін қызметтің 1/3 аспауы тиіс. Облыс тұрғындарына стационарлық көмек жалпы кереуеттік қоры 5370 кереуеттік 36 ауруханалық ұйымда және диспансерде, соның ішінде: Ғ.Сұлтанов атындағы облыстық аруханада, облыстық балалар ауруханасында, Павлодар қаласының ауруханасында, Екібастұз қаласының ауруханасында, Ақсу қаласының ауруханасында, Павлодар қаласының инфекциялық ауруханасында, медициналық жедел көмек ауруханасында, 10 туберкулезді емдеу ауруханасында, аудандық ауруханада, ауылдық ауруханада, әйелдер босанатын үйде, аурудың алдын алу және кіріптар науқастануды емдеу жөніндегі орталықта, облыстық оңалту орталығында, облыстық перинатальді орталығында, облыстық туберкулез ауруын емдеу диспансерінде, облыстық онкологиялық диспансерде, облыстық диспансерінде, облыстық диспансерінде, Екібастұз қаласының диспансерінде, Екібастұз қаласының диспансерінде, Екібастұз қаласының наркологиялық диспансерінде жүргізіледі. Кереуеттермен қамтамсыз ету 10 мың тұрғын адамға 69,1-ден соның ішінде қалалық жерлерде 98,2, ауылдық жерлерде 25,1-ден келеді. Кереуеттік қор үлкендер және балаларға арналаған 44 пішінді кереуетпен қамтамасыз етілді. 43 аурухана ұйымдарының 28-і медициналық кәсіпорын болып саналады және департаменттің топтары бойынша қаржыланды. Сонымен қатар, облыстық, Ақсу, Екібастұз қалаларының медициналық кәсіпорындары және аудандық ауруханалар емделген аурулар үшін жан басына бөлінген қаржы есебінен төлем алады. Базалық тарифтің (7500 теңге) жетіспеуі ескеріліп, стационарларда ауруларға дәрі алу қаржысына қосымша төлеу енгізіген, бұл қаржылар өмірлік маңызды, қымбат әдістемелік тексерулер тізіміне енгізілмеген. Медициналық кәсіпорындар көлемі пайыздан аспайтын деңгейде ақылы қызмет көрсете алады. Облыс тұрғындарына қалаларда жедел жәрдем көрсету станциясы және аудан және аудандар мен кенттердегі, ауылдардағы учаскелік ауруханалардың құрамындағы 11 жедел жәрдем бөлімшелері шұғыл көмек береді. Облыстың емдеу-аурудың алдын алу ұйымдарының диагностикалық базаларында: 113 лаборатория, кабинет, 23 флюорогарфиялық қондырғы, 53 функциональді диагностикалық кабинет, 23 ультра дыбыстық диагностикалық кабинет бар. 2002 жылы елбасы Н.Назарбаев заманауи жабдықтаулармен жабдықталған Диагностикалық орталықтың салтанатты ашылуына қатысты. Облыстық ауруханада ДНК деңгейінде жұқпалы ауруларға диагностика жасайтын реакциялы лаборатория және «Cobas mira» иммуноферментті (организмде химиялық реакцияға қатысатын күрделі органикалық заттар) анализатор жұмыс істейді. Павлодар қаласындағы қалалалық ауруханада «Жасанды бүйрек аппараты», «Фрезениус» фирмасының қондырғыларымен толық ауыстырылды, «Aloca» фирмасының заманауи ультра дыбысты сканарі, «Rentax» эндоскопиялық жабдықтаулардың кешені, сатып алынды. 2000 жылы облыстағы барлық туберкулез ауруын емдейтін мекемелердің бәрі бинокулярлі микраскоптармен қамтамасыз етілді. СПИД орталық және қан орталығы жаңа иммуноферментті (организмде химиялық реакцияға қатысатын күрделі органикалық заттар) анализатормен жабдықталды. Ауданның ауыл тұрғындарына қазір: аудандық аурухана, бір аудандық емхана, туберкулезді емдеу ауруханасы және ауылдық учаскелік аурухана медициналық қызмет көрсетеді, оларда 780 кереуеттік орын бар. Ауыл тұрғындарын кереуеттік орындармен қамтамасыз ету 10 мың тұрғынға 25,1 кереует орыннан келеді. Аудандық ауруханаларда стационарлық көмек 5-6 профиль бойынша жасалады. Ауыл тұрғындарына алғашқы санитарлық көмекті 84 ауылдық отбасылық дәрігерлер амбулаториясы (АОДА), 87 пункттер (ФАП), 136 фельдшерлік пункт (ФП) және 51 медицина қызметкерлері жеке емдеу бөлмесіз қызмет көрсетеді. Ауылдық медицина ұйымдарының диагностикалық базасында 55 клиникалық лаборатория, 23 кабинеті, ультра дыбысты диагностика кабинеті, эндоскопиялық зерттеу кабинеті бар. Барлық аудандарда емдеу-аурудың алдын алу ұйымдарынан басқа станция, көпшілігі аудан орталығында және шеткі ауылдарда орналасқан мемлекеттік емес 34 дәріхана жұмыс істейді. Денсаулық сақтау саласында мемлекеттік секторлармен қатар жеке меншіктік медицалық қызмет те дами түсті. 2001 жылғы қазанда облыста 151 субъект жеке меншіктік медициналық қызмет көрсетілді, олардың ішінде 101 заңды тұлға және 50 жеке тұлға бар. Мемлекеттік емес медициналық ұйымдардың желісі 1998 жы��мен салыстырғанда 1,7 есе көбейді. Амбулаториялық емхана ұйымдарының саны 24-тен 48-ге дейін, оның ішінде ОДА 3-тен 15-ке дейін, жеке меншік стационарлар 9-дан 21-ге дейін, олардағы кереуеттік орындар саны 150-ден 230-ға дейін көбейді. Жеке меншікті медициналық құрылымдардың саны 410 өсіп, ал оларда жұмыс істейтін дәрігерлердің саны 560 адам болды. Медициналық кадрлер. Облыста 2610 дәрігер және 5629 орта деңгейдегі медицина қызметкер, оның ішінде Денсаулық сақтау министрлігінің жүйесінде 2012 дәрігер және 4680 орта деңгейдегі медицина қызметкер, басқа ведомстволарда 188 дәрігер және 389 орта деңгейдегі медицина қызметкер, жеке меншіктік құрылымдарда 410 дәрігер, 550 орта деңгейдегі медицина қызметкер жұмыс істейді. 10 мың тұрғынға 33,6 дәрігерден, 72,4 орта деңгейдегі медицина қызметкерден келеді. Дәрігерлердің 47 пайызы, ал орта деңгейдегі медицина 25 пайызы шеберлігі жоғары категорияға ие болған, дәрігер медицина ғылымдарының кандидаты атағын алған. Соңғы жылдары облыста психиатрия, онкология, фтизатрия, неонатология мамандықтары бойынша дәрігерлердің мамандығын жетілдіру жөніндегі көшпелі циклдар Жыл сайын 500 дәрігер және 800 орта деңгейдегі медицина қызметкер білімдерін жетілдіреді. үкіметтік бағдарламаның енгізілуіне орай 1995-97 жылдарды дифтерия мен, полиомиелитке қарсы тұру иммунизациясын, бір орталықтан қамтамасыз ету күндерінде 98-99 пайыз екпемен қамтуға жетіп, поиомиелит, дифтерия, сіреспе ауруларын болдырмауға, қызылша, көкжөтел эпидопаротит (жұқпалы құлақ түбі бездерінң қабынуы) ауруларын бірлі-жарымға дейін азайтуға қол жеткізілді. Іш сүзек аурының ошақтарын жою жөніндегі мақсатты жұмыстардың нәтижесінде оны Май, Ақтоғай аудандарында және Ақсу қаласының ауылдарында мүлдем жою мүмкіндігі туды. Елді мекендерде жағдайлардың төмендеуіне, ретсіз, кездейсоқ рыноктық сауданың дамуына, су құбырларының орталық жүйелерінің бұзылуына байланысты ішек инфекциясы және сальмоннелез ауруларының тіркелуінің жоғары деңгейі орын алды. Шешілуі аса маңызды мәселелердің бірі тұрғындарды ауыз суымен қамтамасыз ету. Соңғы жыл ішінде ГОСТ-қа сәйкес келмейтін ауылдардағы 30 су құбыры жабылды, олардың іс жүзінде қолданылуы тоқтатылды. Мына берілген таблица 2000 жылы тумалардың көбейіп, өлім тұрақтануы, біздің табиғи өсуімізді айғақтайды. Осы жылы бөбектердің шетінеуінің төмендеу көрсеткіші байқалды. 2001жылғы ай ішінде бұл көрсеткіш 1000 туған балаға 24,2 нәрестеден келіп, өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда 1,5 пайызға төмендеді. Туберкулезбен ауырғандар соңғы жылда үш есе өсті. 2000 жылы бұл аурумен ауырғандар 100 мың тұрғынға 201,1 адамнан келді. Сол жылғы 10 айда туберкулезбен ауыратындардың саны пайызға төмендеп, 100 000 адамға 160,9 адамнан келді. Туберкулезбен ауырғандар арасында өлім 9,3 пайызға азайды. Бұл ретте туберкулезбен ауырғандарды емдеу мен диагноситка жасауда, туберкулез мекемелерін қаржыландыруда, әсіресе, дәрімен және тағаммен қамтамасыз етуде DOTS стратегиясын енгізудің, білікті тактикасын игерудің пайдасы зор болды. Дәрімен қамтамсыз ету (Павлодар облысы) Денсаулық сақтау саласындағы қоғамдық ұйымдар (Павлодар облысы) ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Санат:Павлодар облысы +Облыстың денсаулық сақтау саласында мына төмендегі бірлестіктер: психиаторлар, наркологтар, психотерапевтер ассоциациялары, сондай-ақ, медицина қызметкерлері арасындағы бірлестік жұмыс істеді. 2000 жылы жедел және шұғыл жәрдем дәрігерлерінің, отбасылық дәрігерлердің ассоциациялары құрылды. 2001 жылы «Наркотикке қарсы аналар» үкіметтік емес бірлестік тіркелді. Дәрігерлер ассоциациясы медицина қызметкерлері арасындағы бірлестік кадрлардың біліктілігін жетілдіру және тұрғындарға медициналық көмек көрсетуді жақсарту мәселелерін шешумен шұғылданады. Саладағы 172 кәсіподақ ұйым ұжымдық келісім-шарттың жасалуына жағдай жасайды. Қызыл Жарты ай және Қызыл Крест қоғамдары тұрғындардың аз қамтылғандарына медициналық және әлеуметтік көмек көрсетумен айналысады. Қайырымдылық қоры мен демеушілік көмек есебінен қарттар мен мүгедектерге медбикелік қызмет көрсетіледі. Халықаралық Федерациямен, гуманитралық Қормен өзара байланыс жолға қойылды. ДЕНСАУЛЫҚ (Павлодар облысы) ==Сілтемелер== С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Санат:Павлодар облысы +'''Ғылымның өндіріспен байланысы нығайтылсын''' Қаныш Сәтбаевтың Қазақ КСР Ғылым Академиясының жалпы жиналысының сессиясында сөйлеген қорытынды сөзі. Алғаш рет «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінің 1963 жылғы тамыздағы санында басылған. Сәтбаевтың 1989 жылы «Ғылым» баспасынан шыққан «Ғылым мен мәдениет туралы таңдамалы мақалалары» жинағына, 2007 жылы «Оңтүстік полиграфия» баспа үйінен шыққан шығармалар жинағының І-томына енген. Қазақ КСР Ғылым Академиясының жалпы жиналысының сессиясы Алматыда үш күн жұмыс істеді. Сессия республикада ғылымның одан әрі дамуы, ғылымның базасын жасау жөніндегі аса маңызды мәселелерді талқылады. Қазақ КСР ғылым академиясының Президенті, академик Сәтбаев академияның жұмысын жақсарту жөніндегі шаралар туралы баяндама жасады. Онда Академия мекемелерінде КСРО Ғылым Академиясының екі толық мүшесі, республикада Ғылым Академиясының 52 академигі және 49 мүшесі, 110 ғылыми доктары және 625 ғылыми кандидаты жұмыс істейтіні, Қазақстандағы барлық ғылым докторларының жартысынан астамы және барлық ғылым кандидаттарының үштен бір бөлігі Академияда Академия бергі уақыттың ішінде оның мекемелерінде 88 ғылым доктары және 800-ден астам ғылым кандидаттары даярланғаны, Ғылым Академиясының жұмысы республиканың өнеркәсібі, ауыл шаруашылық және мәдениеті міндеттерімен ұштастырыла, өндіріс тығыз ынтымақ жасай отырып жүргізілетіні айтылған. == Дереккөздер == Санат:Ғылым +'''Ғылым өріне''' Қаныш Сәтбаевтың мақаласы. 1989 жылы «Ғылым» баспасынан шыққан «Ғылым мен мәдениет туралы таңдамалы мақалалары» жинағына, 2007 жылы «Оңтүстік полиграфия» баспа үйінен шыққан шығармалар жинағының 1-томына енген. Ғалым мақаласында Қазақ КСР Ғылым Академиясы 1956 жылы елеулі еңбектер беріп, бірқыдыру жұмыстар істегенін, оның ішінде, «Орталық Қазақстанның металлогениялық және болжау карталарын» жасағанын, мыс қоспаларын қорытуда цикл ондық тәсілін тапқанын жұртшылыққа жария етеді. Академияның ғылыми-зерттеу мекемелерінің саны артып, көлемі ұлғайып келе жатқаны, Батыс Қазақстанда мұнай, Алматыда микробиология және вирусолог, институттарының ұйымдасқаны, бірсыпыра жаңа зертханалар мен секторлардың, бөлімдердің ашылғаны, ғалымдардың көптеген халықаралық конференциялар мен конгрестердің жұмысына белсене қатысатыны, академия 1957 жылы техника, химия, физика, математика, биология, медицина және қоғамдық ғылымдар саласынан жүзден астам кешенді проблемаларды шешуді ұйгарып отырғаны жөнінде айтады. == Дереккөздер == Санат:Ғылым Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары +'''Ғылым практикамен күшті''' Қаныш Сәтбаевтың Қазақстанның ғылым кеңесіндегі жасаған баяндамасы. 1989 жылы «Ғылым» баспасынан шыққан «Ғылым мен мәдениет туралы таңдамалы мақалалары» жинағына, 2007 жылы «Оңтүстік полиграфия» баспа үйі шығарған шығармалар жинағының 1-томына енген. Баяндамада СОКП Орталық комитеті мен КСРО Министр Кеңесінің «Елімізде ғылыми-зерттеу жұмыстарын үйлестіруді жақсарту жөніндегі шаралар және КСРО Ғылым Академиясының жұмысы туралы» қаулысы, сол сияқты ғылым бүкілодақтық бірінші кеңесі ғалымдардың жетістіктерінің қорытындыларын шығарып, кемшіліктердің бетін ашқаны және ғылым жұмысты одан әрі дамытудың жолдарын көрсетіп бергені жайлы сөз қозғайды. Сәтбаев бұдан кейін ғылымның жеке салаларының жұмыс жайы мен негізгі бағыты туралы баяндайды. Геолог ғалымдар өндірісшілермен тығыз шығармашылық ынтымақ жасай отырып, Қазақстанның мемлекеттік геология картасындағы ақ нүктелерді жою, оның геологиялық құрылымының заңдылықтарын ашу, жер қойнауындағы есепсіз көп байлықтарды анықтау жөнінде аса көлемді жұмыс істеді: геологтар жасаған Орталық Қазақстанның металлогендік болжам карталары түрлі түсті, қара және сирек кездесетін металдардың, көмірдің, басқа да пайдалы қазба байлықтардың көптеген кендерін табуға немесе өнеркәсіп тұрғысынан қайтадан дұрыс бағалауға жеткізді дейді. == Дереккөздер == Санат:Геология Санат:Ғылым +'''Ғылым халықтың игілігі''' Қаныш Сәтбаевтың мақаласы. 1989 жылы «Ғылым» баспасынан шыққан «Ғылым мен мәдениет туралы таңдамалы мақалалары» жинағына, 2007 жылы «Оңтүстік полиграфия» баспа үйі шығарған шығармалар жинағының 1-томына алғаш енген. Бұл мақалада ғалым өткен жылдардағы Ғы��ым Академиясының әр сала бойынша атқарған зор ғылым еңбектеріне тоқтала отырып, жаңа 1950 жылда атқарылатын міндеттерге көңіл бөледі. Сәтбаев «Академияның осы жоспарына сәйкес жобалар бойынша 1950 жылы Қазақстанның кен байлықтары, қара, түсті металл, көмір, мұнай қорлары зерттеледі. Қарағандыны бұдан да өркендету мәселесі алға қойылып отыр. Сондай-ақ Қазақстанның батыс өңірін өзінің жергілікті отын қорымен қамтамасыз ету мәселесі шешіледі» дей келіп, 1950 жылы 331 тақырыпта 84 кешенді проблемаларды қарайтын ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілетінін, мұның ішінде тау-кен, геология, география, тарих, тіл, әдебиет, өнер, медицина, мал шаруашылығы, егін шаруашылығы, әсіресе, биологиядағы мичуриндік озат бағытты насихаттайтын зерттеулер болатынын атап өтеді. == Дереккөздер == Санат:Геология Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары +'''Тұздар''' химиялық қосылыстар класы; қышқыл сутек атомдарының орны толықтай немесе жартылай металл атомдары не ''ОН'' топтарына ауысқан қосылыстар; қалыпты жағдайда иондық құрылымдағы кристалл заттар. Тұздар ерте заманнан белгілі. 1812 жылы Я.Берцелиус тұздардың электрхимиялық теориясын құрды. Электролиттік диссоциациялану теориясы шыққаннан кейін, тұздардың суда ерігенде металл атомдары катиондарын және қышқыл қалдығы аниондарын түзетін күрделі заттар екені анықталды. Мысалы, == Тұздардың формулаларын құру == Тұздарды бинарлы косылыстарға балап, металл мен қышқыл қалдықтарының олардың таңбаларының үстіне жазамыз да, валенттілік бойынша формула құру алгоритмін пайдаланамыз. Натрий сульфатының формуласын құрумен танысайық: NaSO4 ең кіші ортақ еселігін табу. ортақ еселікті әр топтың валенттілігіне бөліп, индекс етіп жазу: 2:1 (Na); (S04). сонда тұздың формуласы ''Na2S04''. Ал натрийдің осы қышқылмен түзген екінші тұзында Na HS04 натрий мен қышқыл калдығының валенттіліктері өзара тең болғандыктан (I), тұздың формуласы ''NaHS04'' күйінде қалады. == Тұздардың түрлерi == Тұздар орта, қышқыл, негіздік, қос және кешенді болып бөлінеді. Орта тұздар сутек атомдары толық ауысса (Na2CO3, K3PO4, MgSO4); қышқыл тұздар сутек атомдары металл атомдарымен біртіндеп алмасса (NaHCO3, K2HPO4); негіздік тұздар құрамына гидроксил тобы енсе (MgOHCl, A1(OH)2Cl), қос тұздар сутектің орнын бірнеше металл катиондары басса (KAl(SO4)2, NaK2PO4); кешенді тұздар құрамында кешенді катион (Cu(NH3)4SO4) немесе кешенді анион (KFe(CN)6) болса түзіледі. Тұздар көбіне халықаралық номенклатура бойынша аталады. Тұздар суда ерігенде иондарға ыдырап, ерітінділері электр тогын өткізеді. Гидролиз тұрғысынан тұздар топқа жіктеледі: күшті негіз бен күшті қышқылдан; күшті қышқыл мен әлсіз негізден; әлсіз негіз бен күшті қышқылдан; әлсіз негіз бен әлсіз қышқылдан түзілген. Күшті қышқыл мен күшті негізден түзілген тұздардан KCl, NaCl, Ca(NO3)2 басқасы гидролизденеді. Тұздар қышқылдармен, сілтілермен және өзара ион алмасу реакцияларына түседі, металдармен ә��екеттеседі. Тұздарды алудың 10-нан аса жолы бар. Тұздар табиғатта кең таралған. Тұздар қатты (ас тұзы) және еріген күйінде көл, теңіз, мұхит суларында, өсімдіктер мен жануарлар организмінде кездеседі. Тамақ өнеркәсібінде, ауыл шаруашылығында, медицинада, металлургия, шыны, т.б. өнеркәсіп салаларында, тұрмыста кеңінен қолданылады. == Тұздардың химиялық қасиеттері == Тұздар негізінен катты заттар, олардың суда ерігіштігі арнайы кестеде беріледі (химия кабинетінде ілініп тұрады) және ''«ерігіштік кестесі»'' деп аталады. Онда суда еритін заттар ''«е»'', аз еритіндері ''«а.е»'', ерімейтіндері ''«ем»'', суда тұрақсыздары сызықшаман (-) белгіленген. Тұздардың ішінде нитраттар жақсы ериді, ал барий сульфаты, кальций карбонаты, күміс хлориді, қорғасын (II) сульфиді т. т. іс жүзінде ерімейді. Калий мен натрийдің барлық түздары суда ерімтал келеді. Тұздардың металдар мен әрекеттесуі белсенді металдар белсенділігі төмен металдарды олардың тұздарының құрамынан ығыстырып, орын басу реакциясы жүреді, нәтижесінде жаңа тұз бен бос күйіндегі металл алынады. Мысалы, сынауыққа мыс сульфатының ерітіндісін құйып, оған темір шеге салсақ, оның беті біраздан кейін қызыл мыспен қапталады: Бұл типті реакциялардың сұлбасы мынадай: тұз металл (белсенді) тұз (жаңа) металл (белсенділігі төмен) Осы реакция кері бағытта жүре ме? Жоқ, жүрмейді, себебі мыс металдардың белсенділік қатарында сутектен кейін тұр. Мұндай типті реакциялар жүру үшін мына шарттар орындалуы керек. Белсенділік қатарында бұрын тұрған металл өзінен кейін тұрған металдарды олардың тұздарынан ығыстырады. Реакцияға алынған және түзілген тұз ерімтал болу керек, егер түзілген тұз ерімейтін болса, тұз металл бетін қаптап қалады да, реакция жүрмейді. === Тұздардың қышқылдармен әрекеттесуі === Сынауыққа мәрмәр түйірлерін салып, үстіне тұз қышқылын құйсақ, төмендегі реакция жүреді, нәтижесінде газ бөлінеді: Н2С03=Н20+С02↑ (реакцияның жүру белгісі) Жалпы сұлбаны былай беруге болады: тұз қышқыл тұз (жаңа) қышқыл (жаңа) Реакция типі алмасу, мұндай реакциялардың ''жүру шарттары'': ''Реакцияға қатысқан қышқыл реакция нәтижесінде түзілетін қышқылдан күшті және тұрақты болу керек.'' === Тұздардың өзара әрекеттесуі === Сынауыққа барий хлоридінің ерітіндісін құйып, оған натрий сульфатының ерітіндісін коссақ, ақ түсті тұнба пайда болады, ол мына реакцияның жүргендігінен: Реакция типі алмасу, мұндай ''реакциялардың жүру шарттары'' мынадай: Реакцияға қатысатын тұздардың екеуі де ерімтал болуы керек. Түзілген тұздардың біреуі тұнбаға түсуі керек. Сұлбасы мынадай: тұз тұз тұз (жаңа) тұз ↓(жаңа) === Тұздардың металдармен әрекеттесуі === Тәжірибені қарастыратын болсақ Мыс хлоридінің көгілдір ерітіндісіне темір шегені батырса біраз уақыт өткенде ерітіндінің түсі жасылданып, шегенің бетіне қызыл сары мыс қонғаны темір мысты тұзынан ығыстырып шығарады: Әрб��р металлдың басқа металдарды оның тұздарынан ығыстырып шығаруы, металдардың кернеу қатарына тікелей байланысты. Бұл былай өрнектеледі: Металл+тұз+жаңа тұз+бос металл Мысалы: == Тұздар гидролизі == Тұздардың гидролизі тұздың құрамындағы иондары мен су молекулаларының арасында жүретін, нәтижесінде әлсіз электролит молекуласы не иондары түзілетін реакциялар. Тұздар түзілу табиғатына қарай мынадай топқа бөлінеді: I. Күшті негіз бен күшті қышқылдан KCl, K2S04, NaN03, NaCl; ІІ. Күшті негіз бен әлсіз қышқылдан Na2S, Na2C03, K2S03, Na3P04; ІІІ. Әлсіз негіз бен күшті қышқылдан Al2(S04)3, FeS04, ZnCl2. I.Натрий хлориді (NaCl) NaOH күшті негіз (к.н.) және HCl күштіқышқыл (к.қ.) әрекеттескенде түзілетін тұз. NaCl --> Na+ CI- НОН --> Н+ ОН- Диссоциация нәтижесінде пайда болған әр аттас иондар күштердің әсерінен тартылады. Сонда түзілген электролиттер күшті болғандықтан (NaOH, HCl) құрамдас бөліктеріне толық сондықтан су иондарының өзгермейді 200px Сондықтан күшті негіз бен күшті қышқылдан түзілген тұздар гидролизге ұшырамайды, оның ортасы бейтарап болады. IІ.Натрий карбонаты Na2CO3 NaOH күшті негіз (к.н.) бен әлсіз көмір (Н2СО3) қышқылы (ө. к.) әрекеттескенде түзілген тұз. Na2CO3 --> 2Na+ CO32- НОН --> Н+ OH- 200px 200px Натрий карбонаты суда ерігенде түзілген С032- ионының сумен әрекеттесуі әлсіз электролит ионы НСО3- және ОН ионын береді. Олай болса орта негіздік, себебі түзілген натрий гидроксиді (NaOH) толық Күшті негіз бен әлсіз қышқылдың тұзы тұз құрамындағы қышқыл қалдық анионы су құрамынан сутек катионын қосып алып, ерітіндіге гидроксид ионы босап шығады, сондықтан орта негіздік (сілтілік) болады. 150px Гидролиздену реакциясының молекулалық теңдеуі: Na2C03 НОН NaHC03 NaOH IІI.Алюминий хлориді АlСl3 Аl(ОН)3 әлсіз негіз (ө.н.) бен HCl күшті кышқыл (к.қ.) әрекеттескенде түзілген тұз. АlСl ->3 Аl3+ 3Cl- НОН -> Н+ ОН- 200px АlСl3 ерігенде түзілген Аl3+ иондары судың ОН- иондарымен бірігіп (Аl0Н)2+ ионын түзеді, сутек ионы ерітіндіде қалады, ал түзілген қышқыл иондалады. Тұздардың гидролизге ұшырауы және олардың судағы ерітіндісіндегі ортасы тұздың құрамындағы иондардың қасиеттеріне тәуелді. Гидролизге тек ерімтал тұздар ғана түседі, гидролиз қайтымды үдеріс. Бейтараптану реакциясы тек күшті қышқыл мен күшті негіздің әрекеттесу реакциясы, яғни осы жағдайда ғана С(Н+) С(ОН-) орындалып, орта бейтарап болады. ==Галерея== гидрокарбонаты gr.jpg|Калий (III) сульфаты Сурет:Dusičnan (II) нитраты Сурет:Fluorid фториды селениды Сурет:SiC карбиды Сурет:Indium Антимониды Сурет:Calcium фториды měďnatý.PNG|Мыс (II) ортофосфаты (II) метасиликаты Сурет:Bromid (II) бромиды == Дереккөздер == Санат:Тұздар +'''Ғылым халық шаруашылығын дамыту қызметінде''' Қаныш Сәтбаевтың мақаласы. 1989 жылы «Ғылым» баспасынан шыққан «Ғылым мен мәдениет туралы таңдамалы мақалалары» жинағына, 2007 жылы «Оңтүстік полиграфия» баспа үйінен шыққан шығармалар жинағының 1-томына енген. байтақ жерінің қойнауы сансыз байлыққа толы. Қазақстан хром мен ванадий кенінің қ��ры жөнінде бүкіл дүние жүзінде алдыңғы орындардың біріне ие болып, мыс пен мырыш, қорғасын мен молибден, кадмий мен вольфрам және басқа кен байлығы жөнінен Одақта бірінші орын алады. Сол сияқты Қазақстанда темір мен көмірдің, мұнай мен марганецтің, фосфориттердің, сирек және шашыранды металдардың сарқылмас қоры бар. Сондықтан Кеңес халқы Қазақстанды «еліміздің қазыналы қоймасы» деп атайды. Ғалым осыларды айта келіп, қазір энергетикалық базаны жоспарлы түрде дамытудың ең тиімді әдісі бірыңғай энергетикалық жүйе жасау болып табылатыны, оның ішінде Қазақстанның солтүстік-шығыс аудандарын қамтитын энергетикалық жүйе құру ісін толығынан жүзеге асыруға болатыны, Алтай мен Семей, Павлодар мен Қарағанды, Ақмола мен Қостанай, Көкшетау мен Петропавл энергия тораптарын біріктіретін жүйе республиканың ең негізгі өнеркәсіпті аймағын, тың игерген аудандарды электр энергиясымен қамтамасыз ететіні, алдағы жетінші бесжылдықта бұл міндетті орындауға толық жағдай жасалатыны, өйткені ол кезде Ертісте Бұқтырма мен Шүлбі электр станциялары салынатыны, Павлодар мен Қостанайда аса қуатты энергетика тораптары жасалатыны, тағы басқалары жөнінде әңгіме қозғайды. == Дереккөздер == Санат:Ғылым Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары +'''Даладағы дабыл''' құжаттарға негізделген публицист, роман. «Жазушы» баспасынан 1962, 1967, 1981 жылы жарық көрген. Авторы-сыншы, жазушы, академик М.Қаратаев. Роман 30 тарауға бөлінген. Тарихи деректер мен белгілі адамдардың өміріне негізделіп жазылған бұл еңбекте қазақ елінің төңкеріс алдындағы тұрмысы, 1913 жылы Мәскеуден Байқоңыр, Қарсақбай даласына жер ауып келген революционер Деевтің басынан кешірген өмірі арқау етіліп, қазақ жеріндегі А.Иманов, Кейкі батыр, Ә.Жангелдин, С.Шәріпов, О.Майкөтов сияқты азаматтар бастаған қазақ халқының бостандық жолындағы күрестері суреттеледі. Өндірісті қазақ елі, Байқоңыр жері, мәдени өркендеу шағы, Қазақстанның 40 жылдығы, ел ардагерлері мен аяулы азаматтары туралы баяндалады. Кітаптағы «Самородок», «Халық көзімен», «Будақтайды түтіні Қарсақбайдың», «Үлкен Жезқазған үшін күрес», «Болашаққа саяхат», «Байқоңыр топырағы», «Өнері асқан астанада» атты тарауларда Қаныш Сәтбаевтың Орталық Қазақстандағы, әсіресе, Үлкен Жезқазғанды ашудағы ерлік қызметі жан-жақты көрсетіледі. Көпшілік оқырман қауымға арналған. Соңғы басылымның көлемі 25 баспа табақ. Таралымы 30 мың дана. == Дереккөздер == Санат:Әдебиет +'''Ердос Үсенұлы Жаңабергенов''' (17.01.1984, Хожелі қаласы, Қарақалпақстан, Өзбекстан) боксшы, әуесқой бокстан әлем чемпионы (2005), халықаралық дәрежедегі спорт шебері. ==Өмірбаяны== Ердос Жаңабергенов 17 қаңтар күні Хожелі қаласы қаласында дүниеге келеді. Ата-бабасы күштеп ұжымдастыру салдарынан болған аштықтан бас сауғалап алғашында Түркменстанға, сосын кетуге мәжбүр болады. жастан бастап бокспен шұғылдана бастан Ердостың жанұясы 2001 жылы тарихи отаны Қазақстанға қоныс аударады. Бастапқы кезде Ақтөбеде тұрған Жаңабергеновтер отбасысы кейінрек Ақтау қаласына көшіп келеді. Ақтау қаласындағы білікті бапкер Марат Жәкиевтің қол астында жаттығады. Қазіргі таңда Ақтау қаласындағы Олимиада резервін дайындайтын жасөспірімдерге арналған бокс мектебінің директоры қызметін атқарады. ===2005 Бокстан әлем кубогы=== *12 шілде *14 шілде *16 шілде Ердос Жаңабергенов 81 кг дейінгі салмақ дәрежесінде Қазақстанның бокстан ұлттық құрама сапында Мәскеуде өтетін Бокстан әлем кубогына қатысады. Әлем кубогы сарапқа салынатын бәсекеде Қазақстан тобына түседі. Бұл топта Қазақстаннан бөлек Грузия және құрама Африка командалары өнер көрсетті. Байрақты бәсекедегі Ердостың алғашқы қарсыласы грузин Торнике Ивелашвили болады. Ердос жойқын соққыларымен қарсыласын әбден састырып, 2-ші раундта нокаутқа жібереді. Келесі қарсыласы африкалық болуы тиіс болатын, алайда қарсыласы шаршы алаңға шықпай қояды. Өз тобынан 1-орыннан шыққан Қазақстан құрама командасы жартылай финалда азулы Куба командасына жолығады. Қарсыласқан кедесуде Кубалықтар ұпай айырмашылығымен 5:6 есебімен жеңіске жетеді. Бұл кездесуде Міржан Рахымжанов, Серік Сәпиев, Қанат Орақбаев, Геннадий Головкин және Ердос Жаңабергенов жеңіске жетеді. Финалға бір қадам жете алмай қалған Қазақстан ұлттық құрамасында енді көзге түсіп жүрген Ердос Жаңабергеновтің кубалық Юньер Дортикос Пао нокаутпен жеңгені бокс сүйер қауымның есінде көп уақытқа дейін сақталып қалды. Ердос Жаңабергенов ресейлік Алексей Тищенко, Роман Романчук, кубалық Ян Бартелеми Варела, Гильермо Ригондо Ортис, әзірбайжандық Эмиль Магеррамов секілді турнирдің үздік боксшыларының қатарына кірді. === 2005 жылғы Әуесқой бокстан әлем чемпионаты === Әлем чемпионатында *16 қараша *17 қараша *18 қараша *19 қараша *20 қараша Ердос көп уақыт ұлттық құрама команданың бапкерлерінің назарынан тыс қалып жүрді. Алайда Аспан асты елінде өткелі жатқан Әуесқой бокстан әлем чемпионатынының қарсаңында бірнеше халықаралық турнирлерде жеңіске жеткен Ердос 81 кг дейінгі салмақ дәрежесінде өзіне тең келетін боксшы жоқ екенін дәлелдеп, бокстан ұлттық құрама команда сапында өзінің жұлдызды әлем чемпионатына жол тартты. '''Жартылай ауыр салмақ''' Кезең Спортшы Нәтижесі Спортшы 1/16 Ердос Жаңабергенов 34:20 Хак Сун Сон 1/8 Ердос Жаңабергенов 36:24 Бенжамин Макикрен 1/4 Ердос Жаңабергенов Мұрад Шарауи 1/2 Ердос Жаңабергенов 36:31 Өткірбек Хайдаров Финал Ердос Жаңабергенов 27:12 Марио Сиволич == Дереккөздер == Санат:Қазақстан боксшылары Санат:Әуесқой бокстан әлем чемпиондары +'''Дара дарын''' М.Сәрсекенің «Сәтбаев», «Қазақтың Қанышы» және «Сәтбаев планетасы» атты кітаптарының кейіннен табылған жаңа деректермен байытылып, қайта редакцияланған қазақша басылымы. Ғалымның туғанына 110 жыл толуына орай дайындалған ғұмырнама «Сарыа��қа» қорының қаржысына 300-ден астам түрлі түсті суреттермен безендіріліп, альбом-кітап түрінде, 1000 дана таралыммен «Фолиант» баспасынан 2009 жылы жарық көрді. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар +'''Аягөз Ермекқызы Елешова''' (9.5.1978 жылы туған, Павлодар облысы Баянауыл ауданы Теңдік ауылы) техника ғылымдарының кандидаты (2009), доцент. Қарағанды мемлекеттік университетін бітірген (1999). Осы университеттің механика кафедрасында (1999-2001), оқытушы (2001-04), аға оқытушы (2004-05), магистрант және аспирант, ғылыми жұмыстар жөніндегі деканның орынбасары (2005-06) қызметгерін атқарды. Қазіргі уақытта осы университетте доцент. Қарағанды мемлекеттік университетінің Құрмет грамотасымен (2004) марапатталған. == Дереккөздер == Санат:1978 жылы туғандар Санат:Баянауыл ауданында туғандар Санат:Қазақстан инженерлері Санат:Қазақстан ғалымдары +'''Еңбекте шындал''' Қаныш Сәтбаевтың мақаласы. 1989 жылы «Ғылым» баспасынан шыққан «Ғылым мен мәдениет туралы таңдамалы мақалалары» жинағына, 2007 жылы «Оңтүстік полиграфия» баспа үйінен шыққан шығармалар жинағының 1-томына енген. Бұл мақаласында ғалым еліміздің жігерлі де еңбекшіл жастарын Қазақстанның қыруар қазынасын қол салып қопарып, ел игілігіне жұмсауға шақырады. Сондай-ақ геологиялық картасынан Менделеев кестесіндегі барлық элементтерді кездестіруге болатыны, бір ғана Жезқазғанның мыс кеніне дүние жүзінде сапа жағынан да, қор жағынан да тең келетін кен орны жоқ екені, сондықтан бүгінгі ұрпақ үшін зауыт цехындағы, шахта лавасындағы, құрылыс алаңындағы еңбек шынайы шынықтыратын мектеп болатыны жөнінде айтқан. Еңбек етпесең, жиған білімің кәдеге жарамай жатқан минерал секілді, оның ішін ашып, асыл кенін жарқырату үшін еңбек керек, қол мен ой қимылы қажет деген ойларын ортаға салады. Жастарға біліміңді еңбек пен өмірдің өзінде шыңдап отыр, сонда ғана білім деп аталатын асыл тас ешқашан тот баспастан жалтырай да жарқырай береді деген тілек айтады. == Дереккөздер == Санат:Геология Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары +'''Ғаппар Қасенұлы Epғалиев''' (''17.10.1932 жылы туған, Батыс Қазақстан облысы Жәнібек ауданы Қамысты ауылы'') ғылым доктары (1990), Қазақстан Ғылым Академиясының академик (2003). ҚазМУ-ды (1956, қазіргі ҚазҰУ) бітірген. Қазақстан Ғылым Академиясының Геологиялық ғылымдар институтында аға лаборант (1956-58), кіші (1958-68), аға (1968-78) ғылыми қызметкер, лаборатория меңгерушісі (1978—91) қызметтерін атқарған. Оның негізгі ғылым еңбектері Қазақстанның венд, кембрий және ордовик кезеңдерінің стратиграфиясы мен зерттеуге, соның ішінде Қаратау мен Оңтүстік Ұлытаудың кембрий-ордовик қабаттарының мен трилобиттерін кешенді зерттеуге арналды. Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлық лауреаты (1982). == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +каналы. Инженерлік географиялық жағдайлары''' Алматыдағы «Ғылым» баспасынан 1965 жылы орыс тілінде жарық көрген монография. Бас редакторы академик Қаныш Сәтбаев. ��едакциялық алқа: Г.Ц.Медоев (жауапты редактор), В.П.Бочкарев, Н.М.Владимиров, В.И. Дмитровский, Н.Ф.Колотилин, А.М.Садықов, И.С.Семенов. Кіріспеден, тараудан тұрады. Соңында әдебиеттер тізімі берілген. Еңбек Қаныш Сәтбаев атындағы Геологиялық ғылымдар институтының С.Я.Жук атындағы Бүкілодақтық ғылыми-зерттеу «Гидропроект» институты және Қазақ гидрогеология тресімен бірлесе 1959-60 жылы каналы» бойынша жүргізілген кешенді зерттеулерінің ғылыми талдап қорытылған нәтижесі болып табылады. Мұнда канал жолының жағдайларына және уақытша сумен қамтамасыз ету мәселесіне тоқталған, сондай-ақ құрылыс материалдары, кен орындарына сипаттама берілген. Кітап инженер-техника және ғылым қызметкерлерге арналған. Көлемі 15 баспа табақ. Таралымы 1050 дана. == Дереккөздер == Санат:Геология Санат:География +'''Қожанияз Бәйтенұлы Есентаев''' (''10.7. 1930 жылы туған, Ақтөбе облысы Мұгалжар ауданы Изембет станциясы'') экономика ғылым кандидаты, доцент, Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген экономист Мәскеу геологиялық барлау институтын (1953) және КСРО Мемлекеттік жоспарлау комитеті жанындағы Жоғары экономика курсын (1988) бітірген. Атырау қаласындағы трест және бұрынғы КСРО Мұнай өнеркәсібі министрінің кеңсесінде, кейіннен тресінде жұмыс істеді. Гурьев (қазіргі Атырау) қалалық комитетінің хатшысы, Қазақ КСР Халықтық бақылау комитетінде бөлім меңгерушісі тағы басқалары лауазымды қызметтерді атқарып, Қазақстандағы геологиялық барлау жұмыстарының дамуына көп үлес қосты. Бұдан кейінгі жылдары Каспий, Арал және Балқаштың экологиялық проблемаларымен айналысатын шығармашылық ұжымын басқарған. Халықаралық Қаныш Сәтбаев қорының Еңбек Қызыл Ту, «Құрмет белгісі» ордендерімен және медальдармен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +'''Есімі eл есінде''' Павлодардағы «ЭКО» ҒӨФ ЖШС-дан 2000 жылы қазақ және орыс тілдерінде жарық көрген жинақ. Жауапты шығарушы О.Қожанов. Құрастырушылар: А.Бәделханов, С.Шевченко. Бұл жинақта Павлодар облысы «Сарыарқа самалы» және «Звезда Прииртышья» газеттерінде Қаныш Сәтбаевтың 100 жылдық мерейтойына орай жарық көрген мақалалар мен очерктер, Павлодар қаласында өткен республикалық конференцияда сөйлеген сөздері жарияланған. 24 фото-сурет берілген. Көлемі 16,5 баспа табақ. Таралымы мың дана. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар +'''Тұйық''' Алматы облысы Кеген ауданындағы ауыл (1965 жылдан 2013 жылға дейін кент болған), Тұйық ауылдық округі орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы Кеген ауылынан қарай 35 км жерде, Темірлік өзенінің сол жағасында, Қурайлы тауының солтүстік баурайында орналасқан. == Халқы == 1999 жылы тұрғындар саны 1425 адам (775 ер адам және 650 әйел адам) болса, 2009 жылы 1296 адамды (637 ер адам және 659 әйел адам) құрады. == Тарихы == Ертеде “Қотантас”, 19 ғасырдың орта шенінде Тұйық аталған. 1932 жылы Көктас, Есенгелді, Тұйық ауылдары “Бірлік” ұжымшарына бірікті. 1952 жылдан қой өсіретін кеңшардың бөлімшесі болды. 1955 жылы Тұйық қорғасын-барит кен орны ашылып, ол Текелі қорғасын-мырыш комбинатына шикізат беріп тұрды. 2002 жылы Текелі кен байыту комбинатына беретін кен қоры мөлшерінің тым азаюына байланысты кеніш жұмысын тоқтатқан. Тұйықта Кеген орман шаруашылығы, Қарасай ағаш дайындау, өңдеу цехтары, т.б. кәсіпорындар бар. Олардың басым көпшілігі 1997 жылдан кейін Тұйықтың маңы қайнар бұлақты, орманды, үңгірлі келеді. == Дереккөздер == Санат:Кеген ауданы елді мекендері бұрынғы кенттері +'''Жайсаң жандар''' 1970 жылы Алматы қаласындағы «Жазушы» баспасынан орыс тілінде жарық көрген естелік кітап; көлемі 12,02 баспа табақ. Авторы академик Қ.Жұмалиев. Қазақ тілінен орысшаға аударған және алғы сөзін жазған К.Алтайский. Естелік кітапта қазақ кеңес әдебиетінің негізін салушы, Қазақстан мәдениетінің көрнекті тұлғалары жайында әңгімеленеді. Осы кітаптың «Өнегелі өмір» атты тарауында академик Қаныш Сәтбаевтың өмір жолына қысқаша тоқталып, өзі куә болған 1943 жылы қыс айында Алматы қаласына уақытша көшіп келген «Мосфильм» мен «Ленфильм» қызметкерлері, өнер қайраткерлері мен Қазақстан біріккен мәжілісінде сөйлеген сөзін еске алады. Автор онда Сәтбаев Қазақстан жайлы, Қарсақбай, Жезқазған, Қоңырат, Қарағанды, Шымкент қорғасын зауыты, Ақтөбе химия комбинаты, қазақтың көп ғасырлық фольклоры мен көп жанрлы әдебиеті, шет ел фольклоры, қазақ кеңес әдебиеті, қазақ жазушылары, қазақ әдебиетінің болашағы жайлы бағалы пікірлерін айта келе, Мәскеу, Ленинград кино шеберлерін Қазақстан жазушылары мен кино бірлесіп жұмыс істеуге, жаңа сценарийлер жазып, заманға сай фильмдер түсіруге шақырған ой-пікірлерін тарқатып айтады. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Жазушы баспасының кітаптары +'''Серік Имантайұлы Жақсыбаев''' (''21.4.1934 жылы туған, Новосібір облысы Довольное ауданы Довольное ауылы'') тау-кен инженері, өлкетанушы, профессор Қазақстан журналистер одағының мүшесі (1987). Арғын тайпасының Сүйіндік руының Қаржас бөлімінен шыққан. Павлодар қаласында Абай атындағы қазақ орта мектебін (1952), Алматы қаласындағы Қазақ тау-кен металлургия институтын (қазіргі Қаныш Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ, 1957) бітірген. Қарағанды қаласындағы №31 шахтада тау-кен шебері (1957- 58), Екібастұз қаласындағы тас көмірді ашық әдіспен өндіретін тау-кен шебері, нормалаушы, бөлім бастығы (1958-69), Екібастұз қаласы партия комитеті өндіріс-көлік бөлімінің меңгерушісі (1969-70), Екібастұз тас көмір бассейніндегі «Богатырь» көмір қимасында еңбек және жалақы бөлімінің бастығы, бас экономист, директордың экономика жөніндегі орынбасары (1970-94) болып жұмыс істеді. 1963-67 жылы «Иртышуголь» тресінің көп таралымды «Угольный Экибастуз» газетінің редакторы міндетін қоса атқарды, 1967-80 жылы Қазақ КСР Жоғарғы сотының халық заседателі болды, 1980 жылы Қазақстан ғылым академиясының Экономика институтында «Роторлы экскаватормен көмір өндірудің экономикалық тиімділігі» атты тақырыпта диссертация қорғап, экономика ғылым кандидаты ғылыми атағын, 1983 жылы КСРО Көмір өнеркәсібінің құрметті қызметкері атағын алды. 1994 жылы зейнеткерлік демалысқа шықты. 1994—2008 жылы Қаныш Сәтбаев атындағы Екібастұз инженер-техника институтында проректор, экономика және менеджмент кафедрасының меңгерушісі болды. 1995 жылдан Екібастұз қаласының құрметті азаматы. 1997 жылы ҚР Минералдық ресурстар академиясының мүшесі болып сайланды. 72 ғылыми еңбектің, монографияның, кітаптың, оның ішінде «Қаржас ұрпақтары» атты жинақтың, 627 әр түрлі тақырыптардағы мақалалардың авторы. 2001 жылы Павлодар облысы әкімінің шешімімен «Облыс алдында сіңірген еңбегі үшін» төс белгісі берілді. == Дереккөздер == Санат:1934 жылы туғандар Санат:Ресейде туғандар Санат:Қазақстан инженерлері Санат:Қазақстан тарихшылары Санат:Қазақстан журналистері Санат:Қазақстан ғалымдары Санат:Қазақстан Ұлттық ғылым академиясы академиктері +'''Жәңгір Жанасов''' (''1920, Қарағанды облысы Қарсақбай ауданы 1993'') экономист. Қаныш Сәтбаевтың тәлімін көрген. Қазақстан КП ОК жанындағы партия мектебін (1951), Алматы халық шаруашылығы институтын (1951, қазіргі Қазақ экономика университеті) бітірген. Еңбек жолын 1939 жылы Қарсақбай ауданындағы комсомол ұйымында бастаған. 2-дүниежүзілік соғысқа қатысқан. Соғыстан кейін Қарсақбай мыс зауытында, Жаңаарқа ауданында, Балқаш қаласындағы партия ұйымдарының басшылығында қызмет еткен. 1958 жылы Жезқазған қаласы кеңесі атқару комитетінің төрағасы, 1965-73 жылы Қаныш Сәтбаев атындағы Жезқазған тау-кен металлургия комбинаты директорының орынбасары болып, осы кәсіпорынның дамуына үлкен үлес қосты. 1989-93 жылы аралығында Жезқазған облысы соғыс және еңбек ардагерлері кеңесінің төрағасы болған. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +'''Жұманбек Кенжебайұлы Жандосов''' (''7.9.1915, Павлодар облысы Баянауыл ауданы Қызылтау ауылы 21.8.2005, Алматы қаласы'') философия ғылым доктары, профессор, Қаныш Сәтбаев білім алған Теңдік мектебінің түлегі. ҚазМУ-ды (1940, қазіргі ҚазҰУ) бітірген. Арғын тайпасының Сүйіндік руының Қаржас бөлімінен шыққан. Еңбек жолын Баянауыл орта мектебінде мұғалім болып бастаған, *1940-42 жылы 2-дүниежүзілік соғысқа қатысқан. Соғыстан кейін Қарағанды облысы партия комитетінде, Қазақ КСР «Білім» қоғамының төрағасы, *1947-50 жылы Қарағанды облысы партия комитетінің үгіт және насихат бөлімінің меңгерушісі, *1950-56 жылы Алматы облысы партия комитетінде хатшы, *1960-81 жылы «Білім» қоғамы төрағасының 1-орынбасары, «Друг читателя» газетінің редакторы қызметтерін атқарған. *1983 жылдан Қазақ КСР Халық ағарту министрінің Мұғалімдер біліктілігін жетілдіру институтында аға оқытушы болды. Еңбек Қызыл Ту, «Құрмет белгісі», II дәрежелі Отан соғысы ордендерімен және көптеген медальдармен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:Қазақстан философтар�� +'''Америкалық футбол''' немесе '''Америка футболы''' ойыншылар допты қарсылас команданың қақпасына қарай беруге, жіберуге және бағыттауға тырысатын шапшаң және агрессивті сайыс. Әр команда үш құрамдастардан: шабуылшы, қоғаушы және арнайы командалардан тұрады. Америкалық футбол АҚШ-та, Канадада, Америка құрлығының басқа да мемлекеттерінде кең тараған, ойын тәртібі регбидің ережесіне ұқсас ойын. XIX ғасырдың екінші жартысында Гарвард университетінде пайда болып, 1871 жылы алғашқы жарыс өткізілген. Біраз уақытқа дейін "Бостон ойыны" деп аталып келген. Гарвардтан басқа студенттер арасында да кең тараған. 1906 жылы бұрынғы ойын тәртібі қайта қаралып, осы күнгі жаңа тәртіп жасалған, қауымдастығы 1920 жылы құрылған. 1967 жылдан бері АҚШ-та суперкубок үшін жыл сайын жарыс өткізіліп келеді. Америкалық футболда әр команданың құрамында ойын кезінің кез келген уақытында алмастыруға болатын 11 ойыншы бар. Матч әрқайсысы «айқас сызығынан» басталатын жеке эпизодтардан тұрады. Айқас кезінде әр командадан кем дегенде жеті адам бір-бірімен иықтасып қарсыласымен тіресе қалады. Шабуылдаушы жақтың орталық шабуыл-шысы допты аяғымен артта тұрған қорғаушыға тастайды. Қорғаушы өз кезегінде допты бүйірдегі ойыншыға тебеді. Ол допты ала салып алаң бойымен жан ұшыра жүгіріп қолындағы допты гол соғатын сызықтан өткізуге тыры-сады. Бұл үшін ұпай беріледі. Қарсыластың қақпасына соғылған голге ұпай есептеледі. Апаңның көлемі -109,7х 47,8 м. добы сопақша келген, көлемі 280 286 мм., салмағы 397-425 гр. Сайыс кезінде ==Ережесі == Ойынның мақсаты гол соғу арқылы мүмкіндігінше көп ұпай жинау немесе допты қарсыласының сызығынан өтіп жерге тигізу арқылы мүм-кіндігінше көп ұпай жинау. Гол белдеуі бар екі бағанды қақпадан өткенде ғана есепке алынады. Матч 60 минутқа созылып, 15 минуттан төрт кезең ойналады. Әр командада 45 ойыншыдан болуы мүмкін, бірақ алаңға 11 адамнан ғана шығады. == Шабуыл == Чриз Купер үздік ойыншылардың бірі Америка футболының шабуылшы командасы квотербектерден (), шабуылшы лаймендерден () және бэктерден «артқа жүгірушілер») тұрады. Олардың мақсаты аймақты басып алып, ұпай жинау. Оларға қорғанушы команданың алңшасының шеткі бағытында кем дегенде 9,1 метрге (10 ярд) жылжу үшін төрт рет мүмкіндік беріледі. Әр мүмкіндік даун () деп аталды. Егер оны жүзеге асыра алса, оларға тағы да төр дауннан тұратын топтама беріледі. Оыслайша олар доп соққанға дейін уақыт өткенге дейін, болмаса доп қарсыласқа өткенге дейін жалғаса береді. == Ойын басталуы == Ойын алаңның ортасында 35 ярдтық белгіден допты ойынға қосудан басталады. Содан соң командалардың кез келген ойыншысы қолына доп тиісімен қарсыласының гол соғылатын сызығынан өтуге тырысады. Допты қолға ұстап жүгіруге, әріптесіне жалғастыруға, аяғымен тебуге рұқсат етіледі. Шабуылдайтын жаққа 10-ярдтық сызыққа жету үшін төрт рет кезек беріледі (кезек доп «ойы��нан тысқары» қалғанша созылады). Егер осы төрт кезекте команда бел-гілі межеге жетсе оған қосымша тағы кезек беріледі. Ал сол төрт кезекте межеге жете алмаса доп қарсыласының қолына көшеді.Әдетте шабуылдаушы жақтың ойыншысы үш кезектен кейін допты аяғымен тебу арқылы қарсыласының алаңы-ның түп жағына қарай жібереді немесе гол соғуға тырысады. == Дереккөздер == Санат:Спорт түрлері +«'''Азия балалары'''» Азия құрлығындағы мемлекеттерде балалар спортын көтеруге арналған Саха Республикасы үкіметінің қолдауымен өтетін кешенді жарыс. ойындар 1996, II 2000, III 2004, IV 2007 жылдары Якутск қаласында өтті. Ойындарды өткізу үшін Саха үкіметі жағынан құрамы өзгеріп отыратын тұрақты кеңес құрылды. Қазақстан Республикасының балалары екі ойынға қатысты. == Спорт түрлері == Баскетбол Бокс Волейбол Еркін күрес Спорттық гимнастика Көркем гимнастика Дзюдо Жеңіл атлетика Мас-рестлинг Стол үсті теннисі Пауэрлифтинг Садақпен ату Тхэквондо Футбол Шахмат Дойбы Сахалық ұлттық секіру == Дереккөздер == == Сілтемелер == «Азия балалары» Халықаралық спорт ойындарының ресми сайты Санат:Спорт жарыстары +'''Азия мемлекеттерінің қысқы спорттық ойындары''', 1992 жылдан бастап өтіп келеді. ҚР қүрама командасы 1996 жылы Қытай Халық Республикасының Харбин қаласында еткен III ойындардан бастап, қысқы АО-на қатысып келеді. Харбинде Қазақстанның өкілдері 14 алтын, күміс, қола медальдарға ие болып, командалық есепте Оңт. Корея спортшыларынан кейін 4-ші орынға ие болды. қүрама командасы 1999 ж. Оңт. Кореяның Конгвон қаласында еткен IV қысқы АО-ына қатысып 10 алтын, күміс, қола медальмен жалпыкомандалық есепте Қытай жөнө Оңі- Корея командаларынаи кіійііііі 3-ші орынға ио (ақпан айында Ж.ніомияның Амори про- ниііцимсііиың аумағында еткен AO і.шда ҚР құрама команда- І.І сиорі іың түрінен енер кер- ічііі, алтын, күміс, қола мпдальмен командалық 4-ші орынға ие болды. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Қойшыбек Мүбарак''' 20.10,1976, ҚХР Шыңжаң Алтай аймағы жазушы. Қазір әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың журналистика факультетінде оқытушы, "The Qazaq Times" ақпараттық, қоғамдық-саяси порталының бас редакторы болып жұмыс істейді. ==Өмірбаяны== Қойшыбек Мүбарак 1976 жылы 20 қазанда ҚХР Шығыс Түркістанның Алтай аймағы, Шіңгіл ауданында дүниеге келген. 2000 жылы Атамекенге қоныс аударған. ==Шығармалары== "От ару"(2009) мистикалық әңгімелер жинағы, "Жат құшақ"(2012) мистикалық хикаяттар мен әңгімелер, "Айдың соңғы мистикалық хикаяттар жинағы. ==Дереккөздер== Авторлық сайты Санат:Қазақ жазушылары Санат:1976 жылы туғандар +Қазақстанда дамуы -''' 1933 жылдан басталады. Бұрынғы заманда қазақ ақсүйектерінің (хандардың, сұлтандардың, батырлардың) жанындағы сайқымазақтар, даршылар (қара: дар) акробатикалық өнер көрсеткен көрінеді. 1949 жылы респ-ның 1-ші ч-ты өтті, респ. бірлестік құрылды. Бұған дейін А. клубтарда, үйірмелерде ұйымдастырылып келген болатын. Апматыда И. Тираспольский, Л. Лукияновский дене тәрбиесі институтында A.Тулупов, "Б.", "Е." ерікті спорт қоғамдарында Н. Иванов, И. Доцт, А.Голцтар жаттығулар өткізді. 1951 ж. респ-ның құрама командасы КСРО-ның ч-тына қатысты. 1953 ж. А. Тулупов басқарған Қазақстанның жасөспірімдер командасы жасақталды. Осылардың арасынан таяу жылдары жақсы өнер көрсеткен В. Старадубов, Г. Назаренко, В. Плужнов сияқты т.б. тамаша аттар шықты. Олар 1958 жылы КСРО ч-тында командалық есепте қола медальды жеңіп алды. Қазақ жастары арасынан бірінші болып Дәри Құттымұратов спорт шебері атанды. Атақты төрттік В. Ильин, Ю. Сотников, Ю. Кислицин, B.Неберт ірі жарыстарда жақсы өнер көрсетіп жүрді. 1961 ж. жас жаттықтырушылар Б. Блинцов пен А. Кириловтар еңбек жолдарын бастады. 1969 ж. Апматыда КСРО кубогі үшін жарыс, 1973 ж. КСРО ч-ты өтті. Осы жарыстарда және кәсіподақтар арасындағы жарыстарда А. Қосауров, О. Бутарева, Г. Трегубенко, В. Балтабаев, Н. Иванов, П. Кумешкин, А. Мищенко, Л. Рягузова, Н. Андреева сияқты еліміздің құрама командасының мүшелері жоғары нәтижелер көрсетті. Осы жылдары респ-ның аттары Бельгияда, Сирияда, Бирмада өткен халықар. жарыстарға қатысты. 1974 ж. Ленинградта (қазіргі еткен КСРО ч-тында қазақстандық әйелдер тобы В. Иванова, Т. Давыдова, Е. Руди командалық есепте қола медальды жеңіп алды, спартакиаданың жүлдегерлері атанды. Қазақстанның құрама командасы 1975 жылдан алдыңғы бес команданың арасынан берік орын алды. Ал 1986 ж. КСРО халықтарының IX құрамында М. Найсбаев, В. Пурышев, А. Самбурский, А. Сторжевтар бар төрттік күміс медальға ие болды, топтың жаттықтырушысы Л. Бектеева Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген жаттықтырушысы атанды. И. Блинцов И. Трутнева (аралас жұпта), О. Зайцева -И. Трутнева А. Иорганская (әйелдер тобы), О. Зайцева И. Блинцов (аралас жұп) КСРО ч-ның күміс жүлдегерлері атанды. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін көптеген спорт түрлерінен, соның ішінде а-лық құрама командамыз халықар. жарыстарға жеке команда болып қатыса бастады. 1993 ж. Мәскеуде өткен жасеспірімдер арасындағы Ә. біріншілігінде ҚР құрама командасы командалық 5-ші орынға, ал 1994 ж. Қытайдың Ченьзень қ-да еткен Азия ч-тында 2-ші орынға ие болды. Осы жолы Т. Федорченко алтын, О. Зайцева мен И. Блинцовтың жұбы, Ю. Шиндлер Ю. Краснова С.Корабованың үштігі, а-лық секірісте А. Косоуров күміс медальға ие болды. Ворслав (Чехия) та еткен Ә.ч-тында А. Косоуров тағы да күміс медаль алды. 1995 ж. Германияның Риза қаласында еткен жасеспірімдер арасындағы Ә. біріншілігінде Т. Евдокимова күміс, С. Евтушенко, А. Евтушенко, Т. Осолодов, А. Федотов (ерлер төрттігінде), А. Косоуров акробатикалық секірісте қола медаль алды. 1996 ж. Жапонияның Кавасаки қаласында еткен III Азия ч-да А. Духно, А. Дүкенбаева, Е. Колосова (әйелдер төрттігі), қарағандылық ерлер жұбы А. Докторов, А. Васильев күміс медальдарға ие болды. 1997 ж. Гаваи аралдарының Гоноулу (АҚШ) қаласында еткен жасөеспірімдер арасындағы Ә. біріншілігінде Р. Ластовеки (Алм.) а-тикалық секірісте жеке жаттығулар бойынша бір алтын, бір күміс медальға ие болды, О. Борсюк (Тараз) қола медаль алды. Екібастұз қаласынан шыққан терттік К. Осолодов, А. Евтушенко, С. Евтушенко, С. Федотов Германияда өткен Ә. біріншілігінде қола медальға ие болды, т.б. халықар. турнирлерде жеңіске жетті. Ал Англияның Манчестер қаласында өткен Ә.ч-тында А. Духно жекелей есепте күміс медальға ие болып, 1998 ж. Азия ч-тында ҚР-ның құрамасы жалпы командалық есепте 1-ші орынға шықты. == Дереккөздер == Санат:Спорт +'''Гашута''' ''Владимир Васильевич'' (19.10.1946, Тирасполь, Молдова), еңб.сің. СШ-і (1997), рен шығыршығымен айналудың шебері, Ә-нің р.- дын 14 рет жаңартқан, халықар. а.-тика фестивалінің жүлдегері (1995, Пекин, ҚХР), "Гиннестің рекордтар кітабына" және РФ- да шығатын "Диво" басылымына енген. МГУ-дің журналистика ф-тін бітірген, "''Жыл адамы''" (1996), ҰОК-тің белгісімен мара- патталған (1997), Рен шығыршығымен айналып 780 метрлік қүлау жолмен-16090 м. "''Медеу''" спорт комплексіне демалыссыз түскен, 2003 ж. Вашингтонда (АҚШ) өткен "''Спэшиал Олимпикс Ин- тернэйшнл''" конкурсының жеңімпазы. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша гимнасттар +'''Тұйық қорғасын-барит кен орны''' Алматы облысы Райымбек ауданы Кеген кентінен солтүстікке қарай 35 км қашықтықта орналасқан. 1955-1963 жылдары барланып, 1966 жылдан бастап пайдалануға берілді. == Геологиялық құрылымы == Кетпен жотасындағы Темірлік синклиналының солтүстік жағында орналасқан. Кен аумағында гранит интрузиялары, дайка, шток пішінді магмалық тау жыныстарымен қиылған төменгі карбонның эффузия-шөгінді тау жыныстары тараған. Тұйық орта және жоғары визей кезеңінде жаралған шөгінді тау жыныстарына сыйысқан кендену қалыңдығы 50 м, төмен горизонттарда 200-250 болатын уатылу белдемдерімен ұштасқан. Кентас бақылаушы құрылым ретінде осы иілім арқылы өтетін тектоникалық жарылыс саналады. == Құрамы, минералдары == Кентас құрамы қорғасынды, мысты, баритті. 54 кен денесінің 15-і балансқа алынған. Басты минералдары: галенит, сфалерит, халькопирит, барит, пирит. Сурет:Pyrite == Тотығу белдемі == Тотығу белдемінің тереңдігі 150-200 м. Кентас карьер, штольня әдістері арқылы өндіріліп, флотация әдіспен байытылады. Гидротермалдық, жолмен жаралған. Қорғасын-барит кентастарының қоры А, В, категориялары бойынша 13577 мың ірі кен орны саналады. == Дереккөздер == Санат:Алматы облысы кен орындары +'''Футболдан Англия чемпионаты 2007/2008''' 1992 жылы құрылған Премьер-лигасы жоғарғы дивизионының 16 ұтыс ойыны болды. Маусым 11 тамыз 2007 жылы басталып, 11 мамыр 2008 жылы аяқталды. Жүлдегер лауазымын «Манчестер Юнайтед» клубы қорғады. Дивизионды «Дерби Каунти», «Сандерленд» және «Бирменгем Сити» клубтары толықтырды. Бұл чемпионаттың бірінші голын «Сандерленд» ойыншысы Майклом Чопра «Тоттенхэм Хотспур» командасы бәсекесінде 94 минутында соқты. == Алдыңғы маусыммен салыстырғандағы өзгерістер == Орны Футбол лигасына шығып қалған клубтар '''18''' '''Шеффилд Юнайтед''' '''19''' '''Чарльтон Атлетик''' '''20''' '''Уотфорд''' Орны өткен клубтар '''1''' '''2''' '''Бирмингем Сити''' '''3''' '''Дерби Каунти''' === Жарыстардың географиясы және клуб стадиондары === Клуб Қала Стадион Сыйымдылығы Арсенал Лондон Эмирейтс 60 355 Астон Вилла Бирмингем Вилла Парк 42 640 Бирмингем Сити Бирмингем Сент-Эндрюс 30 009 Блэкберн Роверс Блэкберн Ивуд Парк 31 367 Болтон Уондерерс Болтон Рибок 28 723 Вест Хэм Юнайтед Лондон Аптон Парк 35 303 Дерби Каунти Дерби Прайд Парк 33 597 Ливерпуль Ливерпуль Энфилд Роуд 45 522 Манчестер Сити Манчестер Сити оф Манчестер 47 726 Манчестер Юнайтед Манчестер Олд Траффорд 76 212 Мидлсбро Мидлсбро Риверсайд 35 049 Ньюкасл Юнайтед Сент-Джеймс Парк 52 387 Портсмут Портсмут Фраттон Парк 20 688 Рединг Рединг Мадейски 24 161 Сандерленд Сандерленд Стэдиум оф Лайт 48 707 Тоттенхэм Хотспур Лондон Уайт Харт Лейн 36 240 Уиган Атлетик Уиган Джей Джей Би 25 138 Фулхэм Лондон Крэйвен Коттедж 30 500 Челси Лондон Стэмфорд Бридж 42 055 Эвертон Ливерпуль Гудисон Парк 40 569 Стадиондар суреті 185px 185px 185px 185px 185px '''Эмирейтс, Лондон (Арсенал)''' '''Вилла Парк, Бирмингем (Астон Вилла)''' '''Сент-Эндрюс, Бирмингем (Бирмингем Сити)''' '''Ивуд Парк, Блэкберн (Блэкберн Роверс)''' '''Рибок, Болтон (Болтон Уондерерс)''' 185px 185px 185px 185px 185px '''Аптон Парк, Лондон (Вест Хэм Юнайтед)''' '''Прайд Парк, Дерби (Дерби Каунти)''' '''Энфилд Роуд, Ливерпуль (Ливерпуль)''' '''Сити оф Манчестер, Манчестер (Манчестер Сити)''' '''Олд Траффорд, Манчестер (Манчестер Юнайтед)''' 185px 185px 185px 185px 185px '''Риверсайд, Мидлсбро (Мидлсбро) ''' '''Сент-Джеймс Парк, (Ньюкасл Юнайтед)''' '''Фраттон Парк, Портсмут (Портсмут)''' '''Мадейски, Рединг (Рединг)''' '''Стэдиум оф Лайт, Сандерленд (Сандерленд)''' 185px 185px 185px 185px 185px '''Уайт Харт Лейн, Лондон (Тоттенхэм Хотспур)''' '''Ди Дабл Ю, Уиган (Уиган Атлетик)''' '''Крейвен Коттедж, Лондон (Фулхэм)''' '''Стэмфорд Бридж, Лондон (Челси)''' '''Гудисон Парк, Ливерпуль (Эвертон)''' == Чемпионат көшбасылары == ImageSize width:959 height:80 PlotArea left:3 right:30 bottom:40 top:0 Period from:1 till:38.9 ScaleMajor unit:year increment:1 start:1 TimeAxis Colors id:Chelsea value:Blue id:Everton value:rgb(0.0, 0.7, 0.9) id:ManUtd value:red id:Arsenal value:rgb(0.8, 0.1, 0.1) id:Liverpool value:rgb(0.7, 0.1, 0.1) id:Newcastle value:Black id:ManCity PlotData= bar:Position width:15 color:white align:center from:1 till:2 shift:(0,19) text:"НЮ" color:Newcastle from:2 till:3 shift:(0,19) text:"ЭВЕ" color:Everton from:3 till:4 shift:(0,19) text:"МС" color:ManCity from:4 till:5 shift:(0,19) text:"ЛИВ" color:Liverpool from:5 till:19 shift:(0,19) text:"Арсенал" color:Arsenal from:19 till:20 shift:(0,19) text:"МЮ" color:ManUtd from:20 till:22 shift:(0,19) text:"АРС" color:Arsenal from:22 till:25 shift:(0,19) text:"МЮ" color:ManUtd from:25 till:29 shift:(0,19) text:"Арсенал" color:Arsenal from:29 till:38.9 shift:(0,19) text:"Манчестер Юнайтед" color:ManUtd == Матчтар қорытындысы == Санат:Ағылшын маусымдары Санат:2007 жылғы футбол Санат:2008 жылғы футбол +'''Джеймс (Джейми) Ли Данкан Каррагер''' (; 28 қаңтар 1978 жыл, Бутл, Мерсисайд) ағылшынның кәсіби футболшысы. Тегі ирландық. == Карьерасы == Ағылшын Премьер лигасында өнер көрсететін Ливерпульде қорғаушы ретінде ойнаған. Ливерпуль атынан алаңға 666-нші рет 2011 жылы мамыр күні шықты. Бұл көрсеткіш бойынша екінші адам. 2012 жылы тамыз күні Қызылдар үшін өзінің 700-нші ойынын өткізді. Сонымен қатар ол рет өз қақпасына гол соққан. == Жетістіктері == === Клубтық === УЕФА кубогы: 2001 УЕФА суперкубогы: 2001, 2005 Чемпиондар лигасы: 2005 Чемпиондар лигасының финалисі: 2005 Клубтар әлем чемпионатының финалисі: 2005 == Дереккөздер == Санат:Англия футболшылары Санат:Англия Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары Санат:Ливерпуль ФК ойыншылары +'''Хафиз''' «жатқа жаттап алушы», «сақтаушы») Қасиетті Құран Кәрімнің сақтаушысы, Құранды толығымен жадында сақтап алушы. Хафиз деп сонымен қатар ондаған мың хадистерді, олардың иснадын, риуаятшылардың қасиеттерін, сенімділігін білетін ғалымдарды атайды. Мысалға Хафиз Ибн Кәсир, хафиз әз-Зәһәби. Ауыздан ауызға берілген Ислам мұрасы дінді бастапқы қалпында сақтауда үлкен роль ойнайды. Құранды жаттап, келесі ұрпаққа жеткізу дәстүрі әлі күнге дейін жалғасуда. == Атақты хафиздер == Абдуррахман ибн Мәһди (198 д. ө.), Ибн Әбу Шәйба (235 д. ө.), Ибн Асакир (571 д. ө.), Абдуллаһ ибн Абдуррахман әд-Дарими (255 д. ө.), Ибн Әбу Хатим әр-Рази (327 д. ө.), Ибн Абдуль-Барр (463 д. ө.), == Cілттемелер == Ислам сөздігі Курсы по подготовке хафизов Корана (в архиве интернета) Санат:Ислам Санат:Құран Санат:Атақтар +Төменде ағымдағы Қазақстан заңнамасына сәйкес тіркелген немесе қазақстандық субъектілерімен құрылған тізімі келтірілген. Тізімге ел аумағында қолжетімді, сондай-ақ облыстық маңызы бар арналар кіреді. Ыңғайлы болу үшін, тізім санат бойынша кестелерге бөлінген, әрбір кесте элементтері ішінде өз кезегінде алфавиттік тәртіппен (бірінші әдепкі ұстаным бойынша, сандар ретімен, кейін ағылшын алфавиті бойынша, соңына келгенде, қазақ алфавиті бойынша) сұрыпталады. Барлық жерде, таратылатын телеарна тілдері қазақ және орыс тілі. == Сандық телехабар тарату арналар == Сандық телехабар тарату арналар ШКЖ Irdeto және VideoGuard пайдаланып, DVB-T2 MPEG-4 ұлттық цифрлық теледидар АҚ-ның станцияларында (РТС) таратылады. Тікелей эфирлік цифрлық теледидарға тарату міндетті арналар тізімі мен жалпыұлттық тарату арналарын (міндетті, тегін қол жетімді) тарату тәртібімен заңнамалық талаптарды ескере отырып, қосылу арқылы таратылады: Мемлекеттік жалпыұлттық телеарналар Облыстық мемлекеттік және жеке меншік телеарналар Жеке (коммерциялық) ұлттық телеарналар === Облыс орталықтары және Астана мен Алматы қалалары мен олардың төңірегі === Облыс орталықтары мен Астана және Алматы қалалары бойынша РТС «үлкен» (екі жиілікті арналар) сандық телехабар тарату мультиплексі баламалы 30 SD арналарын алып жатыр. Арналар тізімі оператор белгіленген тәртіппен берілген. Qazaqstan Qazsport Balapan Хабар (резервтік) Kazakh TV Білім және мәдениет Хабар 24 Astana TV КТК Жетінші арна Kazakhstan Еуразия бірінші арнасы Мир 31 арна НТК Таң СТВ MuzZone HitTV «Қазақстан «РТРК»» АҚ облыстық филиалының телеарнасы Аймақтық телеарна немесе Алматы Balapan Аймақт��қ телеарна Аймақтық телеарна (резервтік) (резервтік) (резервтік) === Басқа елді мекендер мен олардың айналасы === Басқа елді мекендер үшін сандық телехабар таратуда мультиплексі «шағын» (бір жиілік арнасын алады) РТС-і 15 SD арнаны таратуға есептелген. Арналар тізімі оператор белгіленген тәртіппен беріледі Қазақстан (резервтік) Балапан SD Хабар (резервтік) Kazakh TV Білім және Мәдениет 24 kz Astana TV КТК Жетінші арна Еуразия бірінші арнасы «Қазақстан «РТРК»» АҚ облыстық филиалының телеарнасы Аймақтық телеарна немесе 31 канал Аймақтық телеарна немесе СТВ == Жалпыұлттық тарату арналары (міндетті, тегін) == Бұл арналар көпарналы хабар таратуда Қазақстан Республикасының аумағында міндетті таратылуы тиіс арналар. Тізім ҚР Үкіметінің қаулысымен белгіленген тәртіппен беріледі. Атауы Құрылтайшысы Орналасқанжері Танымы Таратылутілі Таратылууақыты Онлайнтаратылу Сайты Қазақстан АҚ «РТРК „Қазақстан“» Астана әмбебап қазақша 24/7 бар Балапан АҚ «РТРК „Қазақстан“» Астана қазақша 17/7 бар Хабар АҚ «„Хабар“ агенттігі» Астана әмбебап қазақ орысша 20/7 бар Kazakh TV АҚ «„Хабар“ агенттігі» Астана (халықаралық) 24/7 бар Білім және Мәдениет АҚ «„Хабар“ агенттігі» Астана қазақша 20/7 бар 24 kz АҚ «„Хабар“ агенттігі» Астана қазақ орысша 24/7 бар Astana TV «Нур Медиа» ЖШС Астана әмбебап қазақ бар КТК АҚ «Коммерческий Телевизионный Канал» Алматы орысша қазақ 24/7 бар НТК «Независимый Телевизионный Канал» ЖШС Алматы орысша, қазақ 21/7 бар Жетінші арна «Эра-ТВ» ЖШС Астана әмбебап қазақ, орысша 24/7 бар 31 арна «ТРК „31 канал“» ЖШС Алматы орысша, қазақша 23/7 бар СТВ НТ Рахат-ТВ» ЖШС Алматы қазақ бар Еуразия бірінші арнасы Астана орысша, қазақша 24/7 == Жалпыұлттық таратылатын арналар (міндетті емес, тегін) == Бұл арналар бірнеше аумақта эфирлік аналогтық жиіліктерде, эфирлік сандық мультиплекс ұлттық операторында, ID TV («ALACAST» ЖШС-нің IPTV бренді және «Қазақтелеком» АҚ бірлескен кәсіпрыны), OTAU TV ұлттық спутниктік теледидар, басқа спутниктік және кабельдік платформалы желілерде таратылады. Атауы Құрылтайшысы Орналасқанжері Танымы Таратылутілі Таратылууақыты Онлайнтаратылу Сайты Kazakhstan «Эра-ТВ» ЖШС Астана 24/7 HitTV «ТРК „Shahar“» Алматы фильм 24/7 бар KazSport АҚ «РТРК „Қазақстан“» Астана 24/7 бар MuzZone «медиатоп „ТАН“» Алматы 24/7 бар Алау-ТВ «Алау-ТВ» ЖШС Қостанай 24/7 бар Алматы АҚ «ТРК „Южная столица“» Алматы әмбебап 18,5/7 бар Асыл арна «Студия „Асыл арна“» ЖШС Алматы мұсылман бар Жетісу «„Жетісу“» телеарнасы ЖШС Талдықорған әмбебап бар Мир НФ ЗАҚ МТРК «Мир» РК Астана әмбебап орысша 24/7 бар Новое телевидение «„TV-арт“ компаниясы» ЖШС Қарағанды 24/7 бар Еуразия бірінші арнасы «Евразия+ОРТ» ЖСШ Астана әмбебап 21/7 бар Таң «ТРК „ТАН“» ЖШС Алматы 22,5/7 бар ТДК-42 «ПСП „Серик“» ЖШС Орал бар === «» Қазақстан «РТРК» АҚ облыстық филиалдары === Атауы Орналасқанжері Танымы Таратылутілі Таратылууақыты Онлайнтаратылу Сайты Қазақстан-Ақтау А��тау әмбебап 14/7 бар Ақтөбе әмбебап 14/7 бар Атырау әмбебап 17/7 бар Көкшетау әмбебап 14/7 бар Қарағанды әмбебап 14/7 бар Қостанай әмбебап 14/7 бар Қызылорда әмбебап 14/7 бар Қазақстан-Орал Орал әмбебап 14/7 бар Өскемен әмбебап 18/7 бар Павлодар әмбебап 14/7 бар Петропавл әмбебап 17/7 бар Қазақстан-Тараз Тараз әмбебап 14/7 бар Шымкент әмбебап 14/7 бар == Аймақтық тарату арналары (тегін қол жетімді) == Бұл арналар облыс немесе аймақ аумағында аналогтық жиілікте, сандық мультиплекс операторында және ұлттық кабель желілерінде таратылады. Атауы Құрылтайшысы Таралуаймағы Танымы Таратылутілі Таратылууақыты Онлайнтаратылу Сайты канал «5 канал KZ» ЖШС Қарағанды қазақша,орысша бар ТВ-29 «Телекомпания „ТВ-29“» ЖШС Теміртау қазақша,орысша 24/7 Айғақ ТРК «Айғақ» Шымкент 12/7 Арай-Плюс «Арай-Плюс» ЖШС Талдықорған бар Арыс толқындары «Арыс толқындары» ЖСШ Арыс Дидар «ЖГДТ «Дидар» ЖШС Жезқазған бар КТК-7 Павлодар АҚ «РТРК „Қазақстан“» Жаңаөзен әмбебап Қазақстан-Семей АҚ «РТРК „Қазақстан“» Семей әмбебап бар Қоғам Қызылорда МТРК Петропавл КГП «МТРК акимата СКО, МКИ РК» Петропавл бар Первый Карагандинский «ТРК „Қарағанды“» ЖШС Қарағанды бар Рика-ТВ «Телекомпания „РИКА-ТВ“» Ақтөбе 24/7 бар Сайрам ақшамы «Сайрам ақшамы» ЖШС Ақсукент қазақша,өзбекше 14/7 Санұр Жетісай Сәт Сарыағаш == Жергілікті таратылатын арналар == Бұл арналар белгілі бір елді мекенде (ауданда) және оның айналасында эфирлік аналогтық жиілік және кабельдік желілерде таратылады. Атауы Құрылтайшысы Таралуаймағы Танымы Таратылутілі Таратылууақыты Онлайнтаратылу Сайты ALVA TV «БКЦ „АЛВА“» ЖШС Алтай бар Акцент «Лисаковское телевидение „Акцент“» ЖШС Лисаковск Арқалық теледидары ГКП «Аркалыкское городское телевидение радио» Арқалық Арта ТВ «Арта» ЖШС Екібастұз бар Әл-Фараби Шәуілдір 12/7 Икар ТВ «Телескоп» ЖШС Кентау 6/7 Ирбис ТВ «РИА „Арна“» ЖШС Павлодар Миг ТВ «Миг» ЖШС Талғар бар ОТРК Қызылорда «Общественная ТРК „Қызылорда“» ЖШС ЖШС Қызылорда Отырар-TV «Собкор» ЖШС ЖШС Шымкент 24/7 бар Первый Северный «Информцентр» ЖШС Петропавл 24/7 бар Рудный дауысы ТРК «Рудный дауысы» Рудный Сфера «ТРК „Сфера“» ЖШС Теміртау 21/7 бар ТВК-6 «Байуаков ТВК-6» ЖШС Семей ТВС ТК «ТВС» Рудный Тұран-Туркістан «Туран Туркистан» ЖШС Түркістан 24/7 Екібастұз қалалық телекомпаниясы ГУ «Экибастуз қалалық телекомпаниясы» Екібастұз === Теміртау DVB-T мультиплексі === Бұл араналар Теміртаудағы «„43 канал“ телекомпаниясы» ЖШС-і DVB-T MPEG-2 эфирлік мультиплексінде таратылады. Бұл жиілікте 43 телеарнадан басқа, СУД Conax пайдалана отырып, ақылы телеарналар пакетін таратады. «„43 канал“ телекомпаниясы» ЖШС Қазақстан Сандық теледидарында тұрақты негізде жұмыс істейтін алғашқы оператор болып саналады. Атауы Құрылтайшысы Таралуаймағы Танымы Таратылутілі Таратылууақыты Онлайнтаратылу Сайты 43 канал «Телекомпания „43 канал“» ЖШС Теміртау == Жерсерік арқылы таратылатын арн��лар == Бұл арналар хабар таратуда спутниктік платформалар және кабельдік желілер ғана қолданады. Атауы Құрылтайшысы Орналасқанжері Танымы Таратылутілі Таратылууақыты Онлайнтаратылу Сайты CNL «Новая жизнь» шіркеуі Алматы христиандық орысша,украинша 24/7 бар KZ Sport Алматы 24/7 Нау ТВ «Жарык» ЖШС Алматы Сетанта Спорт «Эра-ТВ» ЖШС және «Setanta Sports» ЖШС Астана,Дублин орысша,Ағылшын == Интернет желісіне таратылатын арналар == Бұл арналар тек Интернетте онлайн таратылады. Атауы Құрылтайшысы Орналасқанжері Танымы Таратылутілі Таратылууақыты Онлайнтаратылу Сайты Тұран-ТВ SUCCESS медиа агенттігі Астана 24/7 бар Disney Channel Kazakhstan The Walt Disney Company Қазақстан 24/7 бар == Елден тыс орналасқан арналар == Бұл арналар шетелде хабар жүргiзуге арналған немесе бейімделген. Атауы Құрылтайшысы Орналасқанжері Танымы Таратылутілі Таратылууақыты Онлайнтаратылу Сайты Новое телевидение «АРТ (телекомпания)» ЖШС Қарағанды қазақша,орысша, 24/7 бар Kazakhstan «Эра-ТВ» ЖШС Астана 24/7 CNL «Новая жизнь» шіркеуі Алматы христиандық орысша,украинша 24/7 бар Kazakh TV АҚ «„Хабар“ агенттігі» Астана (халықаралық) 24/7 бар Сетанта Спорт «Эра-ТВ» ЖШС және «Setanta Sports» ЖШС Астана,Дублин == Шетел арналарының қазақстандық нұсқасы == Аналық арна иелері осы арналарда үлесі бар және аналық арнаның мазмұнын ұсынады немесе қазақстандық аудитория үшін мазмұнын бейімделуін қамтамасыз етеді. Атауы Аналықарна Танымы Таратылутілі Таратылууақыты Онлайнтаратылуы Сайты 31 арна СТС () бар Мир МТРК «Мир» (ТМД) әмбебап орысша 24/7 бар НТК ТНТ () бар Еуразия бірінші арнасы Первый канал () әмбебап бар Сетанта Спорт () == Хабар таратуын тоқтатқан арналар == Бұл арналар атауын өзгертті немесе басқа себептер бойынша эфирге шығуын тоқтатты. (Бұл тізім толық емес және барлық бар арналарды қамтымайды.) Атауы Құрылтайшысы Орналасқанжері Танымы Таратылутілі Қызмет еткенуақыты Тарапына ауыстырылған канал МП «5 канал» Атырау 1991—95 NEWS «Эра-ТВ» ЖШС ЖШС Астана Kazakhstan Jastar жастар Адал «Адал ТВ» ЖШС Атырау 1998—2002 31 канал Азия+ «Астана-Шоу» Астана қазақша Алатау ҚР Баспасөз және бұқаралық ақпарат құралдары министрлігі Алматы Хабар АРТ «Компания „TV-арт“» ЖШС Қарағанды 2002—09 Новое телевидение Білім АҚ «„Хабар“ агенттігі» Астана 2012—14 Білім және Мәдениет Ел Арна АҚ «„Хабар“ агенттігі» Астана жастар- 2000—14 24 kz (аналогтік эфирде) Кептер ТВ Алматы 2009—11 Қазақстан-2 Қазақ КСР Мемтелерадиосы Алматы әмбебап Алатау Мәдениет АҚ «РТРК „Қазақстан“» Астана мәдени-білім беру қазақша 2011—14 Білім және Мәдениет Отбасылық арна Алматы ?—96 Тотем Алматы әмбебап 94—97 ТВ Алматы ?—96 Хабар-2 ГКП «НТИА „Хабар“» Алматы әмбебап Ел Арна Эра-ТВ «Эра-ТВ» ЖШС Астана әмбебап 2004—09 Жетінші арна == Дереккөздер == == Тағы қараңыз == Қазақстан теледидары'' == Сілтемелер == 2014 жылғы 10-қаңтардағы отандық телеарналар тізімі 2014 жылдың 10 қаңтарына Қазақстан Республикасы аумағында таратылатын шетелдік шот бойынш�� телевизия және радио арналарын тізілімі Станциялар тізімі Victor City: Қазақстан станциялар тізімі Санат:Қазақстан телеарналары Қазақстан +'''Алты хадистер жинағы кітаптары''' '''әл-Кутуб әс-Ситтаһ''') ==Маңыздылығы== Деректердің сенімділігі бойынша: Сахих әл-Бұхари ('''صحيح البخاري'''), Имам Мұхаммед әл-Бұхари (870 дс), 7275 хадистер жинағы кіреді Сахих Мұслим ('''صحيح مسلم'''), жинаған Муслим ибн әл-Һаджадж (d. 875), кітабқа 9200 хадистер жинағы кіреді Сунан әл-Суғра ('''النسائي سُنن'''), жинаған Ән-Нәсә'и (d. 915) Сунан Әбу Дәуід ('''سُنن أبو داوود'''), жинаған Әбу Дәуіт (d. 888) Жамиғ әл-Тирмизи ('''سُـنَن الترمذي'''), жинаған Имам әт-Тирмизи (d. 892) Сунан ибн Маджа ('''سُنن ابن ماجة'''), жинаған Ибн Маджа (d. 887) ==Авторлары== #Мұхаммед әл-Бұхари. #Муслим ибн әл-Һаджадж. #Әбу Дәуіт. #Имам әт-Тирмизи. #Ән-Нәсә'и. #Ибн Маджа. ==Сілттемелер== Санат:Дін Санат:Хадис Санат:Алты кітаб Санат:Әдебиет +'''Сейтек''' (Сейтен, Сейдяк, Сейдақ), Бекболатұлы Сейд-Ахмед (16 ғасырдың 2-жартысы) Сібір хандығының басшысы, әскери қолбасшы. Сейдек басшылық еткен қысқа уақыт ішінде Ресей үкіметімен достық қарым-қатынас орантуға тырысқан. Сейдек орыс казактарына қарсы ұрыстарға қатысқан батыр болған. 1588/1598 ж. Сібір қолбасшысы Д. Чулковтың опасыздығынан алданып, тұтқынға түседі де, күзетшілердің айдауымен Мәскеуге жеткізіледі. Борис патша оны Сібір және Қазақ хандығы арасындағы пайдалану үшін жылы қарсы алады. Сейдекке жер үлесін бөліп беріп, «мұқтаждық көрмей тұрғылықты өмір сүруге» арналған бау-бақшасы, қора-мүлкі бар жеке қоныс береді. Қазіргі Ярославль облысында қайтыс болып, сонда жерленген. == Дереккөздер == Санат:Сібір хандығы +'''Футболдан Ұлттық Кәсіпқой Лигасы''' () немесе '''Ла Лига''' () Испания футболының ең жоғарғы дивизионы. Турнирде 20 команда өнер көрсетеді. Әр маусымның соңында ең төменгі орын алған команда Сегунда Дивизионына кетеді, ал олардың орнына ол жақтағы ең жоғарғы орын алған команда келеді. ==Клубтар бойынша чемпиондар== Клуб Жеңімпаз Екінші орын Жеңген маусымдары Реал Мадрид 32 23 1931–32, 1932–33, 1953–54, 1954–55, 1956–57, 1957–58, 1960–61, 1961–62, 1962–63, 1963–64, 1964–65, 1966–67, 1967–68, 1968–69, 1971–72, 1974–75, 1975–76, 1977–78, 1978–79, 1979–80, 1985–86, 1986–87, 1987–88, 1988–89, 1989–90, 1994–95, 1996–97, 2000–01, 2002–03, 2006–07, 2007–08, 2011–12, 2016-17 Барселона 26 24 1929 La Liga, 1944–45, 1947–48, 1948–49, 1951–52, 1952–53, 1958–59, 1959–60, 1973–74, 1984–85, 1990–91, 1991–92, 1992–93, 1993–94, 1997–98, 1998–99, 2004–05, 2005–06, 2008–09, 2009–10, 2010–11, 2012–13, 2014–15, 2015–16, 2017-18, 2018-19 Атлетико Мадрид 10 1939–40, 1940–41, 1949–50, 1950–51, 1965–66, 1969–70, 1972–73, 1976–77, 1995–96, 2013–14 Атлетик Бильбао 1929–30, 1930–31, 1933–34, 1935–36, 1942–43, 1955–56, 1982–83, 1983–84 Валенсия 1941–42, 1943–44, 1946–47, 1970–71, 2001–02, 2003–04 Реал Сосьедад 1980–81, 1981–82 Депортиво 1999–2000 Севилья 1945–46 Реал Бетис 1934–35 ==Ла Лиганың үздік он бомбардиры== ''Тізім 2016 жылдың 14 Мамырына қарай'' Орны Азаматтығы Аты Клубы Ойнаған жылдары Доптар саны Ойындар саны ойындағы көрсеткіш '''Лионель Месси Барселона 2004– 312 348 0.90 '''Криштиану Роналду''' Реал Мадрид 2009�� 260 236 1.09 Тельмо Сарра Атлетик Бильбао 1940–1955 251 278 0.91 Уго Санчес Атлетико Мадрид, Реал Мадрид және Райо Вальекано 1981–1994 234 347 0.67 Рауль Реал Мадрид 1994–2010 228 550 0.41 Альфредо Ди Стефано Реал Мадрид және Эспаньол 1953–1966 227 329 0.69 Сезар Родригес Гранада, Барселона, Культураль Леонесе және Эльче 1939–1955 223 353 0.63 Кини Спортинг Хихон және Барселона 1970–1987 219 448 0.49 Пайиньо Сельта, Реал Мадрид және Депортиво 1943–1956 210 278 0.76 10 Эдмундо Суарес Валенсия және Алькояно 1939–1950 195 231 0.84 ('''Қарамен''' Ла Лигада әлі өнер көрсетіп жүрген ойыншылар көрсетілген.) ==Ла Лигада ең көп ойын өткізгендер== ''Тізім 2015 жылдың Мамырына қарай'' Орны Азаматтығы Аты Ойнаған жылдары Ойындар саны Доптар саны Андони Субисаррета 1981–1998 622 Рауль Гонсалес 1994–2010 550 228 Эусебио Сакристиан 1983–2002 543 36 Франсиско Буйо 1980–1997 543 Мануэль Санчис 1983–2001 523 32 Икер Касильяс 1999–2015 510 Хави 1998–2015 505 58 Микель Солер 1983–2003 504 12 Фернандо Йерро 1987–2003 497 104 10 Хосе Мари Бакеро 1980–1997 483 139 ==Ла Лигада ойнаған ФИФА Алтын добы иегерлері== Альфредо Ди Стефано 1957, 1959 (Реал Мадрид) Раймон Копа 1958 (Реал Мадрид) Луис Суарес 1960 (Барселона) Йохан Кройфф 1973, 1974 (Барселона) Христо Стоичков 1994 (Барселона) Ривалдо 1999 (Барселона) Луиш Фигу 2000 (Реал Мадрид) Роналдо 2002 (Реал Мадрид) Роналдиньо 2005 (Барселона) Фабио Каннаваро 2006 (Реал Мадрид) Лионель Месси 2009, 2010, 2011, 2012 (Барселона) Криштиану Роналду 2013, 2014 (Реал Мадрид) ==Испания чемпионатының доптары== *2010/11 Nike Total 90 Tracer. *2011/12 Nike T90 Seitiro. *2012/13 Nike Maximus *2013/14 Nike Incyte ==Тағы қараңыз== *Футболдан Испания Чемпиондары == Дереккөздер == Санат:Футболдан Испания чемпионаты +Мюнхендегі '''Ағылшын бағы''' () саябағы) әлемдегі ең ірі қалалық саябақтардың бірі, оның жалпы ауданы 4,17 км², созылыңқылығы Мюнхеннің орталығынан бақтың солтүстік жағына дейін шамамен 5,5 километр. Саябақты 1792 жылы бақша архитекторы Фридрих Людвиг Шкел салды, өз атын құрылыс барысында қолданған ағылшын ландшафтік саябақ архитектура стилінен алды, ол стиль мадақты және симметриялық француз стиліне қарама-қарсы, барысынша табиғи композицияға тырысады. Саябақ қазіргі Еуропадағы ең алғаш халықтық саябақтардың бірі болып табылады (барлық қызығушыларға есік ашық). == Дереккөздер == Санат:Саяхат +'''Абдуахаб Төлеутайұлы Жанкин''' (''25.1.1927, Павлодар уезінің Баянауыл ауданы 12.12. 2004'') Едігеұлы Шоң бидің 6-ұрпағы, Қазақ КСР-іне еңбек сіңірген геолог, республикалық дәрежедегі зейнеткер. 1932 жылы қыр елін жаппай қаусатқан аштық алдында ата-анасымен бірге Батыс Сібірге қоныс аударған. Әкесінің пысықтығы арқасында отбасы ауыртпалық көрмеген. Балалары тиянақты білім алған. Жанкинның әкесі Абдуахаб Қаныш Сәтбаевтың бала күндегі досы болған. Атақты жерлесіне еліктеген Жанкин Қазақ тау-кен металлургия институтына (қазіргі Қаныш Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ) түсіп, 1951 жылы геолог-барлаушы мамандығын иеленген. Жас маман еңбек жолын Жезқазғанда, тресіне қарайтын Жезқазған геологиялық барлау экспедициясында бастаған. Халық шаруашылықтарын шұғыл өрістету жоспарына байланысты ауыр өндірістің мысқа сұранысы ондаған есе артқан 1950 жылдары, КСРО үкіметі де Жезқазғанның жер асты қазынасы 11 жеделдетіп және көптеп алуға мүдделілік танытты. Жанкин Сәтбаевты сол қарсаңда іс үстінде көріп, шынайы геологиялық білгірлігіне ерекше тәнті болған. Жанкин Жезқазған барлау экспедициясында бірнеше жыл жұмыс істегеннен кейін КСРО Түсті металлургия министріне қарасты Геология басқармасында аға геолог, ал 1957 жылы Қазақ КСР Министр Кеңесінің ауыр өндіріс бөлімінде аға референт, бөлім бастығының орынбасары (бас геолог) болып 30 жыл еңбек етіп, 1987 жылы зейнетке шығады. «Құрмет белгісі» орденімен және бірнеше медальдармен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:Қазақстан геологтары +'''Файзолла Жантеміров''' (1''899, қазіргі Павлодар облысы Баянауыл ауданы Баянауыл ауылы 1978, Алматы қаласы'') Қаныш Сәтбаевтың замандасы. 2-дүниежүзілік соғысқа қатысқан. Алғаш сауатын Баянауылдағы қазақ-орыс мектебінде ашқан. 1914 жылы Қаныш Сәтбаевпен бірге Павлодар мектебінде, Семей мұғалімдер семинариясында оқыған. Семей губерниясы комитетінде жұмыс істеді. 1920 жылы туған жеріне оралып, РК(б)П-ның Баянауыл ұясында қазақ-татар секциясының жастар мәдени-ағарту ұйымына мүше болды. Сәтбаев бастаған топ елге шығып сот ісін қараумен бірге ойын-сауық қойып жүргенде оған Жантеміров домбырашы, әнші ретінде қатысқан. Оның айтуымен қазақтың бірнеше әнін А.В.Затаевич нотаға түсіріп алды. 1925-29 жылы БРОАК жанындағы Қазақ өкілдігінің жауапты хатшысы болды. Осы қызметте Әміре Қашаубаевтың Париж сапарына байланысты құжаттарын дайындап берді. Жантеміров кейін Қарағанды облысы финанс бөлімінде, Қазақ КСР ауыл шаруашылық министрлігінің жауапты хатшысы болып қызмет атқарған. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +''' Мұхамедияр Хангерейұлы Тұнғашин''' (Тұнғаншин) (1888, Ырғыз уезді 27.03.1942) қоғам қайраткері, Қазақ АКСРін құрушылардың бірі. Қазанда мұғалімдер семинариясын бітірген (1916). 1917 1918 жылдары Бөкей ордасында Кеңес үкіметін құруға белсене араласты. Ордада құрылған қазақтардың 1-атты әскер полкін бірі болды. Бөкей ордасындағы Кеңестердің 2-съезі (қыркүйек, 1918) және 3-съезіне (маусым, 1919) басшылық етті. РКСФР Ұлттар халкомы қазақ бөлімінің меңгерушісі (1918 1919), Қырғыз (қазақ) рев. комитетінің мүшесі (1919 20) болды. Қазақ АКСР-і құрылғаннан кейін 1920 1935 жылдары әлеум. қамсыздандыру, баспасөз, мәдени-ағарту салаларында басшы қызметтер атқарды. 1935 1937 жылы Қазақстанның Ташкенттегі сауда өкілі болды. 1937 жылы саяси қуғын-сүргінге ұшырады. ==Сілтемелер== «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия Бас редактор Ә. Нысанбаев Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том Санат:Тұлғалар +және техника биографиялық сөздігі''' Мәскеудегі «Үлкен кеңес энциклопедиясы» мемлекеттік ғылым баспасынан 1958-59 жылы томдық болып жарық көр��ен сөздік. Жаратылыстану және техника салаларының дүние жүзіне танылған көрнекті қайраткерлеріне арналған. Осы еңбектің 2-томындағы 200-бетте академик Қаныш Сәтбаевтың қысқаша өмірбаяны берілген, сондай-ақ Opталық Қазақстанның геологиясын, әсіресе пайдалы қазбалар кен орнын зерттеуге және оларды халық шаруашылығында пайдалану мәселелеріне арналған негізгі еңбектері туралы мағлұмат беріледі. Оның еңбектері ауданында ірі мыс рудасын және басқа да пайдалы қазбалар кен орындарын анықтауға себеп болғаны, пайдалы қазбалардың болжам картасын жасауда үлкен жұмыстар жүргізгені, 1942 жылғы Сталиндік сыйлық лауреаты екені айтылып, соңында негізгі еңбектері мен әдебиеттер көрсетілген. Көлемі 88,22 баспа табақ. Таралымы 30 мың дана. == Дереккөздер == Санат:Ғылым +'''Жарық жұлдыз. Академик Сәтбаев замандастарының Алматыдағы «Ғылым» баспасынан 2000 жылы орыс тілінде жарық көрген кітап. Халықаралық Қаныш Сәтбаев коры дайындап, шығарған. Еңбекте белгілі ғалымдардың, мемлекет жазушылардың, халық шаруашылық мамандарының көрнекті ғалым, қоғам қайраткері, Қазақ КСР Ғылым Академиясының тұңғыш президенті академик Қаныш Сәтбаев туралы естеліктері, берген бағалары және терең алғыс сезімдері жарияланған. Кейбір материалдар алғаш рет берілген. Көпшілікке арналған. Көлемі 17,25 баспа табақ. Таралымы 300 дана. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары Санат:Кітаптар +'''Жас Қаныш''' 1999 жылы Алматы қаласындағы «Қазақстан» баспасынан қазақ тілінде жарық көрген кітап. Көлемі 10,7 баспа табақ. Авторы академик ғалым, жазушы Е.Букетов. Деректі хикаят тараудан тұрады. Онда академик Қаныш Сәтбаевтың жастық шағы, өскен ортасы, туған жері көркем баяндалған. Шығарма орыс тілді оқырманға арналып жазылғандықтан, автор қазақтың тұрмыс-салт, әдет-ғұрып, тәлім-тәрбие ерекшеліктеріне кеңірек тоқталып, қызғылықты баяндайды. Еңбектің соңына осы кітаптың авторы Букетов туралы журналист Б. Әдеттің ''«Қыры ғылым, өрі өлең»'' атты үлкен очеркінен үзінді берілген. Кітаптың танымдық, тағылымдық маңызы зор. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары Санат:Кітаптар +'''Жастарға айтар сөз''' Алматыдағы «Қазақстан» баспасынан 1966 жылы орыс тілінде жарық көрген жинақ. Құрастырушы В.К.Ермаченков. тараудан тұрады. Бұл еңбекте аға буынның ерлік істері, еңбек жолдары айтыла келіп, олардың жастарға берер тәлім-тәрбиесі, ақыл-кеңесі сөз болады. Академик Қаныш Сәтбаевтың «Ғылымның күш-қуаты коммунистік құрылысқа» атты мақаласында Қазақстанның төңкеріске дейінгі ауыр жағдайы, халық шаруашылығының артта қалуы, елдегі сауатсыздық айтыла келіп, жастардың және 6-жылдықтарда ел индустриясын дамытудағы қажырлы еңбегі, ұлттық мамандардың қалыптасуы, экономика мен мәдениетті, ғылымды дамытудағы көрнекті рөлі айрықша атап өтіледі. Көлемі 10,1 баспа табақ. Таралымы 20 мың дана. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар +'''Жәмін ��әтбайұлы''' (''1848-1931'') Қаныштың әкесі, Имантайдың інісі. Қаныш Сәтбаевтың 1943 жылдың наурызында жазған өмір-баянында: ''«Менің әкем Имантайдың кіші інісі Жәмін, Сәтбайдың ұлдарының кенжесі болғандықтан атадан қалған мұраның ең үлкен бөлігін иеленді»'' деп жазады. Шәмшиябану Қанышқызы Сәтбаева «Сәулелі әулет» («Қазақстан», 1996) кітабында Жәміннің Мағаз, Әбсәлэм, Гүлмәни, Әкімтай, Әбдікәрім атты балалары және олардан тараған ұрпақтар бар екенін жазған. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +'''Мәни Жәмінқызы''' (''Гүлмаһни; 1881, Баянауыл өңірі, қазіргі Павлодар облысы 1937, Қызылорда облысы Жосалы станциясы'') Сәтбаев Жәміннің қызы. Арғын тайпасының Сүйіндік руының Қаржас бөлімінен шыққан. Жәмінқызы 1900 жылы Алтыбасардың Әмір деген баласына ұзатылады. Бұл екеуінен перзент дүниеге келеді. 1928 жылы Алтыбасар қажының ұрпағы тәркіленгенде Жәмінқызының қолында 16 жасар Шәкирасы (Топса деген баласы жастайынан қайтыс болып, калған үшеуі Махпуза, Жаһуда, Кәріш өз алдына шаңырақ құрып кеткен) ғана болады. Тәркілеуді басқарып келген Шалқыбек деген белсенді жас қыз Шәкираны әйелдікке сұрайды. Сонда Жәмінқызы ''«Малымды алып, енді жаныма келдің бе?»'' деп белсендіні ауылдан ит қосып қуған екен. Осы «қылмысы» үшін Жәмінқызы Қазақстанның бірде-бір елді мекеніне бір айдан артық тұрмау жазасына кесіліп, айдалады. Жәмінқызы көптеген елді мекендер (Павлодар, Семей, Аягөз, Қапал, Алматы, Әулиеата, қазіргі Тараз, Шымкент, Түркістан, Жаңақорған, Қызылорда) арқылы бір жарым жылда Жосалыға жетеді. Қызы Шәкира ұзатылып, екі ұлы келіншектерімен кеңес сотының үкімін орындау үшін Ақтөбеге (Қазалы, Арал, Шалқар арқылы) қарай бет алады да, Жәмінқызы Жосалыны мекендеп қалады. Осы жерде Қанышқа жолығып, қамыққан көңілі қуанышқа бір кенеліп қалады. Қаныш апасынан осынау сапарға қаражатты қайдан тапқанын сұрайды. Оған Жәмінқызы тәркілеу басталғаннан-ақ үйде сақталған асыл зат-бұйымдар (білезік, жүзік, сырға, шолпы, тағы басқалары) мен ақшаны жеңді, жеңсіз қамзолдарына бой-бой қылып тігіп алғанын және аялдаған жерде ұлдарының жұмысқа жалданып, келіндерінің саудаға шығып жүргенін бастан-аяқ айтып береді. Жәмінқызы ақындықтан да құралақан болмаған. ''«Отырмыз бір үйде біз алты сояу, Болмады-ау ортамызда жалғыз бояу, Бояу деп сонда біздер айтар едік. Құдай-тағала көңілден алса қаяу»'' деген бір шумақ өлеңі балаларының жадында сақталып қалған. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Қалкен Жәмінов''' (''27.4.1926, Павлодар облысы Баянауыл ауданы Күркелі ауылы Үрпек қыстауы 30.3.2004, Алматы қаласы'') ғылым кандидаты (1965), профессор 1951 жылы Алматы тау-кен институтының геологиялық барлау факультетіне түседі де оны бітіргеннен кейін геолог ретінде далалық кен барлау жұмыстарымен айналысады. 1959 жылы Қазақстан Ғылым Академиясының Геологиялық ғылымдар ғылыми-зерттеу институтының директоры Қаныш Сәтбаев оған Жезқазған кенінде аса қымбат рений элементінің барын, алайда оның әзірге анықталмай отырғанын айтып, соны түпкілікті зерттеп, дәлелдеу үшін Жезқазған зертханасына барып жұмыс істеуді ұсынады. Екі жылдан кейін Сәтбаев оны тағы да шақырып алып, КСРО Ғылым Академиясының рений элементі жөнінде үлкен ғылым басқосу болғанын, бұл бағытта маман жоқтықтан республикадан ешкімнің де қатыса алмағанын, енді ол маманның барын, ол осы тұрған Жәмінов екенін айтып, рений жөніндегі Бүкілодақтық ғылыми мәжіліске қатысуга аттандырады. Мәскеу қаласынан оралғаннан кейін академик Сәтбаев оған симпозиумда республика атынан жақсы да мағыналы сөйлегені үшін алғыс жариялайды. Сөйтсе, Сәтбаев ренийдің қазақстандық маманының Мәскеудегі іс-қимылын сұрастырып отырған екен. Жәмінов «Жезқазған кеніндегі рений геохимиясы» деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғап, геология ғылымының жаңа бір бетін ашады. Ол өзінің осы ғылым еңбегін ұстаз-ағасы Сәтбаевқа арнайды. «Қазақ құрастырған авторлар ұжымының мүшесі. Баянауылдағы Қаныш Сәтбаев мұражайының ашылуы кезінде Алматыдан өзінде сақталған Сәтбаевтың кен тастарын, құнды жәдігерлерін, өзі түсірген фотосуреттерді әкеліп, мұражай қорын қалыптастыруда мол үлесін қосты. Көптеген ғылыми мақалалар мен бірқатар авторы. Бірнеше ордендермен, медальдармен мапаратталған. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +'''Тілеубек Әбдікәрімұлы Жәмінов''' (''20.5. 1926, Ақмола қаласы 24.1.1985, Павлодар облысы Екібастұз қаласы'') Сәтбайдың шөбересі. Омбы облысы Азов ауданы Қызыләскер жетіжылдық мектебін бітірген. 13-14 жасында ұжымшар жұмысына араласады. Әкесі Әбдікәрім тұтқынға алынған соң бір жылдай немере қарындасы Мәриям Мағазқызымен бірге Жезқазғандағы немере ағасы Қаныш Сәтбаевты паналайды. 1946 жылы Омбы қаласындағы Бүкілодақтық есеп курсын сырттай оқып бітіріп, Омбы облысы Азов ауданы Қызыләскер ұжымшары Жаңатұрмыс ауылында қызметін атқарады. Профессор Т.Кәкішевтің айтуынша, екеуі 1946-49 жылы Ақмола қаласындағы драма театрында жұмыс істеген. Жәмінов 1957 жылы ата-бабасының туған жері Баянауылға оралады да, 1958 жылы Екібастұз қаласына көшіп келіп, ұжымында бас бухгалтер қызметін атқарады. Гитарада шебер ойнап, чечетка биін жақсы билеген. Оның ұл-қыздары: Габдылмұтталап, Ләззат, Ибрагим, Райхан, Фарид, Баянбек, Раушан. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар +'''Марат Ескендірұлы Жәркенов''' (''1939 жылы туған, Ақмола, қазіргі Астана қаласы'') техника ғылым доктары (1994), ҚР Минералдық ресурстар академиясының толық мүшесі (1996). Қазақ политех институтын (1962, қазіргі Қаныш Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ) тау-кен инженері мамандығы бойынша бітірген. Жәркенов еңбек жолын Жезқазған шахталарындағы қызметтердің көптеген сағыларынан өтіп, ашық кен қазбалау кенішінің жұмыстарына да қатысты. Жезқазған ғылыми-жобалау институтының бас инженері, директоры (1982-89), Жезқазған кен-металлур��ия комбинатының бас инженері (1989-94), ҚР Экономика министрінде Өндірістік саясат басқармасының бастығы (1995-96) болып істеді. Бұл жұмыстарда академик Сәтбаевтың көздеген ой-жобаларын, дәрістері мен ғылыми еңбектерін зерттеп, жобалау және ғылыми жұмыстарына арқау етті; нәтижесінде Жәркенов өндіріс жұмыстарына нақтылы қатысы бар көптеген ұсыныстар енгізді. Жәркеновтың ғылыми еңбектері негізінен жаңа технология, мен техниканы Жезқазған кен өндірісіне енгізу жолдарына бағытталды. Кен өндірісінің айтулы мемлекет қайраткері, профессор Жәркенов ұлы ұстазы Сәтбаевтың жолын ұстанған жас ұрпақтың үлгілі өкілдерінің бірі. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Жезді тау-кен және балқыту ісі тарихы мұражайы''' тарихи-мәдени мекеме. Мұражай 1988 жылы құрылды. 1994 жылы ресми түрде ашылған, оның ашылуына ғылым доктары М.Қ.Сәтбаева, көрнекті ақын, қоғам қайраткері К.Салықов бастаған бір топ ғалымдар қатысты. Мұражайда ежелгі дәуір, орта ғасырлардан бастап қазіргі дәуірлерге дейінгі кезеңдердегі тау-кен және металлургия өндірісінің пайда болу, қалыптасу, даму мәселелерін, жер қойнауының қазба байлықтарын игеру, өңдеу ісін қамтитын экспонаттар мен құжаттар жинақталған. Қаныш Сәтбаев, Ә.Х.Марғұлан, зерттеулеріне сүйене отырып жинақталған мұралар мұражайдың төрінен орын алған. Мұражай негізінен экспозициялық залдан және ашық аспан астындағы экспозициялық алаңдардан тұрады. Арнайы алаңдарда қомақты, ірі экспонаттар: тау-кен, металлургия өндірістерінің техникалары мен механизмдері, кен тасымалдау құралдары, үлкен мөлшердегі кен жыныстарының үлгілері 12 мыңнан астам бағалы жәдігері бар мұражайдың ерекше назар аударатын байлығы ашық аланда орналастырылған ең ежелгі мыс балқыту пештерінің жұмыс істейтін үлгілері. Бұл «шағын зауыттарда» бұдан 4-5 мың жыл бұрынғы технологиясын, көрік-пеште қайнаған балқымадан өнім даярлау жолын көзбен көруге болады. Мұражай ғалымдардың пікірі бойынша жоспары тұрғысынан алғанда Қазақстан көлемінде ғана емес Орталық Азия тұңғыш мұражай болып табылады. 1994 жылы қарашада мұражайда ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев болып, оған ерекше баға берді. Мұражайдың ғылыми кітапхана қорында мыңнан астам құнды кітаптар мен әдебиеттер жинақталған. Қазақстан Ғылым Академиясының іргетасын қалап, оны ұйымдастырып, тұңғыш президенті болған Сәтбаетың Қазақ өндірісінің қарашаңырағы атанған Қарсақбайда 12 жыл тұрған үйі 1969 жылы мұражайға айналдырылды. Мұражай-үйде ғалымның жеке басына қатысты заттар, киім- кешек, тұтынған бұйымдары, қызмет, геологиялық барлау жұмыстарында пайдаланған тұпнұсқа ретінде бағаланатын құнды құжаттар жинақталған. Тау-кен және балқыту ісі тарихының мұражайы Қарсақбайдағы академик Сәтбаевтың мұражай-үйімен қоса біртұтас мәдени-тарихи кешенді құрайды. Оның құрамына кіретін қысқы парк, Жезді өзенінің су бөгетін��ң бір бөлігі тарихи құндылығы ерекше орындар. Бұл тарихи, кешен ғасырдан астам аумақты қамтиды. Жабық экспозициялық залдар 815 м2, ашық аспан астындағы аландар 875 м2 аумақты алып жатыр. Мұражайдың аса бағалы әрі сирек экспонаттар коры жергілікті халықтың, өндіріс басшылары мен тарихқа жанашыр азаматтардың көмегімен ешқандай қаржысыз жиналған. Жезді тау-кен және балқыту ісу тарихы музейі мен Қарсақпай кентіндегі Қ.И.Сәтпаев атындағы мемориалдық Музей-Үйі мәдени-тарихи комплексті құрайды. Тау-кен және балқыту ісі тарихы музейінің ашық аспан астындағы экспозициялары: тау-кен және ауыл шаруашылық техникасы, Жезқазған өңірінің минералдар үлгісі және жұмыс істейтін көне металлургия пештерінің макеттері орналасқан. == Музей құрылымы == Музей бөлімнен тұрады тау-кен және балқыту ісі тарихы бөлімі, тарих және экскурсиялық бөлім, мұрағат, шеберхана, кітапхана қорынан тұрады. Қ.И.Сәтпаев атындағы мемориалдық Музей-Үйіндегі бөлім академиктің өмірі мен қызметін және Қазақстанның түсті тұңғышы Қарсақпайдың тарихын зерттеуге бағытталған. ==Музей жетістіктері== 1994 ж. қарашада музейге Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев келіп, музей ұйымына жоғарғы баға берді. Бабаларымыздің әдісі бойынша ежелгі мыс құймасынан жасалған балқыту пештің макетінде жәдігер құйды. ОҚАЭ құрамындағы Ә.Х. Марғұлан атындағы институтымен бірге археология саласы бойынша Қарағанды облысы Ұлытау ауданының Талдысай қола дәуірінің металлургиялық қонысында ғылыми-зерттеу жұмысын жалғастыруда. 2000 жылы Астана қаласындағы Президенттік Орталықта, Түркістан қаласындағы Қожа АхметЯссауи кесенесінде музей көрмесінің презентациясы өтті. Қазақстандағы Британ кеңесінің ұйымдастыруымен Лондондағы халықаралық көрмесінде музей экспозициялары көрсетілді. (2005 ж) Перспективалар: Тарихи жерлерге бағытта ұйымдастырылған туристік маршруттар Жезді- Қарсақпай кентіндегі Қ.И.Сәтпаев атындағы мемориалдық мыс зауыты. Жеді Қарсақпай Бұланты өзеніндегі Байқоңыр петроглифтері. Жезді Ұлытау музей-қорығы Талдысай металлургиялық қонысы, ортағасырлық Бесқамыр қалашығы. «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберіндегі қола дәуірінің Талдысай қонысының музеефикациясы. Ежелгі тау-кен және балқыту ісі мен ортағасыр 1917 ж. дейінгі тау-кен өндірісі. Өлкенің ғалымдар мен саяхатшылардың зерттеуі. Тау-кен және металлургиялық дамуы. Өңірдегі Флора мен фауна. «Космос». Музейдің ашық аспан астында орналасқан құрылымдық экспозициялары- тау кен техникалары (1909ж. динамомашина, Британ аралынан әкелінген электр станцияларынын бөлшектері, XX-ғ.АҚШ-та өндірілген станок, вагон тіркескен паровоз бен XX-ғ 20-жж. Германияда жасалған жабық вагондар). Жезқазған, Қаражал, Жезді, Ақтаста өндірілген минералдар үлгілері. Ежелгі балқыту пештерінің макеттері (Атасу, б.эд Милықұдық І,ІІ қоныстары), ұстахана, ғарыш кемесінің бөлшектері. ==Тақырыптық көрмелер== Презентациялық блок. «Қарсақпай зауытының шежіресі» Қарсақпай зауытының 80-жылдығына арналған Жезқазаған өңірінің минералдар коллекция көрмесі «Ежелгі және қазіргі заман зергерлік бұйымдары» «Ақ боз үй» «Музей ғылыми орталық» «Ғасырлар үні» Болашақтағы көрмелер «Талдысайдың археологиялық табыстары» «Байқоңыр петроглифтері» «Тастағы жазулар мен рулық таңбалар» Мейіз Сәтпаеваның «Әкесінің қадірлі қызы» блок== Қ.Сәтпаев кітаптарының көрмесі «Арқада туған алып өндіріс» Қарсақпай зауытының 80-жылдығына арналған «Ғасырлар үні» «Ежелгі металлургия орталығындағы тарихи-мәдени комплекс» «Барманбай зергердің коллекциялары» «Дулығалы мешіт өлкедегі ұлт-азаттық қозғалыстың рухани орталығы» ==Раритеттер мен мұражай жинақтары== ҚР Президенті Н,Назарбаевтың ежелгі металлургтер технологиясы бойынша құйылған мыс құймасы. Орталық Қазақстан минералдарының коллекциясы Барменбай зергердің жасаған ұлттық аспаптары коллекциясы Ежелгі мыс балқыту пештерінің макеттері. Милықұдық, Атасу (б.э.д І,ІІ м.ж) Тау-кен техникасының коллекциялары мен бөлшектері, Байқоңыр кеншілерінің ағылшын кезеңіне жататын құралдары. Қарағанды облысының тау-кен кәсіпорындары өнімдерінің үлгілері. ТМД-ның түсті металлургия тұңғышы Қарсақпай металлургиялық зауытының мыс құймаларының үлгілері. коллекциялар=== Қ.И.Сәтпаевтың жеке комплексі. Қарсақпай мыс зауытының директоры, ҚР құрметті қызметкері К.Мәтеновтың жеке комплексі. Тау-кен және балқыту ісі музейінің негізін салушы, ҰОС ардагері, ЖезУ-нің профессоры, Түркістан, Жезқазған, Ұлытау қаласының Құрметті азаматы, ҚР «Мәдениет қайраткері» М.Төрегелдиннің жеке комплексі. Жезді ауданының танымал тұлғаларының жеке комплекстері. Музей педагогикасы және маркетинг == Дереккөздер == Санат:Ғылым Санат:Қаныш Сәтбаев Санат:Қарағанды облысы мұражайлары +'''Тұңғиық''' () өзі аттас тұқымдасқа (Тұңғиықтар тұқымдасы) жататын су өсімдіктері. Қазақстанда түрі бар. Ақ Тұңғиық (Nymphaea alba) Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. == Кейбір түрлері == Nymphaea alba Nymphaea amazonum Nymphaea ampla Nymphaea blanda Nymphaea caerulea Nymphaea calliantha Nymphaea candida Nymphaea capensis Nymphaea citrina Nymphaea colorata Nymphaea elegans Nymphaea fennica Nymphaea flavovirens Nymphaea gardneriana Nymphaea gigantea Nymphaea heudelotii Nymphaea jamesoniana Nymphaea lotus Nymphaea macrosperma Nymphaea mexicana Nymphaea micrantha Nymphaea odorata Nymphaea pubescens Nymphaea rubra Nymphaea rudgeana Nymphaea stellata Nymphaea stuhlmannii Nymphaea sulfurea Nymphaea tetragona ==Дереккөздер== Санат:Су өсімдіктері Қызыл кітабына енген өсімдіктер +'''Жезқазған''' Қаныш Сәтбаевтың 1935 жылы 4-қазанда «Социалистік Қазақстан» (казіргі «Егемен Қазақстан») газетінде жарияланған мақаласы. Мақалада сол кезеңдегі Кеңестер Одағындағы мыс кені мол шоғырланған, кенді аудандардың мыс қоры жағынан алдыңғы орынды иеленіп отырғаны Жезқазған өңірі, 1935 жылы қаңтарға дейінгі есеп бойынша Қоңыратта 2140 мың тонна мыс, Дектяркада 1510 мың тонна мыс қоры болса, Жезқазған өңірінде сол есеп бойынша 3230 мың тонна мыс бар, оның ішінде барланып зерттелгені 1330 мың тонна мыс, оның үстіне Жезқазған рудасы таза руданың қатарына қосылатындығы, Жезқазған рудасында алтын, күміс, қорғасын, мырыш өте сирек кездесетіні, висмут, күшәла, тағы басқалары мысқа зиянды қосымшалар жоқтың қасы екендігі айтылады. Осыған орай ғалым ''«... Жезқазған рудасын оншама кеп шығын шығармай және оңай айырып, нағыз жақсы қара мыс алуға»'', осыған қоса Жезқазған кенінің табиғи ерекшеліктерін сипаттап, мысты шахтының өзінен де, ашық жұмыс әдісімен де шығаруға болатынын жазады. Ғалым Сәтбаев Жезқазғанның негізгі өндірісіне қажетті шикі металл, отын, құрылыс материалдары өз жерінен алынатынын ескере отырып, Жезқазғанда жеті жылдан бері Қарсақбай комбинатының жұмыс істеп тұрғанын, оның жұмысшылары да жеткілікті түрде жасақталғанын әрі комбинатта тәрбиеленген қазақ жұмысшыларының бой көрсетіп келе жатқанын, өндіріске керекті су және ауыз су мәселесінің де оңды шешім табатынын айтқан. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары Санат:Геология +'''Жезқазған''' 2004 жылы Алматы қаласындағы «Үш қиян» баспасынан қазақ және орыс тілдерінде жарық көрген альбом-кітап; көлемі 208 бет. Құрастырған С.Қожамсейітов. Жезқазған қаласының 50 жылдық мерейтойына арналған. «Жезқазған жарты ғасырда», «Мысты өңір», «Бүгінгі Жезқазган», «Дәстүрлер», «Жезқазғанды қоршаған әлем», «Маңызды оқиғалар шежіресі» атты бөлімдерден тұрады. Альбом-кітапта мыс кен орнын геологиялық зерттеу, Қарсақбай мыс зауыты, Жезқазған кеніші, Байқоңыр көмір ошағы өндіріс орындарының тарихы көрсетілген. Үлкен Жезқазғанның бүгінгі бейнесі, рухани дүниесі, адамдары туралы деректер мен суреттер бар. Арнаулы бөлімде мыс қаласының келбеті, дәстүрлері, оның айналасында орналасқан археологиялық тарихи, мәдени, табиғат ескерткіштері берілген. Академик Қаныш Сәтбаевтың Жезқазған қаласының қалыптасуынан бастап, дамуына баса назар аударып, зор көмек көрсеткені, оның қамқорлығы арқасында темір жолы мен электр желілерінің келуі, Кеңгір суқоймасы мен алып шахталардың, байыту фабрикаларының, мыс қорыту зауытының салынуы, Үлкен Жезқазғанның одан әрі дамуы, Қаныш Сәтбаев атындағы Жезқазған кен-металлургия комбинаты, Сәтбаев қаласы туралы мәліметтер баяндалған. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев Санат:Жезқазған +'''Жезқазған ауданыңдағы біздің заманымызға дейінгі ескерткіштер''' Қаныш Сәтбаевтың ғылым мақаласы. Алғаш рет «Народное хозяйство Казахстана» журналының 1941 жылғы 1-санында жарияланып, ғалымның «Ғылым мен мәдениет туралы таңдамалы мақалалары» («Наука», А., 1989) кітабына енген. Мақалада ғалым Жезқазған ауданының кең-байтақ аумағында көптеген көне ескерткіштердің бар екенін айта келіп, геологиялық тұрғыдағы олардың ерекшеліктерін жан-жақты сипаттайды. Мысалы, Бұланты өзенінің оң жағалауындағы тік жартастардың бетінде әр а��уан аңдар мен аңшылық өмірдің суреттері бейнеленген. Олар- дың ішінде біздің заманымыздан мыңдаған жылдар бурын тіршілік еткен буғы, аю, тағы басқалары аңдардың бейнелерін кездестіруге болады. Мұндай суреттер Көксай және Тамды өзендерінің қосылған тусында, Ұлытаудан батысқа қарай 35 км жердегі Жетіқыз өзенінің төменгі жағалауында да ұшырасады. Едіге тауының 8-10 км жерде орналасқан әйел адамның мүсіндік бейнесі де назар аудартады. Жезқазған ауданында мұндай тас ескерткіштермен қатар адамзат дамуының мыс-қола дәуіріндегі мысты кендерді өндіру мен қорытуға байланысты ескерткіштер де аз емес. Оларды зерттеу нәтижелері Жезқазған өңірінде ерте дәуірде кемінде млн. тонна бай мыс кені өндірілгенін көрсетеді. Кен өндіруде балға, балта тәрізді әр алуан тас құралдар пайдаланылған. Отын ретінде баялыш, тал, тағы басқалары ағаш түрлері қолданылған. В.Б.Шевченконың пікірінше, ежелгі металлургтер бұл жерлерде мыс кентастарын қорытудың өзіндік тәсілдерін білген. Осы фактілердің барлығы Жезқазған ауданы біздің заманымызға дейінгі уақытта мыс кентастарын жоғары деңгейде қорытқан өзіндік индустриялды мәдениет кезеңін бастан кешірген деп айтуға негіз береді. Осыларды айта келіп Сәтбаев, бұл мақаласы арқылы Жезқазғанның көне ескерткіштеріне толық сипаттама беруді мақсат етпейтінін, тек археологтар мен зерттеушілерге бұл ауданның өзіндік ерекшеліктерін көрсету үшін жазылғандығын ескертеді. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары Санат:Геология +'''Жезқазған ауданындағы мыс кендері''' Қаныш Сәтбаевтың 1927 жылы 4-тамызда «Еңбекші қазақ» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінде жарияланған мақаласы. Ғалым мақаласын қай елдің болмасын, оның өмір негізі «ауыл шаруашылығына», ал оның негізі өндіріс кәсіптеріне байланысты болатынына ой жүгірте отырып, өндіріс кәсіптерінің өркендеуі түрлі шарттарға байланысты дейді. Осы шарттардың ең негізгісі сол өндіріске қажетті шикізаттардың шамасы және оларды іске асыру жолдарының барлығы да жеңіл, пайдалы болуы десе, сол шикізаттардың ең толығы Қазақстанның жер астындағы кендері екеніне көңіл аудартады. Геолог-ғалым ''«Қазақстан жерінен адам баласының керегіне жарататын кендердің бәрі де»'' табылатынын үлкен сеніммен айтады. Дегенмен, ол Қазақстан жерінен мол табылатын кендерге көмір, мұнай, мыс, қорғасын, темір, күміс, алтын, мырыш пен түрлі тұздарды жатқызады. Қандай кен болмасын, ол әуелі өзінің пайда болатын жерінің жаратылысы мен тарихи қалыптасуына байланысты болады. Сондықтан да кен түрлерінің әрқайсысы белгілі бір аудандардан ғана табылып отырады. Оған мысал ретінде тас көмір, мыс және мұнайдың Қазақстан жерінің қай жерінен мол шоғырлануын айтады. Мысалы, мұнай Оңтүстік пен Батыс Қазақстан жерінен табылып отырғанын, ал Қазақстанның өзге «жерінен мұнай әлі табылған жоқ» дей отырып, ғалым «келешекте та��ылуы мүмкін» екенін ғылым көрегендікпен жазған. Ғалымның бұл сөзін кейінгі жылдары өмірдің өзі дәлелдеп шықты: Қазақстан жерінен қаншама мұнай көздері ашылды. Қазақстан жері кен жағынан әлі де толық зерттелмегенін айта келіп, ғалым Қазақстан кендерін орналасуына қарай аудан-ауданға жіктейді. Ол Алтайдан бастап Арал, Каспийге дейін, Орталық Қазақстан (Қарқаралы, Қарағанды) жерінен Қостанайға, Қаратаудан Тянь-Шань ауданына дейінгі неше алуан кен көздерін атай отырып, аймағына ден қояды. Ғалым-геолог ''«мұндағы кен орындарының ең маңыздысы: Жезқазған кен ошағы»'' деп ерекше атап өтеді. Бұдан кейін 19 ғасырда Жезқазған өңіріндегі кен қазу тарихына қысқаша экскурсия жасай отырып, «Жезқазған кендерін орыстардың бірінші рет ашық түрде 1837-1838 жылдардағы Кенесары жорығының кезінде көруі ықтимал» деп жазады. Сәтбаев ''«Жезқазған ауданы ерте заманда теңіз астында болған. Ол теңіздің қалың тұнбалары Жезқазғанда қазірде 15 түрлі тас қыртысын жасайды. Бұл тастардың ішінде әк, саз, тақта тас және құмтас бәрі көп. Теңіз саяздап, кейін шегіне бастаған дәуірінде Жезқазған ауданында күшті жер сілкінулер басталған. Осыдан барып жердің түрлі жарықтарынан, саңылауы мен қуыстарынан жоғарыға қарай тереңінен балқыған күйінде қызу отты тау жыныстары көтерілген, соңғы тау жыныстарының шығарған легінде мыс құймалары кеп болған. Жезқазған ауданындағы жер сілкінгенде басқалардан гөрі құмтас қыртыстары көбірек жарылып, жаншылып отырған. Сондықтан тереңнен көтерілген мыс құймалары да көбінесе осы құмтас қыртыстарына жиі еніп отырған»'' деп барынша түсінікті әрі бейнелі сөзімен өз оқушысына жеткізеді. Сәтбаевтың осы мақаласы кейін өзінің 1999 жылы Алматы қаласындағы «Ғылым» баспасынан жарық көрген «Қазақстан менің Отаным» (69-73-6.) жинақтарына енгізілген. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары Санат:Геология +'''Жезқазған ауданының минералдық байлықтарын зерттеу және игеру бойынша алдағы міндеттер''' 1940 жылы «Цветные металлы» журналының 4-санында жарияланған Қаныш Сәтбаевтың мақаласы. Мақалада Жезқазған ауданындағы геологиялық барлау жұмыстары 1926 жылдан бүгінге дейін жалғасып келе жатқаны айтылады. Осы өңірдегі мыс қоры бұрынғы ағылшын анықтауымен ондаған тонна делінсе, ол көрсеткіш бүгінгі кеңестік барлау көрсеткішінің есебімен 14 жылдың ішінде 80 есе артқаны анықталып отырғанын айта келіп геолог Сәтбаев мыс қоры жағынан Жезқазған бұл күнде дүние жүзінде төртінші орында екенін жазады; 1926-39 жылы геологиялық барлау жұмыстарына 11,7 млн. сом қаржы бөлінгені, сол қаржының осы өңірдегі әр түрлі қазба байлықтарын барлау жұмысына қаншалықты, қалай жұмсалғаны да айқын көрсетілген. Жезқазған ауданының жалпы жер көлемі 100 км²-тан астам; оның жер қойнауында мыстан басқа темір, марганец, көмір, қорғасын, қалайы, молибден, фосфор, тағы басқалары кен орындары молынан кезігеді. Сәтбаев осы пайдалы қазба байлықтарын халық игілігіне жарату үшін алдағы уақытта кен барлаушыларының алдында қандай міндеттер тұрғанын айқындап берген. 1940 жылы және одан кейінгі таяу жылдарда Жезқазған ауданының минералдық байлықтарын жоспарлы түрде зерттеу және игеріп пайдалану жөніндегі атқарылар ауқымды жұмыстарды (Кеңгір өзеніне бөгет салу, Байқоңыр-Қияқты тар-табанды темір жолы, Қарсақбай комбинатын қалпына келтіру, тағы басқалары құрылыс жұмыстарын аяқтау сияқты) санамалай отырып, оған Жезқазған геологиялық барлау кеңсесімен қатар Қазақ геологиялық басқармасы, КСРО Ғылым Академиясының Қазақ бөлімшесі, тағы басқалары ұйымдары тартылуы әрі жыл сайын осы жұмыстарға кемінде млн. сом қаржы бөлінуі қажет екенін де атап өтеді. Осы секілді кезек күттірмес, аса ауқымды жұмыстар іске асқанда ғана қазба байлықтарына бай өлкенің дамуына жағдай туады деп өз ойын түйіндейді мақала авторы. Бұл мақала ғалымның 1998 жылы Алматы қаласындағы «Тылым» баспасынан жарық көрген 8-томдық еңбектері жинағының -томына (110-115-6.) енгізілген. == Дереккөздер == Санат:Геология Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары +'''Жезқазған ауданының минералды ресурстары''' Қаныш Сәтбаевтың мақаласы. Жезқазған аймағын барлаудың 1932 жылға дейінгі қорытындысы туралы Сәтбаевтың «Жезқазған мыс кенді аймағы және оның минералды ресурстары» атты монография еңбегі 1932 жылы Мәскеу қаласында «Цветметиздат» баспасында жеке кітап болып шықты. Осы еңбегінің қысқартылып алынған түрі 1932 жылы Мәскеу қаласында шығатын «Цветные металлы» журналының 9-санында (99-108-6.), сол жылы «Народное хозяйство Казахстана» журналының 6-7-сандарында (41-47-6) басылды. Мақала Жезқазған жеріндегі минералдар коры жайлы жазылған. Сонымен қатар Жезқазған ауданындағы пайдалы қазбалары бар жерлер көрсетілген карта берілген. Сәтбаев осы еңбегінде 1929 жылға дейін бұл аудан тек қана өндірістік қатынаста мысты аумақ ретінде қаралып келгенін, геологиялық барлау нәтижесінде шикізат қорлары және мыстан басқа пайдалы казбалар түрі бары анықталып, өзіндік ірі өндіріс ортасын құруды қамтамасыз етіп отырғанын айтады. Жезқазған ауданындағы минералдық қорларды (мыс, темір,марганец, күкірт, саз, көмір, алтын, қорғасын, әктас және магнезиттер, барит және жабынды қабаттар) атай отырып, әрбір минералдық қор түрлеріне жеке-жеке талдау берген. Ең ерекше орын алатыны Мергелей аумағы, Қаракеңгір өзенінің бойы өндіретін ірі шикізат базасы болып табылады. Автор мақаласының соңында млн. тонна деп қарастырылған Жезқазған маңындағы қор кеніштің толық мүмкіндігін аша алмайды және мыс кенінен басқа Жезқазған алабы сан алуан минералды кендерге бай деген қорытынды жасайды. Мақаланың соңында журнал редакциясының атынан жазған Б.Некрасовтың пікірі берілген. Бұл мақала Алматы қаласындағы «Ғылым» баспасынан 1998 жылы жарық көрген ғалымның 8-томдық еңбектер�� жинағының 1-томына (44-55-6.) енгізілген. == Дереккөздер == Санат:Геология Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары +'''Жезқазған байлықтарын меңгеру міндеттері''' Қаныш Сәтбаевтың 1940 жылы 6-наурызда «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінде жарияланған мақаласы. Жезқазған өңірінде кен барлау жұмысы 1926 жылы басталды. Мақалада содан бері өткен 14 жылдың ішінде Қазақстанның «''...кен барлаушылары Жезқазғанның байлықтарын, ағылшын 11 жылдың ішінде тапқан»'' қорларымен салыстыра қарағанда 80 есе артқаны айтылады. Жезқазған мыс кентастары өзінің қоры жағынан Оңтүстік Американың Чуквикамат кенінен кейінгі 2-орынды иеленді. Мақала авторы Жезқазғандағы кен барлау жұмысы, әсіресе оның минералдық байлықтарын кешенді түрде пайдалану мақсатымен жүргізілуіне баса назар аудартады әрі осы 14 жылдың ішінде Оралда ашылған мыс кентасы қорының бір тоннасына 40 сом жұмсалса, Жезқазғанда ашылған мыс кентасы қорының әрбір тоннасына одан әлденеше есе кем қаржы жұмсалып отырғанын, яғни шығыны аз, пайдасы мол Жезқазған мыс кентасы қорының артықшылығына тоқталып өтеді. Жезқазғандағы кен барлау кеңсесі мыс кенін ғана барлаумен шектеліп қалмай, осымен қатар өзге кендерді де іздестіру жұмысын жүргізіп отырған. Соның нәтижесінде Жезқазған маңынан 100 млн. тоннадан артық темір кентасының қоры табылғанын жазады. Олар Састөбе, Қарсақбай, Балбырауында шоғырланса, ал Найзатаста 1,5 млн. тоннадан астам темір-марганец кентасы табылған. Ғалым ''«Бұл кендер Қазақстанда қара металлургия өндіріс кәсібін жасау үшін база болып саналады»'' деп жазады. Бұдан әрі Жезқазған ауданындағы табылған өзге кендерге қарағанда осы жердің мыс, марганец, темір, темір кендері тыңғылықты ден қоя отырып, олардың геологиялық құрылыстарын анықтау жұмысын тоқтатпау керек екенін ескертеді. ''Кен барлау жұмыстарына қажетті мөлшерде қаржы бөлінуі керек, сонда ғана аудан байлықтары негізінен анықталып, оның қазіргі қоры екі еседей артатыны жөнінде өз ойын білдіреді. Жезқазған комбинатын салуға байланысты қандай жұмыстар алдымен істелуге тиіс екенін ашып айтады: Қаракеңгір өзенінен бөгет салу керек, бұл комбинатты сумен қамтамасыз ететін болады,'' дейді ғалым. ''«Жезқазған комбинатын салуға керекті және басқа кәсіпорындарын салуға керекті құрылыс материалдың барлығы жергілікті жерден табылады. Комбинатты салуға керекті құрылыс материалдары қазірдің өзінде-ақ зерттеліп болды. Ауданда цемент өндірісін ұйымдастыруға керекті шикізат та бар. Осылардың негізінде биылдан бастап, Кеңгір өзенінің бойында жылына 100 мың тонна цемент өндіретін завод салуға кірісу керек. Жоғарыда осы айтылғанның бәрі де Жезқазғанның тез карқынмен дамуына мүмкіншілігі мол екендігін көрсетеді. Комбинатты салу жөнінде едәуір жұмыс істелумен қатар алда істелетін іс әлі көп»'' деп аяқтайды өз ойын. Ғалымның осы мақаласы 1999 жылы Ал��аты қаласындағы «Ғылым» баспасынан жарық көрген «Қазақстан менің Отаным» (50-54- бет) және томдық еңбектері жинағының 7-томына (А., 2000; 96-99-бет) енді. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары Санат:Геология +'''Жезқазған барлаушылары''' Қаныш Сәтбаевтың мақаласы. 1941 жылы 23-сәуірде «Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетінде жарияланған. Мақалада Жезқазған геологиялық барлау жайында жазылған. Өндірістік жоспарлы бағдарламасына қарай геологиялық барлау жұмысының жылдан-жылға артығымен орындалуы, оның ішінде 1940 жылдың бұрғылау жоспары барлық жағынан 112,5% -ке, жоспарланған жұмыстың жылдық орта бағасы белгіленген жоспардан 14,7%-ке арзандатылғаны айтылады. Жұмысшылардың бір орында ұзақ жылдар тұрақтап істеуінің пайдалы екендігі, одан еңбек өнімділігі арта қалуынына көңіл аудара отырып, 1940 жылдың жоспарын Қазақ республикасының 20 жылдығы мерекесіне дейін, сондай-ақ бүкіл барлау жұмысының жылдық жоспарының да артығымен орындалғанын атап өтеді. Барлаушылар ұжымының жұмыста табысқа жетуінің бір кепілі маман жұмысшылары үйреншікті ескі әдіспен шектелмей, бұрғылау жұмыстарында жаңа технологиясын жақсартып әрі жаңашыл әдістерді қолдануы арқасында жеткеніне назар аударады. Мысалы, кенді ірі бытырамен бұрғылау әдісін қолданғанда аға шебер Е.Бекенесов пен бұрғылау партиясының бастығы, техника жетекшісі А.Д.Никитиннің жүргізген тәжірибе жұмыстары 1937 жылдың алғашқы тоқсанында-ақ табысқа жеткізіп, яғни бұрынғыдан 25%-ке артқан; сондықтан да ''«Бұл әдіс Жезқазғандағы барлық бұрғылау станоктарында қолданылатын болды»'' дейді мақала авторы. Жезқазған кеңсесінің жұмысындағы тағы бір өзгешілік «''жер астындағы кендердің барлығы комплексті әдіспен зерттеледі. Дүниежүзілік маңызы бар мыс рудаларының запастарымен қатар, Жезқазған барлаушыларының күшімен темір, марганец рудаларының, көмірдің, құрылыс материалдарының ірі»'' қорлары табылғаны, соған Қарсақбай темір кені мен Қияқты көмірі секілді келешегі зор кен орындары да кіретіндігі айтылады. ХКК мен Түсті металдар кәсіподағы ОК-нің ауыспалы Қызыл Туы Жезқазған геологиялық барлау кеңсесіне екі жыл ұдайы (1940, 1941) табыс етілгені Жезқазған геологтарының елеулі еңбегінің нәтижесі екендігі де зор мақтаныш сезіммен баяндалған. Сәтбаевтың қазақ тілінде жазған осы мақаласы кейін «Қазақстан менің Отаным» (1999, 59-61-бет) және томдық еңбектері жинағының 7-томында (2000, 113-15-бет) жарық көрді. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары +'''Жезқазған геологиялық барлау экспедициясы''' Қаныш Сәтбаевтың басшылығымен ұйымдасқан Қазақстандағы алғашқы (1929) кен барлау бірі. Қарсақбай мыс балқыту комбинатының геологиялық бөлімі негізінде арнайы Геологиялық кеңсе құрылып, кейін ол Жезқазған кен барлау экспедиясиясы болып өзгерді. Қарағанды облысының 100 мың шаршы км жерді барлайтын ұжымды кезінде 15 жыл бой�� Сәтбаев басқарды. Бұл экспедиясиясы көп жылдық тарихи өмірінде Орталық Қазақстандағы мыс, қорғасын, мырыш, марганец, көк асбест пен судың, тағы басқалары қазбалы байлықтың бай қорларын ашуда әрі өз уақытында сусыз шөлейт ауданды республиканың гүлденген бөлігіне айналдыруға үлкен үлес қосты. Жезқазған геологиялық барлау экспедициясының іздеу, барлау жұмыстары Жезқазған мен Сәтбаев қаласын, оның маңайындағы ауыл шаруашылық ұжымдары тұрғындарын негізгі азық-түлік пен ішуге жарамды сумен қамтамасыз ету жолында мол жұмыстар жүргізді. Экспедиясиясы ғылым мен нақтылы істің ұштасқан ортасына айналды; кезінде оның игілікті жұмысының алға басып дамуына Қазақстан ғылым академиясының президенті Сәтбаев, кейін Ш.Есенов басқарған тағы басқалары ғалымдар мен мемлекеттік қайраткерлер тобы зор еңбек етіп шықты. Сәтбаевтың ойлап тапқан іздеу әдістерімен (құрылымдық, геохимиялық пен литологиялық, тағы басқалары) бірге геологиялық тармақтардың саласында күрделі жұмыс жүргізілді және кеннің көлемі мен тұрпатының орналасуына, тағы басқалары жағдайларға орай барлау жұмысын жүргізуде «Сәтбаевтың тәсіл» деп аталатын ромбалық тор қолданылды. Соның нәтижесінде экспедиясиясы Жезқазған тау-кен комбинатына қажетті қазба кендер қорын тапты. Бұрын болашағы жоқ деп саналған кен орындарын Сәтбаев өз қолына алысымен 1927 жылы 758 м3 жерді бұрғылап, жаңа кен өзегін тапты. Осыдан кейін Жезқазған кен орындарын түбегейлі әрі мұқият зерттеу жұмысының жобасы жасалды. Жезқазған геологиялық барлау экспедициясының жобасы қазіргі уақытқа дейін ауданының геологиялық ерекшеліктерін зерттеу жұмысының бағдарламасына айналып, бұрынғы мал өсірумен ғана шектелген сусыз даланы гүлденген кен аймағына айналдыруда үлкен рөл атқарды. Экспедицияның өсу жолы негізінен кезеңге бөлінеді: Алғашқысы 20 ғасырдың 50-жылдарының аяғы. Осы кезде бұрғылау жұмысы 115 мың м3 жерге жетті; тек мыс іздеумен 70 бұрғылау бригадасы (Жезқазған және Жыланды тобы) шұғылданды. Осы кезеңде кен барлаушылары мысты, оны қорытуға керекті флюсты, марганецті, қажетті суды, тағы басқалары пайдалы қазбаларды тапты. Жезқазған геологиялық барлау экспедициясы ұжымы Қазан Революциясы орденімен марапатталды. 1967-83 жылы өткен экспедицияның 2-кезеңінде кен табу жұмыстары едәуір төмендегенімен, жаңа техниканы пайдалану жағынан елеулі табысқа жетті. Осы кезеңде атқарылған жұмыстың 90%-ы жаңа техниканың күшімен жүргізілді; жерді су күшімен бұрғылаудан бұрынғы КСРО бойынша 1-орынға шығып, еңбек өнімділігі 1,6 есеге артты. Бұл кезеңде істелген жұмыс қорытындысы бойынша Жезқазған геологиялық барлау экспедициясы КСРО Министрлер Кеңесі мен Бүкілодақтық Кәсіподағы Орталық Кеңесінің Қызыл Туы мен тағы басқалары ірі жүлделерге ие болды. 3-кезеңі 1980-90 жылдарды қамтиды. Экспедицияның бас инженері М.Омаров 15 бұрғылау бригадасын Жаман��йбатқа, ал Н.Ф.Бочков басқаратын бригада Ащылыға жеткізілді. 15 бұрғылау бригадасының 1-скважинасы 600 тереңдікте бай мыс кенінің бар екенін көрсетіп, Сәтбаевтың көрегендігін дәлелдеп шықты. Жаман Айбатты бұрғылау жұмысы бұдан былай үдей түсіп, қазір ол үлкен кен орны екені айқындалды.Бұл уақытта жаңа техниканы пайдалану ісі өз жалғасын тапты. ССК-59-ды пайдалану әдісімен бұрғылауда Жаман Айбат кен орнында Т. Бейсенбаевтың бұрғылау бригадасы (орташа категориясы 8,3, ал орташа тереңдігі 655) 1757 м3 жерді бір айда бұрғылап, бүкілодақтық рекорд жасаса, бұл әдістің келешегі мол екенін С.В. Аргатюктің (1720 м3), А. Контановтың (1550 м3) және АА. Яншиннің (1545 м3) бригадалары дәлелдей түсті. Осындай табыстардың нәтижесінде бұрынғы 70-75 бұрғылау бригадасы атқаратын жұмысты 23-25 бригада атқаратын болды. Жаман Айбат Жезқазғаннан оңтүстікке қарай 170 км жерде жатыр; ол болашақта Сәтбаев ашып кеткен 2-Жезқазған болмақ. Қазір Жезқазған геологиялық барлау экспедициясы «Қазақмыс» корпорациясының құрамында өз жұмысын жалғастырып келеді. == Дереккөздер == Санат:Геология +('''Ибраһим пайғамбар мешіті''' (, '''', ''Ме‘ара́т ха-махпела́'''' '', trans. "екі мазар үңгірі") Махпел үңгірі монотеистік наным бойынша Адам ата мен Хауа анамыздың жерленген орындары, онымен қоса Ибраһим пайғамбар, Сара, Ысқақ пайғамбар, Ревекка, Жақып пайғамбар және Лия.). ===Үңгірлер=== Үңгірге кіре беріс. ==Аңыздар== Ибраһим пайғамбар мазары ==Тағы қараңыз== *Burial places of founders of world religions *Tomb of the Matriarchs *List of National Heritage Sites of Israel *Cave of the Patriarchs massacre ==Циталар== ==Сыртқы сілттемелер== Official Website (Israeli) The Cave of Machpelah Tomb of the Patriarch Jewish Virtual Library Tombs of the Patriarchs Article and Photos Sacred Destinations Demands for Equal Rights for the Jewish People at Ma'arat HaMachpela Hebron.org.il Aerial Photograph Google Maps Bible Land Library Photos and Diagram of Underground at Caves of Machpela Санат:Израиль мешіттері Санат:Зиярат Санат:Мешіттер +'''Тұрақты ток''' ток күшінің шамасы мен бағыты уақытқа байланысты өзгермейтін электр тогы. Тұрақты ток тұрақты кернеудің әсерімен тек тұйықталған тізбекте ғана пайда болады. Тармақталмаған тұйық тізбектің кез келген қимасында тұрақты ток күшінің мәні өзгермейді. Тұрақты токтың негізгі заңдарына ток күші мен кернеудің байланысын сипаттайтын Ом заңы, өткізгішпен ток жүрген кезде бөлініп шығатын жылуды анықтайтын Джоуль-Ленц заңы және тармақталған тізбек үшін жазылатын Киргхоф ережелері жатады. Тұрақты ток көздеріне электр машиналарының генераторы, гальвани элементтері, батареяларға топтастырылған фотоэлементтер, күн көзінің батареялары, алдын ала зарядталған аккумуляторлар және пайдалы әсер коэффициенті жоғары магниттік гидродинамика генераторлары жатады. Тұрақты токты жартылай өткізгіштердің және басқа түзеткіштердің көмегімен, айнымалы токты түзету арқылы өндіруге болады. ==Сілтемелер== «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия Бас редактор Ә. Нысанбаев Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том Сана��:Электрлік +Сахих әл-Бұхари '''әл-Жамиъ әл-Муснад әс-Сахих''' (, '''Сахих әл-Бұхари''' деген атаумен белгілі ), имам Мұхаммад әл-Бұхаридің сахих хадистер жинағы, Алты кітаб хадис жинақтары кітабтарының бірі. Бұл Пайғамбар салттары, немесе ''хадистер'', ауызша сол замандағы адамдарға берілгеннен кейін парсы мұсылман ғалымы Мұхаммад ибн Исмаил әл-Бұхари жинаған еңбегі. Сүннит мұсылмандар Сахих Мүслим және әл-Муатта жинақтарымен қатар ең сенімді үш жинақтардың бірі деп есептейді. Кейбір дін мамандары бұны Құраннан кейінгі ең шүбәсіз кітап деп қарастырады. Араб тіліндегі ''сахих'' сөзі ''шүбәсіз'' немесе ''шынайы'' деген мағыналарды береді. ==Жалпылама шолу== Әл-Бұхари 16 жасынан бастап Аббас империясын кеңінен шарлап өз жинағына мағлұмат жинай бастаған. Әл-Бұхари 300,000-нан аса хадис және 2,602 салтты өзінің жинағына қосқан. Бұхари алдыңғы еңбектерді жинап зерттегенде олардың ''сахих'' пен ''хасан'' және олардың көпшілігінде ''да'иф'' хадистері барын байқаған. Бұл оның еш шүбәсіз хадистер жинау қызығушылығын оятты. Оның әрі қарайғы шешіміне оның ұстазы ибн Рахояһ атымен белгілі Ишақ ибн Ибрахим әл-Ханталиидің айтқына себеп болды. Әл-Бұхаридың айтуы бойынша ол “Біз Ишақ ибн Рахояһпен болғанда ол тек қана еш шүбәсіз жеткен хадистерін бір кітапқа жинасақ етті’ деген. ”Бұл ұсыныс менің жүрегімде қалып қалды, содан мен ''Сахих'' жинауға кірістім” дейді әл-Бұхари, “Мен Пайғамбарымызды түсімде көрдім және онда мен Оның алдында тұр екенмін. Ал қолымдағы желпуішпен мен Оны қорғап тұр екенмін. Мен түс жоритындардан сұрағанда олар маған ‘Сен Оны өтіріктерден қорғайтын боласың’ деген. Міне осы жайттар мені ''Сахихты'' шығаруға итермеледі.” Кітапта тікелей Мұхамед (САС) қалай намаз оқып, дұға етуден бастап басқа да өмірлік жағдайларда қалай әрекет ету нұсқаулары келтірілген. Бұхари еңбегін шамамен 846 жылы тәмамдады, ал өмірінің соңғы жиырма төрт жылын басқа қаларда ғалымдармен кездесумен, өзі жинаған хадистерді оқытумен болды. Ол барған әр қалада мыңдаған адамдар негізгі мешіттерінде оның ілімін тыңдауға жиналатын. ==Ерекше сипаттары== Әмин Ахсан Ислаһи, танымал мұсылман ғалымы, Сахих әл-Бұхаридың үш ерекше қаситтерін атап өткен: Іріктелген хадистерді жеткізушілер тізімінің сапасы мен ұқыптылығы. Бұхари имам өзінің сенімді хадистерді іріктегенде екі негізгі қағиданы ұстанған Біріншісі, біріншіден жеткізуші өмір сүрген кезеңінің қабылдаған адамның өмір сүру уақытысымен қиылысуы. Екіншісі, осы екі адамның өзара кездесунің дәлелі болу тиіс. Олар ашық қайдан осы мәліметтерді алғанын айтулары керек. Бұл Имам Мұслим қойған талаптардан да қатал критерийлер. Бұхари Имам тек сеніп қана қоймай, оның білуі бойынша, Ислам ілімін оқытумен ғана хадистерін қабылдаған. Осылайша, ол Муржиттертің айтқандарын қабылдамады. Тараулардың ерекше орналасу мен тәртібі. Бұл автордың терең білдімділ��гін және дінді өте жақсы түсінетіндігін көрсетеді. Бұл өз кезегінде кітапты діни тәртіптерді түсінуде өте пайдалы нұсқауға айналдырды. ==Сенімділігі== ==Хадистер саны== Ибн әл-Саләнің айтуы бойынша: "Қайталанып келетін хадистер санымен алса 7,275 ал қайталабайтын хадистер саны 4,000." == Шархтер (түсіндірмелер) == #Шарх Ибн Касир (д.ө.: 774Һ) == Аудармалары == әл-Жамиъ әс-Сахих кітабын ағылшын тіліне аударған салаф ғалымы Мұхаммад Мухсин Хан болды. ==Сілттемелер== ==Сыртқы сілттемелер== Translation from Center for Muslim-Jewish Engagement Санат:Хадис Санат:Алты кітаб +'''Андрей Михайлович Кивилев''' (20 қыркүйек, 1973 Талдықорған 12 наурыз, 2003 Франция) кәсіпқой қазақ велошабандозы. 2003 жылы наурызда Париж Ницца жарысында құлау салдарынан мерт болды. Журналистер мен жанкүйерлер Андрейді "Киви" деп атайтын. Андрей Кивилевтің өлімінен кейін ғана UCI өздері ұйымдастыратын барлық жарыстарда арнайы бас киеім (шлем) киюді міндеттей бастады. 2000 жылдан бастап француз клубы «Cofidis» сапында өнер көрсететін Киви 2001 жылы Тур де Франста сенсация жасап 4-нші орын алады. Осыдан кейін оны Еуропаның көптеген мықты клубтары Андейді өздеріне шақыра бастайды. 2012 жылы Лэнс Армстронг өнер көрсетіп жүрген жылдары допинг пайдаланғандығы дәлелденіп, осы уақытқа дейін қол жеткізген барлық атақтар мен марапаттардан айырылды. Сол себепті жарыста 4-нші орын алған Андрейге 11 жыл өткеннен кейін Тур де Франстың қола медалі бұйырды Бүгінгі күні Талдықорғандағы Володарский көшесі Андрей Кивилёв есімімен аталады. сүрмесіз сүрмесіз == Дереккөздер == Санат:Қазақстан +'''Жезқазғанға апаратын жол''' Қаныш Сәтбаевтың 1935 жылы шілдеде «Казахстанская правда» газетінде жарияланған мақаласы. Бұл мақаласында ғалым Жезқазғанға жүргізетін темір жол бұдан жеті жыл бұрын белгіленгенін жазады. 1931 жылдан Жол қатынасы халық комиссариаты тарапынан алғашқы іздестіру жұмыстары қолға алына бастаған болатын. Сол іздестіру жұмысының оң нәтижелі нұсқасы салынып жатқан Қарағанды Балқаш темір жолы магистралының Нілді (Успен кеніші) разьезімен байланысуы болып табылады. Өйткені бұл нұсқа төте болумен қатар жер жағдайы да қолайлы: бұрылысы аз, Осындай техникалық құрылыс жүргізу, жол салудағы жер қазу жұмыстары жағынан да қолайлы ең төте 414 км-лік темір жолы болмақ.Мысалы, км темір жолы салу үшін 7130 м3 топырақ қазылуы қажет және жол бойында бар болтаны 20 м-лік бес көпір ғана салынатын болады. Сондықтан да сияқты жобалардан гөрі жол салу құрылысы жағынан тиімдісі әрі экономикалық жағынан арзанға түсетіні де осы Жезқазған—Успен кеніші нұсқасының дұрыс болатынын ғалым мақаласында дәлелдеп шығады. Жезқазған өңіріндегі кен байлықтарын, әсіресе мыс қорын игеруге мүмкіндік туғызатын Успен кеніші мен Жезқазған аралығындағы темір жолы болашақта тұйық жол емес, транзиттік жүк таситын үлкен жолдың бір саласына айналатын болады; мұның өзі бұрынғы ''«Кеңестер Одағ��ның түкпіріндегі меңіреу болып жатқан, бірақ өндіріс күштері өте бай болып отырған Орталық Қазақстанды қақ жарып өтетін жол. Бұл жол осындай байтақ ауданымыздың экономика және мәдениет тіршілігін айта қалғандай көркейтетін жол болады»'' деп өз ойын түйіндейді ғалым. Мақала ғалымның 1998 жылы Алматы қаласындағы «Ғылым» баспасынан жарық көрген 8-томдық еңбектері жинағының 3-тарауына (103-106-бет) енген. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары Санат:Жезқазған +геологиялық барлау жұмыстарына тән кезеңдер''' Қаныш Сәтбаевтың мақаласы. 1955 жылы жазылғанымен алғаш рет 1998 жылы Алматы қаласындағы «Ғылым» баспасынан шыққан ғалымның 8-томдық еңбектері жинағының 1-томына (123-29-6.) енгізілген. Жезқазған тарихына қатысты Сәтбаев: «Жезқазған сонау ерте заманның өзінде-ақ тау-кен жұмыстарының алаңына айналған, қарапайым есептеу бойынша, Жезқазған қойнауларынан сол заманда кем дегенде млн. тонна мыс кені өндірілген. Б. з. б. ғасырда өмір сүрген Геродоттың жазуына қарағанда қазіргі Жезқазған өңірінде массагеттер мен сақтар мекендеген, тіпті массагеттер елі мыс пен алтынға шаш-етектен кенелгенге ұқсайды, массагеттердің қару-жарағы мыстан жасалды деген. Алайда Жезқазған атауы әдебиетте алғаш рет орыс географы Н.П.Рычковтың 1771 жылғы «Күнделік жазбаларында» ғана кездеседі. Сәтбаевтың жазуынша, 1847 жылы 10 қарашада орыс көпесі Н.А.Ушаков Жезқазған төбелерінен мыс кенін тапқаны жөнінде Алтай кен округіне мәлімдеме тапсырады. Ушаковтың мұрагерлері 1906 жылы Жезқазғанды ағылшынның «Атбасар мыс қоғамына» жалға берген. Бұл қоғам 1915 жылға дейін Жезқазғанда қызу қарқынмен геологиялық барлау жұмыстарын жүргізді; соның нәтижесінде құрамында орташа 10 пайыз мысы бар 61 мың тонна мыс қоры анықталады. 1919-25 жылы Жезқазған жабық болды, 1925 жылдың 10 маусымында Қарсақбай мыс қорыту зауытын салуды аяқтау және Жезқазған кендері базасында жұмыс істейтін «Атбасар мыс кәсіпорнын» іске қосу туралы Еңбек және қорғаныс кеңесінің қарары шықты. Осы мақсат үшін сол кезде «Атбасцветмет» тресі құрылып, 1929 жылы ол Қарсақбай комбинаты деген атауға не болды. Жезқазғандағы геологиялық барлау жұмыстары кеңес дәуірінде 1926 жылы басталды. 1926-29 жылы барлау жұмыстары маусымдық түрде бұрынғы Геолкомның (Геологиялық комитетінің кадрлары арқылы жүргізілді. Жұмыстың қарқыны ете төмен болды: 1927 жылы бір бұрғылау қондырғысы, ал 1928 жылы екі бұрғылау қондырғысы жұмыс істеді және бұрғылау жұмысы тек жаз айларында ғана жүргізілді. Төрт жыл ішінде Геолком барлауы Жезқазғанда барлығы 42 мың тонна мыс барын анықтады. 1926 жылы күзде «Атбасцветмет» тресінің бас геологы құзырымен Қарсақбайға келген Сәтбаев Жезқазғанның мол келешегін бірден аңдап, ағылшын мамандары мен Геолком геологиялық болжамының қате екенін жария етті. Осы мәлімдемесінде ол Жезқазған емес, бүкіл аумағында қазба байлықтардың алуан түрлерін кешенді түрде зерттеу мақсатында геологиялық барлауды кеңінен жүргізу үшін осы жерде тұрақты барлау қызметін ұйымдастыру қажет деп есептеді. Сәтбаев мақаласында осы жайларды кеңінен сөз ете отырып, өзін-өзі ақтамайтын «соқыр» барлау әдісінен де сақтандырады. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары Санат:Жезқазған +'''Жезқазғанды салушыларға бірлескен басшылық''' Қаныш Сәтбаевтың М.Арсеньевпен және Е.Левинмен бірлесіп жазған мақаласы. Мәскеу қаласында шығып тұрған «Индустрия» газетінің 1939 жылы 27 маусымдағы санында жарияланған. Мақала авторлары КСРО халық шаруашылығын дамытудың 3-бесжылдық жоспарына сәйкес, Жезқазған мыс қорыту комбинатының құрылысын жедел бастау міндеті алға қойылғанын айтады. Жезқазған Кеңес Одағындағы мыс кен орындары жөнінен бірінші орында және ауқымдылығы бойынша да әлемде төртінші орын алады. Мұндағы байлықтың жалпы құндылығы бірнеше млрд. сом ақшамен бағаланады. Жезқазған мысы Одақтағы ең арзаны. Жезқазғандағы мыс қорыту комбинатының кұрылысы қуаты жағынан Балқаш комбинатына, яки 50 млн. сом (1933 жылғы есеп бойынша) құрайды. Жоба қуатын игеру барлық технология үрдістерді қарастырғанның арқасында бірнеше есе жылдам орындалады. 1938 жылдың басында съезд шешімі шыққаннан бастап, екі ай ішінде Жезқазған комбинатының құрылысын жобалау мен салуға бұйрық шығарылды. Авторлар осылар жөнінде айта келіп, алайда, бұйрық шыққалы бір жыл өтсе де құрылысқа дайындықтың әлі күнге дейін басталмай отырғанына қынжылыс білдіреді. «Индустрия» газетінде жарияланған мақалаға Мыс қорыту Бас басқармасы бастығының міндетін атқарушы Силуянов іле-шала жауап беріп, авторлар көрсеткен жағдайдың шындыққа жататынын мойындап, мәселенің дұрыс қойылғанын хабарлапты. Бұл мәселе ізінше Түсті металлургия Халық комитетінде қаралып, тиісті шешім қабылданған. Сәтбаевтың 1998 жылы Алматы қаласындағы «Ғылым» баспасынан жарық көрген еңбектері жинағының 1-томына және 2007 жылы Шымкент қаласындағы «Оңтүстік полиграфия» баспа үйінен шыққан шығарылымның жинағының 2-томына енгізілген. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары Санат:Жезқазған +'''Жезқазғанды танып-білуге бұрынғыдан да ынтықпын''' Жезқазған облысының 1990 жылы орыс тілінде жарыққа шығарған Сәтбаевтар отбасының хаттар жинағы. В.И.Демин мен Расламбекова. Жинаққа Т.А.Кошкина Сәтбаеваның және Қаныш Сәтбаевтың Жезқазғандық геологтар, өздерінің ежелгі сыйлас достары ерлі-зайыпты В.И. және С.Ш.Сейфуллин мен жазған 30 хаты (1941-74 жылдардағы) енген. Бұл хаттарда негізінен Жезқазған кенін және оның төңірегінегі үмітті кен көздерін жүйелі түрде барлау, экспедициясының ішкі-сыртқы жұмыстары сөз болумен бірге, өз отбастарының жай-күйлері әңгімеленген. Шынайы достары болғандықтан ерлі-зайыпты Сәтбаевтар осы хаттарында өмірдің көлеңкелі, кейде жан тебіренткен сүйініштерін де хабарлап отырған. Мысалы, Сәтбаев Мәскеуден 1952 жылы 27 наурыз күні ерлі-зайыпты Штифановтарға жолдаған хатында нақақ жаладан біржола ақталмаса да, өз басына төнген қара бұлттың сейілгенін айтып, сол жылы 14 наурыз күні Қазақстан К(б)П ОК-нің 1-хатшысы Ж.Шаяхметовпен ұзақ та ауыр әңгіменің барлық бүкпе сырларын ашқан. Алматы қаласындағы Қазақстан Ғылым Академиясының Геологиялық ғылымдары институтына директор болып қайтып оралуға келіскенін тәптіштей баяндаған. Мұндай жүрекжарды сыр шерткен хаттар жинақта көп кездеседі. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары Санат:Жезқазған +'''Жезқазған екінші бесжылдықта''' 1993 жылы Алматы қаласындағы қазақ мемлекеттік жоспарлау Оңтүстік түсті метандар, алтын баспасынан орыс тілінде жарық көрген монография. Кітаптың соңында карта берілген, көлемі 60 бет. Авторлары М.П.Русаков пен Қаныш Сәтбаев. Еңбек кіріспеден және 10 тараудан тұрады. Автор-ғалымдар Жезқазған Ұлытау аудандық кешенді зерттеп, оның қойнауындағы байлықтардың бәрін анықтау мақсатымен Қарсақбайдың темір кендерін, Жездінің марганецін, Қияқтының қоңыр көмірін, Болаттаманың пиритті лигниталарын, қорғасынды, Найзатасты және басқа кеніштерді барлап қарап шығып, минералдық байлықтармен қоса алғанда Жезқазған Ұлытау ауданының индустриялды болашағының зор екендігіне, оған темір жолы тартылысымен-ақ бұл аудан Қарағандыға, сол арқылы бүкіл кеңестік халық шаруашылығына қосылады деген жалпы қорытындыға келеді. Нәтижесінде Жезқазғанға үлкен қызығушылық туды. Ғалымдар арнайы сессия шақырылуын талап етіп, КСРО-ға Үлкен Жезқазғанның өндірістік күшін дамытуға үкіметтен жәрдем сұрады. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары Санат:Жезқазған +'''Жезқазған жұмысшысы''' 1955-62 жылдары аралығында Жезқазған қаласында шығып тұрған газет. 1955 жылы тамыз айында «Жезқазған жұмысшысы» газетінің алғашқы саны жарық көрді. Газет Жезқазған қалалық партия комитеті мен еңбекшілер депутаттары қалалық кеңесінің органы ретінде негізінен орыс тілінде шығатын «ДЖезказганский рабочий» газетінің мақалалары мен хабарларын қазақ тілінде жариялап отырған. Кей кездері газет бетінен тілшілердің төл мақалалары мен хабарларын, сондай-ақ жергілікті шығармаларын да жариялаған. 1959 жылы 10-сәуірдегі нөмірінде академик Қаныш Сәтбаевтың 60 жасқа толуымен орай газет бетінде жергілікті өлкетанушы С.Т.Бүкіровтің «Қаныш аға», В.И.Штифанов пен В.Шведконың «Даңқты юбилей» және С.Бәйішевтің «Қоғамшыл, патриот ғалым»; 1961 жылы 3-қаңтарда М.Сәрсекеевтің (Сәрсекенің) «Жезқазған осылай туған» атты мақалалары жарияланды. 1962 жылы академик-ғалым Сәтбаевтың КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаттығына кандидат болуымен байланысты газеттің бірнеше санында мақалалар жарық көрген. Мысалы, Ж.Өмірбековтің «Біздің Қаныш» (24-ақпан), С.Тақабайұлының «Бірліктің айғағы» (20-наурыз), Ж.Әділовтың «Бақыт үшін дауыс бердім» (22-наурыз), тағы басқалары. == Дереккөздер == Санат:Жезқазған +'''Жезқазған кендерін зерттеу ісіндегі жаңалықтар''' 1970 жылы Алматы қаласындағы Қазақстан Ғылым Академиясының «Ғылым» баспасынан орыс тілінде жарық көрген кітап, көлемі 11,75 баспа табақ. Бас редакторы Қазақстан Ғылым Академиясының академик Ш.Е.Есенов. Кітапқа И.К.Ахметов, Р.Б.Әубәкірова, М.Қ.Сәтбаева және А.Б.Юсупованың Жезқазған кен орындарының геологиясы, минерологиясы мен геохимиясы мәселелеріне арналған жұмыстары енген. Еңбек академик Қаныш Сәтбаевтың жарқын бейнесіне арналған. Жезқазған кенді ауданының солтүстігінде орналасқан Жыланды тобына жататын кен орнының ерекшелігі егжей-тегжейлі талданып жазылған, кен орнының тотығу зонасын зерттеу көрсеткіштері баяндалған. Әр жұмыстың соңында қорытынды жасалып, әдебиеттер тізімі көрсетілген. 33 сурет, 17 кесте, 177 әдебиеттер тізімі берілген. Кітап геологтарға, геохимиктерге, минералогтарға және кен ісі мамандарына арналған. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Жезқазған +'''Жезқазған кен көздері қалыптасуының геологиялық құрылымдық жағдайлары''' 1964 жылы Алматы қаласындағы «Ғылым» баспасынан орыс тілінде жарық көрген монография, көлемі 16,75 баспа табақ. Кітапта 104 сурет және сызба берілген. Авторлары С.Ш.Сейфуллин мен Н.Н.Нұралин. Жауапты редакторы академик Қаныш Сәтбаев. Кіріспеден, тараудан, әдебиеттер тізімінен тұрады. Еңбекте Жезқазған кен көздерінің қыртысты және айырылымды құрылымына жан-жақты сипаттама беріліп жердің үстіңгі вертикальды және горизонтальды зоналық мәселелеріне баса көңіл аударылған. Авторлардың жұмысын академик Сәтбаев назарда ұстап, жағынан басшылық жасаған. Кітап кен көздерінде зерттеу жұмыстарын жүргізетін маман геологтарға арналған. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Жезқазған +'''Сәуірдің 27''' Григориан күнтізбесінде жылдың 117-ші күні (кібісе жылдарда 118-ші). Жылдың аяғына 248 күн қалады. == Мерекелер == 26px Аустрия, Екінші республика күні. 26px Израиль, Йом Хазикарон. 26px Ресей, Нотариат күні. :* 26px Саха Республикасы, Республика күні. 26px Сьерра-Леоне, Тәуелсіздік күні. 26px Того, Тәуелсіздік күні. 26px Оңтүстік Африка Республикасы, Еркіндік күні. == Оқиғалар == == Туғандар == Сүлеймен 1494 жыл Заңшы Сұлтан Сүлеймен (еуропалық әдебиетте Тамаша Сүлеймен) Османлы Мемлекетінің сұлтаны (1520–1566) (1566 жылы қайтыс болған). 1878 жыл Садриддин Айни, Садриддин Саидмұрад-заде тәжік ақыны, ғалым, қоғам қайраткері. Тәжікстанның еңбек сіңірген ғылым қайраткері, Өзбекстан ғылым академиясының құрметті академигі (1943), Тәжікстан ғылым академиясының алғашқы президенті (1951) (1954 жылы қайтыс болған). == Қайтыс болғандар == 1521 Фернан Магеллан Португалияның теңіз саяхатшысы(1480 жылы дүниеге келген). == Сыртқы сілтемелер == Санат:27 сәуір +200px '''Тұран''' Түркістан өлкесінің көне атауы. Ежелгі дәуірден жеткен мәліметтер бұл өңірде "тур" деп аталатын көшпелі тайпа мекен еткенін көрсетеді. “Авестада”, Фердоусидің “Шахнамасында” Иран мен Тұран елінің өзара қарым-қатынасы жайлы көптеген мәліметтер бар. Тұранда түркі халықтардың арғы тегінен сыр шертетін “Алып Ер Тоңа” атты дастан дүниеге келген. 6-ғасырдан бастап Тұран сөзі түріктер мекендейтін жер, елдің атауы деген ұғымды білдіреді. == Сілтемелер == «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия Бас редактор Ә. Нысанбаев Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том Санат:География +'''Жезқазған кен-металлургия комбинаты''' түсті металлургия кәсіпорны. *КСРО Еңбек және Қорғаныс кеңесінің 1925 жылғы 10 маусымдағы қарарымен Атбасар түсті металдар тресі құрамындағы Қарсақбай комбинатына қаратылған Жезқазған кен-металлургия комбинатының құрылысы 1936 жылы басталып, 1940 жылға дейін мардымды жүрмеген. КСРО ХКК мен БК(б)П ОК-нің шешімі бойынша комбинат құрылысын қайта салу және оның 1-кезегін 1940 жылы пайдалануға беру белгіленді. *1943 жылы КСРО Түсті металлургия министрлігінің Жезқазған мыс комбинаты құрылды. Оның құрамында 17 шахта мен ашық жұмыс алаңы, Қарсақбай зауыты мен Байқоңыр көмір ошағы болды. *1954 жылы Жезқазған қаласында Жезқазған мыс байыту №1 фабрикасы салынды, *1962 жылы №2 фабрикамен толықтырылып техника және шаруашылық кешенін құрды. *1958 жылы КСРО Түсті металлургия министрлігінің бұйрығымен Жезқазған кен-металлургия комбинаты болып өзгерді. Оған өндіріс ауданындағы барлық түсті металлургия кәсіпорындары кірді. *Дайын өнім шығару мақсатында 1966 жылы Жезқазғанда мыс балқыту зауытының құрылысы басталды. *1971 жылы оның 1-кезегі электролит өндіретін цех қолданылуға беріліп, *1977 жылы зауыт кешені толығымен салынып бітті. 1995 жылы маусым айында ҚР Үкіметінің шешімімен акционерлік қоғамның басқару құқығы Оңтүстік Кореяның «Самсунг Дойчланд ГМБХ» фирмасына берілді (1977 жылдан «Қазақмыс» корпорациясы). *1995 жылы басында ай сайын орта есеппен 10 мың тоннаға жуық мыс өндірілсе, бір жылдан кейін оның деңгейі 15-18 мың тоннаға дейін көтерілді. *1964 жылы комбинат академик Қаныш Сәтбаев есімімен аталады. Бірақ сол атау ұлы ғалым еңбегіне жолсыз жүрген қастандық салдарынан осы ұжым бірлестік аталған кезде түсіп қалғаны да кешегі әміршіл кезеңнің ащы шындығы ғой. *1966 жылы комбинат Ленин орденімен марапатталды. == Дереккөздер == Санат:Геология Санат:География Санат:Жезқазған Санат:Қазақмыс +'''Жезқазған кен орнында руда генезисін шешу проблемасына байланысты Жезқазған свитасын литологиялық тұрғыдан тексеру''' 1964 жылы Алматы қаласындағы Қазақстан Ғылым Академиясының баспасынан орыс тілінде жарық көрген монография, көлемі 25,5 баспа табақ. Монографияда карта, 82 кесте, 110 сурет, сызба берілген. Авторы П.Т.Тәжібаева. Кітаптың алғашқы бетінде қымбатты ұстазым Қаныш Сәтбаевтың жарқын бейнесіне арналады делінген. Кіріспеден, 23 тараудан, әдебиеттер тізімінен тұратын кітапта автордың 1952-61 жылы Же��қазған Ұлытау ауданын жоғары палеозой қалдық кешенінде жүргізген зерттеулерінің нәтижесі көрсетілген. Бұл аудан Кеңес Одағындағы мыс және басқа түсті металдар кен орындарының бай өлкесі болып табылады. Орталық Қазақстанның 30 ауданының мыңнан аса тас кесектерін сұрыптап, зерттеу барысында кен орындарының құрылымдық ерекшеліктері анықталған. Әсіресе Жезқазған кені свитасына ерекше көңіл бөлінген. Жұмыстың орындалуына академик Қаныш Сәтбаев үлкен көмек көрсеткен. Кітап геологтарға, минерологтарға, петрографтарға және геохимиктерге арналған. == Дереккөздер == Санат:Геология Санат:Кітаптар Санат:Жезқазған +'''Жезқазған қаласының құрметті азаматы''' мәртебелі атақ. Жезқазған қаласының халық депутаттары кеңесінің атқару комитетінің 1966 жылы 27-маусымдағы қаулысымен қаланың өркендеп дамуына зор үлес қосқан және Жезқазған жерінде болған атақты адамдарға 1969 жылдан бастап беріліп отырған. Сол жылдан бастап еңбек, шаруашылық, мәдениет пен ғылым саласындағы ел құрметіне бөленген 200-ге тарта азаматтар (Кеңес Одағының Батырлары мен Социалдық Еңбек Ерлері, КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаттары, ғалымдар, тағы басқалары) осы атаққа ие болды. Жезқазған мыс кенді ауданын ашуда зор еңбек сіңірген академик Қаныш Сәтбаевқа (қайтыс болғаннан кейін) Жезқазған қаласының құрметті азаматы атағы берілді. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев Санат:Жезқазған +'''Жезқазғанмен кездесу''' 1968 жылы Алматы қаласындағы «Қазақстан» баспасынан орыс тілінде жарық көрген фотоальбом, көлемі баспа табақ. Жалпы редакциясын басқарған В.В.Гурба, К.Салтықов, И.Ли. Фотоальбомда Қаныш Сәтбаев жайында: тұңғыш ғылымдарының докторы, осы өлкенің өсіп өркендеуі мен дамуына зор үлес қосқан ғалым ретінде сипаттама, сонымен бірге Сәтбаевтың суреті және қала өмірін жан-жақты бейнелейтін 68 фотосурет берілген. Сонымен қатар Жезқазған қаласының тарихы, өсіп-өркендеуі, онда жүргізілген геологиялық барлау жұмыстары мен осы аймақтағы кеніштерді игеру кезеңдері, Ұлы Отан соғысындағы жеңіске қосқан үлесі, Қаныш Сәтбаев атындағы Ленин орденді тау-кен металлургия комбинаты, қаланың ірі өнеркәсіп пен мәдениет орталығына айналуы, Социалистік Еңбек Ерлері М.Бөпежанов, В.И.Штифанов, В.В.Гурба, Ф.Г.Лукинекий, А.Құсайынов, тағы басқалары еңбек ардагерлері туралы баяндалады. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев Санат:Жезқазған +'''Жезқазған мыс балқыту зауыты''' мыс өнеркәсібінің ірі кәсіпорны. Академик Қаныш Сәтбаевтың 1935 жылы ''«Жезқазғанның жер жүзілік маңызы бар мыс байлықтарын пайдаға асыру»'' («Социалды Қазақстан», 1935, 5-маусым) жолындағы ғылым ойы мен көрегендігі нәтижесінде туған идеясы негізінде 1966 жылы Жезқазғанда жаңа мыс зауытының құрылысы басталды. Ол 1971 жылы пайдалануға беріліп, сол жылдың 23 ақпанында алғашқы катод мысын берген күнінен зауыттың жаңа тарихы басталады. 1977 жылы желтоқсанда күкірт қышқылы цехының төртінші жүйесі іске қосылуымен кешеннің белгіленген барлық құрылыс аяқталып, зауыт толық қуатына көшті. Жылына орта есеппен 250 мың тонна таза мыс өндіріледі. Негізгі өнімі тазалығы 99,99% бағаланған катод мысы халықаралық рынокта жоғары сұранысқа ие. Ол Голландия, Швеция, Түркия, Жапония, Қытай және ТМД елдеріне жөнелтіледі. Негізгі өнімнен басқа зауытта қорғасын тозаңы, алтын, күміс, рений шығарылады. Шетелдік инвестор Оңтүстік Кореяның «Самсунг» фирмасы келуіне орай 1995 жылы өндірістік қайта жарақтандыру жұмыстары басталып, шетелдік жабдықтар қойылды. Кен-термикалық пештері Швецияның «Болиден Контек» фирмасының жобасы бойынша қайта жабдықталды; конвертор, анод барлық қуаттан артық өнім өндіруге жол ашылды. == Дереккөздер == Санат:Геология Санат:Жезқазған Санат:Қазақмыс +'''Жезқазған мыс кенді ауданы''' 1968 жылы Алматы қаласындағы Қазақстан Ғылым Академиясының «Ғылым» баспасынан орыс тілінде жарыққа шыққан академик Қаныш Сәтбаевтың таңдамалы шығармасы. Көлемі 25,5 баспа табақ. Редакциялық алқа: Ш.Е.Есенов (бас редакторы), И.И.Бок, Р.А.Борукаев, В.В.Гурба, Г.Б.Жилинский, А.Қ.Қайыпов, Т.А.Сәтбаева, С.Ш.Сейфуллин, В.И.Штифанов, Г.Н.Щерба. Еңбектің алғашқы бетінде Сәтбаевтың суреті берілген; кітап 32 иллюстрациялық материалдармен безендірілген. Кітаптың алғы сөзінде ғалымның еңбектерінің үлкен теориялық және практикалық мән-маңызы, Қазақстан минералды байлықтарын ашудағы ғылыми-зерттеу жұмыстары, республикадағы алғашқы металлогендік ғылымның негізін салушы екендігі ерекше атап өтілген. 1-томға академиктің кең көлемді өмірбаяны мен 12 еңбегі (оның ішінде төртеуі алғаш рет жарияланып отыр) енген. Оларда Жезқазған ауданындағы геологиялық қазба байлықтарының қалыптасуы, кендердің сипаттамасы мен құрамы, түзілу шарттары, кенге айналуын бақылау, оның генезисі, еліміз үшін болашағы мен маңызы, Кеңес Одағында және дүние жүзіндегі басқа мыс кен орындары арасында алатын орны жайында айтылған. Кітап арналған. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Жезқазған +'''Жезқазған мыс кенді ауданы және оның минералдық қоры''' 1932 жылы «Цветметиздат» баспасынан орыс тілінде жарық көрген Қаныш Сәтбаевтың ғылыми-зерттеу еңбегі. Кітап 15 тарау мен қорытындыдан тұрады. Кітаптың соңында Жезқазған бойынша әдебиеттер тізімі берілген. Жас геолог Сәтбаев 1927-31 жылы Жезқазған мыс кенді аудандарында зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында онық болашағының зор екендігіне көз жеткізе отырып, Жезқазған өлкесіне геологиялық және қорытындылар жасады. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары Санат:Жезқазған +'''Жезқазған мыс қаласы''' «Тылым» баспасынан жарық көрген кітап (Алматы, 1966), көлемі 182 бет. Авторлары Л.А.Пинегина мен С.А.Федюкин. Қазақстан Ғылым Академиясының Тарих, археология және этнография институты ғылым кеңесінің шешімімен орыс тілінде жарияланған тарихи очерк. Та��ихи сипаттама деректері мол, олар көптеген ескі архивтерден сұрыпталып, бәріне сілтеме берілген. Кітап кіріспе және қорытынды бөлімдерімен қоса «Жезқазғанның басталуы», «Қарсақбай Қазақстанның кеңестік мыс өндірісінің тұңғышы», «Жезқазған Ұлы Отан соғысы жылдарында», «Үлкен Жезқазғанды құру жолында» деп аталған тараудан тұрады. Оның әрқайсысында Ұлытау бауырайындағы үлкен өндірістің, Жезқазған мыс кенішінің, Қарсакбайдағы мыс зауытының және осы атыраптағы елді мекендердің 100 жылдан астам тарихы нақты айғақтармен сипатталған. Кітапта осы өңірдің кен байлықтарын кешенді зерттеуші академик Қаныш Сәтбаевтың ұлан-ғайыр еңбегі нақтылы айғақтармен сипатталған. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Жезқазған +'''Жезқазған мыс руда кен орны''' Қаныш Сәтбаевтың ғылым еңбегі. Талым Жезқазғандағы қысқаша барлау тарихын баяндап, оның зор мүмкіндігін атап өтіп, сол істі өрістетер техника жағдайларға тоқталады. Жезқазғандағы кен минералды кварцдала шпаты мол сұр құмтастың тоғыз қабатқа дейін қатталып теңбілденген шұбар түрде кездесіп, жарықшақтарды толтырған құмтастардың құрамында кейде жер қыртысының тереңдегі қалпында ұшырасатыны жайында айта келіп, соған орай, мынадай тұжырымдар жасайды: кенді құмтастар Жезқазғанда берік және тұтқыр түрде кездеседі, жерастының қазындылар ешқашанда опырылмайды, демек, үңгірді тіреусіз жүргізуге болады, тіреу ағаштары мүлдем қажет емес; кеніш ішінде су жоққа тән болса да секундына литрдің не бары оннан бір бөлшегін құрайды; кен қабаттарының қалыңдығы ірі шоғырларында 20-30 біртекті кендер қалпында кездеседі, демек кенді шығарғанда өндірудің тиімді әдісін пайдалануға мүмкіндік береді; кеніштің кейбір кен шоғырлары бірінің үстіне бірі дестеленіп жатады, бұл жайтта кейде қабаттасқан, бір ғана шахта оқпанынан қазуға мүмкіндік береді; Жезқазғанда ашық карьерлік жұмыстарды кеңінен жүргізуге мүмкіндік бар. Осының бәрі Жезқазған мысының ерекшелігін (әлемде 3-ші орын) және кендерді шығару мен өндіру технологиясы өте тиімді екенін аңғартады дейді ғалым. Теолог-ғалымның бұрын жабық жатқан осы еңбегі оның 1998 жылы Алматы қаласындағы «Тылым» баспасынан жарық көрген 8-томдық еңбектері жинағының 1-томында орыс тілінде) алғаш рет жарияланды. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары Санат:Жезқазған +'''Мұхаммад Мухсин Хан''' (;) Хижраның 1345 жылы туған (1927) Ислам ғұлама ғалымы Қасиетті Құрани Кәрім мағыналары мен әл-Жамиъ әс-Сахих кітаптарын Мұхаммад Тақи-уд-Дин әл-Хилалимен бірге ағылшын тіліне аударған. ==Еңбектері== *әл-Жамиъ әс-Сахих кітап мағыныларының ағылшын тіліне аудармасы *Сахих әл-Бұхари *Қасиетті Құран Кәрім аудармасы *Рамаданды түсіну ==Сілттемелер== ==Сыртқы сілттемелер== Biography of Dr. Muhsin Khan Read translation of Quran by Dr. Muhsin Khan Санат:1927 жылы туғандар Санат:Уэльс университеті түлектері Санат:Құранды ағылшын тіліне аударушылар Санат:Пуштундар Санат:Тірі адамдар Санат:Касур ауданы тұлғалары Санат:Пенджаб университеті түлектері +'''Тұран ойпаты''', Тұран жазығы Орталық Азиядағы кең жазық аумақ. == Геология == Қазақстанға қарасты солтүстік және орталық бөліктері шөл, шөлейт және дала белдемдерін алып жатыр. Батысында Каспий теңізімен, шығысында Сарыарқаның батыс бөлігімен, солтүстігінде Торғай үстірті, Тянь-Шань сілемдерімен, оңтүстігінде Қызылқұм шөлімен шектеседі. Бұл аралықта Қазақстанның барлық шөлдері жатыр. Ойпаттың басым бөлігі Тұран тақтасына сәйкес келеді. Аумағының басым бөлігінің абс. биіктіктері 300 м-ден аспайды және жас платформалық жазық саналады. Палеозойлық негізі (тұғыры) км тереңдікте, көлбеу жатысындағы мезо-кайнозой қабаттарының кейбір тұстары (Маңғыстау, Үстірт, Қызылқұм) жер бетіне шығып жатыр. Тақтаның төм. қабаты құрылысынан көршілес Орал, Тянь-Шань және Сарыарқаға ұқсастық байқалады. Ойпаттың жер бедерінде ойыстар көп кездеседі. Қазақстанның құрлық бөлігіндегі ең терең Қарақия ойысы (–132 м) осында. Жазық өңірлерінің (Каспий маңы ойпаты, Арал Қарақұмы, Мойынқұм, т.б.) жер бетін шөгінді жыныстар жапқан. == Климат == Қазақстандық Тұран ойпаты солтүстік бөлігінің климаты тым континентті. Қысы суық, ызғарлы, қар жамылғысы тұрақты және оның қалыңдығы 15 25 см. Қатты желдер жиі болып тұрады. Оның орташа жылд. 5,5 6,5 м/с. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 150 300 мм. Қаңтар айындағы ауа температурасы –15 17°С, шілдеде 22 24°С. Ойпат оңтүстігінің климаты континенттік. Мұнда қыс біршама жылы. Қар жамылғысының қалыңдығы 10 15 см, қиыр оңтүстігінде тұрақты қар жамылғысы болмайды. Қаңтар айындағы ауа температурасы –5 11°С, жаз айлары өте ыстық әрі қуаң. Шілдедегі ауаның жылдық орташа температурасы 26 29°С. Жазда құм беті 80°С-қа дейін қызады. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлш. 70 180 мм аралығында. Ойпаттың осы оңтүстік, оңтүстік-батыс бөлігіндегі (Сырдария өңірі және Қаратау жотасының батыс өңірі) көктем және күз айларында болатын жауын-шашын эфемерлі және эфемероидті өсімдіктердің өсуіне қолайлы жағдай тудырады. Ал солтүстік, солтүстік-шығыс бөлігінде керісінше, мұнда жауын-шашын көктемде аз, жазда молырақ түседі де жусан, еркекшөп, т.б. астық тұқымдастардың өсуіне қолайлы келеді. Солтүстік белдемшедегі ауа 10°С-тан жоғары жиынтығы 3200 3700°С болса, оңтүстіктің шөлейтті белдемшелерінде ол 4600°С-қа жетеді. Су бетінен булану шамасы солтүстіктен оңтүстікке қарай (800 2000 мм-ге дейін) өседі. Тұран Ойпатының басым бөлігі шөлейтті және шөлді белдемде жатқандықтан топырақ жамылғысының басым бөлігін сұр, сортаңды сұр, бозғылт сұр, құмдақты сұр топырақтар құрайды. Қиыр солтүстігінің ғана топырағы қоңыр, бозғылт қоңыр болып келеді. Шөлді өңірлердің ойдым-ойдым тастақты тұстарында тақырлар мен шұратты (оазисті) жерлер кездеседі. == Өсімдіктер әлемі == Өсімдік жамылғысын негізінен өсімдіктер құрайды. == Гидрология == Ірі өзен-көл жағалауларында бұта аралас шілікті-талды тоғай қалыптасқан. Соңғы 20 жыл ішінде Арал тенізі деңгейінің тартылуы Тұран ойпаты табиғатының қуаң шөлдік сипатын күшейте түсуде. Ойпаттың ұлан-байтақ аумағыннда бірнеше жер асты суының мол қоры анықталды. Олар: Бетпақдала артезиан алабы; Қызылқұм артезиан алабы; Торғай артезиан алабы; Үстірт артезиан алабы, т.б. == Экономика == Ойпат аумағында жайылымдық мал шаруашылығымен суармалы егін шаруашылығы дамыған. Қазақстанның күріш, тары, мақта егетін және бау-бақша отырғызатын басты ауданы осында. Сонымен қатар, Тұран ойпаты еліміздің маңызды мұнайлы-газды ауданы саналады. аудандастыру тұрғысынан ойпат шартты түрде 11 өңірге бөлінген. Олар: Солтүстік Торғай; Оңтүстік Торғай; Маңғыстау; Үстірт; Солтүстік Арал маңы; Төмен Сырдария; Ортаңғы Сырдария; Солтүстік Қызылқұм; Бетпақдала; #Мойынқұм; Балқаш маңы Алакөл. Тұран ойпаты ежелден түркі халықтарының мекені болған. == Дереккөздер == Санат:Орталық Азия географиясы Санат:Жазықтар +'''Жезқазған мысы''' орыс тілінде жазылған очерктер жинағы (Қарағанды, 1996 жылы, көлемі 12,18 баспа табақ, 148 бет, таралымы 2000 дана). Авторы Валерий Михайлович Могильницкий. «Алтынға теңелген», «Өмір баянның бастауы Қарсақбай», «Ұлы жеңістің қайнар көзі», «Жезқазғанның келешегі күмәнсіз» және «Сәтбаевтың мұрасы» деп аталып, тараудан тұратын шағын жинақта осы өңірдегі алып мыс қоймасының танылу, қазылу, көркею тарихы академик өмірімен байланыстырыла көркем тілмен суреттелген. Кітаптың кіріспе бөлімінде баспа редакциясы Орталық Қазақстан өңіріне есімі мәлім журналистің бұл кітабы академик Қаныш Сәтбаевтың туғанына 100 толуына арналғанын баса айтқан. Могильницкий орыс тілінде ғұлама ғалым өмірін айшықтау мақсатымен «На земле Сатпаева», «Сарыарқа», «Созвездие талантов», «Город степи» және басқа кітаптарын өткен ғасырдың 90-жылдарынан бері үзбей жариялап келеді. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Жезқазған +'''Жезқазғанның генезисі туралы және кешенді геологиялық зерттеулерінің негізгі нәтижелері''' Қаныш Сәтбаевтың 1962 жылы Мәскеу қаласында шығып тұрған «Геология рудных месторождений» журналының 3-санында (11-21-бет) жарияланған мақаласы. Мақала «Жезқазған ауданындағы кен орындары геологиясының мәселелері» мен «Жезқазған кен орындары генезисінің кейбір мәселелері» деген үлкен екі бөлімнен, қорытындыдан және Дереккөздер тізімінен тұрады. Ғалым көлемді ғылым мақаласында, негізінен, минералды шикізатты базаны республиканың өндірістік дамуының кепілі ретінде қарастырып, Қазақстанның геологиялық зерттелуіне, оның ішінде Жезқазған өңірінің геологиялық зерттелуі мен генезисі мәселелеріне үлкен көңіл бөлген. Сәтбаев Жезқазғанда 36 жыл бойы геологиялық зерттеулер жүргізіліп келе жатқанын жазады. Қазіргі уақытта Қазақстан геологиясының геологиялық талдаудың бүгінгі заманға лайық озық тәсілдерін жете білетін мықты ғылыми-зерттеу институттары бар. Теория мен практиканың негізгі органик, бірлігі арқасында Қазақстанның біртұтас геологиялық ұйымы қазір нағыз шығармашылық зерттеу үстінде екені айтылады. Мақаладан Сәтбаевтың бүкіл геологиялық ғылымының күллі тармақтарының, олардың ішінде стратиграфия, палеонтология, литология, тектоника, петрография, минералогия және геофизикалық тәсілдерімен ұйымдастырылып институт зертханаларын жаңа құралдармен жабдықтау арқылы Қазақстандағы геологиялық мәселелері жоғары деңгейде шешуге тырысқаны анық көрінеді. Мақала 1998 жылы Алматы қаласындағы «Ғылым» баспасынан шыққан Сәтбаевтың 8-томдық еңбектері жинағының 1-томына (230-43-бет) енді. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары Санат:Жезқазған Санат:Мақалалар +'''Жезқазғанның кені зерттелуде''' Қаныш Сәтбаевтың 1936 жылы 12-наурызда «Социалды Қазақстан» газетінде жарияланған мақаласы. Ол мақаласында Жезқазғанның кен байлығының ұшан-теңіз екені, оның байлығын зерттеген сайын молая түсетіні және сол байлықты терең зерттеп толық пайдалануға бар күшті жұмсап отырғанын жазады. Ғалымның сол кездегі шамалауы бойынша Жезқазған жерінде 3,5 млн. тонна мыс бар деп есептеген: мыс кенінің мұндай қоры сол кезеңдегі Кеңестер Одағында болған емес. Геологиялық зерттеу жұмысын сапалы жүргізген сайын Жезқазғанның кен қоры да ашылып, кен байлығы жағынан алдыңғы орынды алып отырған Африканың Родезия кенімен теңелетінін айтады. ''«Өйткені Жезқазғанның байлығы сондай көп, сондай мол. Ол үшін жалғыз-ақ жағдай керек сапалы жұмыс керек»'' дейді мақала авторы. Сонымен бірге Жезқазғанда мыстан басқа да кем орындары жеткілікті екенін жаза келіп, ''«Жез қазған маңынан қорғасын, темір, строй материалдарға керекті нәрселерді зерттеп таппақшымыз. Біздің шамалауымызша, Жезқазғанның өзінде және Жезқазғаннан 180 шақырым Қара Торғай өзенінің бойында 110 мың тонна қорғасын барлығы белгілі болып отыр. Осы 1936 жылғы зерттеуде Жезқазғанда қанша қорғасын барлығын толық ашамыз»'' деп алдағы күнге сенім артады. Мұнан кейінгі зерттелетін темір кен жөнінде екі мақсатты көздеп отырғанын ашып көрсетеді: ''«'''Бірінші мақсат''' жұмыс істеп тұрған Қарсақбай өндірісіне мыспен жеңіл қорыту үшін темір кені керек. '''''Екінші мақсат''' Ұлы Жезқазған жүзеге асып темір жол келгеннен кейін Жезқазған ауданында мыспен қабат шойын қорытатын өндірістер жасауға мүмкіншілік» болатыны айтылады. Мақаласының соңында «Сөз жоқ, міндет ауыр, оны орындауға жұмысшыларды ұйымдастырып, стахановшылар қозғалысым мейлінше күшейту керек. Зерттеу жұмысын Стаханов әдісіне түсіру керек. Осылай етсек алдағы міндеттің орындалуы айқын»'' деген нық сеніммен тұжырымдайды. «Жезқазғанның кені зерттелуде» мақаласы академик Қаныш Сәтбаевтың «Қазақстан менін Отаным» (Алматы, 1999, 36-37-бет) мен 8-томдық еңбектері жинағының 7-томына (Алматы, 2000, 66-67-бет) енді. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары Санат:Жезқазған +'''Жезқазғaн темір жолын тез салу керек''' Қаныш Сәтбаевтың 1935 жылы 5-маусымда «Социалды Қазақстан» газетінде жарияланған мақаласы. Жезқазғанға темір жол салу мәселесі бұдан жеті жыл бұрын (1928) көтерілген болатын. 1931 жылы Жол комиссариаты Жезқазғанға темір жол салу жұмыстарының жағынан алғаш рет зерттеуге кіріскенді. Жүргізілген зерттеу жұмысының нәтижесінде Жезқазғанға салынатын темір жол арасын жалғайтын темір жолының Нілді бекетінен (Успен руднигінен) тарту керек деген шешімге келді. Мұндай шешімнің тиімділігі төте жол және оның ұзындығы 414 км-ден аспайтын болды. Сәтбаев жолда ''«...өр, ылди аз, бұрылыс та аз, барлығы 10 процент қана. Салынатын көпірлер де аз», оған қоса темір жол өтетін жері «20 метрден артығырақ болатын көпір салынады»'' деп темір жол салудың тиімділігіне көңіл аударады. Жер қазу жұмыстары да аса көп болмайды. Мысалы, км темір жол салу үшін 7130 м3 топырақ қазылатын болса, мұның өзі және тағы басқалардың бәрінен де осы Успен руднигі Жезқазған нұсқасы әлдеқайда арзанға тусетіндігі, темір жолды салудағы техникалық жағдайлар да ерекше қолайлы екендігі айтылады. Ғалым өз ойын сабақтай келіп, осы жолды екі жылдың ішінде салып бітіруге болатынына әрі мұның өзі Жезқазғанның дүниежүзілік маңызы бар мыс байлықтарын халық игілігіне айналдыру ісіне темір жолдың қыруар қызмет жасайтынына кәміл сенім білдіреді. Сәтбаев бұрынғы Кеңестер Одағындағы негізгі мыс кендерін айта келіп, оның қатарында Қазақстандағы Жезқазған (3,228 мың тонна мыс, оның рудасындағы мыстың мөлшері орта есеппен -1,67%) мен Қоңырат (2,140 мың тонна мыс, рудасындағы мысы-1,08%) кен байлығының олардан әлдеқайда мол екендігін нақтылай түседі. Сайып келгенде Успен руднигі Жезқазған темір жолы магистралы болашақта «тұйық» жол емес, транзиттік жүк таситын үлкен жолдың негізгі бір саласына айналатын болады. Сондықтан да ''«Өспен (Успен) руднигі Жезқазған темір жолы Кеңестер Одағының түкпіріндегі меңіреу болып жатқан, бірақ өндіріс күштері өте бай болып отырған Орталық Қазақстанды қақ жарып өтетін жол. Бұл жол осындай байтақ ауданымыздың экономика және мәдениет тіршілігін айта қалғандай көркейтуге жол болады»'' деп өз ойын тұжырымдайды Сәтбаев. Мақала кейін Сәтбаевтың 1999 жылы Алматы қаласындағы «Ғылым» баспасынан жарық көрген «Қазақстан менің Отаным» (13-17-бет) және осы баспадан шыққан томдық еңбектері жинағының 7-томына (2000, 3912-бет) енді. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары +'''Жезқазған Ұлытау ауданының пайдалы кендері''' Алматы қаласындағы Қазақстан Ғылым Академиясының «Ғылым» баспасынан 1968 жылы орыс тілінде жарыққа шыққан академик Қаныш Сәтбаевтың Таңдамалы шығармаларының 2-томындағы еңбегінің жеке басылымы; көлемі 20 баспа табақ. Редакциялық алқа: Ш.Е.��сенов (бас редактор), Г.Б.Жилинский (жауапты хатшы), И.И.Бок, Р.А.Борукаев, А.Қ.Қайыпов, Т.А.Сәтбаева, С.Ш. Сейфуллин, В.И.Штифанов, Г.Н.Щерба. Кітаптың алғашқы бетінде Сәтбаевтың суреті берілген, осыған қоса кітапта 28 иллюстрациялық материалдар қамтылған. 2-томға академиктің еңбегі енген. Онда ауданының геологиясы мен металлогениясы тұтасымен және оның жеке пайдалы кендерінің орны темір (Қарсақбай тобы), темір-марганец (Найзатас, Қаратас, тағы басқалары), марганец (Жезді), қорғасын, алтын, көмір (Байқоңыр, Қияқты, Болаттам), отқа төзімді, құрылыс материалдары, тағы басқалары жайында жазылған. Кен орындарының геологиялық құрылымына сипаттама жүргізіліп, шикізаттың сапасы және санын бағалау, оларды зерттеу мен барлау жұмыстарының болашағы мен бағдарламасы айтылған. Көптеген жұмыстар алғаш рет жарияланған. Кітап геологтарға арналған. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Жезқазған +маңының минералдық ресурстары''' Қаныш Сәтбаевтың 1961 жылы 30-наурызда «Социалистік Қазақстан» газетінде жарияланған мақаласы. Ғалым мақаласында Қазақстан территориясының ортасына орналасқан ауданы, онық жер көлемі 100 мың км-ге2 жуық екені, бұрынғы бірқатар одақтас республикалар территориясынан (мысалы, Закавказье елдері) асып түсетіні, ауданының минералдық ресурстарын зерттеу ісі тек Кеңес Өкіметі тұсында ғана жүргізілгені жөнінде сөз қозғайды. Қазақстанда алғашқы геологиялық тұрақты ұйым Қарсақбай комбинатының геологиялық барлау бөлімі құрылғаны белгілі. Осы бөлім алғашқы жұмысын бастағанда-ақ Жезқазғанның, оған қоса оның маңындағы геологиялық жағдайы мен минералдық байлық қорын жоспарлы түрде, кешенді зерттеу мәселесін «мықтап қолға» алған болатын. 1929 жылдан бастап, осы ұйым ауданының табиғи байлықтарын зерттеу ісін Қазақстанның, Мәскеу мен Ленинградтың (қазіргі және өндіріс ошақтарымен тығыз байланыс жасай отырып жүргізген. Жезқазған өңірі өте бай, ''«Бұл байлық ұшан-теңіз. ауданының пайдалы қазындылары алуан түрлі. Оның жер қойнауында халық шаруашылығы үшін аса зор маңызды түсті металдар, қара металдар, сирек кездесетін және бытыраңды, бағалы металдар, жанатын заттар, химия өнеркәсібі үшін минералдық шикізат, кен-руда шикізаты, құрылыс материалдары бар. ... Жезқазған мысқа бай. Сонымен қатар, оның рудасында қорғасын да бар. Жезқазған рудасындағы маңызды кендердің бірі күміс. Сол сияқты оның рудасында рений тәрізді сирек кездесетін, әрі қымбат металл да бар. Бұл металл дүниежүзілік рынокта күмістен елу есе қымбат тұрады. Жезқазғанның рудаларында күкірт, мырыш, кадмий, сурьма, молибден, алтын, тағы басқа элементтер кездеседі. Жезқазғанның рудасы көбінесе қатпарланған түрде жатыр деуге болады. Мұның өзі қуатты тік шахталар арқылы жер асты әдісімен руда өндіруге мүмкіндік береді. Руданың бүкіл қорының 30 процентке жуығын ашық әдіспен өндіруге болады»'' деп жан-жақты ғылыми пайымдаулар жасайды. ауданында қорғасын да өнеркәсіптік маңыз алатынын айта келіп, ғалым қорғасын мыспен қоса-қабат өндірілуі керек екеніне көңіл аударады. ''«Жезқазғанда қорғасын айыруды кеңінен өрістетудің ірі резерві бүкіл мыс және мыс-қорғасын рудаларын Үлкен Жезқазған байыту фабрикасында коллективті флотациялауға көшу болып табылады», олай болмаған жағдайда «селекциялық флотация мыстың да, қорғасынның да көп» ысырапқа ұшырайтынынан сақтандырады ғалым. ауданында қара металдар (темір, ванадий, титан), әсіресе марганец кентасы, сонымен қатар отынға да бай, кентасы және құрылыс шикізатының қоры да көп. Мысалы, ғалым Ешкі өлмес асбест кені Қазақстанда 2-орын алады, «қазірдің өзінде барланған асбест қоры үш миллион тоннадан асып жатыр»'' деп жазады. Академик Сәтбаев ''«Мыс кендерін ғана емес, сол сияқты Жезқазған Ұлытау ауданында марганец, темір, никель, кобальт, тағы басқалардың жаңа кенін іздестіру, зерттеу бүгінгі таңдағы аса маңызды міндеттердің бірі. Бұл үшін Жезқазған геологиялық барлау экспедициясының жұмысын онан әрі жақсарту керек. Қазақ ССР Ғылым Академиясы және басқа ұйымдар аймағындағы минералдық ресурстарды бұрынғыдан да көп ашу ісіне белсене қатысып отыруға тиіс»'' деп тұжырым жасайды. Ғалымның осы мақаласы 1999 жылы Алматы қаласындағы «Ғылым» баспасынан жарық көрген «Қазақстан менің Отаным» (62-66-бет) және 8-томдық еңбектері жинағының 7-томына (2000; 122-26 бет) енген. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары Санат:Жезқазған +өңірінің кен орындары''' 1940 жылы қаласындағы КСРО Ғылым Академиясының баспасынан орыс тілінде жарық көрген кітап. Авторы Ф.В.Чухров, бас редакторы академик А.Е.Ферсман. Кітапта Қазақстандағы өңірінің кен орындарының минерал, зерттеу нәтижелері баяндалған. 1936-38 жылы осы өңірде Қаныш Сәтбаевтың басшылығымен барлау жұмыстары жүргізілген болатын. Әсіресе осы кітапқа қажетті материалдарды жинап өңдеуде өңірінде күнделікті геологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізіп жатқан Қарсақбай комбинаты геологиялық барлау бөлімінің бастығы, бас геолог Сәтбаевтың, сондай-ақ геологтар Т.А.Кошкина, С.Ш.Сейфуллин, В.И.Штифанов пен А.В.Кузнецовтыц да көмегі көп болды. Кітапта Сәтбаевтың Жезқазған, Ұлытау мен Атасу ауданындағы темір және марганец кен орындарындағы минералдар жайында жазылған еңбектері және ол жасаған кенді ауданының геологиялық шолу картасы мен стратиграфиялық бағанасы, Үлкен Жезді кен орнының геологиялық сызба картасы да берілген. == Дереккөздер == Санат:Кітаптар Санат:Жезқазған +'''Жер сыры''' 1948 жылы Қазақстан Ғылым Академиясының баспасынан қазақ тілінде шыққан кітап; Көлемі 13 баспа табақ. Авторы геолог А.Ж.Машанов. Еңбек «Ұлы тартыс», «Туған жер қазынасы», «Қайтуда» атты тараудан тұрады. Кітаптың алғы сөзін академик Қаныш Сәтбаев жазған. Онда Қазақстан жерінде табылатын әр алуан кен байлықтарын халық шар��ашылығында пайдаланудың технологиясы сияқты ділгір мәселелермен қатар қазақ тілінде жеңіл оқылатын техникалық кітаптар шығарудың аса қажет екендігі, ондай кітаптар барлау-кен ісіндегі мыңдаған маман жұмысшылардың, қазақ оқушы жастардың, ұжымшаршылардың және ауыл зиялыларының жалпы мәдени дәрежесін көтеруге көмекші оқу құралы боларлығы айтылып, міне, осы тұрғыдан «Жер сыры» еңбегі осыған орай жазылған қазақ тіліндегі тұңғыш кітап болып табылады дейді алғы сөз авторы. Машанов осы аталмыш кітабында оқушы қауымға жалпы жердің жаралуынан, жер үстіндегі тіршіліктің өркендеу тарихынан, физикалық геологиядан қадау-қадау мәліметтер береді. Сонымен қатар Қазақстанның Алтай, Сарыарқа, Қаратау, Орал Ембі сияқты үлкен өндірісті алаптарының геологиялық құрылысындағы негізгі өзгешеліктерін таратып айтады. Осы мәліметтердің бәрі де негізге сүйене отырып жазылған. Геологиялық құбылыстар мен кейбір терминдерді түсіндіргенде грек мифологиясынан және қазақ фольклорынан айшықты мысалдар келтірген. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев Санат:Жезқазған +'''Жиырма бес''' 1970 жылы Алматы қаласындағы «Жазушы» баспасынан қазақ тілінде шыққан жазушы Ғ.Мұстафиннің жинағы; көлемі 16,49 баспа табақ. Онда 15 әңгіме, очерктер мен пьесасы қамтылған. Осы жинаққа автордың «Жиырма бес» деген атпен 1954 жылы жарық көрген кітабындағы шығармалары енгізілген. Сонымен бірге мұнда бұрын-соңды ешбір жинағына енбеген «Жол үстіндегі сыр», «Жолда туған ойлар», «Мазасыз мейман» атты шығармалары бар. «Жезқазған» атты очеркте жас геолог, инженер Қаныш Сәтбаевтың Орталық Қазақстанды алып индустриялды өлкеге айналдыру, Жезқазған байлығын игеру арманы сөз болады. Оқырман көпшілікке арналған. == Дереккөздер == Санат:Ғабиден Мұстафин Санат:Қаныш Сәтбаев Санат:Жезқазған +'''25 жыл ішінде Қазақстан геологиясын зерттеудің табыстары''' 1946 жылы Алматы қаласындағы КСРО Ғылым Академиясының Қазақ бөлімшесі шығарған геологиялық сериясының №6-7 (20 жарияланған материалдар. КСРО Ғылым Академиясының мүшесі Қаныш Сәтбаевтың редакциялауымен жарық көрген еңбекте 25 жыл ішінде Қазақстан геологиясын зерттеудің табыстары жайлы жазылған 23 ғалымның мақалалары топтастырылған. Сәтбаевтың «Қазақстан Республикасының 25 жылдығы қарсаңындағы геологиялық зерттеулердің негізгі кезеңдері мен нәтижелері» және «25 жыл ішіндегі Қазақстанның қара металы» атты көлемді екі мақаласы берілген. Онда Қазақстанның жер көлемі, табиғаты, пайдалы қазбалары, геологиялық жағынан зерттелу тарихы, ірі кен, өндіріс пен өнеркәсіп орындары, Қазақстанның геологиялық қызметі, сонымен бірге қазақстандық еңбегі туралы айтылып, жиырма бес жыл ішінде әлемге әйгілі Қазақстанның қара металлургиясы саласындағы қол жеткен табыстарына қорытынды жасалады. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев Санат:Кітаптар +'''Тұрар Рысқұлов ауданы''' Жамбыл облысының оңтүстігінде орналасқан бөлініс. 1938 жылы Луговой ауданы болып құрылған. 1999 жылдан қазіргі атымен аталады. Жер аумағы 10,5 мың км². Аудан орталығы Құлан ауылы. == Жер бедері == Аудан аумағының басым бөлігі жазық, тек Оңтүстік ғана таулы. Мұнда Қырғыз Алатауының Ашамайлы, Қорғантас, Қарақыр, Көкқия, Көгершін, Шөңгір, Құттыжан, Ойранды, Шал, Қайыңды, Сөгеті, Мамай, Қарауылшоқы және Көкдөнен таулары орналасқан. Ауданның солтүстік Мойынқұм шөліне ұласып кетеді. Жер қойнауынан құрылыс материалдары барланған. Климаты континенттік, қысы біршама жұмсақ, жазы ыстық, солтүстік қуаң. Ауаның қаңтар айындағы орташа температурасы –6 8°С, шілдеде 22 26°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 250 350 мм, таулы бөлігінде 500 мм-ге дейін жетеді. Аудан жерінен бастауын Қырғыз Алатауынан алатын Қорағаты, Қарасу, Шалсуы, Жарлысу, Талды, Қарақыстақ, Әулиебұлақ, Қорғантас, Қарақат, Шөңгір, Көкдөнен, Қайыңды және Сарыбұлақ өзендері ағып өтеді. Аудан аумағында аумағы шағын келген (5 км²-ден аспайтын) Белогорка, Байтелі, Шілік, Ақкүшік, Мақбел, Әбілқайыр, Қосапан, Сұңқайты, Сандықкөл, Мөңке, Қарамақау, Көккөл және Қалғанкөл көлдері бар. Тау бөктері қара, қызғылт қоңыр, қоңыр топырақты (тәлімі жердің 80%-ы осында), орталығында сұр, сортаңды сұр, солтүстігінде құмды, құмайтты топырақ қалыптасқан. == Жануарлары мен өсімдіктері әлемі == Өсімдіктерінен тау шатқалдарында бұта аралас қайың, терек, жеміс ағаштары, тау бөктерінде сұлыбас, қылқан боз, бетеге, Қорағаты өзенінің солтүстік жағалауынан бастап жусан түрлері басым, күйреуік, баялыш, жыңғыл, сексеуіл, ши, т.б. шөлге төзімді өсімдіктер өседі. Аңдардан қасқыр, түлкі, қоян, таутеке, арқар, ақбөкен мекендейді. == Халқы == Тұрғындары 64 512 адам (2019). Аудандағы халықтың басым көпшілігі қазақтар (92,13%), одан басқа орыстар (4,13%), т.б. басқа ұлт өкілдері (3,75%) тұрады. Халықтың орташа тығыздығы км²-ге шаққанда 6,6 адамнан келеді, басым көпшілігі (87 89%-ы) ауданның оңтүстігінде қоныстанған. Мұнда км²-ге 18 адамнан келеді. == Әкімшілік бөлінісі == 42 елді мекен 15 ауылдық округтерге біріктірілген: Абай ауылдық округі Ақбұлақ ауылдық округі Ақниет ауылдық округі Ақыртөбе ауылдық округі Жаңатұрмыс ауылдық округі Көгершін ауылдық округі Көкдөнен ауылдық округі Қайыңды ауылдық округі Қарақыстақ ауылдық округі Қорағаты ауылдық округі Құлан ауылдық округі Құмарық ауылдық округі Луговое ауылдық округі Өрнек ауылдық округі Тереңөзек ауылдық округі +Ірі елді мекендері: Ауыл аты Халық саны Құлан 13,4 мың Луговой кенті 9,2 мың Көгершін 3,0 мың Ақыртөбе 4,7 мың Каменка 2,6 мың Құмарық 2,1 мың Жаңатұрмыс 2,4 мың Тереңөзек 2,0 мың == Экономикасы == Ауданның ауыл шаруашылығына жарамды жері (2005) 845,6 мың км², оның ішінде жыртылған жері 148,1 мың га, шабындығы 19,9 мың га, жайылымы 685,7 мың га. Ауданда 1997 жылға дейін негізінен биязы жүнді қой, астық, қант қызылшасы, етті-сүтті мал, жылқы өсіруге маманданған ұжымшар, кеңшар, жылқы, асыл тұқымды қой з-ттары болған. Кейіннен олар әр түрлі шаруашылық субъектілерге біріктірілген. 2005 жылы 12 өнеркәсіп кәсіпорны, оның ішінде мемлекеттік, 10 мемлекеттік емес кәсіпорындары тіркелген. Аудан аумағында 100-ден астам шағын кәсіпорын тіркелген, оның жұмыс істейтіні 88. Жеке кәсіпкерлік саны 239. Аудандағы барлық жұмысшылардың саны 11,8 мың адам, ал еңбек ресурстарының жалпы саны 31,0 мың адам. Тұрар Рұсқылов ауылында жоғары оқу орнының бөлімшесі, ауылы шаруашылығының колледжі бар. Жалпы білім беретін мектептердің саны (2005) 44, оның ішінде музыка, спорт мектебі, оқу өндірістік комб. бар, одан басқа балабақша, мәдениет үйі, клуб, кітапхана, мұражай, аудандық аурухана, емхана, диспансер, 13 отбасылық дәрігерлік амбулатория, 31 пункт тіркелген. == Архитектура == Аудан ежелгі (1 16 ғасырлар) тарихи-мәдени ескерткіштерге бай. ескерткіштерге Көкдөнен, Қызылшаруа елді мекендері аумағында орналасқан ғасырлардың қорғандары, Көгершін және Құлан ауылдарының (Шөңгір шатқалы) тұсында “Қорғандар даласы” деп аталатын үйсіндердің 20-ға жуық ежелгі тұрақты мекендері, Қызылшаруа ауылы маңында сақаласы үйсін дәуірінің қорғандар тобы (12), Қарақат ауылынан км жерде ғасырлардағы Төрткүл бекінісі, Ақбұлақ шатқалынан (бұрынғы Луговой жылқы зауыты) 400 жерде петроглифтер, Қаракемер ауылы жанында 13 ғасырлардағы Байтымбет елді мекенінің орны бар. Ауданның басқа да елді мекендерінде (Абай, Алғабас, Құрамыс, Ақыртөбе, Жаңатұрмыс, Каменка, Қарақыстақ шатқалы және Мөңке сайы, т.б.) ежелгі қалалар, қорғандар мен бекіністер жұрттары көптеп кездеседі. Жалпы, Тұрар Рұсқылов ауылында 68 ескерткіш, оның тарихи, және 54 археологиялық ескерткіштер тіркелген. Аудан жерінен Түрксіб, Луговой Бішкек темір жолы өтеді. == Дереккөздер == Санат:Тұрар Рысқұлов ауданы +'''Жұбайына жазған хаттары''' Қаныш Сәтбаевтың 1925-29 жылы аралығында Таисия Алексеевна Кошкината (кейін Сәтбаева) жолдаған хаттары. Жалпы саны 50 (барлығы да Сәтбаевтың жеке мұрағатында сақтаулы). Алғашқы хаты 1925 жылы 29 маусымда Семейден, Томск технология институты|Томск технология институтының 4-курсын бітіріп, Баянауылдағы үйіне кетіп бара жатқан кезінде жазылған. Онда кейін бастарын қосып, 38 жыл жарасымды өмір сүрген жарына ынтызарлық сезіммен қоса, Қаныш Имантайұлының ішкі жан дүниесін, болашаққа үлкен сеніммен қарайтындығы айқын аңғарылады. Хаттар мазмұны үй ішінің күйбең тірлігі, бірде Томск қаласына, соңынан Қызылордада тұрып, Қаныш Имантайұлы жаз айлары Ұлытау, Спасск мен Нілді (Қарағанды қаласының маңында) атырабында, қыста Атбасар тресінің басқармасы орныққан Мәскеуде бірге өткізген кездеріндегі сағыныш сезімдерімен шектелмейді. Қайта оларды ғалымның туған жеріне деген сүйіспеншілігі, өз ісіне шын берілгендігі, әлеуметтік мәселелер көбірек орын алған. 1926 жылы шілдеде Шыбынды көл жағасындағы жайлаудан жолдаған х��тында ''«... ежелгі Қазақ даласы, менің кәміл сенуімше, геологиялық ізденістерге кіріссек, бізді өте қызғылықты һәм нәтижелі жаңалықтарға жолықтыруы хақ!», деп жазса, келесі бір хатында (1927 жылы 30 тамыз) Ұлытау өңірінің табиғатын шабыттана суреттейді. «Ұлытау біздің Орданың тарихи талбесігі. Аспанға шаншылған биік шыңдары жалаңаш тұрпатымен-ақ талай тарихқа куә, тым көне және сымбатты қайталанбайтын өте айбарлы һәм ақбас тау екенін әйгілеп, ұлылығына еріксіз мойындатқандай. Меніңше, орыс халқына Кремль қаншалықты қасиетті көрінсе, қазақ елі үшін Ұлытау да соншалықты қадірменді»,'' деп орынды да батыл тұжырым жасайды. 1925-29 жылы аралығында зайыбы Кошкинаға жолдаған хаттары өз қолымен әр түрлі қағазга, әр түсті сиямен жазылған. Кезінде хаттардың түпнұсқасын сақтаушы әрі мұрагері Мейіз Қанышкызы Сәтбаеваның ұлықсатымен жазушы М.Сәрсеке өзінің «Сәтбаев» атты ғұмырнамалық кітабына ерлі-зайыптылар жазысқан хаттардың кейбір үзігін ішінара енгізгенді. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Жұлдыздарға жол''' Қаныш Сәтбаевтың шағын мақаласы. 1963 жылы 16-маусымда «Социалдық Қазақстан» (№141) газетінде жарияланған. Сол жылы ғарыш бортындағы ғарышкерлер бар «Восток-5» ғарыш кемесі жер серігінің орбитасына шығарылды Сәтбаев ғарышты зерттеу осы замандағы ғылымда тартымды мәселе екенін, мұнын өзі қазіргі ғылымның барлық пайдалану арқылы ғана шешім табатынын айта келіп, теориялық астрофизиканың жоғары дәрежеде дамуы мен жасанды жер серіктеріне, ғарыш кемелеріне «автоматты планетааралық станцияларға байланысты бұрын болып көрмеген эксперименталды мүмкіндіктерді пайдалануды талап етеді» деп жазды. Алматы астрономдары Жердің жасанды серіктерінің қозғалысына фотографиялық бақылаулар жүргізіп отырған; ал бақылау нәтижелері тиісті өңдеулерден өткен соң жасанды жер серіктерінің траекториясын нақты анықтауы мүмкіндік туғызады. Сәтбаев республика ғалымдары телескоп жәрдемімен, яғни спектограммен алынған мәліметтерді зерттеу арқылы Марс секілді планетаның жұмбақ сырларын ашуға мүмкіндік беретініне сенім білдіруде екенін айтады. Қазақстан Ғылым Академиясының Астрофизикалық институтты кейбір жұлдыздардың үздіксіз спектрлеріне энергияны орналастыру мәселесін зерттеген. Соның нәтижесінде 16 жұлдызды қамтыған абсолютті энергетикалық өлшемдерде энергияның спектралдық орналастырудың каталогы жасалды. Ғалым мақаласын «Қазақстан талымдары космос «райын» барлаумен бірге космос сәулелерінің асқан энергиясының түрлі атом бөлшектерін ядролық ыдыратуын зерттейді» деп түйіндейді. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары +'''За КСРО халық шаруашылық жоғарғы кеңесі өнеркәсібінің газеті. 1930-37 жылы Мәскеу қаласында шығып тұрды. 1932 жылдан КСРО Ауыр өнеркәсібі халық комиссариатының органына айналды; 1937-40 жылы «Индустрия», ал 1940-41 жылы «Черная металлургия» («Қара металлургия») деп аталды. Әсіресе, КСРО-да кезеңінде жұртшылықты ел экономикасын дамыту жұмысына жұмылдыруда газет үлкен рөл атқарды. КСРО Ауыр өнеркәсібі халық комиссариатының геологиялық барлау ісі Бүкілодақтық кеңесінің жұмысы жайында (1938) жазылып, онда белгілі геологтармен қатар Қаныш Сәтбаевтың есімі де аталған. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Пәуен Жүсіпбаев''' (''1895, қазіргі Павлодар облысы Баянауыл 1977'') Баянауылдық алғашқы мұғалімдердің бірі. Арғын тайпасының Сүйіндік руының Қаржас бөлімінен шыққан. 1920 жылы Баянауылда құрылған мәдени-ағарту ұйымының төрағасы Қаныш Сәтбаев, ал жауапты хатшысы Жүсіпбаев болған. 1920 жылдың күзінде келесі жылы автономикалық республика тойын бүкіл халықтық мереке ретінде Баянауылда да еткізу үшін арнайы комиссия құрылады. Осы комиссияны Сәтбаев басқарады да, оның хатшылығына Жүсіпбаев сайланады. Екеуінің ақылдасып кеңесуімен әрі комиисия шешімімен тойдың мәдени ойын-сауығына Қажымұқан Мұңайтпасұлы, Майра Уәлиқызы мен Иса Байзақов, сонымен қатар Жаяу Мұса және Мәшһүр Жүсіп шақырылған. Кейін Сәтбаев Томск қаласына оқуға кеткенде, жастардың мәдени-ағарту ұйымын басқару ісі Жүсіпбаевқа жүктеледі. Жүсіпбаев осымен қатар ауылдағы қат-қабат жұмыстарға белсене қатысып, елді игілікті іске жұмылдыра білді. Ол 1937 жылы «қызыл қыртында» зардап шегіп, Сібір сапарынан еліне аман-есен оралған. 1959 жылдың шілде айында Баянауылға келген соңғы сапарында Сәтбаев ең алдымен Жүсіпбаевты іздеген, онымен кездескен. == Дереккөздер == Санат:Қазақстан педагогтары +'''Заңғар''' 1999 жылы Алматы қаласындағы «Айқос» баспасынан жарық көрген кітап. Кітап-жинақ академик Қаныш Сәтбаев туралы мақала естеліктерден тұрады. Кітап редакциясы алқасының мүшелері: Ш.Шөкин (төраға), К.Салықов (орынбасары), В.С.Школьник, С.Қожахметов, А.Қошанов, А.Абдуллин, X.Беспаев, В.И.Дробжев, М.Сәрсекеев (Сәрсеке), Ш.Сәтбаева, А.Сәтбаев, Ж.Сыдықов; құрастырған Ғ.Жайлыбай. «Заңғар» атты естелік-кітабы Халықаралық Қаныш Сәтбаев қорының тапсырысымен ұлы ғалымның 100 жылдық мерей-тойына орай шығарылған. Жинақта ғалымның әр жылдардағы түскен суреттері де берілген, көлемі 316-бет. Кітап екі бөлімнен тұрады. Кітаптың 1-бөлімінде қазақ зиялыларының (М.О.Әуезов, С.Мұқанов, Ә.Х.Марғұлан, I.Омаров, Н.Оңдасынов Ә.Тәжібаев, Б.Әшімов, С.Бәйішев, Е.А.Букетов, А.Қ.Жұбанов, Қ.Жұмалиев, С.Зиманов, Ш.Шоқыұлы, тағы басқалары), 2-бөлімінде жұртшылыққа танымал ғалымдардың (М.В.Келдыш, Г.Б.Жилинский, А.Обручев, Д.В.Наливкин, Н.В.Павлов, С.Рафиков, М.П.Русаков, Б.Г.Ерзакович, Е.В.Лизунова, В.Г.Фесенков, тағы басқалары) Сәтбаев туралы бұрын және осы жинаққа арнайы жазылған ой-толғамдары мен мақалалары топтастырылып берілген; осыған қоса кезінде қызметтес болған әріптестерінің, туыстары мен жақын араласқан адамдардың да (А.Әділов, Ә.Әбішев, Қ.Жәмінұлы, Ш.Қ.Сәтбаева, тағы басқалары) естеліктері ор��н алған. Халықаралық Қаныш Сәтбаев қорының президенті К.Салықов кітаптың алғы сөзінде: ''«...Сәтбаев тарлан тарихтың ауыр кезеңінде өмір сүрген, өмірбаяны шытырман оқиталарға толы күрделі һәм қызғылықты есім. Оның шеккен зардабы мен жеткен биіктері әрдайым тайталасып жүрді. Тұлғасы ерек, тұмысынан зерек, ақылды да, байсалды, ынталы да қарымды, ойшыл да тәуекелшіл, кішілік пеп кісілікті қатар ұстаған мұраты биік ерекше туған ел перзентін Абайды Ай-әлемге жеткізе білген Мұхтардай Қанышты әдебиетте көрсете білген қаламгерлер әлі туған жоқ. Үлкен толғаныспен қалам тарта бастаған сүйікті шәкірті, аса талантты жазушы, үлкен ғалым Евней Бөкетов (Букетов) те өмірдеп ерте өтті. Ұсынылып отырған кітаптағы басты мақсат: теңізге тамған тамшыдай әр автор өз жүрегінің лүпілімен таза нәркес сыр төксе ұлы бейне жарқырай түсер, болашақ Мұхтарларға себін тигізер деген ойдамыз. Қанекеңнің 90 жылдығын өткізгенде ол кісіге деген бұрынғы партия басшыларының салқын ызғары әлі де есіп тұрған. «Қуғындалған Сәтбаев» атты кітабында белгілі жазушы Медеу Сәрсеке көрсеткендей қилы-қилы заманды да шеккенбіз. Бүгінгі күн басқаша, бүгінгі үн басқаша. Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев «Правда» газетінде 1990-жылғы ақпанның 23-жұлдызында ашық айтқандай республиканың бұрынғы басшылары қудалауға салған күндер өтті, адал перзенттің елдің елдігін көтеріп, ұлттың болмысын айқындап тұрған Абай, Шоқан, Мұхтар іспеттес төртінші тірегімізді ақ жарылып, мақтан етер сәт туды. Осы бағытта тілге тиек етер қызғылықты әңгімелер, деректер, бұл жинақта баршылық»'' деп жазды. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев Санат:Кітаптар +'''Знание сила''' ресейдің ғылыми-көпшілік және ғылыми-көркем журналы. 1926 жылдан Мәскеу қаласында жарық көріп келеді. Журналда ғылымның әр алуан салаларындағы (астрономия, биология, тарих, физика, философия, экономика, тағы басқалары) жаңалықтар мен жетістіктер жайлы мақалалар жарияланып тұрады. 1973 жылғы «Знание сила» журналының 2-санында ғалым Қаныш Сәтбаев туралы журналист А.Гангнус пен ғылым доктары «Академик» атты көлемді очеркі жарияланды. Очеркте қазақ ғалымының кен барлау ісіндегі таңғажайып еңбегін жан-жақты ашып, байыпты түрде сөз еткен. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Зор болашақ''' Қаныш Сәтбаевтың 1956 жылы 1-қаңтарда «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас алаш») газетінде жарияланған жаңа жылдық тілек сөзі. Ғалым Қазақстан жастарына арналған өз сөзінде күллі республика жұртшылығын жаңа жыл мерекесімен құттықтай отырып, қазақ елінің өндіріс пен ауыл шаруашылығында және ғылым саласында қол жеткізген толагай табыстарына тоқталып өтеді. Осымен байланысты алтыншы бесжылдықта ең алдымен республикада электрлендіру қарыштап дамитындығы, қазірдің өзінде энергетикалық ресурстың қуатты базасы ашылғандығы жайлы айтады. Оған Солтүстік және Орталық Қазақстанның ��ас көмірі, қоңыр көмірімен бірге Қазақстанның таулы аудандарынан басталатын толып жатқан өзендер суы қуатының кеңінен пайдаланыла бастағанын, республиканың орасан зор энергетикалық ресурстарын құрайтын Қарағанды және тағы басқалары индустриялы орталықтардың жылулық электр станциялары мен Өскемен және Бұқтырма су электр станцияларын, сонымен бірге болашақта салынатын Екібастұздың, Майкөбеннің, Қарағандының, Құсмурынның ашық көмірімен жұмыс істеп, арзан электр қуатын беретін станцияларды жатқызады. Сондай-ақ Қазақстанның Батыс, Солтүстік және Орталық облыстарында ауыл шаруашылығының мұқтаждығы үшін жел қуатын пайдалану да едәуір артатынын сөз етеді. Қазақстан байлықтарын ашқан үстіне аша беруге республика жастары, әсіресе осындай ауқымды іске мыңдаған мектеп оқушылары да ат салысып жәрдем ете алатындығын айта келіп, ғалым «''...Барлық мектептерде туған өлкені зерттеу үйірмелері құрылса, олар жазғы демалыс кезінде өз өлкелерінің өсімдік, жәндік дүниесін, жер қыртысы мен жер байлықтарын зерттесе, қандай зор істер істелген болар еді. Солай болған күнде ғылыми мекемелерде оларға тиімді ақыл-кеңес бере алады»'' дейді. Сәтбаев жаңа жылдық тілек сөзінің соңында республиканың ауыр өнеркәсібін өркендету міндеттерін іске асыратын, сіздерсіздер, деп, жастарға, мектеп оқушыларына үлкен сенім артады. Ғалымның тілек сөзі 1999 жылы Алматы қаласындағы «Ғылым» баспасынан жарық көрген «Қазақстан менің Отаным» (426- 29-бет), 1989 жылы осы баспадан шыққан «Ғылым мен мәдениет туралы таңдамалы мақалалары» (318-21-6.) жинақтарына, 8-томдық еңбектері жинатының 8-тарауына (194—96-бет) енді. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары +'''Имантай Сәтбайұлы''' (1845, бұрынғы Ақкелін болысы, қазіргі Павлодар облысы, Баянауыл ауданы 1928, қазіргі Павлодар облысы, Баянауыл ауданы, Сәтбаев ауылдық округі) Қаныш Сәтбаевтың әкесі. Арғын тайпасының Сүйіндік руының Қаржас бөлімінен шыққан. Ауыл молдасынан арабша сауатын ашқан соң 17 жасында Омбы қаласындағы Әбдірахим медресесінде үш жыл оқып, араб, парсы, шағатай тілдерінде кітап оқитындай деңгейде білім алған. Имантай бұдан кейін ұстаз алдында отырып, жүйелі түрде оқымаған. Алайда, онымен әңгімелескен адамдардың ауызекі айтқан, кейбірінің жазып қалдырған естеліктерінде Имекеңнің тілі орамды, ақыл-ойы терең, туған жұртының ескі тарихын, өлең-жырларын жақсы білумен бірге, заман аужайын жете танып, бағыт-бағдарын пайымдай алатын әрі байсалды мінезге ие, мейірімді, парасатты жан болғандығы айтылады. Имекеңнің 83 жас жасаған ғұмырында қазақтың ауыз әдебиетінің үлгілерін көп жинап, сол іспен арнайы шұғылданған орыс зерттеушілеріне де қолғабыс еткені туралы кейбір деректер мұрағаттарда сақталған. Бұқар жырау Қалқаманұлының өмірі мен мұрасының кейбір деректерін хатқа түсірген. Бұл деректерді Санкт-Петербург қаласындағы И.Н.Березин мұрағатынан академик Ә.Х.Маргұлан тауып, орыс тілінде томдық шығарма жинағының 1-томында (Алматы, 1961) жариялады. Земство статисі, тарихшы, профессор Ф.А.Щербинаның экспедициясына Олжабай би Толыбай ұлы (1709-1783) туралы мәліметтер жинауға көмектескен. Марғұлан Қаныш Сәтбаев туралы жазған «Зор ғалым, сүйікті азамат» атты мақаласында «Имантай Омбыда оқыған кезде Шоқан Уәлихановпен танысып, жақын араласып, онымен бір пәтерде біраз уақыт бірге де тұрған деген мәлімет келтіреді» («Қазақстан мектебі», 1969, №4). Имантай кезінде Уәлихановтың досы Г.Н.Потанинмен де (Казахский фольклор собрании Г.Н.Потанина, 1972, 23-бет) сыйлас болған. Оның ауылында ағайынды өлкетанушы В.Н. және А.Н. Белослюдовтар жиі болып, емделіп, демалыстарын өткізген. Имантай бәйбішесі Нұрым Тасболатқызынан Күнше есімді бала көрген, бірақ ол жас кезінде қайтыс болады. Бірнеше жыл өткесін екінші рет өзінен едәуір кіші Әлимәға үйленген; одан Ғазиза, Ғазиз (Бөкеш), Қаныш атты балалары болған. 19 ғасырдың аяғы мен жаңа ғасырдың бас кезінде Имантай Ақкелін болысының Халық соты болып (яки бұрынғы би міндетін атқарушы) еңбек еткен. Алайда, Имекеңнің қазылық қызметі жайында деректер аз. Ауыл ақсақалдарының ауызекі әңгімелерінде бұл қызметті жасы алпысқа іліккенше атқарғандығы айтылады. Мейлінше әділ болып, төрелік айтушыға ұсынылатын сыбаға, бәсірелерге қызықпаған, нашарларға қиянат жасаушыларға қатал болып, керісінше, қорғансыз мүсәпірлерге ара тұрған. Би ауылы Сібір қиырындағы айдаудан қашқан мұсылман кавказдықтарға қамқорлық жасап, кейбіріне ат мінгізіп, киіндіріп, азық беріп аттандырған. Солай етуді адамшылық парызы санаған. Имантай затында сауыққұмар кісі болған, домбырада шебер ойнап, ойын-тойларда тыңдаушы қауым қолқаласа, ән де салған. Көне заман жақсы білген, кейбірін жатқа айтқан. «Зарқұм», «Қызыл табан Хасен», «Шәкірат» сияқты қиссаларды мәнерлеп айтатын жыршыларды ауылына шақырып, сый-сияпат жасап, күллі ауыл-аймағымен тыңдауды машық ермекке айналдырған. Жасырақ кезінде ол аңшылық, аушылық (құсбегілік) кәсіпке жақын болса да ән-жырды, сөз өнерін қастерлегендей ұзақ ынтықпаған. Аңшылықтың барлық түрінен мергендікті артық санаған. «Қыран құс пен құмай тазылар бабы келсе қашқан аңды күші асып, әлімжеттікпен алады. Ал, түзу мылтық иесі қиядағы аңды мергендікпен атады...» деген нақыл сөз сол кісіден тараған-мыс. Өз ауылының шаруа қамына да бертінде араласпай, үлкені Ғазиздің мойнына артқан. Уәлиханов 1865 жылы Жетісуда дүние салғанда, әкесі Шыңғыс сұлтан Арқадағы Көкшетаудан қияндағы Тезек төренің ауылына, сүйікті ұлы жерленген Алтынемелге ретті кісілер аттандырғанда, сол топтың ішінде марқұмның нағашы жұртынан 20 жасар Имантай да болған. Бұл жайт та Имантайдың жас жігіт күнінен өз қатарының алдыңғы легінде жүргенін аңғартады. Демек, Сегіз Сері Баһрамұлының кішкентай бөбекке ат қоярда бағыштап ��йтқан игі тілектерінің дені артығымен дарыған. Анығында Имантай білек мықтылығынан білім біліктілітін, бір жұттан қалмайтын мол дәулеттен ар тазалығын артық көріп, имандылық пен адамгершілік жолды өзіне мұрат еткен. Соңынан ерген інілері мен өз ұрпағын тек қана ізгілік жолға бастаушы болған. Сондықтан да оның билігі үстем болған екі ауылдан білімді азаматтар көптеп шыққан... Имантайдың қартайған кездегі арманы мұсылманшылық парызын өтеп, Меккеге бару болыпты. Атеистік насихат саясатқа айналып, дінсіздер қауымы бел алып тұрғанда балалары дінқуар әкесінің тілегін орындай алмаған. Имантайды көрген, бірнеше мәрте мәжілістес болған Марғұлан «...Қаныштың өз әкесі Имантай ақылды, момын, терең ойлайтын, әр нәрсені ақылмен, сабырмен шешетін кісі болатын. Көп жасаған өмірін ол кісі ескі заманның әділетсіз зұлымдық істеріне қарсы қойып, жәбірленген, жапа шеккен адамдарға көмек көрсетуді зор мақсат еткен. Имекеңнің бұл жақсы қасиеттерін ол кісімен істес кедейлер Қозыбағар мен Қасен жақсы білетін. Олардың бүгінгі ұрпақтары совхоз жұмысшылары Заир мен Нұрлан да ол қасиетті әлі күнге ұмытпаған» деп жазса, академик А. Қайыпов «... Имекең ұзын бойлы, ат жақты, қыр мұрын, селдір шоқша сақалы бар, өткір қой көзді, қараторы, келбетті кісі..» деп («Қаныш аға», Алматы, 1989; 303-бет) сипаттаған. Имантайдың зираты Шадыра мекенінде (Теңдік, қазіргі Сәтбаев ауылы); 1904 жылы дүниеден өткен Әлимә да сонда жерленген. Қаныш Имантайұлы кейін олардың басына мәрмәрден белгі қойғызып, айналасын қоршатып, ас бергізген. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев Санат:Тұлғалар +'''Институт, лаборатория, өндіріс''' Қаныш Сәтбаевтың «Известия» газетінің 1962 жылғы 12 қазанындағы санында (№243) жарияланған мақаласы. Бұл мақаласында ғалым кеңес адамдарының ақыл-ой күшімен жасалып жатқан материалдық игіліктердің көзі зауыт, кеніш пен өнеркәсіп орындары, ұжымшарлар мен кеңшарлар сияқты өндіріс ошақтарына деген Қазақстан ғылымының қызметкерлері тарапынан қызығушылық тудырып отырғанын жақсы дәстүрге балайды. Сәтбаев ғылым мен өндірістің өзара тығыз байланыс жасап, ел экономикасы мен мәдениетін көтеруге ғылыми қызметкерлер де өз тұсынан ат салысуы керек деумен бірге ғылым зертхана мен зауыттың аралығындағы жанды байланысты жақындата түсу қажет деп есептейді. Ғалым сол үшін өндіріс пен ғылым арасындағы жанды шығармашылық байланысты күн емес, сағат сайын жақындата түсуге жағдай жасалып келе жатқанын айтады. Мысалы, қала мен өнеркәсіп ғылыми-зерттеу институттары немесе оның бөлімшелері өндіріске таяу жерден орналасқанын әрі мұндай ғылыми-зерттеу институты мен бөлімшелері Қазақстанның бірқатар қалаларында (Өскемен, Қарағанды, қазіргі Атырау, Жезқазған, Лениногор, Теміртау, Павлодар, Рудный, Шымкент, қазіргі Астана) бар екенін айтады. Мұның өзі ғылыми мекемелерді өндіріс орындарына қарай көшіріп, ж��қын орналастырудан ғылым да, экономика да ұтылмайтыны, қайта көп пайда табатыны іс жүзінде дәлелденген мәселе екенін қадап айтады. Ғалым бұған Қазақстан Ғылым Академиясының институттары тарапынан ұжымшар мен кеңшарлар және кәсіпорындарына 433 практикалық ұсыныстар беріліп, оның 298-і халық шаруашылығында қолданылғаны, 53-і қолданып жатқаны, ал 55-і қолданысқа әзір тұрғаны айтылады. Сәтбаев ғылым мен өндірісті ұштастырудың практикалық мәселелерін сөз ете отырып, институт пен зертхана және зауыттың бірлесіп жұмыс істеуінің нәтиже беретінін, ғылым мен өндірістік еңбекті ұштастырылуы тиімді әрі пайдалы болатынымен ғалым өз ойын тұжырымдайды. Ғалымның осы мақаласы Алматы қаласындағы «Ғылым» баспасынан жарық көрген «Таңдамалы еңбектерінің» 5-тарауына (1970, 109-11-бет), «Ғылым және мәдениет туралы таңдамалы мақалаларында» жарияланды. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары +игілікті борышы''' Қаныш Сәтбаевтың 1960 жылы 20-қарашада «Социалистік Қазақстан» газетінде жарияланған мақаласы. Ғалым бұл мақаласында интеллигенция бұқарамен тығыз байланыс жасай отырып, жаңалық атаулының бәрін сергек және қызу сезімталдықпен қабылдауы тиіс, ғалымның тапқыр ойын, композитордың, жазушының, суретшінің шығармашылық ізденулерін қоғамдық игілікті мақсаттар жігерлендіреді, өйткені интеллигенция ғылымның табыстарына бұқара халықпен бірлесіп атқарған жумыстың арқасында жетеді деген пікір айтады. Сәтбаевтың 1999 жылы Алматы қаласындағы «Ғылым» баспасынан жарық көрген «Қазақстан менің Отаным» (413-14-бет), осы баспадан шыққан «Ғылым мен мәдениет туралы таңдамалы мақалалары» (1989, 330-32-беттер) жинақтарына және 8-томдық еңбектері жинағының 8-тарауына (109-110-6.) енді. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары +'''Тұрар Рысқұлов ауылы''' (1993 ж. дейін ''Ванновка'') Түркістан облысы Түлкібас ауданы мен Майлыкент ауылдық округі орталығы == Географиялық орны == Облыс орталығы Түркістан қаласынан қарай 222 км, Шымкент қаласынан 98 км-дей солтүстік-шығыс бағытта орналасқан. == Халқы == 1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 15 182 адам (7130 ер адам және 8052 әйел адам) болса, 2009 жылы 17 311 адамды (8403 ер адам және 8908 әйел адам) құрады. == Тарихы == Тарихқа көз жүгіртсек, ауыл іргетасы 1891 жылы қаланғанына көз жеткізуге болады. Сол жылы Қара топырақты Ресей аумағынан 84 отбасы шұрайлы жер іздеп, қазақ жеріне қарай сап түзейді. Оларды бұл жолға елдегі жұмыссыздық, үй-жайларының болмауы ғана емес, сол кездегі отаршылдық саясат та мәжбүрлеген. Межелі жеріне жетіп, табиғатына көңілі толған келімсектер өзара ақылдасып, қағылған қазықтың орнын "Ванновское" деп атауды ұйғарады. Жергілікті тұрғындар қуылады. Осылайша қазақ жерінде, Шымкент уезінің Майлыкент өңірінде Ванновское пайда болып, үйлер тұрғызылады. Ауасы таза, шөбі шүйгін, құнарлы жер келімсектер үшін таптырмас жерге айналады. 1928 жылы Ванновское Жуалы ауданының орталығы атанды. Кейінірек, 1935 жылы қайтадан Түлкібас ауданының орталығына айналады. Сол жылы мұнда 3205 адам тұрып, көпшілігі "Победа" ұжымшарының мүшесі болды. 1993 жылы Ванновка селосы қоғам қайраткері Тұрар Рысқұлов есімімен аталады. Гүлдей жайнаған аудан орталығында бүгінде 20 ұлттан құрылған 17 мың 837 адам тату тәтті өмір сүреді. == Инфрақұрылымы == Спорт, музыка мектептері, дарынды балаларға арналған орта мектеп, Түлкібас агробизнес және туризм колледжі, М.Х. Дулати атындындағы мәдениет үйі, аудан кітапхана, мешіт, орталығы аурухана, емхана, туберкулез, тері аурулары диспансері, стансасы жұмыс істейді. === Білім беру саласы=== Ауылда мектеп, атап айтқанда, №1 Ломоносов атындағы Абай атындағы мектеп-лицей, "Құралай" жалпы орта мектебі, Пушкин атындағы жалпы орта мектебі бар. Және 2010 жылы Ильясова Фарида Азмеданқызы басшылығымен "Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мектеп-интернат тұсауын кесті. 2012 жылы алғашқы түлектері Ұлттық Бірыңғай тестілеу нәтижесі бойынша аудан көлемінде бірінші орынды иеленіп, Жұранов Тұрлыбек пен Асқаров Әлімжан "Алтын белгі" иегері атанды. == Дереккөздер == Санат:Түлкібас ауданы елді мекендері +'''Кен инженерлері''' кітап. Мәскеу қаласындағы «Наука» баспасынан 1981 жылы шыққан, көлемі 272 бет. Авторы академик Н.В. Мельников. Кітап үш бөлімнен («Кен инженерлері», «Тау-кен өндірісі» және «Таукен ғылымы»), жалпы кен инженерлерінің арасынан шыққан айтулы және кен оқу орындары мен кен өндірісінің аса көрнекті өкілдерінің ғылым өмірбаянынан құралған очерктер жинағынан тұрады. Автор кітабының алғашқы бөлімінде 17 аса көрнекті ғалымдар мен профессорлар, әйгілі кен инженерлерінің ғылым һәм өндірістік үздік өмірлеріне тоқталады. Сол кездегі кеңестік тау-кен ғылымының көшбастар корифейлері А.А.Скочинский, А.М.Тернигорев, Л.Д.Шевяков, И.Н.Плаксин, тағы басқалары жайында сөз етілсе, сол ат төбеліндей ардақтылар қатарына қосып, шығыс халықтарынан тек қана академик Қаныш Сәтбаевтың өмірі мен тылдық және еңбегінің көптеген қыры мен сырын ашатын мазмұнды очерк жазылған. Бұл очеркте Сәтбаев туралы кен қатарынан шыққан аса көрнекті ғалым, тау-кен тылымы мен геология ғылымының, өз заманының озық білгірі, ойшыл оқымысты ретінде сипатталады. Сәтбаевтың ұстазы болған профессор М.А.Усовтың жас Қанышқа деген әсерін өзінше ашық айтады. «''М.А.Усов қазақтан шыққан жас студентке ерекше назар аударып, оның тамаша қабілетін таныды. Усов шәкіртіне геологияға құштарлықты үйреткен жоқ. Ол тек қана осы қасиетін дамыта білді»'' деп жазады автор. Шынында да Сәтбаев институттағы оқуына дейін, Семей қаласындағы мұғалімдер училищесінде оқып жүргеннің өзінде әдебиетпен де, мәдениетпен де айналысып, қатарлас өскен досы М.О.Әуезовтың әсер етуіне де қарамай нақтылы ғылым, әсіресе табиғат зерттеу жүйесіндегі істе болуды өз тұжырымымен ертеректе болжаған еді. Усовпен кездесудің маңызы осы ойын жүзеге асыруға түрткі болды. Академик Мельников Сәтбаевтың соғыс жылдары «Жезді марганецін» ашып, оны іске қосудағы зор еңбегін ашып, дұрыс бағалайды әрі оның ғалымдығымен бірге адамгершілік қасиеттерін, қиындықта қайыспас қажырлылығын да сипаттаған. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев Санат:Кітаптар +'''Кен орындарын қазып алудың тиімді әдістерін таңдау және оларды экономикалық тұрғыдан салыстырып бағалау''' 1969 жылы Алматы қаласындағы Қазақстан Ғылым Академиясының «Ғылым» баспасынан орыс тілінде жарық көрген монография; көлемі 10 баспа табақ. Еңбекте сурет, кесте және 94 әдебиеттер тізімі берілген. Авторы техника ғылым доктары А.Е.Ерғалиев. Кітап кіріспеден, тараудан, әдебиеттер тізімінен тұрады. Алғашқы бетінде көрнекті кеңес ғалымы, академик Қаныш Сәтбаевтың жарқын бейнесіне арналады деп жазылған. Монографияда кен-геологиялық факторы бойынша тиімді әдістерді таңдап алуға қысқаша шолу және жер асты кен орындарын қазып алудың салыстырмалы әдістеріне толық талдау беріледі. Кен орындарын қазып алуды таңдау мен оларды экономикалық тұрғыдан салыстыра бағалаудың ғылым негізі, сондай-ақ автордың жер асты кен орындарын қазып алудың тиімді әдістерін таңдауы мен оларды экономикалық тұрғыдан салыстыра бағалаудың жаңа критерийге негізделген жаңа әдістемесі де көрсетілген. Кітап жұмысшыларға, кен ісі мамандарына, жоғары оқу орындарының оқытушылары мен студенттеріне арналған. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев Санат:Кітаптар +'''Кеңгір бөгеті''' Қарағанды облысы Ұлытау ауданы Кеңгір өзені бойында, Жезқазған қаласының солтүстік жағына орналасқан тоспа. Қаныш Сәтбаев «Жезқазған» мақаласында Жезқазған құрылысына кірісер кездегі аса маңызды жұмыстардың қатарында «өндіріске керек су және ауыз су жетістіру» («Социалды Қазақстан», 1935, 4-қазан) мәселесін алға тартса, «Үлкен Жезқазған комбинаты» мақаласында («Социалистік Қазақстан», 1938, 9-каңтар) комбинат суды Қаракеңгір (Кеңгір) өзенінен алатынын, ол үшін ''«Кеңгір өзенінен ұзындығы 750 метр, биіктігі 30 метр плотина», яғни бөгет салынуы керектігін, мұның өзі комбинаттың өндірістік жұмысына керекті сумен де, ішуге қажетті сумен де қамтамасыз етеді»'' деп жазғанды. Кеңгір бөгетінің құрылысы 1940 жылы қаңтар айында басталғанымен, 2-дүниежүзілік соғыс жылдары тоқтап қалған. Бөгет салудың құрылыс жұмыстары 1946 жылы қайта басталып, ол 1952 жылы аяқталды. 1954 жылы көктемде оның деңгейі жобаланған мөлшерге (373 м) жетті. Ауданы 37,3 км², ұзындығы 37,0 км, ені 1,6 км, орташа тереңдігі 8,5 (ең терең жері 21 м), жағасының ұзындығы 76,0 км. Су жиналуының алқабы 12500 км². 1961-65 жылы бөгет жүйесі кеңейтіліп, су көлемі 319 млн3-ке жеткізілді. Жер бөгетінің ұзындығы 600 жоғары, биіктігі 25 шамасында. Жағасы ұзынша, кей жері тар табиғи каньон сияқты келеді. Кеңгір бөгеті Кеңгір өзені суының атмосфералық жауын-шашынымен қоректенеді. Кеңгір бөгетінің гидрохимиялық өзгешелігі үлкен ерекшеленеді. Бөгеттің суы тұщы. Оның суының құрамы натрий тобында, сульфат класына жатады. Судың жоғарғы жағында бұталар өседі. Қазақстан Ғылым Академиясының Зоология институты ғалымдарының бақылауымен бөгетте балық өсірілді. Кеңгір бөгетінде балықтың 15-тен астам түрі бар. Бөген суы негізінен Жезқазған қаласын ауыз сумен және осындағы Жезқазған кен-металлургия комбинаты сияқты кәсіпорындарды техникалық сумен қамтамасыз етеді. Қала маңындағы бау-бақшалар да суғарылады. Су бөгетінің жағалауында қалалық, мекемелік демалыс аймақтары орналасқан. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев Санат:География Санат:Жезқазған +'''Кеңгір жағасында. Жезқазғанның адамдары мен олардың істері''' Алматы қаласындағы Қазақстан Ғылым Академиясының баспасынан 1950 жылы орыс тілінде жарық көрген очерк; көлемі 6,5 баспа табақ. Авторы Жезқазғанда 12 жыл жұмыс істеген кен инженері. Кітапша 14 тараудан тұрады. Жезқазған тарихы, оның өсіп, өркендеу кезеңі, өнеркәсіптің дамуы, кеншілердің ауыр еңбегі, сондай-ақ Қаныш Сәтбаевтың Жезқазғандағы еңбек жолы, қарапайым Қазақстан Ғылым Академиясының президентіне дейінгі өмір жолы жан-жақты баяндалады. Кітапта ғалымның суреті беріліп, Жезқазған көріністері туралы 23 сурет қамтылған. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев Санат:Жезқазған +'''Кеңес Одағы коммунистік партиясының кезектен тыс 21 съезі''' 1959 жылы Мәскеу қаласындағы саяси әдебиеттері мемлекеттік баспасынан орыс тілінде жарық көрген кітап, көлемі 38,5 баспа табақ; оның соңында съезге қатысушы 106 делегат пен жарыссөзге шыққан 139 делегаттың тізімі берілген. 1959 жылы 27 қаңтар ақпан аралығында Мәскеу қаласында КСРО Компартиясының кезектен тыс 21-сьезі өтті. Онда КП ОК-інің 1-хатшысы Н.С.Хрущевтің «1959-1965 жылдарға арналған КСРО халық шаруашылығын дамытудың бақылау цифрлары туралы» баяндамасы тыңдалып, талқыланды. Кітапта 2-5 ақпанда өткен отырыстардың стенографиялық есебі берілген. 1959 жылы ақпанда кешкі 16-отырыста Қазақстан Ғылым Академиясының президенті Қаныш Сәтбаевқа сөз беріліп, ол Қазақстанда өнеркәсіптің қарқынды дамуда екендігін айтып, Қазақстан ғылымы мен минералды байлықтары туралы қысқаша баяндама жасаған. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев Санат:Кітаптар +'''Кеңестік Қазақстан''' 1970 жылы Алматы қаласындағы «Қазақстан» баспасынан орыс тілінде шыққан кітап; көлемі 36,5 баспа табақ, 45 фотосурет қамтылған. Я.Белоусов, Хабдрашитов. Қазақ КСР-і мен Республика Компартиясының 50 жылдығына арналған. Қазақстанның көрнекті партия және мемлекеттік жұмысшылар мен шаруа, зиялы қауым өкілдерінің 39 мақаласы қамтылған, республикада Кеңес өкіметі орнаған 50 жыл ішінде орын алған үлкен өзгерістер баяндалады. Тарихи және деректі материалдар негізінде қазақ халқының өркендеуі, республика облыстарындағы халық шаруашылығында қол жеткен табыстар, мәдениет, ғылым және білім беру ісінің дамуы көрсетілген. Қарағанды облыстық партия комитетінің 1-хатшысы «Көмір және металл өлкесі» атты мақаласында облыстағы индустриялдық, экономикалық өркендеу, партия ұйымдарының жұмысы жайлы айтылып, академик Қаныш Сәтбаевтың Жезқазғандағы және Орталық Қазақстандағы жұмыстарына баға беріледі. 15 жыл ішінде Жезқазған кен орындарының пайдалы қазбаларын нақты анықтап, «Үлкен Жезқазған» мәселесін шешудегі қажырлы еңбегін айрықша атап өтеді. Кітап насихатшыларға, лекторларға, үгітшілерге, мұғалімдер мен студенттерге, жалпы оқырман қауымға арналған. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев Санат:Кітаптар +'''Көмір геологиясының мәселелері''' 1962 жылы Алматы қаласындағы Қазақстан Ғылым Академиясының баспасынан орыс тілінде жарық көрген жинақ; көлемі 16,25 баспа табақ. Бас редакторы академик Қаныш Сәтбаев. Еңбек РКФСР-ін еңбек сіңірген ғалым және техника қайраткері, КСРО Мемлекеттік сыйлық лауреаты, ғылым доктары, профессор, КСРО-дағы ірі геолог-көмір маманы А.А.Гапеевтің (1881-1958) 80 жылдығына арналған. Алғашқы бетінде сүрси беріліп, 24 ғалымның ол жайында жазылған мақалалары мен естеліктері жариялапған. Еңбектері мен әдебиеттердің тізімі көрсетілген. Жинаққа Гапеевтің мақалалары мен еңбектерінің тізімі, естеліктері, геологиялық тарихы жөніндегі мақалалары, басты көмір бассейндерінің (Кузнецк, Донецк, Қарағанды, Сахалин, тағы басқалары) зерттелуі, көмір геологиялық жөніндегі әр түрлі мақалалар (стратиграфии тектоника, көмірлілік, көмірдің сапасы мен метаморфизмасы, көмір петрографиясы және полинологиясы жайында жазылған) енген. Академик Сәтбаевтың «Көрнекті геолог-көмір маманы және азамат» атты мақаласын да Гапеевтің өмір жолы мен қайраткерлік ісіне жалпы шолу жасалып, оны көрнекті геолог, Кеңес Одағындағы көмір кен орындарының білгірі, бірінші болып Қарағанды бассейнінің байлығын дұрыс бағалаған маман деген баға берілді. Ғалымның еңбектеріне талдау жасап, Қарағанды геологтарымен тығыз байланыста болғандығын атап көрсетеді. Геологтармен көмір бассейнін зерттеушілерге арналған. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев Санат:Кітаптар +'''Көркейген қазақ халқының ғылымы мен мәдениеті''' Қаныш Сәтбаевтың 1945 жылы «Қазақстан большевигі» журналында (№6-7, 48-52-бет) жарияланған мақаласы. Бұл мақаласында ғалым көркейіп келе жатқан Қазақстан ғылымы мен мәдениеті, әрі бай өнеркәсіптері жайлы айтады. Ұлы Қазан төңкерісінен кейін 28 жыл ішінде Қазақстан өнеркәсібі мен ауыл шаруашылығының қаншалықты ілгері басқаны және соның ішінде еліміз бойынша Бүкілодақта үшінші тас көмір ошағы Қарағанды көмір бассейні құрылғанын, әрі Кеңес Одағы мен Еуропадағы ең үлкен өндіріс орындары Балқаш мыс зауыты және Шымкент қорғасын зауыты салынғанын, сонымен қатар мұнай, түсті металл, сирек кездесетін металдар, алтын, ферроқо��ытпа шығаратын ірі өнеркәсіп орындарының құрылғаны жайлы жазады. Қазақстанда мұнымен қатар сол салаларға байланысты түрлі білім ордалары, ғылыми-зерттеу институттары ашылып, өнеркәсіп ошақтарының өркендеуіне кең жол ашылып жатқанын білдіреді. Республиканың шаруашылығы мен мәдениетін дамытуға орасан зор еңбек сіңірген көптеген қазақ зиялылары осіп келе жатқанын тілге тиек етеді. Мақалада КСРО Ғылым Академиясының Қазақ бөлімшесі жайлы мағлұматтар да қамтылған. Қазақ бөлімшесінде 1940 жылы 276 қызметкер болса, қазіргі таңда саны мыңға жеткенін, академик және КСРО Ғылым Академиясының мүшелері, 60 ғылым доктары мен профессорлар, 140-тан аса ғылым кандидаттары мен доценттер жұмыс істейтінін, соның ішінде бөлімшенің ғылым қызметкерлері арасында жүздеген жас қазақ қызметкерлері бар екенін ерекше атап өтеді. Солардың қатарынан ғылымға елеулі еңбек сіңіріп келе жатқан филология ғылым докторлары І.Кеңесбаев пен тіл зерттеу, көркем өнер доктары А.Қ.Жұбановтың қазақ музыкасының тарихы, биология ғылым доктары К.Мыңбаевтың каучукті өсімдіктер, химия ғылым доктары Ә.Бектұровтың фосфорлы тыңайтқыштар химиясы, Қазақ бөлімшесінің докторанттары, ғылым кандидаттары Ө.Оспановтың шөл жерлердің топырағы, А.Машановтың геологиялық құрылысы, Н.Кенесариннің жер асты сулары, Ғ.Жүнісовтің гидрология, Қ.Жандеркиннің мал шаруашылығының биологиясы мәселелерін зерттеу жөніндегі еңбектері республикадан тыс, бүкіл Кеңес Одағының ғылыми жұртшылығына жақсы мәлім екендігін айтады. Мақала 1988 жылы Алматы қаласындағы «Ғылым» баспасынан шыққан Сәтбаевтың «Ғылым мен мәдениет туралы таңдамалы мақалалары» жинағына, томдық еңбектері жинағының 7-тарауына (Алматы, 2007 жылы Шымкент қаласындағы «Оңтүстік полиграфия» баспа үйінен шыққан шығармалар жинағының 1-томына енгізілген. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары +'''КСРО геологиясының табыстары мен минералды шикізат базасының дамуы''' 1963 жылы Мәскеу қаласындағы «Наука» баспасынан орыс тілінде жарық көрген жинақ; көлемі 5,5 баспа табақ. Еңбекке академик ғалымдар А.П.Виноградов, А.В.Сидоренко, А.К.Кортунов, П.М.Ломако және Қазан төңкерісінің 50 жылдығына арналған КСРО Ғылым Академиясының жер туралы ғылымдар бөлімшесінің жалпы жиналысының мерекелік сессиясында оқылған мақалалары енген. Жинақта біздің жаңа жетістіктер, жер құрылымы туралы білімнің жетілуі, кеңес геологтарының елімізде біртұтас мемлекеттік геологиялық қызмет құруда қол жеткен табыстары туралы деректер, тағы басқалары келтірілген. Сидоренко мен Ломаконың баяндамаларында академик Қаныш Сәтбаевтың еліміздің минералды шикізат қорларын дамытудағы және мыс өнеркәсібін өркендетудегі баға жетпес үлесін, сондай-ақ геологиялық ғылымын биік деңгейге көтергенін атап өткен. Геологтарға, геохимиктерге, геофизиктерге, ізденушілер мен барлаушыларға және кен инженерлеріне арналған. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев Санат:Кітаптар +'''КСРО Ғылым Академиясына 250 жыл''' 1974 жылы Мәскеу қаласындағы «Знание» баспасынан орыс тілінде жарық көрген кітапша; көлемі 3,42 баспа табақ. Авторы тарихшы Б.В.Левшин. Кітапшада академияның 1725-1974 жылдар аралығындағы тарихи өткен жолынан қысқаша мәлімет береді. Академияның ғылымдағы жеткен табыстары мен оның көп қырлы қызметіне талдау жасалады. Кітапшада 1932 жылы ғылыми-зерттеу станциясының Қазақстандық базасы құрылып, ол 1933 жылы КСРО Ғылым Академиясының бөлімшесіне айналды делінген. Ұлы Отан соғысы басталғаннан кейін 1942 жылы сәуірде КСРО Ғылым Академиясының президенті В.Л.Комаровтың басшылығымен Қазақстанда қорғаныс қажетіне байланысты қорларды жұмылдыру жөніндегі Комиссияның құрылуы, КСРО Ғылым Академиясының кеңселері Алматы, Қазан, Свердловск, Ташкент, Фрунзе, тағы басқалары қалаларға көшіріліп орналастырылуы, 1946 жылы Қазақстан Ғылым Академиясының құрылуы жөнінде қысқаша баяндалады. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев Санат:Кітаптар +'''Тұрлан'''– Шымкент қалалық әкімдігіне қарасты кент, кенттік округ орталығы. Шымкент қаласынан қарай 15 км жерде орналасқан. Тұрғыны 3,5 мың адам (2005). Іргесі Тұрлан геофизика экспедицияның (1949) Кентау қаласы маңына келіп орналасуына байланысты 1962 жылы қаланған. Тұрланда мәдени-ағарту мекемелерімен қатар “Су ресурсы маркетинг” ЖШС, “Энергоцентр-3” АҚ, “Тұранэнерго” МКҰ, т.б. жұмыс істейді. ==Сілтемелер== «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия Бас редактор Ә. Нысанбаев Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том Санат:География +'''«Абылай хан Петропавл қаласында орналасқан Абылай ханның мұражайлық кешені. 2008 жылы 21 тамызда резиденция Қазақстанның тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың қатысуымен ашылды. ==Абылайдың ақ үйі== Абылайдың ақ үйі, Абылайдың ордасы Абылай ханның Петропавл қаласындағы ордасы, тарихи ескерткіш. Қазақстанның солтүстік аймағын отарлау басталған кезде Есіл өзені жағасында орналасқан Қызылжар қыратында 1752 ж. әулие Пётр бекінісінің құрылысы басталды. Бұл өз кезегінде елдердің арасындағы қатынастардың орнығуына әсерін тигізді. Осыған байланысты казактардың дала тұрғындарына тиісіп, қазақтардан мал тартып әкетуі және жер учаскелерін басып алуы тәрізді мәселелерді талқылау үшін ханның арнайы ордасы қасында осындайқұрылыс салу қажеттігі туындады. Мұрағаттық материалдардың мәліметтері бойынша, «Оның, Абылайдың, өтініші бойынша Есіл өзенінің жоғарғы жағындағы Енқыстау тауында әулие Пётрдің бекінісі жанынан оның келіп тұруы үшін 1765 ж. ағаш үй салынды» (Солтүстік Қазақстан облысы мемлекеттік мұрағаты, 158-қор, 1-тізбе, 295-іс 33-б.). «Енқыстау (қыстауға арналған кең жазық)» сонымен, «Абылайдың ақ үйі» тек қана тұрғын үй үшін емес, сонымен қатар шиеленісті мәселелерді шешуге арналған орынға айналды. Ғимараттың орналасқан жері туралы әртүрлі пікірлер бар. Оның бекіністен 2-3 шақырым жерде, «тау» етегінде (еңістік жерде) орналасқандығы дәлмедәл анықталды, бұл сол кезде (19-гасырдың екінші жартысы) қаланың шеті болатын. «Абылайдың ақ үйі» қалада болған өрттің бірінің салдарынан жанып кеткен тәрізді, оның орнына тастан үй салынған, оны халық бұрынғыша «Абылайдың ақ үйі» деп атаған. «Абылайдың ақ үйі» қазақ халқының ұлттық тарихи ескерткіші болып табылады. Абылайдың ақ үйінің құрылысы Абылай хан өмірінің деректерімен және мұрасымен тікелей байланысты. Оған көп уақыт жөндеу-қалпына келтіру жұмыстары үй айтарлықтай зиян шеккен. Солтүстік Қазақстан облысының әкімі Т.А. Мансұровтың бастамасымен және ҚР Президентінің қолдауымен 2006-2007 жылдар ішінде тарихи-мәдени ескерткіш толық қалпына келтірілетін болады. ==Мұражайлық кешені== 2004–2006 жылдарға арналған «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында 1829 жылы салынған 1982 жылы 26 қаңтардағы 38 ҚазКСР Министрлігі Кеңесінің Қаулысымен мемлекеттік сақтауға алынған республикалық маңызы бар тарих ескерткіші «Абылай хан үйінде» қалпына келтіру жұмыстары жүргізілді. Тарихи-мәдени мұраны сақтау сұрақтары бойынша қоғамдық кеңестің байқатқан мүддесі негізінде және-де облыс басшылығымен алғашқы түрде болған тарих ескерткіштерін құру мәселесі бойынша шешім қабылданған. Мұражай ҚР Президенті қатысуымен 2008 жылы 21 тамызда ашылды. Экспозицияның негізі XVIII ғасырдағы Қазақстанның мемлекет және қоғам қайраткері Абылай ханның өмірі мен іс-әрекеттері жөнінде. Ғимараттың жалпы аумағы мен құрылымы 1288,5 м². Жердің жалпы аумағы 1,58 га енеді. Ақ үйдің алдында қоладан құйылған «Ат үстіндегі Абылай хан» ескерткіші бар. Авторы мүсінші Қазыбек Сатыбалдин. Ғимараттың өзі қазіргі күні екі қабаттан тұрады. Ресми атауы «Абылай хан резиденциясы». Тарихи маңызы бар, киелі ғимаратқа басшылық жасап отырған Гүлнәр Андарбекқызының айтуынша Абылайдың ақ үйі залдан тұрады. Бірінші қабатында кешеннің әкімшілігі, екінші қабатында тарихи залдар орналасқан. Тарихи залдың біріншісі Абылайдың балалық шағынан хан тағына отырғанға дейінгі өмірін қамтиды. Яғни, 1710-1771 жылдар. Екіншісі хандық құрған 10 жылына арналған. Бұл 1771-1781 жылдар арасы. Үшінші залы Тақ залы, төртіншісі Абылай тарихына арналған коллаждар, картиналар, кітаптарға арналған залы. Осылардың ішінде келгендерге әсер беріп, көз тартарлығы ғимараттың әуелде ағаштан жасағанын еске алатын Абылайдың тынығу бөлмесі. Бөлмеде бірнеше жәдігерлер қойылған. Ыдыс-аяқ, көрпе-жастық, үстел, түкті-түксіз тоқыма кілемдер, жез құман, киім-кешек, сандықтар қойылып, үйдің ішкі көрінісі бейнелеген. Сонау ХVІІІ ғасырдан бері сақталып қалған адалбақан ағаштан, ілгешектері күмістен жасалған. Көне заттардың бірі кебеже ерекше көз тартады. Бірде-бір шегенің көмегінсіз ағаштан жасалып, сырты сүйекпен мәнерлеп жасалғаны таң қалыс тудырады. Екі жағы көтеріңкі керует төсекте жатқан батырлардың қан айналымын реттеу үшін пайдаланылған екен. Керует шымылдықпен көмкеріліп, жанына Араб Әмірлігінен әкелінген майшам тәрізді шамдалдар қойылған. Бөлмедегі көз тартар этнографиялық жәдігерлер Тақ залында жалғасын табады. == Дереккөздер == == Сілтемелер == Мұражай кешенінің ресми сайты Абылай хан резиденциясы сайтында Санат:Қазақстан мұражайлары Санат:Петропавл +'''XIX және XX ғасырдың 1-жартысындағы қазақ еуропа әдебиетінің байланыстары''' 1972 жылы Алматы қаласындағы «Ғылым» баспасынан орыс тілінде жарық көрген кітап, көлемі 15 баспа табақ. Авторы Ш.Қ.Сәтбаева; ол өзінің еңбегін қымбатты әкесінің жарқын бейнесіне арнаған. Кітап кіріспеден, тараудан тұрады. Жауапты редакторы филология ғылым доктары Е.В.Лизунова. Еңбекте алғаш рет қазақ-еуропа әдеби байланыстарының тарихы зерттеліп, қазақ жері жайындағы ертеректегі мәліметтер және оның ежелгі тұрғындары жайлы 13-18 ғасырлардағы еуропа саяхатшылар мен жазушылардың және Қазақстан туралы 19 ғасырдан бастап батыс еуропа ғалымдары мен жазушылардың жазғандары, 19 ғасырдан қазақ әдебиетінің батыс еуропа мәдени байланыстары, кеңес кезеңіндегі қазақ-еуропа әдеби байланыстары, тағы басқалары баяндалған. Кітап филологтарға, көпшілік оқырмандарға арналған. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев Санат:Кітаптар +'''Олар Жезқазғанның мақтаныштары''' 2004 жылы Алматыдағы «Үш қиян» баспасынан орыс тілінде жарық көрген кітап. Авторлары: К.Салықов, Е.Салықов. Жезқазған қаласының 50 жылдық мерейтойына арналып шығарылған. өңірін даңққа бөлеген атақты адамдар Қаныш Сәтбаев, В.В.Гурба, М.Бөпежанов, B.И.Штифанов, Т.А.Сәтбаева, И.И.Анарқұлов, Ө.Байқоңыров, Ш.Есенов, Г.Омаров, Д.Ешпанов, Т.М.Урумов, И.Е.Ли, Ж.Жанасов, О.Асылбеков, А.Абдулин, Т.Шарманов, C.Л.Лапан, Ж.Сейілов, С.Асатов, Ә.Құсайынов, О.Исаев туралы, олардың сіңірген еңбектері, Үлкен Жезқазғанды құруы мен Жезқазған қаласының дамуы деректер негізінде баяндалады. ''«Қаныш Сәтбаев Жезқазғанның ұлы мақтанышы»'' атты мақалада ғалымның өмірі мен қызметі, Жезқазғанды зерттеудегі аса ірі еңбегі, артында қалған ұлан-ғайыр істері барынша ашып көрсетілген. Көпшілік оқырманға арналған. Көлемі 264 бет, таралымы 1000 дана. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев Санат:Кітаптар +'''Октябрь және Қазақстан ғылымы''' 1967 жылы Алматы қаласындағы «Ғылым» баспасынан орыс тілінде жарық көрген жинақ, көлемі 39 баспа табақ. Қазан революциясының 50 жылдығына арналған. Бас редакторы Ш.Есенов. Жинақта 50 жыл ішінде Қазақстан ғылымының құрылуы мен даму жолы баяндалған. Кітаптағы мақала авторлары Қазақстан ғылым академиясының академиктері, мүшелері және басқа да көрнекті ғалымдар. Мақалаларда заманауи зерттеулерге талдау жасау және талдап қорытуға, ғылым ойлаудың болашақтағы бағыттарына, ғылыми-зерттеу мекемелерімен өндірістің шығармашылық байланысын нығайтуға баса назар аударылған. Жинақта академик Есеновтың «Қазақстан ғылымының көкжиегі» мақаласы, ғылым саласынан 13 адам, әлем және жер туралы ғылымнан 15 адам, ғылымынан 10 адам, биология ғылымынан 15 адам және қоғамдық ғылымдардан 11 адамның мақалалары жарияланған. Сондай-ақ академик Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың Қазақстан Ғылым Академиясын құрып, академик болып сайланғаны айтылған, ғылымның әр саласына сіңірген еңбегіне жан-жақты баға берілген. Академияның Сәтбаев бастаған 69 академигі мен КСРО Ғылым Академиясының академиктері: В.Л.Комаров, С.И.Вавилов, И.П.Бардин, И.В.Курчатов, В.А.Обручев, И.И.Мещанинов, фотосы, тағы басқа суреттер берілген. == Дереккөздер == Санат:1967 жылы шыққан кітаптар Санат:Ғылым баспасының кітаптары +'''Октябрьдің 20 жылдығы және Жезқазған ауданының тау-кен байлығы''' Қаныш Сәтбаевтың 1937 жылы жазған мақаласы. Қазақстандағы индустрияның ірі ошағы болып табылатын Жезқазған комбинатының жетістіктері мен кемел келешегі туралы сөз қозғайды. Қазан революциясына дейін мұнда шет мемлекет иелік етіп, Жезқазғанның кенін дұрыс зерттемегенін, оның өндірісін толықтай іске қоспатанын сөз етеді. Мұндағы мыс кенінің үлкен қорын әр жылдармен салыстыра келіп, Жезқазған кенінің кем дегенде 5-6 млн. тоннаға дейін мыс бере алатынына сендіреді. Бұл өлкеде мыстан басқа марганец, темір кентастарының мол коры барын анықтап ашып, бұл кен байлықтары Жезқазғанды Қазақстандағы және Кеңес Одағындағы алдыңғы қатарлы индустриялды аудандардың қатарына қосатынын айтып, мақаласын аяқтайды. Мақала «Қызыл кенші» газетінің 1937 жылғы 7-қарашадағы санында және «Қазақстан менің отаным» (1999) жинағында жарияланды. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары Санат:Жезқазған +'''Одақтас республикалар Қаныш Сәтбаевтың КСРО Конституциясы күніне орай жазылған публицисттік мақаласы. 1944 жылы 5-желтоқсанда «Казахстанская правда» газетінде жарияланған. Талым басқалармен терезесі тең республикаға айналған Қазақстан халқының бесжылдықтар барысында қол жеткізген табыстарын тілге тиек ете отырып, бұл еңбекшілердің өз қолдарымен жасаған игіліктері екенін баса көрсетеді. Міне, сондықтан да, гитлершілер елімізге тап бергенде әр жауынгер, әр жұмысшы сол өз иелігін, мал-мүлкін қорғау үшін қолына қару мен қайла алды. Сәтбаев осы тұста қан майданда қаһармандық көрсеткен Төлеген Тоқтаров, Мәлік Ғабдуллин, Мәншүк Мәметова, Әлия Молдағулова, Сергей Луганский, Агәділ Сұханбаев, Тілеуғали Әбдібеков, Әшірәлі Османәлиев сияқты батырлардың есімдерін атайды да елдегі еңбек майданындағы табыстарға тоқталады. Сұрапыл соғыс жасампаз ел еңбекшілерінің сағын сындыра алмаған, әркімнің отаншыл жүрегін кернеген өшпенділік олардың күш-жігерін тасытып, еңбегін еселеп арттырған. Шаруашылықтың қай саласында болмасын өнім шығару еселеп артқан. Мысалы, Қазақстанда мұнай өндіру 1943 жылы соғысқа дейінгі 1940 жылдағыдан 43,4 өскен. Республика марганеці қиын-кыстау кезеңде Орал зауыттарын қамтамасыз етті, ферроқорытпа, никель, қорғасын, вольфрам жеткілікті мөлшерде шығарылды. Ауыл шаруашылығының табыстары да аз емес. Егістік жер көлемі 630 мың га-ға ұлғайып, соғыстың үш жылында мемлекетке соғысқа дейінгі үш жылдағыдан астық 760 мың центнер, картоп 640 мың центнер, ал көкөніс 566 мың центнер өнім артық тапсырылған. Ғылымдағы жетістіктер де қуанарлық. Соғыс жылдарында ғылым кадрлар қатары 276-дан 700 адамға дейін өсіп, 260 ғылым экспедиясиясы отряд жұмыс істеген. Осының бәрі әділ конституция әперген теңдіктің арқасы дейді ғалым; ол сол кезеңдегі қалыптасқан идеологиялық қағидаларға сай тұжырым жасаған. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары +'''Обаған''' 1996 жылы «Рауан» баспасынан жарық көрген мақалалар жинағы. Құрастырушы филология ғылым доктары А.Қ.Егеубаев. Жинаққа Қаныш Сәтбаев пен Ә.Х.Марғұланның қазақ тарихына, мәдениеті мен өнеріне, тұрмыс-салтына байланысты жазған мақалалары топтастырылған. Сәтбаевтың әр жылдары жарық көрген «Жезқазған жеріндегі көне ескерткіштер», «Обаған», «Қазақстанның ұлт театры туралы», «Ер Едіге туралы аңыз» атты мақалалары берілтен. Мысалы, «Обаған» атты мақаласы «Қазақ тілі» газетінің 1923 жылы 13 желтоксанында жарық көргені, оның соңына «Байшуақ» деген лақап есіммен қол қойғаны айтылған және «Оқшау сөз» сынды қосымша анықтамасы бар. Онда Обаған өзеніне байланысты «Обаған» әнінің шығу тарихы сөз болады. «Обаған» жинағынан оқырман қауым, мұғалімдер, студенттер мен оқушы жастарға ой-салатын пікір, қызықты материалдар молынан табылады. Кітап көпшілікке арналған. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Футболдан Қазақстан Чемпионаты 1992''' тәуелсіз Қазақстан Республикасының Премьер-лигасы тарихында ең бірінші өткен маусымы. Премьер-лиганың бірінші маусымының ұтыс ойынында 25 клуб қатысуын жоспарлаған, алайда Жезқазған қаласы атынан өнер көрсеткен Металлург клубы қатысудан бас тартты. == Маусымдық шолу == Премьер-лиганың тарихындағы бірінші маусым жеңімпазы лауазымын Алматы қаласы атынан өнер көрсеткен Қайрат клубы иеленді. Күміс жүлдені иеленген қарсыласы Қайраттан ұпайға қалып қалған Шымкент қаласындағы СКИФ-Арсенал клубы болды. Қола жүлдесін Павлодардың Трактор клубы иеленді. Ең жақсы ойыншы лауазымы құрамалардың бас сұрастыру арқылы белгіленді. Ұтқан құрамаға ұпай қосылса, тең түскен ойындағы құрамаға ұпай қосылған. Жеңілген құрамаға ұпай қосылмаған. == Қатысушы клубтар == === Жарыстардың географиясы=== 1992 маусымындағы турнир ұтыс ойынында Қазақстанның 21 қаласы атынан 24 клубтар ат салысты. Клуб Қала Стадион Сыйымдылығы Ақтөбе Ақтөбе Қобыланды батыр 13 500 Ақтау Ақтау Жастар 500 Арман Кентау Болат Теміртау Металлург 12 000 Восток Өскемен Восток 500 Горняк Хромтау Екібастұз Екібастұз Шахтёр 300 Жетісу Талдықорған Жетісу 550 Жігер Шымкент Қажымұқан Мұңайтпасов 20 000 Зенит Көкшетау Көкшетау Көкшетау Оқжетпес 158 Қайрат Алматы Орталық стадион 23 804 Қайсар Қызылорда Ғани Мұратбаев 300 Металлист Петропавл Авангард 11 000 Монтажник Түркістан Спартак Семей Спартак 10 000 СКИФ-Арсенал Шымкент Трактор Павлодар Орталық стадион 11 811 Уралец Орал Петр Атоян 320 Фосфор Тараз Орталық стадион 12 225 Химик Қостанай Орталық стадион 050 Целинник Целиноград Қажымұқан Мұңайтпасов 12 250 ЦСКА Алматы Шахтер Қарағанды Шахтёр 19 000 == Бастапқы кезең. тобы == Орын Құрама Қала '''Қайрат''' Алматы 20 16 49 10 39 '''34''' '''Фосфор''' Жамбыл 20 12 36 20 16 '''27''' '''Целинник''' Целиноград 20 10 35 26 '''24''' '''Жігер''' Шымкент 20 35 21 14 '''24''' '''Горняк''' Хромтау 20 10 24 22 '''23''' '''Химик''' Қостанай 20 30 26 '''20''' '''Ақтөбе''' Ақтөбе 20 22 19 '''20''' '''Ақтау''' Ақтау 20 10 28 33 -5 '''18''' '''Уралец''' Орал 20 12 15 39 -24 '''13''' 10 '''Көкшетау''' Көкшетау 20 14 15 39 -24 '''11''' 11 '''Арман''' Кентау 20 17 24 58 -34 '''6''' Металлист (Жезқазған) «Арман» (0:0) және «Целинник» (0:2) клубтарына қарсы екі ойынынан кейін жарыстан шығарылды. Ойын қорытындылары жойылды. == Бастапқы кезең. тобы == Орын Құрама Қала '''Екібастұз''' Екібастұз 24 16 35 17 18 '''34''' '''Шахтер''' Қарағанды 24 13 46 17 29 '''34''' '''Ертіс''' Павлодар 24 14 47 26 21 '''33''' '''Қайсар''' Қызылорда 24 14 33 20 13 '''29''' Шымкент 24 12 38 21 17 '''29''' '''Восток''' Өскемен 24 13 10 39 26 13 '''27''' '''Спартак''' Семей 24 12 42 41 '''27''' '''Болат''' Теміртау 24 32 23 '''25''' '''Металлист''' Петропавл 24 41 41 '''24''' 10 '''Монтажник''' Түркістан 24 11 32 39 -7 '''19''' 11 '''Жетісу''' Талдықорған 24 13 31 35 -4 '''16''' 12 '''Зенит''' Көкшетау 24 19 14 60 -46 '''9''' 13 '''ЦСКА''' Алматы 24 21 27 91 -64 '''6''' «Зенит» құрамасына 0:3 техникалық жеңілісі есептелінді (Зенит 2:1 Восток ойыны) «Металлист» құрамасына 0:3 техникалық жеңілісі есептелінді (Металлист 3:1 Қайсар ойыны) == Соңғы кезең. 1-14 орындары == Орын Құрама Қала '''Қайрат''' Алматы 26 16 48 22 26 '''37''' Шымкент 26 14 39 21 18 '''36''' '''Ертіс''' Павлодар 26 14 39 22 17 '''36''' '''Екібастұз''' Екібастұз 26 14 39 24 15 '''34''' '''Фосфор''' Жамбыл 26 12 40 29 11 '''29''' '''Жігер''' Шымкент 26 10 33 32 '''28''' '''Шахтер''' Қарағанды 26 12 24 22 '''28''' '''Горняк''' Хромтау 26 11 24 29 -5 '''23''' '''Целинник''' Целиноград 26 10 32 37 -5 '''23''' 10 '''Қайсар''' Қызылорда 26 15 25 29 -4 '''20''' 11 '''Восток''' Өскемен 26 14 29 35 -6 '''20''' 12 '''Ақтөбе''' Ақтөбе 26 12 10 12 31 -19 '''20''' 13 '''Химик''' Қостанай 26 16 29 45 -16 '''17''' 14 '''Спартак''' Семей 26 18 25 60 -35 '''13''' «Химик» құрамасына 0:3 техникалық жеңілісі есептелінді (Химик 2:1 Шахтёр ойыны) == Соңғы кезең. 15-24 орындары == Орын Құрама Қала 15 '''Ақтау''' Ақтау 18 13 48 19 29 '''27''' 16 '''Уралец''' Орал 18 13 42 17 25 '''26''' 17 '''Болат''' Теміртау 18 10 37 12 25 '''24''' 18 '''Монтажник''' Түркістан 18 32 23 '''23''' 19 '''Металлист''' Петропавл 18 43 26 '''20''' 20 '''Көкшетау''' Көкшетау 18 30 28 '''19''' 21 '''Жетісу''' Талдықорған 18 32 20 12 '''19''' 22 '''Арман''' Кентау 18 12 35 41 -6 '''12''' 23 '''Зенит''' Көкшетау 18 14 12 61 -49 '''6''' 24 '''ЦСКА''' Алматы 18 16 15 79 -64 '''4''' Футболдан Қазақстан чемпионаты 1992 == Дереккөздер == Санат:Футболдан Қазақстан чемпионаты Санат:1992 жылғы футбол +'''Футболдан Қазақстан Чемпионаты 1993''' Қазақстан Республикасының Қазақстан Премьер Лигасы тарихында ��ткен екінші маусымы. Премьер-лиганың екінші маусымының ұтыс ойынында 25 клуб қатысты. == Маусымдық шолу == Премьер-лиганың екінші маусым жеңімпазы лауазымын Павлодар атынан өнер көрсеткен "Ансат" клубы иеленді. Күміс жүлдені иеленген қарсыласы "Ансаттан" ұпайға қалып қалған Екібастұздан шыққан "Батыр" клубы болды. Қола жүлдесін Хромтаудың "Горняк" клубы иеленді. Ең жақсы ойыншы лауазымы командалардың бас сұрастыру арқылы белгіленді. Ұтқан құрамаға ұпай қосылса, тең түскен ойындағы құрамаға ұпай қосылған. Жеңілген құрамаға ұпай қосылмаған. == Қатысушы клубтар == === Жарыстардың географиясы=== 1993 маусымындағы турнир ұтыс ойынында Қазақстанның 21 қаласы атынан 25 клубтар ат салысты. Алматы қаласы атынан клуб өнер көрсетті: Қайрат, Достық, Намыс, Динамо. Клуб Қала Стадион Сыйымдылығы Ажар Көкшетау Ақтөбе Ақтөбе Қобыланды батыр 13 500 Ансат Павлодар Орталық стадион 11 811 Батыр Екібастұз Шахтёр 300 Болат Теміртау Металлург 12 000 Восток Өскемен Восток 500 Горняк Хромтау Динамо Алматы Достық Алматы Еңбек Жезқазған Жігер Шымкент Қажымұқан Мұңайтпасов 20 000 Қайрат Алматы Орталық стадион 23 804 Қайсар Қызылорда Ғани Мұратбаев 300 Қарашығанақ Ақсай Мұнайшы Ақтау Жастар 500 Намыс Алматы Спартак Семей Спартак 10 000 СКИФ-Ордабасы Шымкент Талдықорған Талдықорған Жетісу 550 Тараз Тараз Орталық стадион 12 225 Уралец-Арма Орал Петр Атоян 320 Химик Қостанай Орталық стадион 050 Целинник Ақмола Қажымұқан Мұңайтпасов 12 250 Шахтер Қарағанды Шахтёр 19 000 Яссы Шымкент Қажымұқан Мұңайтпасов 20 000 == Бастапқы кезең. тобы == Орын Құрама Қала '''Достық''' Алматы 24 15 58 25 33 '''33''' '''Қайрат''' Алматы 24 13 45 21 24 '''31''' '''Горняк''' Хромтау 24 13 31 29 '''30''' Шымкент 24 11 41 20 21 '''29''' '''Жігер''' Шымкент 24 11 47 31 16 '''28''' '''Ақтөбе''' Ақтөбе 24 11 33 24 '''28''' '''Мұнайшы''' Ақтау 24 12 10 43 41 '''26''' Орал 24 11 26 21 '''26''' '''Тараз''' Жамбыл 24 10 10 41 36 '''24''' 10 '''Яссы''' Түркістан 24 14 33 54 -21 '''17''' 11 Ақсай 24 14 28 62 -34 '''16''' 12 '''Қайсар''' Қызылорда 24 15 22 43 -21 '''14''' 13 Талдықорған 24 17 26 67 -41 '''14''' == Бастапқы кезең. тобы == Орын Құрама Қала '''Ансат''' Павлодар 22 13 51 26 25 '''30''' '''Батыр''' Екібастұз 22 13 48 24 24 '''29''' '''Химик''' Қостанай 22 11 35 20 15 '''28''' '''Шахтер''' Қарағанды 22 11 24 12 12 '''28''' '''Восток''' Өскемен 22 12 31 21 10 '''27''' '''Целинник''' Ақмола 22 11 32 21 11 '''27''' '''Ажар''' Көкшетау 22 12 35 31 '''26''' '''Болат''' Теміртау 22 11 43 23 20 '''25''' '''Динамо''' Алматы 22 10 34 35 -1 '''21''' 10 '''Намыс''' Алматы 22 15 18 62 -44 '''12''' 11 '''Спартак''' Семей 22 16 19 50 -31 '''8''' 12 '''Еңбек''' Жезқазған 22 20 18 63 -45 '''3''' == Соңғы кезең. 1-12 орындары == Орын Құрама Қала '''Ансат''' Павлодар 22 14 43 15 28 '''34''' '''Батыр''' Екібастұз 22 13 41 20 21 '''30''' '''Горняк''' Хромтау 22 12 36 28 '''30''' '''Жігер''' Шымкент 22 11 43 28 15 '''29''' Шымкент 22 27 25 '''24''' '''Шахтер''' Қарағанды 22 25 29 -4 '''22''' '''Достық''' Алматы 22 12 26 34 -8 '''19''' '''Химик''' Қостанай 22 10 26 31 -5 '''19''' '''Ақтөбе''' Ақтөбе 22 10 27 31 -4 '''17''' 10 '''Восток''' Өскемен 22 13 26 40 -14 '''16''' 11 '''Қайрат''' Алматы 22 14 23 41 -18 '''13''' 12 '''Целинник''' Ақмола 22 15 21 42 -21 '''11''' == Соңғы кезең. 13-25 орындары == Орын Құрама Қала 13 '''Болат''' Теміртау 24 16 43 15 28 '''37''' 14 '''Та��аз''' Жамбыл 24 16 51 29 22 '''36''' 15 '''Яссы''' Түркістан 24 15 44 30 14 '''33''' 16 Орал 24 14 41 12 29 '''33''' 17 '''Спартак''' Семей 24 13 32 35 -3 '''30''' 18 '''Динамо''' Алматы 24 10 43 29 14 '''29''' 19 '''Ажар''' Көкшетау 24 11 49 30 19 '''28''' 20 '''Мұнайшы''' Ақтау 24 11 10 41 36 '''22''' 21 '''Қайсар''' Қызылорда 24 10 12 30 42 -12 '''14''' 22 '''Еңбек''' Жезқазған 24 14 14 34 -20 '''9''' 23 Ақсай 24 18 26 49 -24 '''9''' 24 '''Намыс''' Алматы 24 18 21 55 -34 '''7''' 25 Талдықорған 24 19 16 55 -39 '''4''' 17-ден 25-ке дейінгі орындағы құрамалар бірінші лигаға шығып қалады Санат:Футболдан Қазақстан чемпионаты Санат:1993 жылғы футбол +'''Футболдан Қазақстан Чемпионаты 1994''' Қазақстан Республикасының Премьер-лигасы тарихында өткен үшінші маусымы. Премьер-лиганың үшінші маусымының ұтыс ойынында 16 клуб қатысты. Осы маусымда, бірінші рет Қазақстан чемпионаты жоғарғы және бірінші лигаларына бөлініп өткізілді. "Достық" клубы 1992 маусымында орынды иеленген. Бірақ клубтың жабылуына баланысты оны екінші маусымда 17 орында ойынын тоқтатқан "Елімай" клубымен алмастырды. == Маусымдық шолу == Премьер-лиганың үшінші маусым жеңімпазы лауазымын Семей атынан өнер көрсеткен "Елімай" клубы иеленді. Күміс жүлдені иеленген қарсыласы ұпайға қалып қалған Павлодардан шыққан "Ансат" клубы болды. Қола жүлдесін Шымкенттің "Жігер" клубы иеленді. Ең жақсы ойыншы лауазымы командалардың бас сұрастыру арқылы белгіленді. Ұтқан құрамаға ұпай қосылса, тең түскен ойындағы құрамаға ұпай қосылған. Жеңілген құрамаға ұпай қосылмаған. Ұпайлар саны тең түскен жағдайда, ең көп жеңіс, соққан голдар, соққан және өткізген голдардың орта көрсеткіші немесе жеребе тастау арқылы жеңімпаз таңдалған. == Алдыңғы маусыммен салыстырғандағы өзгерістер == Орны Бірінші лигаға шығып қалған клубтар '''18''' '''Динамо''' '''19''' '''Ажар''' '''20''' '''Мұнайшы''' '''21''' '''Қайсар''' '''22''' '''Еңбек''' '''23''' '''24''' '''Намыс''' '''25''' == Қатысушы клубтар == === Жарыстардың географиясы=== 1994 маусымындағы турнир ұтыс ойынында Қазақстанның 15 қаласынан 16 клубтар ат салысты. Клуб Қала Стадион Сыйымдылығы Ақтөбе Ақтөбе Қобыланды батыр 13 500 Ансат Павлодар Орталық стадион 11 811 Батыр Екібастұз Шахтёр 300 Болат Теміртау Металлург 12 000 Восток Өскемен Восток 500 Горняк Хромтау Елімай Семей Спартак 10 000 Жігер Шымкент Қажымұқан Мұңайтпасов 20 000 Қайрат Алматы Орталық стадион 23 804 СКИФ-Ордабасы Шымкент Тараз Тараз Орталық стадион 12 225 Уралец-Арма Орал Петр Атоян 320 Химик Қостанай Орталық стадион 050 Цесна Ақмола Қажымұқан Мұңайтпасов 12 250 Шахтер Қарағанды Шахтёр 19 000 Яссы Шымкент Қажымұқан Мұңайтпасов 20 000 == Қорытынды кесте == Орын Құрама Қала '''Елімай''' Семей 30 20 70 29 41 '''47''' '''Ансат''' Павлодар 30 17 57 14 43 '''41''' '''Жігер''' Шымкент 30 16 61 28 33 '''40''' '''Ақтөбе''' Ақтөбе 30 15 10 45 23 22 '''40''' Шымкент 30 14 41 29 12 '''36''' '''Шахтер''' Қарағанды 30 11 12 45 38 '''34''' '''Болат''' Теміртау 30 13 10 31 34 -3 '''33''' '''Тараз''' Жамбыл 30 12 11 42 34 '''31''' '''Батыр''' Екібастұз 30 10 12 36 34 '''28''' 10 '''Химик''' Қостанай 30 11 14 42 37 '''27''' 11 '''Қайрат''' Алматы 30 10 14 36 42 -6 '''26''' 12 '''Горняк''' Хромтау 30 16 29 60 -31 '''22''' 13 '''Восток''' Өск��мен 30 16 39 58 -19 '''22''' 14 '''Цесна''' Ақмола 30 17 24 48 -24 '''19''' 15 '''Яссы''' Түркістан 30 21 21 76 -55 '''17''' 16 '''Уралец''' Орал 30 17 20 56 -36 '''17''' 15-тен 16-ға дейінгі орындағы құрамалар бірінші лигаға шығып қалады Санат:Футболдан Қазақстан чемпионаты Санат:1994 жылғы футбол +'''Дәулет Болатұлы Тұрлыханов''' (18 қараша, 1963 жылы Шығыс Қазақстан облысы, Жарма ауданы, Қалбатау ауылында туған) грек-рим күресінен қазақстандық және бұрынғы кеңес одағының палуаны. КСРО және Қазақстанның Еңбек сіңірген спорт шебері. Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері (2000). Қазақстанның және Қырғызстанның еңбек сіңірген жаттықтырушысы. Жарма ауданының Құрметті азаматы. Грек-рим, еркін және әйелдер күресі федерациясының президенті. == Өмірбаяны == Найман тайпасының Қаракерей руының Сыбан тармағынан шыққан. ==Білімі== *1988 жылы Қазақстан спорт және туризм академиясын бітірген. *1997 жылы Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетін бітірген. == Жетістіктері == Қазақстанның және халықаралық турнирлердің жеңімпазы. КСРО-ның жеті дүркін чемпионы (1986 1992); КСРО халықтары күміс жүлдегері (1986) және жеңімпазы (1991); Еуропа чемпионы (1987, Тампере, Финляндия); Әлем чемпионы күміс жүлдегері (1993, Стокгольм, Швеция); қола жүлдегері (1987, Франция); әлем кубогының екі мәрте жеңімпазы (1987, 1990); 12-Азия ойындарының жеңімпазы (1994, Хиросима, Жапония); Азияның екі дүркін чемпионы (1995, Манила, Филиппин, 1996, Ханжоу, Қытай); 24 25-Олимпиадалық ойындардың күміс (1988, Сеул, Корея), қола (1992, Барселона, Испания) жүлдегері. == Саяси қызметінің басталуы == Екі мәрте ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты болып сайланды. (1995, 1999). Туризм және спорт агенттігінің төрағасы (2000 2004) Мәдениет, ақпарат және спорт министерлігінің Спорт көлітінің төрағасы (2004 2006) қызметтерін атқарды. "Грек-рим, еркін және әйелдер күресі федерациясының президенті" ==Дәулет туралы Фильм== 1994 «Дәулет-Палуан» режиссері: Қ.Умаров ==Мемлекеттік марапаттары== *1987 жылы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің құрмет грамотасы *1989 жылдың 29 шілде айында КСРО жоғарғы кеңесінің жарлығымен «Ерен Еңбегі үшін» медалімен марапатталды. *КСРО Еңбек сіңірген спорт шебері (құрметті атағы); *1994 жылы Қазақстан Республикасының Еңбек сіңірген жаттықтырушысы (грек рим күресінен); *1995 жылы ҚРның «Ерен Еңбегі үшін» мемлекеттік медалімен марапатталды. *1996 жылы Қырғыз Республикасының Еңбек сіңірген жаттықтырушысы (грек рим күресінен); *1997 жылы «Қайсар» медалі *1997 жылы «Қазақстанның Үздік жаттықтырушысы» атағы; *1998 жылы «Астана» медалі *1998 жылы Қазақ спорт академиясының құрметті профессоры (ғылыми атағы); *1998 жылы Абай ауданының Құрметті азаматы (құрметті атағы); *1999 жылы Педагогика ғылымдарының кандидаты (ғылыми атағы); *2000 жылы «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» құрметті атағы берілді. *2001 жылы «Қазақстан тәуелсіздігіне 10 жыл» медалі *2002 жылы Жарық ауылының құрметті азаматы *2002 жылы «Қазақстан спортына сіңірген еңбегі үшін» медалі *2004 ��ылы 1ші Петр Ордені *2005 жылы РФ спорт академиясының академигі *2006 жылы «Қазақстан парламентіне 10 жыл» медалі *2009 жылы «Құрмет ордені» *2016 жылы «Парасат ордені» мен марапатталған. *Жарма ауданының Құрметті азаматы (құрметті атағы); *2022 жылы III дәрежелі «Барыс» ордені == Дереккөздер == Санат:Қазақстан балуандары Санат:Қазақстан Парламенті Мәжiлiсінің депутаттары Санат:КСРО-ның Олимпиада күміс жүлдегерлері Санат:КСРО-ның еңбек сіңірген спорт шеберлері Олимпиада қола жүлдегерлері Санат:Грек-рим күресінен әлем чемпиондары Санат:Грек-рим күресінен Еуропа чемпиондары Санат:Грек-рим күресінен КСРО чемпиондары еңбек сіңірген Санат:Күрестен Азия чемпиондардары Санат:Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет Грамотасының иегерлері Санат:КСРО балуандары Санат:1988 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының күміс жүлдегерлері Санат:1992 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының қола жүлдегерлері Санат:Алфавит бойынша балуандар Санат:Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті түлектері +'''Футболдан Қазақстан Чемпионаты 1995''' Қазақстан Республикасының Премьер-лигасы тарихында өткен төртінші маусымы. Премьер-лиганың төртінші маусымының ұтыс ойынында 16 клуб қатысты. Осы маусымда, алдыңғы маусымдағыдай Қазақстан чемпионаты жоғарғы және бірінші лигаларына бөлініп өткізілді. == Алдыңғы маусыммен салыстырғандағы өзгерістер == Орны Бірінші лигаға шығып қалған клубтар '''15''' '''Яссы''' '''16''' '''Уралец''' Орны Премьер лигаға өткен клубтар '''?''' '''Қайнар''' '''?''' '''Мұнайшы''' == Маусымдық шолу == Премьер-лиганың бесінші маусым жеңімпаз лауазымын екінші рет қорғаған Семей атынан өнер көрсеткен "Елімай" клубы болды. Күміс жүлдені иеленген қарсыласы ұпайға қалып қалған Тараздан шыққан "Тараз" клубы болды. Қола жүлдесін "Шахтер" клубы иеленді. Ең жақсы ойыншы лауазымы командалардың бас сұрастыру арқылы белгіленді. Ұтқан құрамаға ұпай қосылса, тең түскен ойындағы құрамаға ұпай қосылған. Жеңілген құрамаға ұпай қосылмаған. Ұпайлар саны тең түскен жағдайда, ең көп жеңіс, соққан голдар, соққан және өткізген голдардың орта көрсеткіші немесе жеребе тастау арқылы жеңімпаз таңдалған. == Қатысушы клубтар == === Жарыстардың географиясы=== Клуб Қала Стадион Сыйымдылығы Ақтөбе Ақтөбе Қобыланды батыр 13 500 Ансат Павлодар Орталық стадион 11 811 Батыр Екібастұз Шахтёр 300 Болат Теміртау Металлург 12 000 Восток Өскемен Восток 500 Горняк Хромтау Елімай Семей Спартак 10 000 Жігер Шымкент Қажымұқан Мұңайтпасов 20 000 Қайнар Талдықорған Жетісу 550 Қайрат Алматы Орталық стадион 23 804 Мұнайшы Ақтау Жастар 500 СКИФ-Ордабасы Шымкент Тараз Тараз Орталық стадион 12 225 Тобыл Қостанай Орталық стадион 050 Цесна Ақмола Қажымұқан Мұңайтпасов 12 250 Шахтер Қарағанды Шахтёр 19 000 == Қорытынды кесте == Орын Құрама Қала '''Елімай''' Семей 30 21 68 23 45 '''67''' '''Тараз''' Жамбыл 30 20 61 34 27 '''62''' '''Шахтер''' Қарағанды 30 18 43 24 19 '''60''' '''Жігер''' Шымкент 30 16 10 59 34 25 '''52''' '''Горняк''' Хромтау 30 14 49 27 22 '''50''' '''Қайнар''' Талдықорған 30 13 11 33 32 '''45''' '''Ансат''' Павлодар 30 12 38 28 10 '''45''' '''Восток''' Өскемен 30 13 14 40 41 -1 '''42''' '''Қайрат''' Алматы 30 13 15 37 35 '''41''' 10 '''Цесна''' Ақмола 30 11 13 36 42 -6 '''39''' 11 '''Батыр''' Екібастұз 30 10 13 22 32 -10 '''37''' 12 '''Тобыл''' Қостанай 30 10 14 20 37 -17 '''36''' 13 '''Ақтөбе''' Ақтөбе 30 16 26 45 -19 '''32''' 14 Шымкент 30 14 28 33 -5 '''32''' 15 '''Болат''' Теміртау 30 17 34 45 -11 '''29''' 16 '''Мұнайшы''' Ақтау 30 24 15 107 -92 '''8''' 15-тен 16-ға дейінгі орындағы құрамалар бірінші лигаға шығып қалады Санат:Футболдан Қазақстан чемпионаты Санат:1995 жылғы футбол +'''Футболдан Қазақстан Чемпионаты 1996''' Қазақстан Республикасының Премьер-лигасы тарихында өткен бесінші маусымы. Осы маусымда, алдыңғы маусымдағыдай Қазақстан чемпионаты жоғарғы және бірінші лигаларына бөлініп өткізілді. Бұл маусымда жоғарғы лигадағы құрамалар саны 16-дан 19-ға дейін көбейді. Сондықтан алдыңғы маусымда 15 және 16 орынды алған "Болат" пен "Мұнайшыға" жоғарғы лигада қатысуына рұқсат берілді. Сонымен қатар бірінші лигадан жоғарғы лигаға "Қайсар", Еңбек және "Көкше" клубтары өтті. Кейіннен Хромтаудың "Горняк" клубы жарыстан алынды. == Алдыңғы маусыммен салыстырғандағы өзгерістер == Орны Премьер лигаға өткен клубтар '''1''' '''Қайсар''' '''2''' '''Еңбек''' '''3''' '''Көкше''' == Маусымдық шолу == Премьер-лиганың бесінші маусым жеңімпаз лауазымын "Тараз" клубы иеленді. Күміс жүлдені иеленген қарсыласы ұпайға қалып қалған "Ертіс" клубы болды. Қола жүлдесін "Елімай" клубы иеленді. Ең жақсы ойыншы лауазымы командалардың бас сұрастыру арқылы белгіленді. Ұтқан құрамаға ұпай қосылса, тең түскен ойындағы құрамаға ұпай қосылған. Жеңілген құрамаға ұпай қосылмаған. Ұпайлар саны тең түскен жағдайда, ең көп жеңіс, соққан голдар, соққан және өткізген голдардың орта көрсеткіші немесе жеребе тастау арқылы жеңімпаз таңдалған. == Қатысушы клубтар == === Жарыстардың географиясы=== 1996 маусымындағы турнир ұтыс ойынында Қазақстанның 17 қаласынан 18 клубтар ат салысты. Клуб Қала Стадион Сыйымдылығы Ақтөбемұнай Ақтөбе Қобыланды батыр 13 500 Батыр Екібастұз Шахтёр 300 Болат Теміртау Металлург 12 000 Восток Өскемен Восток 500 Елімай Семей Спартак 10 000 Еңбек Жезқазған Ертіс Павлодар Орталық стадион 11 811 Жігер Шымкент Қажымұқан Мұңайтпасов 20 000 Көкше Көкшетау Оқжетпес 158 Қайнар Талдықорған Жетісу 550 Қайрат Алматы Орталық стадион 23 804 Қайсар-Мұнай Қызылорда Ғани Мұратбаев 300 Мұнайшы Ақтау Жастар 500 СКИФ-Ордабасы Шымкент Тараз Тараз Орталық стадион 12 225 Тобыл Қостанай Орталық стадион 050 Целинник Ақмола Қажымұқан Мұңайтпасов 12 250 Шахтер Қарағанды Шахтёр 19 000 == Қорытынды кесте == Орын Құрама Қала '''Тараз''' Жамбыл 34 23 56 14 42 '''76''' '''Ертіс''' Павлодар 34 23 60 22 38 '''74''' '''Елімай''' Семей 34 22 64 17 47 '''74''' '''Мұнайшы''' Ақтау 34 18 54 26 28 '''63''' '''Батыр''' Екібастұз 34 18 43 22 21 '''63''' '''Қайрат''' Алматы 34 19 10 61 30 31 '''62''' қызылорда 34 15 11 39 25 14 '''56''' '''Шахтер''' Қарағанды 34 14 10 10 52 40 12 '''52''' '''Қайнар''' Талдықорған 34 14 14 35 40 -5 '''48''' 10 Ақтөбе 34 13 15 42 48 -6 ''45''' 11 '''Тобыл''' Қостанай 34 10 15 35 35 '''45''' 12 '''Восток''' Өскемен 34 12 14 34 35 -1 '''44''' 13 '''Целинник''' Ақмола 34 12 19 44 61 -17 '''39''' 14 '''Жігер''' Шымкент 34 16 39 50 -11 '''36''' 15 '''Еңбек''' Жезқазған 34 23 24 70 -46 '''27''' 16 Шымкент 34 22 29 61 -32 '''24''' 17 '''Болат''' Теміртау 34 27 26 76 -50 '''17''' 18 '''Көкше''' Көкшетау 34 28 12 77 -65 '''10''' Санат:Футболдан Қазақстан чемпионаты Санат:1996 жылғы футбол +'''Футболдан Қазақстан Чемпионаты 1997''' Қазақстан Республикасының Премьер-лигасы тарихында өткен алтыншы маусымы. Премьер-лиганың алтыншы маусымының ұтыс ойынында 14 клуб қатысты. Осы маусымда, алдыңғы Қазақстан чемпионаты жоғарғы және бірінші лигаларына бөлініп өткізілді. Премьер-лиганың жаңа қатысушысы "Автомобилист" клубы болды. == Алдыңғы маусыммен салыстырғандағы өзгерістер == Орны Премьер лигадан шыққан клубтар '''4''' '''Мұнайшы''' ''(Қаржы тұрғысынан)'' '''9''' '''Қайнар''' ''(Қаржы тұрғысынан)'' '''11''' '''Тобыл''' ''(Қаржы тұрғысынан)'' '''16''' ''(Қаржы тұрғысынан)'' '''18''' '''Көкше''' ''(Қаржы тұрғысынан)'' == Маусымдық шолу == Премьер-лиганың алтыншы маусым жеңімпаз лауазымын ұпай саны тең түскендіктен алтын матч "Ертіс" және "Тараз" клубтарының арасынды өтті. 54 минутта Антонов соққан голы, "Ертіс" клубын жүлдегер етті. Қола жүлдесін "Қайрат" клубы иеленді. Ең жақсы ойыншы лауазымы командалардың бас сұрастыру арқылы белгіленді. Ұтқан құрамаға ұпай қосылса, тең түскен ойындағы құрамаға ұпай қосылған. Жеңілген құрамаға ұпай қосылмаған. Ұпайлар саны тең түскен жағдайда, ең көп жеңіс, соққан голдар, соққан және өткізген голдардың орта көрсеткіші немесе жеребе тастау арқылы жеңімпаз таңдалған. == Қатысушы клубтар == === Жарыстардың географиясы=== 1997 маусымындағы турнир ұтыс ойынында Қазақстанның 14 қаласынан 14 клубтар ат салысты. Клуб Қала Стадион Сыйымдылығы Автомобилист Шортанды Ақтөбе Ақтөбе Қобыланды батыр 13 500 Батыр Екібастұз Шахтёр 300 Болат Теміртау Металлург 12 000 Восток-Әділ Өскемен Восток 500 Елімай Семей Спартак 10 000 Ертіс Павлодар Орталық стадион 11 811 Жігер Шымкент Қажымұқан Мұңайтпасов 20 000 Қайрат Алматы Орталық стадион 23 804 Қызылорда Ғани Мұратбаев 300 Тараз Тараз Орталық стадион 12 225 Ұлытау Жезқазған Целинник Ақмола Қажымұқан Мұңайтпасов 12 250 Қарағанды Шахтёр 19 000 == Қорытынды кесте == Орын Құрама Қала '''Ертіс''' Павлодар 26 17 46 15 31 '''56''' '''Тараз''' Тараз 26 18 49 18 31 '''56''' '''Қайрат''' Алматы 26 16 52 14 38 '''53''' Қарағанды 26 16 40 22 18 '''52''' Өскемен 26 14 42 16 26 '''50''' '''Батыр''' Екібастұз 26 15 38 22 16 '''47''' '''Елімай''' Семей 26 13 41 26 15 '''46''' Қызылорда 26 13 39 23 16 '''44''' '''Астана''' Ақмола 26 11 11 32 21 11 '''37''' 10 '''Жігер''' Шымкент 26 13 27 40 -13 '''29''' 11 '''Ақтөбе''' Ақтөбе 26 19 16 56 -40 '''15''' 12 Шортанды 26 21 23 68 -45 '''15''' 13 '''Болат''' Теміртау 26 18 13 47 -34 '''14''' 14 '''Ұлытау''' Жезқазған 26 24 74 -70 '''4''' 14 орындағы құрама бірінші лигаға шығып қалады Санат:Футболдан Қазақстан чемпионаты Санат:1997 жылғы футбол +'''Футболдан Қазақстан Чемпионаты 1998''' Қазақстан Республикасының Премьер-лигасы тарихында өткен жетінші маусымы. Премьер-лиганың жетінші маусымының ұтыс ойынында 14 клуб қатысты. Осы маусымда, алдыңғы Қазақстан чемпионаты жоғарғы және бірінші лигаларына бөлініп өткізілді. == Алдыңғы маусыммен салыстырғандағы өзгерістер == Орны Бірінші лигаға шығып қалған клубтар '''11''' '''Ақтөбе''' ''(Қаржы тұрғысынан)'' '''14''' '''Ұлытау''' Орны Премьер лигаға өткен клубтар '''2''' '''Нарын''' '''3''' '''Наша кампания''' == Маусымдық шолу == Премьер-лиганың жетінші маусым жеңімпаз лауазымын үшінші рет "Елімай" клубы иеленді. Күміс жүлдені иеленген қарсыласы ұпайға қалып қалған "Батыр" клубы болды. Қола жүлдесін "Ертіс" клубы иеленді. Ең жақсы ойыншы лауазымы командалардың бас сұрастыру арқылы белгіленді. Ұтқан құрамаға ұпай қосылса, тең түскен ойындағы құрамаға ұпай қосылған. Жеңілген құрамаға ұпай қосылмаған. Ұпайлар саны тең түскен жағдайда, ең көп жеңіс, соққан голдар, соққан және өткізген голдардың орта көрсеткіші немесе жеребе тастау арқылы жеңімпаз таңдалған. == Қатысушы клубтар == === Жарыстардың географиясы=== 1998 маусымындағы турнир ұтыс ойынында Қазақстанның 13 қаласынан 14 клубтар ат салысты. Клуб Қала Стадион Сыйымдылығы Батыр Екібастұз Шахтёр 300 Болат Теміртау Металлург 12 000 Восток-Әділ Өскемен Восток 500 Елімай Семей Спартак 10 000 Ертіс Павлодар Орталық стадион 11 811 Жігер Шымкент Қажымұқан Мұңайтпасов 20 000 ЦСКА Қайрат Алматы Қызылорда Ғани Мұратбаев 300 Нарын Орал Петр Атоян 320 Наша Кампания Астана Стадион «Локомотив» Тараз Тараз Орталық стадион 12 225 Химик Степногорск Целинник Ақмола Стадион «Локомотив» 12 250 Қарағанды Шахтёр 19 000 == Қорытынды кесте == Орын Құрама Қала '''Елімай''' Семей 26 20 60 20 40 '''63''' '''Батыр''' Екібастұз 26 18 50 17 33 '''59''' '''Ертіс''' Павлодар 26 17 44 15 29 '''57''' Қызылорда 26 16 42 17 25 '''53''' '''Восток''' Өскемен 26 17 49 25 24 '''52''' '''Астана''' Астана 26 15 45 22 23 '''51''' Алматы 26 13 45 32 12 '''43''' '''Химик''' Степногорск 26 11 22 33 -11 '''29''' Қарағанды 26 14 29 32 -3 '''28''' 10 '''Тараз''' Тараз 26 13 33 35 -2 '''27''' 11 '''Жігер''' Шымкент 26 16 31 49 -18 '''22''' 12 '''Наша Кампания''' Астана 26 17 15 50 -35 '''15''' 13 '''Болат''' Теміртау 26 20 10 66 -56 '''12''' 14 '''Нарын''' Орал 26 23 11 73 -62 '''3''' *12, 13 және 14 орындағы құрамалар бірінші лигаға шығып қалады Санат:Футболдан Қазақстан чемпионаты Санат:1998 жылғы футбол +'''Футболдан Қазақстан Чемпионаты 1999''' Қазақстан Республикасының Премьер-лигасы тарихында өткен сегізінші маусымы. Премьер-лиганың сегізінші маусымының ұтыс ойынында қатысушылар саны алдыңғы жылға қарағанда 14 клубтан 16 клубқа өсті. Осы маусымда, алдыңғы Қазақстан чемпионаты жоғарғы және бірінші лигаларына бөлініп өткізілді. == Алдыңғы маусыммен салыстырғандағы өзгерістер == Орны Премьер лигадан шыққан клубтар '''12''' '''Наша Кампания''' '''13''' '''Болат''' '''14''' '''Нарын''' Орны Премьер лигаға өткен клубтар '''1''' '''Синтез''' '''2''' '''Қайрат''' '''4''' '''—''' '''Жетісу''' '''—''' '''Тобыл''' == Маусымдық шолу == Премьер-лиганың сегізінші маусым жеңімпаз лауазымын үшінші рет "Ертіс" клубы иеленді. Күміс жүлдені иеленген қарсыласы ұпайға қалып қалған "Aкcесс-Есіл" клубы болды. Қола жүлдесін "Қай��ат" клубы иеленді. Ұтқан құрамаға ұпай қосылса, тең түскен ойындағы құрамаға ұпай қосылған. Жеңілген құрамаға ұпай қосылмаған. Ұпайлар саны тең түскен жағдайда, ең көп жеңіс, соққан голдар, соққан және өткізген голдардың орта көрсеткіші немесе жеребе тастау арқылы жеңімпаз таңдалған. Ең жақсы ойыншы лауазымы құрамалардың бас сұрастыру арқылы белгіленді. Алдыңғы маусымдардан өзгешелігі, бірінші рет үздік ойыншыны таңдау, бас қатар қазақстандық спорт журналистері де қатысты. == Қатысушы клубтар == === Жарыстардың географиясы=== 1999 маусымындағы турнир ұтыс ойынында Қазақстанның 14 қаласынан 16 клубтар ат салысты. Клуб Қала Стадион Сыйымдылығы Aкcесс-Есіл Петропавл Авангард 11 000 Ақмола Степногорск Батыр Екібастұз Шахтёр 300 Восток-Алтын Өскемен Восток 500 AES-Елімай Семей Спартак 10 000 Ертіс Павлодар Орталық стадион 11 811 Жеңіс Ақмола Қажымұқан Мұңайтпасов 12 250 Жетісу Талдықорған Жетісу 550 Жігер Шымкент Қажымұқан Мұңайтпасов 20 000 Қайрат Алматы Орталық стадион 23 804 Қызылорда Ғани Мұратбаев 300 Синтез Шымкент Қажымұқан Мұңайтпасов 20 000 Тараз Тараз Орталық стадион 12 225 Тобыл Қостанай Орталық стадион 050 ЦСКА-Қайрат Алматы Қарағанды Шахтёр 19 000 == Турнир кестесі == Орын Құрама Қала 1. '''Ертіс''' '''Павлодар''' 30 24 69 19 50 '''76''' 2. '''Петропавл''' 30 23 56 19 37 '''72''' 3. '''Қайрат''' '''Алматы''' 30 21 62 19 43 '''64''' 4. '''Жеңіс''' '''Астана''' 30 18 60 25 35 '''59''' 5. '''Қызылорда''' 30 17 47 19 28 '''58''' 6. '''Синтез''' '''Шымкент''' 30 17 48 31 17 '''56''' 7. '''Өскемен''' 30 14 12 32 33 -1 '''46''' 8. '''Тобыл''' '''Қостанай''' 30 12 13 28 29 -1 '''41''' 9. '''Семей''' 30 12 14 35 36 -1 '''40''' 10. '''Қарағанды''' 30 11 15 28 35 -7 '''37''' 11. '''Батыр''' '''Екібастұз''' 30 11 18 36 54 -18 '''34''' 12. '''Алматы''' 30 17 35 52 -17 '''31''' 13. '''Жігер''' '''Шымкент''' 30 18 33 60 -27 '''28''' 14. '''Тараз''' '''Тараз''' 30 19 25 64 -39 '''23''' 15. '''Жетісу''' 30 23 18 68 -50 '''13''' 16. '''Ақмола''' 30 24 19 68 -49 '''10''' *15 және 16 орындағы құрамалар бірінші лигаға шығып қалады Санат:Футболдан Қазақстан чемпионаты Санат:1999 жылғы футбол +'''Футболдан Қазақстан Чемпионаты 2000''' Қазақстан Республикасының Премьер-лигасы тарихында өткен тоғызыншы маусымы. Премьер-лиганың тоғызыншы маусымының ұтыс ойынында 16 клубтар қатысты. Осы маусымда, алдыңғы Қазақстан чемпионаты жоғарғы және бірінші лигаларына бөлініп өткізілді. == Алдыңғы маусыммен салыстырғандағы өзгерістер == Орны Премьер лигадан шыққан клубтар '''16''' '''Ақмола''' Орны Премьер лигаға өткен клубтар '''3''' '''Ақмола''' (''Көкшетау'') == Маусымдық шолу == Бірінші айналымнан соң "Томирис" және "Жігер" клубтары бірікті де, жаңадан құрылған "Достық" клубы ретінде жарысты жалғастырды. "Достық" "Томирис" клубының жолын жалғады. Ал "Жігердің" қалған ойындарының бәріне техникалық жеңіліс жазылды. Премьер-лиганың тоғызыншы маусым жеңімпаз лауазымын ұпай саны тең түскендіктен алтын матч "Жеңіс" клубы мен клубтарының арасынды өтті. минут пен 86 минуттарда Сепашвили және Корниенко соққан голдары, "Жеңіс" клубын жүлдегер етті. Қола жүлдесін "Ертіс" клубы иеленді. Ұтқан құрамаға ұпай қосылса, тең түскен ойындағы құрамаға ұпай қосылған. Жеңілген құрамаға ұпай қосылмаған. Ұпайлар саны тең түскен жағдайда, ең көп жеңіс, соққан голдар, соққан және өткізген голдардың орта көрсеткіші немесе жеребе тастау арқылы жеңімпаз таңдалған. Ең жақсы ойыншы лауазымы құрамалардың бас сұрастыру арқылы белгіленді. == Қатысушы клубтар == === Жарыстардың географиясы=== 2000 маусымындағы турнир ұтыс ойынында Қазақстанның 13 қаласынан 16 клубтар ат салысты, бірақ маусым барысында "Батыр" клубы жарыстан қаржы тұрғысынан шығып қалды. Клуб Қала Стадион Сыйымдылығы Aкcесс-Есіл Петропавл Авангард 11 000 Ақмола Көкшетау Оқжетпес 158 Батыр Екібастұз Шахтёр 300 Восток-Алтын Өскемен Восток 500 Достық Шымкент Қажымұқан Мұңайтпасов 20 000 AES-Елімай Семей Спартак 10 000 Ертіс Павлодар Орталық стадион 11 811 Жеңіс Ақмола Қажымұқан Мұңайтпасов 12 250 Жетісу Талдықорған Жетісу 550 Жігер Шымкент Қажымұқан Мұңайтпасов 20 000 Қайрат Алматы Орталық стадион 23 804 Қызылорда Ғани Мұратбаев 300 Тараз Тараз Орталық стадион 12 225 Тобыл Қостанай Орталық стадион 050 ЦСКА-Қайрат Алматы Қарағанды Шахтёр 19 000 == Турнир кестесі == Орын Құрама Қала 1. '''Женіс''' '''Астана''' 28 24 69 20 49 '''74''' 2. '''Петропавл''' 28 24 59 10 49 '''74''' 3. '''Ертіс''' '''Павлодар''' 28 19 50 26 24 '''60''' 4. '''Қайрат''' '''Алматы''' 28 18 48 17 31 '''60''' 5. '''Қарағанды''' 28 14 38 26 12 '''48''' 6. '''Қызылорда''' 28 12 36 23 13 '''43''' 7. '''Тобыл''' '''Қостанай''' 28 13 12 42 39 '''42''' 8. '''Семей''' 28 12 11 43 33 10 '''41''' 9. '''Алматы''' 28 12 13 39 35 '''36'''* 10. '''Ақмола''' '''Көкшетау''' 28 15 25 34 -9 '''29''' 11. '''Өскемен''' 28 16 30 45 -15 '''28''' 12. '''Тараз''' '''Тараз''' 28 16 22 47 -25 '''26''' 13. '''Достық''' '''Шымкент''' 28 19 24 53 -29 '''19''' 14. '''Жетісу''' 28 22 15 73 -58 '''14''' 15. '''Жігер''' '''Шымкент''' 28 26 13 72 -59 '''4''' 16. '''Батыр''' '''Екібастұз''' 15 11 26 -21 '''4'''** ЦСКА-Қайрат клубынан мүшелік жарнасын уақытында төлемегені үшін ұпай шешілді ** "Батыр клубынан мүшелік жарнасын уақытында төлемегені үшін ұпай шешілді, кейін Батыр клубы қаржы тұрғысынан жарыстан шығып қалды *** Батыр клубына қатысты матчтардың қорытындысы жойылды Санат:Футболдан Қазақстан чемпионаты Санат:2000 жылғы футбол +'''Футболдан Қазақстан Чемпионаты 2001''' Қазақстан Республикасының Премьер-лигасы тарихында оныншы мерейлі маусымы өтті. Премьер-лиганың оныншы маусымының ұтыс ойынында 17 клубтар қатысты. Осы маусымда, алдыңғы Қазақстан чемпионаты жоғарғы және бірінші лигаларына бөлініп өткізілді. Футболдан Қазақстан одағы 2002 жылғы маусымға 12 құраманы қалдыруға шешті. 2001 маусымда соңғы 13-тен 17-ге дейінгі орынды алған құрамалар Қазақстан футбол комитетінің арасындағы жеті үздік құрамаларымен бірге бірінші лиганы құрады. == Алдыңғы маусыммен салыстырғандағы өзгерістер == Орны Премьер лигадан шыққан клубтар '''16''' '''Батыр''' (бірақ ҚФФ шешімі бойынша жоғары лигада қалды, енді "Екібастұз НК" деген атаумен ойнайды) Орны Премьер лигаға өткен клубтар '''1''' '''2''' '''Мұнайшы''' '''3''' '''Атырау''' == Маусымдық шолу == Премьер-лиганың оныншы маусым жеңімпаз лауазымын екінші рет "Жеңіс" клубы иеленді. Күміс жүлдені иеленген қарсыласы 11 ұпайға қалып қалған "Атырау" клубы болды. Қола жүлдесін "Есіл-Богатырь" клубы иеленді. Ұтқан құрамаға ұпай қосылса, тең түскен ойындағы құрамаға ұпай қосылған. Жеңілген құрамаға ұпай қосылмаған. Ұпайлар саны тең түскен жағдайда, ең көп жеңіс, соққан голдар, соққан және өткізген голдардың орта көрсеткіші немесе жеребе тастау арқылы жеңімпаз таңдалған. Ең жақсы ойыншы лауазымы құрамалардың бас сұрастыру арқылы белгіленді. Алдыңғы маусымдардан өзгешелігі, бірінші рет үздік ойыншыны таңдау, бас қатар қазақстандық спорт журналистері де қатысты. == Қатысушы клубтар == === Жарыстардың географиясы=== 2001 маусымындағы турнир ұтыс ойынында Қазақстанның 17 қаласынан 17 клубтар ат салысты. Клуб Қала Стадион Сыйымдылығы Ақтөбе-Ленто Ақтөбе Қобыланды батыр 13 500 Атырау Атырау Мұнайшы 690 Восток-Алтын Өскемен Восток 500 AES-Елімай Семей Спартак 10 000 Достық Шымкент Қажымұқан Мұңайтпасов 20 000 Екібастұз-НК Екібастұз Шахтёр 300 Ертіс Павлодар Орталық стадион 11 811 Есіл Көкшетау Оқжетпес 158 Есіл-Богатырь Петропавл Авангард 11 000 Жеңіс Ақмола Қажымұқан Мұңайтпасов 12 250 Жетісу Талдықорған Жетісу 550 Қайрат Алматы Орталық стадион 23 804 Қызылорда Ғани Мұратбаев 300 Мұнайшы Ақтау Жастар 500 Тараз Тараз Орталық стадион 12 225 Тобыл Қостанай Орталық стадион 050 Қарағанды Шахтёр 19 000 == Турнир кестесі == Орын Турнир УЕФА Чемпиондар Лигасы УЕФА Кубогы Орын Құрама Қала 1. '''Жеңіс''' '''Астана''' 32 26 78 30 48 '''81''' 2. '''Aтырау''' '''Атырау''' 32 21 53 16 37 '''70''' 3. '''Петропавл''' 32 21 51 16 35 '''69''' 4. '''Ертіс''' '''Павлодар''' 32 17 48 22 26 '''60''' 5. '''Қайрат''' '''Алматы''' 32 15 10 42 33 '''52''' 6. '''Тобыл''' '''Қостанай''' 32 15 13 48 43 '''49''' 7. '''Елімай''' '''Семей''' 32 14 12 47 42 '''48''' 8. '''Ақтөбе ''' 32 13 13 33 40 -7 '''45''' 9. '''Восток-Алтын ''' '''Өскемен''' 32 13 14 42 43 -1 '''44''' 10. '''Есіл''' '''Көкшетау''' 32 12 12 35 37 -2 '''44''' 11. '''Қайсар''' '''Қызылорда''' 32 11 14 33 40 -7 '''40''' 12. '''Қарағанды''' 32 10 10 12 31 37 -6 '''40''' 13. '''Екібастұз''' 32 10 15 30 49 -19 '''37''' 14. '''Жетісу''' 32 20 38 57 -19 '''26''' 15. '''Тараз ''' '''Тараз''' 32 23 26 57 -31 '''21''' 16. '''Достық ''' '''Шымкент''' 32 19 28 58 -30 '''21''' 17. '''Маңғыстау ''' '''Ақтау''' 32 23 16 59 -43 '''15''' 13 орыннан 17 орынға дейінгі құрамалар бірінші лигаға шығып қалады Санат:Футболдан Қазақстан чемпионаты Санат:2001 жылғы футбол +'''Футболдан Қазақстан Чемпионаты 2002''' Қазақстан Республикасының Премьер-лигасы тарихындағы он бірінші маусымы. Премьер-лиганың он бірінші маусымының ұтыс ойынында 12 клубтар қатысты. Осы маусымда, алдыңғы Қазақстан чемпионаты жоғарғы және бірінші лигаларына бөлініп өткізілді. 2002 жылдан бастап Футболдан Қазақстан Чемпионаты Футболдан Қазақстан Суперлигасы деп аталынатын болды. Чемпионат екі кезеңнен тұрды. Бірінші кезеңде құрамалар бір-бірімен екі мәрте ойнап, содан 1-6 орындағы құрамалар өзара жүлде ұтысына қатысты. Ал 7-12 орындағы құрамалар Суперлигада қалу ынтасына қарай өзара ойнады. 12-орындағы құрама жоғарғы лигаға шығып қалса, 11-орындағы құрама жоғарғы лигадағы 2-орынды ие��енген құрамамен бәстесуге тұра келеді. == Алдыңғы маусыммен салыстырғандағы өзгерістер == Орны Премьер лигадан шыққан клубтар '''13''' '''14''' '''Жетісу''' '''15''' '''Тараз''' '''16''' '''Достық''' '''17''' '''Маңғыстау''' == Қатысушы клубтар == === Жарыстардың географиясы=== 2002 маусымындағы турнир ұтыс ойынында Қазақстанның 12 қаласынан 12 клубтар ат салысты. Клуб Қала Стадион Сыйымдылығы Ақтөбе-Ленто Ақтөбе Қобыланды батыр 13 500 Атырау Атырау Мұнайшы 690 Восток-Алтын Өскемен Восток 500 Елімай Семей Спартак 10 000 Ертіс Павлодар Орталық стадион 11 811 Есіл Көкшетау Оқжетпес 158 Есіл-Богатырь Петропавл Авангард 11 000 Жеңіс Ақмола Қажымұқан Мұңайтпасов 12 250 Қайрат Алматы Орталық стадион 23 804 Қайсар Қызылорда Ғани Мұратбаев 300 Тобыл Қостанай Орталық стадион 050 Шахтер Қарағанды Шахтёр 19 000 == Бірінші кезеңдегі қорытынды турнирі == Орын Турнир 1-6 Жүлделі орындарға күрес Орын Құрама Қала 1. '''Ертіс''' '''Павлодар''' 22 16 46 35 '''52''' 2. '''Атырау''' '''Атырау''' 22 15 30 14 16 '''48''' 3. '''Жеңіс''' '''Астана''' 22 11 32 14 18 '''40''' 4. '''Тобыл''' '''Қостанай''' 22 11 33 27 '''37''' 5. '''Шахтёр''' '''Қарағанды''' 22 10 35 21 14 '''36''' 6. '''Ақтөбе''' 22 10 27 26 '''34''' 7. '''Елімай''' '''Семей''' 22 26 28 -2 33 8. '''Петропавл''' 22 18 25 -7 '''25''' 9. '''Қайрат''' '''Алматы''' 22 10 24 29 -5 '''24''' 10. '''Өскемен 22 15 17 35 -18 '''19''' 11. '''Қайсар''' '''Қызылорда''' 22 17 13 46 -33 '''11''' 12. '''Есіл''' '''Көкшетау''' 22 16 13 40 -27 '''10''' Орын Турнир 7-12 Суперлигада орнығу үшін күрес == Екінші кезең == Орын Турнир УЕФА Чемпиондар Лигасы УЕФА Кубогы Интертото кубогі === Турнирдегі 1-6 орындар === Орын Құрама Қала 1. '''Ертіс''' '''Павлодар''' 32 21 63 14 49 '''71''' 2. '''Атырау''' '''Атырау''' 32 19 43 22 21 '''63''' 3. '''Тобыл''' '''Қостанай''' 32 15 10 45 43 '''52''' 4. '''Жеңіс''' '''Астана''' 32 14 10 40 23 17 '''52''' 5. '''Ақтөбе''' 32 13 12 37 40 -3 '''46''' 6. '''Шахтёр''' '''Қарағанды''' 32 11 10 11 45 39 '''43''' === Турнирдегі 7-12 орындар === Орын Құрама Қала 7. '''Қайрат''' '''Алматы''' 32 13 12 41 36 '''46''' 8. '''Елімай''' '''Семей''' 32 11 15 33 51 -18 '''39''' 9. '''Петропавл''' 32 10 15 31 35 -4 '''37''' 10. '''Қайсар''' '''Қызылорда''' 32 10 20 31 55 -24 '''32''' 11. '''Өскемен''' 32 10 20 27 47 -20 '''32''' 12. '''Есіл''' '''Көкшетау''' 32 20 25 56 -31 '''24''' Орын Турнир 11 Суперлигада қалу үшін бәсекелес ойындарға қатысады 12 Бірінші лигаға шығып қалады Санат:Футболдан Қазақстан чемпионаты Санат:2002 жылғы футбол +'''Футболдан Қазақстан Чемпионаты 2003''' Қазақстан Республикасының Премьер-лигасы тарихында он екінші маусымы өтті. Премьер-лиганың он екінші маусымының ұтыс ойынында алдыңғы маусыммен салыстырғанда қатысушылар саны 12-ден 18-ге дейін өсті. Турнир барысында "Каспий" клубы жарыста қатысуынан бас тартты. == Алдыңғы маусыммен салыстырғандағы өзгерістер == Премьер лигаға өткен клубтар '''Батыр''' '''Жетісу''' '''Екібастұз''' '''Тараз''' == Қатысушы клубтар == 2003 маусымындағы турнир ұтыс ойынында Қазақстанның 17 қаласынан 17 клубтар ат салысты. Клуб Қала Стадион Сыйымдылығы Ақтөбе-Ленто Ақтөбе Қобыланды батыр 13 500 Атырау Атырау Мұнайшы 690 Батыр Орал Петр Атоян атындағы стадион 320 Восток Өскемен Восток 500 Елімай Семей Спартак 10 000 Екібастұз Екібастұз Шахтёр 300 Ертіс Павлодар Орталық стадион 11 811 Есіл Көкшетау Оқжетпес 158 Есіл-Богатырь Петропавл Авангард 11 000 Жеңіс Ақмола Қажымұқан Мұңайтпасов 12 250 Жетісу Талдықорған Жетісу 550 Қайрат Алматы Орталық стадион 23 804 Қайсар Қызылорда Ғани Мұратбаев 300 Ордабасы Шымкент Қажымұқан Мұңайтпасов 20 000 Тараз Тараз Орталық стадион 12 225 Тобыл Қостанай Орталық стадион 050 Шахтер Қарағанды Шахтёр 19 000 == Турнир кестесі == Орын Құрама Қала 1. '''Ертіс''' '''Павлодар''' 32 25 59 20 39 '''78''' 2. '''Тобыл''' '''Қостанай''' 32 24 55 19 36 '''76''' 3. '''Жеңіс''' '''Астана''' 32 20 65 33 32 '''64''' 4. '''Атырау''' '''Атырау''' 32 16 11 48 42 '''53''' 5. '''Ақтөбе''' 32 13 12 40 29 11 '''51''' 6. '''Ордабасы''' '''Шымкент''' 32 15 13 33 29 '''49''' 7. '''Қайрат''' '''Алматы''' 32 14 11 51 42 '''49''' 8. '''Жетісу''' 32 14 12 46 38 '''48''' 9. '''Елімай''' '''Семей''' 32 12 13 35 35 '''43''' 10. '''Шахтёр''' '''Қарағанды''' 32 10 12 10 37 29 '''42''' 11. '''Петропавл''' 32 10 16 42 53 -11 '''36''' 12. '''Тараз''' '''Тараз''' 32 10 18 35 45 -10 '''34''' 13. '''Қайсар''' '''Қызылорда''' 32 16 26 42 -16 '''34''' 14. '''Восток''' '''Өскемен''' 32 16 34 46 -12 '''32''' 15. '''Екібастұз''' '''Екібастұз''' 32 20 30 56 -26 '''28''' 16. '''Батыр''' '''Орал''' 32 22 25 74 -49 '''26''' 17. '''Есіл''' '''Көкшетау''' 32 19 13 42 -29 '''15''' Орын Турнир 14-15 Суперлигада қалу үшін бәсекелес матчтар 16-17 Бірінші лигаға шығып қалу == Бәсекелес матчтар == Құрама есебі Құрама 1-ші матч 2-ші матч Екібастұз (Екібастұз) 2:4 '''Цесна (Алматы)''' 1:2 1:2 Горняк (Хромтау) 1:3 '''Восток (Өскемен)''' 1:0 ''0:3''* "Горняк" құрамасы жауапты матчқа келмеді == Дереккөздер == Санат:Футболдан Қазақстан чемпионаты Санат:2003 жылғы футбол +'''Футболдан Қазақстан Чемпионаты 2004''' Қазақстан Республикасының Премьер-лигасы тарихында он үшінші маусымы өтті. Премьер-лиганың он үшінші маусымының ұтыс ойынында алдыңғы маусыммен салыстырғанда қатысушылар санын 19-ға дейін өсіруге шешім қабылдады. 17, 18, 19 орындарды иеленген құрамалар Бірінші лигаға шығып қалады. 16 орынды иеленген құрама Бірінші лиганың жеңімпазымен бәсекелес ойынды өткізеді. Турнир барысында Степногорск қаласынан өнер көрсеткен Химик клубы жарыс барысында қатысуынан бас тартты. == Алдыңғы маусыммен салыстырғандағы өзгерістер == Премьер лигаға өткен клубтар '''Алматы''' == Қатысушы клубтар == === Жарыстардың географиясы=== 2004 маусымындағы турнир ұтыс ойынында Қазақстанның 18 қаласынан 19 клубтар ат салысты. Клуб Қала Стадион Сыйымдылығы Ақжайық Орал Петр Атоян атындағы стадион 320 Ақтөбе-Ленто Ақтөбе Қобыланды батыр 13 500 Алматы Алматы Атырау Атырау Мұнайшы 690 Восток Өскемен Восток 500 Екібастұз Екібастұз Шахтёр 300 Ертіс Павлодар Орталық стадион 11 811 Есіл-Богатырь Петропавл Авангард 11 000 Жеңіс Ақмола Қажымұқан Мұңайтпасов 12 250 Жетісу Талдықорған Жетісу 550 Қайрат Алматы Орталық стадион 23 804 Қайсар Қызылорда Ғани Мұратбаев 300 Оқжетпес Көкшетау Оқжетпес 158 Ордабасы Шымкент Қажымұқан Мұңайтпасов 20 000 Семей Семей Спартак 10 000 Тараз Тараз Орталық стадион 12 225 Тобыл Қостанай Орталық стадион 050 Шахтер Қарағанды Шахтёр 19 000 Яссы Шымкент Қажымұқан Мұңайтпасов 20 000 == Турнир кестесі == Орын Турнир УЕФА Чемпиондар Лигасы Орын Құрама 1. ҚТЖ''' 36 25 70 21 83 2. '''Ертіс''' 36 24 56 16 79 3. '''Тобыл''' 36 22 11 87 27 77 4. 36 22 52 19 74 5. '''Атырау''' 36 20 11 49 31 71 6. 36 18 13 53 40 59 7. '''Тараз''' 36 16 11 35 23 59 8. '''Екібастұз''' 36 17 12 42 27 58 9. '''Шахтёр''' 36 16 11 44 28 57 10. '''Жеңіс''' 36 15 15 45 44 48* 11. '''Оқжетпес''' 36 10 13 13 26 39 43 12. '''Восток''' 36 11 18 42 54 40 13. '''Ордабасы''' 36 11 18 37 43 40 14. '''Жетісу''' 36 11 18 34 55 40 15. 36 19 30 49 35 16. '''Қайсар''' 36 23 24 61 31 17. '''Ақжайық''' 36 25 24 83 25 18. '''Алматы''' 36 24 22 53 20 19. '''Семей''' 36 31 25 84 13 Орын Турнир 16 Суперлигада қалу үшін бәсекелес матчтар 17-19 Бірінші лигаға шығып қалу == Бәсекелес матчтар == Құрама есебі Құрама Алматы (Алматы)* 1:2 '''Болат-ЦСКА (Теміртау)''' Қайсар мен Ақжайық клубтары бәсекелес матчтарда ойнау ''Алматы'' клубына рұқсат берілді. == Дереккөздер == Санат:Футболдан Қазақстан чемпионаты Санат:2004 жылғы футбол +'''Өтебай Тұрманжанов''' (15 желтоқсан 1905 жыл, Бөген ауылы, Ордабасы ауданы, Түркістан облысы 1978 жыл, Алматы) қазақ ақыны, прозашы, әдебиеттанушы, фольклоршысы, қазақ балалар әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі және классигі. == Өмірбаяны == Өтебай Тұрманжанов 1905 жылы 15 желтоқсанда қазіргі Ордабасы ауданындағы "Бөген" ауылында туған. Ташкентте N14 жетім балалар үйінде тәрбиеленді. Мәскеуде Шығыс еңбекшілері Коммунистік университетінде оқып білім алды. Ташкенттегі Орта Азия университетінің оқытушысы, кафедра меңгерушісі болды (1927 30 жылдары). 1939 жылы Өзбекстан Жазушылар Одағы жанынан құрылған қазақ секциясын басқарды. 1931 жылы өлкелік партия комитетінің шақыруымен Алматыға ауысады. ҚазПИ де профессор міндетін атқарады. Кейін Қазақ мемлекеттік баспасында бөлім меңгерушісі, "Қазақ әдебиеті", "Әдебиет майданы", "Жұлдыз" газет журналдары бас редакторларының орынбасары, бас редакторы (1935 37 жылы) болды. Саяси қуғын сүргінге ұшырап, түрмеде лагерьде айдауда болды. Өмірінің соңғы жылдары "Жазушы" баспасында бөлім меңгерушісі кызметін атқарған. Тұңғыш жинағы "Таң өлеңдері" (1925 жыл) Мәскеуден шықты. 1937 жылы "Қошан кедей", 1929 жылы "Таң сыры" т. б. 40 тан аса кітаптың авторы. Таңдамалылары 1959, 1964, 1975 жылдары жарық көрді. Л. Н. Толстойдың балаларға арналған шығармаларын аударды. "Қазақтың мақал мәтелдері", "Асыл сөздер" атты жинақтарды құрастырды. Ауыз әдебиетінің белгілі зерттеушісі, көрнекті ақын Ө. Тұрманжанов Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталды. Ө. Тұрманжанов 1978 жылы Алматы қаласында дүние салды. Мәскеудегі Шығыс жастарының коммунистік университетін бітірген (1927). 1927 1978 жылы Ташкенттегі Орта Азия университетінің оқытушысы, даярлық курстың және қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының меңгерушісі (1927 1930) Өзбекстан Жазушылар одағы жанындағы қазақ секциясының басшысы (1929) ҚазПИ-де (қазіргі ҚазҰПУ) профессоры Қазақ мемлекеттік баспасында бөлім меңгерушісі “Қазақ әдебиеті” газетінде редактордың орынбасары. “Әдебиет майданы” (қазіргі “Жұлдыз”) журналында редактордың орынбасары, редактор (1935 37) “Жазушы” баспасында бөлім меңгерушісі қызметтерін атқарған. == Шығарм��шылығы == Тұрманжанов шығармалары негізінен балаларға арналған. === Кітаптары === Алғашқы өлеңі Ташкентте қазақ тілінде шығып тұрған “Ақ жол” газетінде 1920 жылы жарияланған. “Таң өлеңдері” жинағы Мәскеуде жарық көрген (1925). 1927 жылы тұңғыш әңгімелер жинағы (“Қошан кедей”) 1929 жылы өлең кітабы (“Таң сыры”) басылған. Тұрманжанов 40-қа жуық еңбектің авторы. === Аудармалары === Ол Л.Н.Толстойдың балаларға арналған көптеген шығармаларын қазақ тіліне аударған. === Басқа тілдерде шыққан кітаптары === “Родные просторы” “Орлиное племя” “Моя книга” “Медовой город” “Золотой топор”, т.б. орыс тілінде жарияланды === Оқулықтар === Ш.Сарыбаевпен бірге “Әліппені” (“Пионер”, 1931) С.Сейфуллинмен бірлесіп 5-сыныпқа арналған әдебиет оқулығын (1933) жазды әдебиет хрестоматиясы (“Еңбек пен мектеп”, 1934) авторларының бірі болды. === Жинақтаған қазақ ауыз әдебиеті үлгілері === “Қазақтың (1934, 1957, 1959, 1972, 1980) Балаларға арналған нақылдарды “Асыл сөздер”, (1963) құрастырып шығарған. == Марапаттары == Еңбек Қызыл Ту орденін (1974) бірнеше медальдармен марапатталған. == Дереккөздер == == Сыртқы сілтемелер == Санат:КСРО ақындары Санат:Қазақстан ақындары Санат:Балалар ақындары Санат:КСРО фольклоршылары Санат:Қазақстан фольклоршылары Санат:КСРО-да қуғындалғандар Санат:КСРО-да ақталғандар Санат:Шығыс еңбекшілері Коммунистік университеті түлектері +'''Футболдан Қазақстан Чемпионаты 2005''' Қазақстан Республикасының Премьер-лигасы тарихында он төртінші маусымы өтті. Премьер-лиганың он төртінші маусымының ұтыс ойынында 16 құрамалар қатысты. == Алдыңғы маусыммен салыстырғандағы өзгерістер == Орны Премьер лигадан шыққан клубтар '''15''' '''16''' '''Қайсар''' '''17''' '''Ақжайық''' '''19''' '''Семей''' Премьер лигаға өткен клубтар '''Болат''' == Қатысушы клубтар == === Жарыстардың географиясы=== 2005 маусымындағы турнир ұтыс ойынында Қазақстанның 15 қаласынан 16 клубтар ат салысты. Клуб Қала Стадион Сыйымдылығы Ақтөбе-Ленто Ақтөбе Қобыланды батыр 13 500 Алматы Алматы Атырау Атырау Мұнайшы 690 Болат Теміртау Металлург 12 000 Восток Өскемен Восток 500 Екібастұз Екібастұз Шахтёр 300 Ертіс Павлодар Орталық стадион 11 811 Есіл-Богатырь Петропавл Авангард 11 000 Жеңіс Ақмола Қажымұқан Мұңайтпасов 12 250 Жетісу Талдықорған Жетісу 550 Қайрат Алматы Орталық стадион 23 804 Оқжетпес Көкшетау Оқжетпес 158 Ордабасы Шымкент Қажымұқан Мұңайтпасов 20 000 Тараз Тараз Орталық стадион 12 225 Тобыл Қостанай Орталық стадион 050 Шахтер Қарағанды Шахтёр 19 000 == Турнир кестесі == Орын Турнир УЕФА Чемпиондар Лигасы УЕФА кубогі Интертото кубогі Орын Құрама 1. '''Ақтөбе''' 30 22 50 27 70 2. '''Тобыл ''' 30 21 53 21 69 3. КТЖ ''' 30 18 56 22 62 4. '''Шахтёр''' 30 19 37 22 59 5. '''Ертіс''' 30 18 51 24 57 6. '''Ордабасы''' 30 14 30 27 49 7. 30 15 12 38 25 48 8. '''Жеңіс''' 30 11 10 35 23 43 9. '''Оқжетпес''' 30 11 15 26 32 37 10. '''Атырау''' 30 10 13 32 36 37 11. '''Тараз''' 30 10 14 32 36 36 12. '''Екібастұз''' 30 10 12 30 32 34 13. '''Алматы''' 30 18 30 43 30 14. '''Восток''' 30 20 24 49 28 15. '''Жетісу''' 30 19 28 60 19 16. '''Болат''' 30 29 15 88 Орын Турнир 15-16 Бірінші лигаға шығып қалу == Дереккөздер == Санат:Футболдан Қазақстан чемпионаты Санат:2005 жылғы футбол +'''Футболдан Қазақстан Чемпионаты 2006''' Қазақстан Республикасының Премьер-лигасы тарихында он бесінші маусымы өтті. Премьер-лиганың он бесінші маусымының ұтыс ойынында 16 құрамалар қатысты. == Алдыңғы маусыммен салыстырғандағы өзгерістер == Орны Премьер лигадан шыққан клубтар '''15''' '''Жетісу''' '''16''' '''Болат''' Премьер лигаға өткен клубтар '''Қайсар''' '''Энергетик''' == Жаңа ереже == '''Ұпай есептеу жүйесі:''' ұтқан құрамаға ұпай, тең ойынға ұпай, жеңілген құрамаға ұпай қосылмайды. Ұпай саны тең болған жағдайда, орынды тарату үрдісі төменгі реттердің көрсеткішіне қарай орындалады: Барлық ойындардағы ұтқан матчтар саны Екі құраманың жеке ойындардағы нәтиже (ұпай саны, соққан және өткізген доптардың айырмашылығы, соққан доптар саны, қонақта соққан голдар саны) Барлық матчтардағы соққан және өткізген доптардың айырмашылығы Барлық матчтарда соққан доптар саны Барлық қонақтағы матчтарда соққан голдар саны Ағымдағы чемпионат кестесі алдыңғы чемпионаттағы орны, қорытынды қосымша матчтың нәтижесі немесе турнирі егер мұндай құрамалар саны екіден көп болса). == Қорытынды кесте == Орын Құрама '''Аймағы''' 1. 8. '''Астана''' 30 19 45 23 '''64''' УЕФА Чемпиондар Лигасы 2007/08 бірінші іріктеу раунды 2. 1. '''Ақтөбе''' 30 18 48 21 '''60''' УЕФА кубогі 2007/08 бірінші іріктеу раунды 3. 2. '''Тобыл''' 30 16 43 22 '''56''' Интертото кубогы 2007 4. 4. '''Шахтер''' 30 15 10 35 24 '''50''' 5. 13. '''Алматы''' 30 13 36 29 '''48''' 6. 5. '''Ертіс''' 30 13 34 24 '''47''' 7. 3. КТЖ''' 30 12 10 39 30 '''46''' 8. 12. '''Екібастұз''' 30 12 12 29 28 '''42''' 9. 14. '''Восток''' 30 13 33 40 '''35''' 10. 11. '''Тараз''' 30 15 32 34 '''33''' 11. 9. '''Оқжетпес''' 30 13 23 26 '''33''' 12. 7. 30 13 20 37 '''33''' 13. 6. '''Ордабасы''' 30 14 29 36 '''32''' 14. 10. '''Атырау''' 30 17 25 47 '''29''' == 22 үздік ойыншылар == Орын Аты Туған күні Құрама Қақпашылар Давид Лория 30.10.1981 Шахтер 9-10 Дехканов Жасулан 13.04.1987 Ақтөбе Қорғаушылар 27-29 Эмиль Кенжісариев 26.03.1987 Астана Самат Смақов 08.12.1978 Қайрат-Алматы КТЖ 16 Максим Жалмағамбетов 11.07.1983 Астана 30-36 Данияр Муқанов 26.09.1976 Тобыл 37-53 Александр Фамильцев 03.08.1975 Тобыл 37-53 Звиад Джеладзе 16.12.1973 Восток 19-20 Станимир Димитров 24.07.1972 Тобыл 37-53 Вячеслав Соболев 13.10.1984 Тараз Жартылай қорғаушылар 19-20 Юрий Аксёнов 11.08.1973 Восток 17-18 Мақсат Байжанов 06.08.1984 Кайсар Нұрбол Жұмасқалиев 11.05.1981 Тобыл 15 Эдуард Сергиенко 18.02.1983 Астана 19-20 Вячеслав Кренделев 24.07.1982 Тараз 17-18 Андрей Травин 27.04.1979 Алматы 9-10 Мұрат Сүймағамбетов 14.10.1983 Тараз 21-22 Қайрат Әшірбеков 21.10.1982 Ақтөбе Шабуылшылар Сергей Рогачёв 20.02.1977 Ақтөбе Дмитрий Бяков 09.04.1978 Астана Жафар Ірісметов 23.08.1976 Алматы Андрей Финонченко 21.06.1982 Шахтер == Үздік бомбардирлер == Поз Игрок Команда Голы Пен Игры 1. Жафар Ірісметов Алматы 17 22 2. Сергей Рогачев Ақтөбе 16 29 3. Андрей Финонченко Шахтер 16 28 4. Нұрбол Жұмасқалиев Тобыл 14 28 5. Мұрат Сүймағамбетов Ордабасы 13 29 6. Мұрат Тілешев Астана/Ертіс 12 27 7. Константин Головской Ақтөбе 11 28 8-10. Алибек Бөлешев Дидарклыч Уразов Василий П��осеков Қайрат-Алматы 10 232627 11. Улугбек Бакаев Тобыл 26 12-16. Олег Мочуляк Дмитрий Хоменко Вячеслав Кренделёв Виктор Карпенко Максим Жалмагамбетов КТЖАстана 1623252528 17. Арам Восканян Есіл-Богатырь 28 == Үздік қақпашылар == Ойыншы Құрама Өткізген (бір ойынға) Ойындар 1. Юрий Новиков Шахтер Ертіс 12 (0,52) 23 2. Андрей Морев Тобыл 11 (0,65) 17 3. Давид Лория Астана 16 (0,67) 24 4. Жасулан Дехканов Ақтөбе 18 (0,72) 25 5. Андрей Ненашев Оқжетпес 11 (0,73) 15 6. Павел Бугало Ордабасы 21 (0,88) 24 7. Эдуард Столбовой Екібастұз 21 (0,91) 23 8. Сергей Бойченко Қайрат-Алматы КТЖ 22 (0,92) 24 == Дереккөздер == Санат:Футболдан Қазақстан чемпионаты Санат:2006 жылғы футбол +'''Футболдан Қазақстан Чемпионаты 2007''' Қазақстан 16-шы маусымы. "Ақтөбе" клубы жеңімпаз атанды. == Қорытынды кесте == Орын Турнир УЕФА Чемпиондар лигасы УЕФА кубогы Интертото кубогы Орын Команда СД ЖД '''Ұп''' '''Ақтөбе''' 30 22 55 12 72 '''Тобыл''' 30 19 60 20 64 '''Шахтёр''' 30 17 45 23 58 '''Ертіс''' 30 16 10 34 27 52 '''Жетісу''' 30 13 10 33 32 46 '''Алматы''' 30 13 12 35 32 44 '''Восток''' 30 12 13 30 38 41 '''Астана''' 30 11 11 34 25 41 '''Ордабасы''' 30 11 10 28 29 38 10 '''Қайсар''' 30 10 13 27 37 37 11 30 13 24 28 37 12 '''Екібастұз''' 30 14 28 38 32 13 '''Қайрат''' 30 18 23 43 30 14 '''Атырау''' 30 16 29 39 30 15 '''Оқжетпес''' 30 17 26 56 29 16 '''Тараз''' 30 21 18 50 15 Орын Турнир 15-16 лигаға Санат:Футболдан Қазақстан чемпионаты Санат:2007 жылғы футбол +'''Футболдан Қазақстан Премьер лигасының''' 17-ші маусымы. наурыз және қараша аралығында өтті. "Ақтөбе" клубы үшінші рет чемпион атанды. 2007 жылғы бірінші лиганың жеңімпазы "Қазақмыс" премьер лигада ойнаудан бас тартты да, орнына "Энергетик" (Екібастұз) клубы қатысты. Ал клубы 2007 жылдың соңында таратылып, "Энергетикке" қосылды да, орнына "Оқжетпес" қатысты. == Турнир кестесі == Орын Турнир 1-е УЕФА Чемпиондар Лигасы 2-е УЕФА Еуропа Лигасы 3-е Орын Команда СД ЖД '''Ұпай''' '''Ақтөбе''' 30 20 61 18 67 '''Тобыл''' 30 20 58 21 67 '''Ертіс''' 30 18 58 28 62 '''Кайсар''' 30 13 10 29 22 49 '''Мегаспорт''' 30 12 12 33 38 42 '''Жетісу''' 30 11 11 28 27 41 '''Шахтёр''' 29 11 13 41 26 37 ұпай алынды '''Алматы''' 30 10 13 33 39 37 '''Оқжетпес''' 30 10 15 32 48 35 10 '''Қайрат''' 30 10 11 25 28 34 ұпай алынды 11 '''Астана''' 30 11 11 37 33 32 ұпай алынды 12 '''Ордабасы''' 30 14 25 44 30 13 30 12 14 21 42 24 14 30 17 21 43 23 15 '''Атырау''' 30 10 17 22 54 19 16 '''Восток''' 29 10 14 35 48 35 == Алтын матч == "Ақтөбе" мен "Тобыл" бірдей ұпай жинады, да алтын жүлденің иесін өзара спарринг өткізу арқылы анықтады. Санат:Футболдан Қазақстан чемпионаты Санат:2008 жылғы футбол +'''КСРО-ның аймақтық тектоникасы жөніндегі материалдар''' 1964 жылы Мәскеу қаласындағы «Недра» баспасынан орыс тілінде жарық көрген жинақ, көлемі 16,94 баспа табақ. Жинақта карта, кесте, сурет және 57 сызба берілген. Кітаптың редакторы Н.А.Белявский, алқа мүшесі академик Қаныш Сәтбаев. Еңбекке 28 автордың 18 мақаласы енген. Әр мақала соңында әдебиеттер тізімі көрсетілген. КСРО-ның әр түрлі ауданында (Орал, Гай-Хой, Таймыр, Сахалин, Қиыр Шығыс, Солтүстік Қазақстан, Жоңғар Алатауы, Кавказ, Солтүстік Қара тауы, Азов тауы жаталауы, тағы басқалары) жүргізілген ірі аймақтық геологиялық жұмыстардың материалдары жарияланып, тың деректер арқылы окырмандардың аймақтық тектоника жөніндегі және тектоникалық зерттеулердің әдісі туралы түсініктерін кеңейтуге айрықша мән берілген. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев Санат:Кітаптар +'''Қажымұқан тасы''' көлеміне құлаш жетпейтін үлкен тас. Бұл тасты кез келген адам көтере алмайды, салмағы да тым ауыр. 1920 жылдың жазында Баянауыл тұрғыны Қуанышбайдың Сүбегі деген ұстаның үйіне түскен атақты палуан Қажымұқан Мұңайтпасұлы алғашқы автономиялық республика тойы өткен соң қайтарда шаңырақ иесіне: ''«Менен не қалайсың?»'' дейді. Сүбек анадай төбе үстінде дөңкиіп жатқан алып тасты көрсетіп, ''«дүкенім жанына әкеліп тастаңыз, үрім-бұтағыма «Қажымұқан әкеліп қойған тас» деп айтып жүрейін, бар қалауым осы»'' депті. Сүбектің «қалауын» орындаған соң Қажымұқан, онымен құшақтасып, қош айтысып жүріп кетеді. Сол кезден ол ел аузында «Қажымұқан тасы» аталып кеткен. Қажымұқан тасы бүгінде бабадан қалған қасиетті белгідей орталық алаңда шынжырлап жасалған әсем қоршау ішінде тұр. Баянауыл өңіріне келушілер оған соқпай өтпейді. Палуан Баянауылға Қазақ автономиясының бір жылдық тойына арнайы шақырумен келген. Шақырушы Қаныш Сәтбаев. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Қазақ Ғылым Академиясы''' Қаныш Сәтбаевтың «Пионер» журналының 1946 жылы 1-санында (12-бет) жарияланған мақаласы. Талым өзінің сөзін балаларға арнай отырып, оларды 1946 жылдың маусымы күні ел астанасы Алматы қаласында тұңғыш Қазақстан Ғылым Академиясы құрылғандығымен құттықтайды. Соған орай, маусымның бірінен жетісіне дейін Қазақстан Ғылым Академиясының І-құрылтай сессиясы болғанын хабар етеді. Осыдан кейін ол Ғылым Академиясы туралы және оның тарихына байланысты балаларға қысқаша түсінік береді. Осыларды айта келіп, Қазақстан Ғылым Академиясының жағдайына тоқталады. Ғылым Академиясының Қазақ бөлімшесінің Қазақстан Ғылым Академиясына айналдырылуы тек оның атын өзгерткендік емес, бұл республикада ғылымның сапа жағынан ерекше алға басқандығын білдіреді дей келіп, Сәтбаев балаларға жаңа Академия болашақтағы ғылым иесі сендердікі, ол үшін сендер ғылымға жан-тәндеріңмен беріліп, өздеріңді ғылым адамы болуға бейімдей беруге тиіссендер, өлке байлығын тексерудегі, ауа райын бақылаудағы, түрлі модельдер жасаудағы, ән-күй үйренудегі сендердің үш-қыр ақылдарың ғылымға көп пайда келтіре-ді, адам қандай ғылым, қандай өнердің болса да қайраткері болуы үшін, оған жастайынан бой ұрып, машықтануы тиіс дегенді айтады. 1999 жылы Алматы қаласындағы «Ғылым» баспасынан шыққан «Қазақстан менің Отаным» (420-21-бет) жинағына енген. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары +'''Қазақ жерінің зиялы азаматтары''' жинақ. Алматы қаласындағы «Дәуір» баспасынан 1999 жылы қазақ және орыс тілдерінде жарық көрген; көлемі 19,2 баспа табақ. Құрастырушы Ж.Ә.Уралбаев. «Ғұмырнамалық жинақтар» топтамасы бойынша ш��ғарылған 1-кітабы қазақтың біртуар ұлы, ұлы ғалым Қаныш Сәтбаевтың 100 жылдық мерей тойына арналған. Жинаққа Қазақстанның 2-дүниежүзілік соғысы мен еңбек ардагерлері, көрнекті мемлекет пен қоғам, білім мен ғылым және мәдениет қайраткерлері, тағы басқалары туралы деректі ғұмырнамалық мақалалар топтастырылған. Осы жинақтағы Халықаралық Қаныш Сәтбаев қорының президенті, ақын Қ.Салықовтың «Қаныш Имантайұлы Сәтбаев» атты көлемді мақаласында ғалымның өмірі мен еңбек жолы, бағалануы мен насихатталуы, оны ұлықтауда атқарылған іс-шаралар кеңінен баяндалған. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев Санат:Кітаптар +Футболдан Қазақстан біріншілігінің 21-ші маусымы, оған 14 клуб қатысып, Қарағандының "Шахтер" клубы чемпион атанды. Күміс медальды "Ертіс", қола медальды "Ақтөбе" иеленді. == Қорытынды кесте == Команда Келесі маусымда Шахтёр 26 17 48 15 +33 '''53''' Чемпиондар Лигасы Ертіс 26 15 46 20 +26 '''51''' Еуропа лигасы Ақтөбе 26 15 44 22 +22 '''50''' Тараз 26 14 32 30 +2 '''46''' Астана 26 13 34 24 +10 '''46''' Еуропа лигасы Тобыл 26 13 42 27 +15 '''45''' Ордабасы 26 10 29 24 +5 '''39''' Ақжайық 26 10 12 34 39 −5 '''31**''' Қайсар 26 12 21 33 −12 '''30''' 10 Қайрат 26 11 23 34 −11 '''29''' 11 Атырау 26 13 16 32 −16 '''27''' 12 Жетісу 26 15 27 45 −18 '''23''' 13 Сұңқар 26 13 16 31 −15 '''23''' Төменгі лигаға 14 Оқжетпес 26 21 20 56 −36 '''11''' == Рекордтар == '''Алаң иелерінің ірі жеңістері (+6):''' ** 21/10/2012 «Тобыл» «Ақжайық» 6:0 '''Қонақтардың ірі жеңістері (+4):''' ** 09/07/2012 «Жетісу» «Шахтёр» 1:5 '''Нәтижелі матчтар (7):''' ** 18/03/2012 «Жетісу» «Қайсар» 5:2 ** 15/09/2012 «Ақтөбе» «Оқжетпес» 5:2 ** 26/09/2012 «Ақтөбе» «Акжайык» 3:4 Санат:Футболдан Қазақстан чемпионаты Санат:2012 жылғы футбол +'''Қазақ өнері''' 2002 жылы Алматы қаласындағы Қазақстан даму институтының «Білік» редакциялық баспа орталығынан қазақ тілінде жарық көрген ұлттық көркем өнері туралы тұңғыш энциклопедия; көлемі 800 бет. Бас редакторы К.Ә.Нұрпейісов, редакторы А.Ж.Құдабаев. «Қазақ өнері» қазақтың сәулет пен бейнелеу өнері, музыка мен би, кәсіби театр өнері мен балет, кино мен цирк және эстрада өнерінің тарихи тұрғыдан туып қалыптасуы мен жан-жақты өркен жаюы, даму процесі мен жетістіктері, әрі оның дүниежүзілік мәдениет шежіресінде алатын орны, оған қоса түркі тілдес елдер өнерімен тамырлас туыстығы мен өзара тығыз байланысы, өнертану терминдері мен ұғымдары, өнер ұйымдары мен ұжымдары, жалпы сәулет пен өнер түрлері, сан-алуан жанрлары, тағы басқалары жайында жазылған мақалалар қамтылған. Сан ғасырлық тарихы бар ұлттық өнер мен оның өз тұсынан айтарлықтай үлес қосқан атақты сәулетшілер мен суретшілер, әншілер мен күйшілер, композиторлар мен дирижерлер, актерлер мен режиссерлер, өнертанушылар мен тағы басқалары өнер мамандары жайында да қысқаша ғұмырнамалық мақалалар енгізілген. Энциклопедияда қазақтың көркем мәдениетіне, әсіресе ұлттық музыка мен театрына аса елеулі үлес қосқан біртуар өнер қайраткерлері қатарында ұлы ғалым Қаныш Сәтбаевтың (236, 372, 657-бет, тағы басқалары) есімі де ат��лған. «Қазақ өнері» энциклопедиясы өнер ғалымдар мен аспиранттарға, жоғары және орта арнаулы өнер мектебінің ұстаздары мен шәкірттеріне, сондай-ақ жалпы өнер сүйер оқушы қауымға арналған. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Тұрсынтөре алтын кен орны''' Жетісу облысы Ақсу ауданы Көктас тауының маңындағы кен. 1966 жылы ашылып, 1970-1973 жылдары барланған. == Геологиялық құрылымы == Кен орны төменгі девонның күрделі қатпарларға жиырылып, созылған шөгінділеріне орналасқан. Кен аумағындағы кеңінен тараған жарықтарды бойлай алтынды және алтынсыз кварц желілері шоғырланған. 30-дай кварц желісінің ішінде Батыс және Оңтүстік аталатын желілердің өндірістік мәні зор. Алтын ірі түйірлер, сеппелер түрінде кездеседі. == Минералдары, құрамы == Кентас минералдары: саф алтын, пирит, галенит, малахит. Негізгі өндірілетін металл алтын; өте аз мөлшерде мыс, қорғасын, мырыш алынады. Кен орташа температурада гидротермалдық жолмен жаралған. Кентасы оңай 80,1%-ы кремний тотығынан, 6,5%-ы алюминий тотығынан тұрады. Қоры жағынан шағын кендерге жатқызылады. == Дереккөздер == Санат:Жетісу облысы кен орындары Санат:Қазақстан алтын кен орындары +'''Қазақ КСР Ғылым Академиясы''' фильм. 1947 жылы Алматы көркем және хроникалық фильмдер киностудиясында түсірілген. Фильм сценарийінің авторы: А.Братин мен В.Шелепень; кинорежиссері Шелепень; Г.Новожилов пен Н.Кононов. Фильмде Қазақстан Ғылым Академиясының ашылуы, академия бөлімшелері, зертханалары, ұйымдасуына арналған алғашқы сессиясы, туысқан республикалар мен шетел, тағы басқалары ғылым мекемелердің ғалымдары арасындағы ғылыми байланыстар жайында сөз болады. «Қазақ КСР Ғылым Академиясы» кино кадрларында республиканың үкімет басшылары, қазақстандық көрнекті ғалымдар: геолог-ғалым Қаныш Сәтбаевтың, академик-жазушы М. .Әуезовтің, А.Қ.Жұбановтың, мал шаруашылығы ғалымы астрономдар Г.А.Тихов пен биолог Н.О. Базанованың және тағы басқалары ғалымдардың зертханадағы, бөлмедегі, тағы басқалары ғылыми жұмыс жүргізу кезіндегі сәттері бейнеленген. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев ғылыми мекемелері +'''Қазақ КСР Ғылым Академиясына екі жыл''' Қаныш Сәтбаевтың 1948 жылы 1-маусымда «Социалистік Қазақстан» газетінде жарияланған мақаласы. Ғалым мақаласында екі жыл бұрын, 1946 жылдың 1-маусымында КСРО Ғылым Академиясы Қазақ бөлімшесінің негізінде Қазақстан Ғылым Академиясы құрылғаны және ол содан бері екі жылда қарамды ғылыми-зерттеу орталығы болып өскені, оның құрамында 17 институт, 13 дербес секторлар бар екені, бұлар техникалық медицина, биология, физика, математика, химия, тарих, тіл, әдебиет, өнер, тағы басқалары білімдер саласының сан алуан мәселелері жөнінде жұмыс істейтіні жайлы жазады. Соның ішінде геология ғылымдары институтының зерттеп жатқан басты тақырыптарына тоқталып өтеді, олар: Қазақстандағы қара металл кендерін зерттеп, оған карта жасау, Қазақстандағы және КСРО-дағы мысты құм кендерінің геологиясын, Қазақстанның және КСРО-ның мыспорфир рудалары кендерін, Үлкен Алтайдың полиметалл рудалары кендерін зерттеу тағы басқалары Сонымен қатар Химия ғылымдары институты, Тау-кен институты, Металлургия және байыту институты, Энергетика институттарының негізгі тақырыптары бойынша біршама іс атқарылғаны жайында айтылады. Мақала ғалымның 1999 жылы Алматы қаласындағы «Ғылым» баспасынан жарық көрген «Қазақстан менің Отаным» (210-15-бет) мен 8-томдық еңбектері жинағының 5-тарауына (297-301-бет) енген. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары +'''Қазақ КСР Ғылым Академиясының КОКП XXI съезі шешімдерінен туындайтын аса маңызды ғылыми зерттеулерді өрістету міндеті туралы''' 1959 жылы Қазақстан Ғылым Академиясының баспасынан орыс тілінде жарық көрген академик Қаныш Сәтбаевтың баяндамасы. Бұл баяндаманы Сәтбаев Одақтас республикалар Тылым академиялары мен КСРО бөлімшелерінің ғылыми қызметтерін бақылау кеңесінің XVIII сессиясында жасаған. Онда негізгі мәселеге тоқталған: республикадағы 1957-58 жылдардағы ғылым зерттеулердің негізгі көрсеткіштері және 1959-65 жылдарға арналған ғылым зерттеулердің негізгі бағыттары. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев мақалалары +'''Қазақ КСР Ғылым Академиясының көшпелі сессиясының ашылуы''' 1949 жылы Батыс Қазақстанда өткен Қазақстан Ғылым Академиясының көшпелі сессиясының ашылу салтанатында Қаныш Сәтбаевтың сөйлеген сөзі. Ғалымның осы сөзі «Социалдық құрылыс» газетінің сол жылғы 26 қаңтардағы санында жарияланған. Ол Батыс Қазақстанның өндіргіш күштерін зерттеу және пайдалану жөніндегі кейбір негізгі мәселелерді сөз етеді. Батыс Қазақстан Кеңес өкіметі тұсындағы кең зерттеу жұмыстарының нәтижесінде Қазақстанда ғана емес, бүкіл КСРО көлемінде аса маңызды экономикалық аудандардың біріне айналғанын, сонымен қатар, Батыс Қазақстан республикамызда мал шаруашылығы мен балық өнеркәсібі жөнінде жетекші аймақ болып табылатынын, Батыс Қазақстанның өндіргіш күштерінің көбі қазірдің өзінде жеткілікті дәрежеде зерттелгенін, Жайық-Жем бассейнінің жер қойнауындағы қоры Кеңес Одағында және бүкіл дүние жүзінде бірінші орын алмаса да, соған жақын екендігін ескертеді. Сөзінің соңында ғалым Батыс Қазақстанда жанатын газ бен сланец, минерал тұздар және құрылыс материалдары өте нашар игеріліп, тіпті әлі күнге дейін зерттелмегеніне қынжылыс білдіреді. Мұнайлы жерлердегі тұзды күмбездердің химиялық және құрамы толық зерттелмей отырғаны, Маңғыстау түбегінің минерал байлықтарын зерттеу жұмысы да қанағаттанғысыз екендігіне сын айтып, оларды игерудің көрсетеді. Ғалымның көшпелі сессиядағы сөзі 1999 жылы Алматы қаласындағы «Ғылым» баспасынан шыққан 8-томдық еңбектері жинағының 5-тарауына (330-32-беттер) енген. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Қазақ КСР Ғылым Академиясының презид��нті академик Сәтбаев жолдастың сессияны жабар алдындағы сөзінен''' Қаныш Сәтбаевтың Гурьев (қазіргі Атырау) қаласында өткен Қазақстан Ғылым Академиясының көшпелі сессияны жабар алдындағы қорытынды сөзі. Ғалымның осы сөзі «Социалдық құрылыс» газетінің 1949 жылы ақпандағы санында жарияланған. Бұл сөзінде ғалым көшпелі сессияға қатысушылар Батыс Қазақстанның өндіруші күштерін зерттеуге және меңгеруге байланысты негізгі мәселелерді жан-жақты талқылап, алты күн ішінде 70-ке жуық баяндама тыңдалғаны, ол баяндамалар Батыс Қазақстанның өндіруші қүштерін өркендетудің негізгі мәселелеріне арналғаны туралы айта келіп, осы күрделі мәселелер жөнінде қабылданған қаулылардың терең ғылым және практикалық маңызы бар екенін айта келіп, сөзінің соңында алдағы уақытта осы мәселелердің оңтайлы шешілетініне сенім білдірген. 1999 жылы Алматы қаласындағы «Ғылым» баспасынан жарық көрген «Қазақстан менің Отаным» (235-38-беттер) мен сол жылғы 8-томдық еңбектері жинағының 5-томына (336-38-беттер) енген. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Қазақ КСР Ғылым Академиясының хабарлары, биология топтамасы''' Алматы қаласындағы «Ғылым» баспасынан 1963 жылдан жылына рет орыс тілінде биология ғылымдары бөлімі шығарған журнал; көлемі баспа табақ. Әр түрлі шолу мақалалар және жалпы теориялық мақалалар, биология ғылымдары бөлімі мен оның мекемелерінің ғылыми ұйымдық қызметінің қорытындылары және зоология, ботаника, генетика, тағы басқалары жөніндегі теориялық материалдар, ғылым жетістіктерінің халық шаруашылығында қолданылуы жөніндегі жұмыстар жарияланып тұрды. Топтаманың 1969 жылы шыққан 2-санының алғашқы бетінде академик Қаныш Сәтбаевтың суреті беріліп, Қазақстан Ғылым Академиясының академик орыс тілінде «Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың туғанына 70 жыл» атты мақаласы жарияланған. Онда Сәтбаевтың басшылығымен биология ғылымының басты салалары құрылып, зерттеудің негізгі бағыттары анықталып, топырақтану, ботаника, зоология, физиология, тағы басқалары ғылыми-зерттеу институттары жайында жазылған. Сәтбаевтың бастамасымен еліміздің жағдайлары, өсімдіктер байлығы, жануарлар дүниесі зерттеледі. Ауыл шаруашылық жерлерін игеру мақсатында республиканың барлық облыстарының картасы жасалды, көп томдық «Қазақстан флорасы» шығарылды, медицинаның дамуына, тың жерлерді игеруге ғалым Сәтбаевтың орасан қызметі де зор әсер етті делінген. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Қазақ КСР Ғылым Академиясының хабарлары, көркемөнер зерттеу топтамасы''' 1950 жылы Алматы қаласындағы Қазақстан Ғылым Академиясының баспасынан орыс және қазақ тілінде көркемөнер бөлімі шығарған журнал; көлемі 7,3 баспа табақ. Республика өміріндегі өнер жаңалықтары, табыстар, өнертану ғылымының мәселелері жөнінде тың зерттеулер жарияланған. Осы журналдың 1950 жылғы 1-санында академик Қаныш Сәтбаевтың 50 жылдығына арналып жазылған академик А.Қ.Жұбанов пен «Қазақ музыкасының қазынасына қосылған бағалы үлес» атты мақаласы берілген. Мақалада Сәтбаевтың қазақ музыкасы фольклорын жинау ісіне айтарлықтай қосқан үлесі мен ұлттық өнердің дамуындағы рөлі атап көрсетілген. А.В.Затаевичтің «Қазақ халкының 500 әні мен күйінде» 25 әннің (№324-348) тікелей Сәтбаевтың орындауымен жазылғанын және осы әндердің тарихына сипаттама берілген. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Қазақ КСР Ғылым Академиясының хабарлары, қоғамдық ғылымдар топтамасы''' 1962 жылдан Алматы қаласындағы Қазақстан Ғылым Академиясының қоғамдық ғылымдар бөлімі орыс тілінде «Ғылым» баспасынан жылына peт шығарып тұрған журнал; көлемі 9,12 баспа табақ. Журналда және идеология жөніндегі мақалалар жарияланды, революция мәселелерін талдаумен бірге Қазақстанның қоғамдық өміріндегі маңызды оқиғаларды, тағы басқалары қамтып отырған. Журналдың 1969 жылғы 2-санында С.Бәйішевтің «Өнегелі адам, ойшыл ғалым» атты макаласы академик Қаныш Сәтбаевтың туғанына 70 жыл толуына арналған. Онда автор Сәтбаевтың өмір жолына, ғылымға қосқан зор үлесіне шолу жасап, «Академик Қаныш Сәтбаев энциклопедиялық білімі бар, өз заманындағы ғылымның шыңына шыққан ғылым тұлпары. Ол ақыл-ойдың жарық жұлдызы, айрықша сипаттағы ғалым, 20-ғасырда қазақ жеріндегі ломоносовтік сипаттағы ғалым. Өткен 19-ғасырда Шоқан Уәлиханов шығысты зерттеуде бір-ақ рет жалт етіп сөне қалған жұлдыздай болса, Қаныш Сәтбаев 20-ғасырдағы ғылымның нағыз алыбы болды, ғылыми еңбектің бірден-бір бүгіндей бір ғылыми бағыттың басшысы болды, советтік құрылыс тұсында құрылып, ұйымдасып, тәрбиеленіп шыққан ғалымдар армиясының қолбасшысы болды» деп баға берді. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Қазақ КСР Ғылым Академиясының хабарлары, топтамасы''' 1963 жылдан Алматы қаласындағы Қазақстан Ғылым Академиясының бөлімі жылына рет орыс тілінде «Ғылым» баспасынан шығарып тұрған журналы; көлемі баспа табақ. Журналда атомдық ядро және элементарлы бөлшектер физикасы, радиациялық физика мен қатты дене физикасының актуалды мәселелері жөніндегі ғылыми еңбектер жарияланды. Математика және механика саласындағы дифференциалдық және теңдеулер мен олардың қолданылуы, сын мен дискуссиялық материалдар және рецензиялар басылды. Журналдың 1969 жылы шыққан 2-санының алғашқы бетінде ғалым Қаныш Сәтбаевтың суреті беріліп, Қазақстан Ғылым Академиясының академик О.Жәутіковтің орыс тілінде «Қаныш Сәтбаев және Қазақстандағы математика ғылымы» атты мақаласы жарияланған. Онда «академик Қаныш Сәтбаевтың есімі отандық геология тарихында алтын әріппен жазылған» дей келе Сәтбаевтың бастамасымен 1945 жылы наурызда Қазақстан Ғылым Академиясы жанынан математика және механика секторының ашылғандығы, «Қазақ КСР-і Ғылым Академиясының хабарлары, математика және механика топтамасы» басылымының құрылуы, ж��ке есептеу және машина математика секторының ұйымдастырылуы, жас мамандар, ғылыми кадрлар даярлау мәселесі баяндалған. Академия жұмысының жандануына КСРО Ғылым Академиясының Сібір бөлімшесінің қосқан қомақты үлесі де айтылған. Сондай-ақ топтамада Қазақстан Ғылым Академиясының вице-президенті Ж.С.Тәкібаевтың «Ғылымның атты мақаласы да жарық көрген. Мақалада академик Қаныш Сәтбаевтың Қазақстандағы физика ғылымын дамытудағы іскерлік әрі қабілеті, 1950 жылы Физика-техника институтының құрылуы, Ядро физикалық институтының республикадағы ірі ғылыми мекемеге айналуы, тағы басқалары физика саласындағы ғылыми зерттеулердің жүргізілуі жан-жақты баяндалған. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев +'''Қазақ ССР Ғылым Академиясының хабарлары, химия топтамасы''' 1947 жылдан Алматы қаласындағы Қазақстан Ғылым Академиясының бөлімі «Ғылым» баспасынан жылына рет орыс тілінде шығарып тұрған журналы; көлемі баспа табақ. Мұнда саласында жүргізілетін зерттеулер жарияланады. Журналдың 1969 жылы шыққан 2-санының алғашқы бетінде академик Қаныш Сәтбаевтың суреті беріліп, химия ғылым доктары басқалары В.Суворовтың «Академик Қаныш Сәтбаев және Қазақстандағы химия» атты мақаласы орыс тілінде жарияланған. Ол осы мақаласында Сәтбаев химия ғылымының, өнеркәсіпті химияландыру және ауыл шаруашылығының дамуына жан-жақты көмектесті, Алтайдағы химиялық өнеркәсібі мен өндірістік күштердің, Орталық Қазақстандағы металлургия және хлор өнеркәсібінің, кокс және химия өндірісінің, Батыс Қазақстандағы мұнай өндіру және мұнай-химия өнеркәсібінің, сондай-ақ Оңтүстіктегі фосфор өндірісінің жандануына үкімет назарын аудартып отыруын жазады. Соғыстан кейін Алматы, Гурьев (қазіргі Атырау), Қарағанды қалаларында химия ғылымдары институты, мұнай химиясы және табиғи тұздар институты, институты құрылды, Қазақстан химиктерінің қол жеткен табыстары мен нәтижелері Сәтбаевтың есімімен тығыз байланысты екені атап көрсетілген. == Дереккөздер == Санат:Қаныш Сәтбаев +Тұс киіз '''Тұс киіз''', '''түс киіз''' бөлме қабырғасын сәндеуге арналған қазақ халқының ұлттық жиһазы. == Атауы == Көбінесе төсектің тұсына ұсталатын болғандықтан «тұс киіз» аталған. == Жасалуы == Ол киізге кестелі барқыт, оюлы мата жауып, мейлінше әшекейленіп жасалады. Шеті түрлі түсті жіппен өрнектеліп, кестеленген бір түсті матамен (барқыт, мәуіті, шұға, т.б.) көмкеріледі. Ортасына үйлесімді мата (жібек, мақпал, т.б.) салып киізбен астарлайды. Кейде ақ киізге қызыл, сары, көк түсті ою жапсырылады. Ертеректе оның қызыл былғарыны күміспен әшекейлеп жасаған түрі де болған. Тұс киіздің кестесі көбіне біртұтас бірнеше өрнектің (мүйіз, гүл, жапырақ, шырмауық, түйе табан, алқа) үйлескен желісін жасау арқылы түрлі түсті жіппен тігіледі. == Дереккөздер == Санат:Қазақстан мәдениеті мәдениеті әшекейлері Санат:Қазақстан әшекейлері Санат:Мәдени әшеке��лер +'''Степное''' Жамбыл облысы Қордай ауданындағы ауыл, Степной ауылдық округі орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы Қордай ауылынан қарай км-дей жерде, боз жусан, күйреуік, баялыш, т.б. шөптесін өскен тау алды даласының бозғылт қоңыр, сұр топырақты төбелі-жонды келген құрғақ агроклиматтық белдемінде орналасқан. == Халқы == 2,2 мың адам (1999); 2,7 мың адам (2009). == Тарихы == Іргесі 1930 жылы қаланған. 1936–1997 жылдары қызылшаның асыл тұқымын өсіретін «Георгиев» қызылша кеңшарының орталығы болып келді. Оның негізінде Степноеда 1997 жылдан өндірістік кооператив және шаруа қожалықтары құрылды. == Инфрақұрылымы == Орта мектеп, клуб, кітапхана, пункт, т.б. мекемелер бар. Жақын темір жолы станциясы Шу (90 км). Санат:Қордай ауданы елді мекендері +'''Степное''' Қостанай облысы Жітіқара ауданындағы ауыл, Степнов ауылдық округі орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы Жітіқара қаласынан қарай 64 км жерде, Орал сырты үстіртінің етегінде, дала белдемінде орналасқан. == Халқы == 1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 1337 адам (648 ер адам және 689 әйел адам) болса, 2009 жылы 1090 адамды (521 ер адам және 569 әйел адам) құрады. == Тарихы == Іргесі 1954 жылы тың игеруге байланысты қаланған. 1996 жылы кеңшар негізінде шаруа қожалықтары құрылды. Степное жанынан автомобиль жолы өтеді. Ең жақын темір жолы станциясы Жітіқара (64 км). == Дереккөздер == Санат:Жітіқара ауданы елді мекендері +'''Степное''' Солтүстік Қазақстан облысы Тимирязев ауданындағы ауыл, Құртай ауылдық округі орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы Тимирязевка ауылынан қарай 26 км-дей жерде, шағын көлдердің солтүстік-батыс жағасында орналасқан. == Халқы == 1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 748 адам (359 ер адам және 389 әйел адам) болса, 2009 жылы 687 адамды (340 ер адам және 347 әйел адам) құрады. == Тарихы == Іргесі 20 ғасырдың бас кезінде қаланған. 1930-жылдардың бас кезінде ауыл шаруашылығын ұжымдастыруға байланысты ұжымшардың, 1944–1996 жылдары оның негізінде құрылған кеңшар мен ауылдық кеңестің орталығы болды. 1996 жылы кеңшар негізінде ұжымдық кооператив және көптеген шаруа қожалықтары құрылды. Степное арқылы Тимирязевка Сергеев автомобиль жолы өтеді. == Дереккөздер == Санат:Тимирязев ауданы елді мекендері +'''Ел класико''' (, ), немесе '''Испания дербиі''' (, Испанияның футбол чемпионатында өнер көрсететін «Реал» мен каталондық «Барселона» арасында өтетін футбол матчтарының халық арасындағы атауы. Аталған бәсекелестіктің бірнеше себептері бар, бұл әлемдегі екі ірі футбол клубтарының сайысы болса, екіншіден екі ірі этникалық орталықтың және Испаниядағы ең ірі екі қаланың арасындағы сайыс. Ел класико футболдағы ең қызық және ең ірі бәсеке болып саналады. == Тарихы== Реал мен Барселона арасындағы бәсекелестік Испаниядғы футбол лигасының пайда болған кезден басталады. Футбол командалары арасында болатын осындай қарағанда аталған екі клуб арасындағы бәсекенің тарихи, әлемуметті және саяси астары да бар. == Статистика == ''Басты мақала: Эль-Классико статистикасы'' === Ойындардың нәтижесі === ИЧ ИК КЛ СК ЧЛ Барлығы Барселона 64 15 89 18 Тең ойындар 31 46 Реал 69 10 88 Голдар Барселона 256 63 13 17 10 360 78 Реал 266 59 25 13 371 35 == Қызықты деректер == Ел класико ойындарында қарсылас команданың қақпасына ең көп гол соққан Реалдың даңқты ойыншысы Альфредо ди Стефано (18 гол), екінші орында Раул Гонсалес (15 гол), үшінші орында Лионель Месси (15 гол). Ең ірі есеп 1943 жылы 13 маусым күні тіркелді. Реал Барселона қақпасына 11 гол соғып, қорытынды есеп 11:1. 2012 жылы 29 тамыз күні өткен ел класико 221 рет өтті. Реал 88 рет жеңіске жетсе, Барселона 87 рет жеңген. 49 ойын тең аяқталған екен == Дереккөздер == футбол Санат:Барселона ФК Санат:Реал Мадрид ФК Санат:Футболдан Испания чемпионаты +'''Блувштейн Александр Абрамович''' (15.5.1910, Украина, Полтава қаласы 20.10.1984, Киев қаласы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, гвардия майоры, батальон командирі. == Өмірбаяны == Кеңес әскері қатарына 1932 жылы шақырылған. 1941 жылы Ұлы Отан соғысының майданына әуе десанты әскерінің қүрамына жіберілді. 6- гвардиялық десант бригадасында батальон командирі болган Блувштейн Украина, Молдова елдерінің жерін азат етуге қатысты. 1943 жылдың қазан айында гвардия майоры Блувштейн жау тылына десант түсіруге тапсырма алды. Ол өз батальоныныц іс-әрекетімен жаудың назарын өзіне бұрып, Кеңес әскерінің дайындалып жатқан шабуыл операциясының дұрыс өтуіне көмектесті. 1943 жылдың 13 қарашасында оның басқаруындағы десантшылар Свидовск деревнясының оңтүстік-батыс бөлігін басып алып, Кеңес әскері Днепр өзенінің оң жағалауына өткенше бекіністі қорғап тұрды. Жау тылындағы өзінің осы іс- әрекеті арқылы Кеңес әскерінің Черкасск қаласы тұсында Днепр өзенінен өтуіне мүмкіндік берді. == Марапаттары == КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы беріліп, Ленин ордені мен «Алтын Жұлдыз» медалі қоса тапсырылды (24.4.1944). == Дереккөздер == Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Бовт Василий Афанасьевич''' (1916, Ақмола облысы Сандықтау ауданы Васильев селосы 28.10.1949, Ресей, Дағыстан Республикасы Кизляр қаласы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, гвардия сержанты, пулемет расчетінің командирі. Соғысқа дейін Алтай өлкесі Барнаул қаласында тұрып жұмыс істеген. 1943 жылы маусым айында Кеңес әскері қатарына шақырылып, 1944 жылы майданға жіберілді. Бовт 60-гвардиялық атқыштар дивизиясы 180-гвардиялық атқыштар полкінің құрамында ұрыстарға қатысқан. 1945 жылы 19 сәуірде Альт-Ордер өзенінен өтуде және Райхенберг (Врицен қаласының Германия) деревнясын жау қолынан азат ету кезінде ерліктерімен көзге түскен. Қасындағы бөлімшелер кері шегінгенде, жау әскерінің бөлімше тылына басып кіру қаупі төнді. Сол кезде Бовт өзіне ыңғайлы бекініс орнын тауып, пулемет оғымен жаудың шабуылының бетін қайтарды. Төртінші рет шабуылға шыққан қарсыластарын 15-20 жерге дейін жақындатып, гранатамен көздерін жойды. Сөйтіп бекініс шебін қорғап қалды. КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Бовтқа Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (15.5.1946). Ленин, 3-дәрежелі Даңқ ордендерімен, медальдармен марапатталды. Согыс аяқталған соң Дағыстанның Кизляр қаласында түрды. Осы қалада Бовтқа бюст орнатылған. == Дереккөздер == Санат:1916 жылы туғандар Санат:Сандықтау ауданында туғандар Санат:28 қазанда қайтыс болғандар Санат:1949 жылы қайтыс болғандар Санат:Кизлярда қайтыс болғандар Санат:Кеңес Одағының батырлары Санат:КСРО сержанттары Санат:Ленин орденінің иегерлері Санат:Даңқ орденінің иегерлері Санат:Ұлы Отан соғысы жаяу әскерлері Санат:Кизлярда жерленгендер +'''Бойченко Виктор Кузьмич''' (21.07.1925 жылы туған, Ақтөбе қаласы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, аға лейтенант, барлаушы. Орыстың Кеңес әскері қатарына 1942 жылы шақырылып, майданға жіберілді. Бойченко 496-арнайы барлау ротасында (Оңтүстік-Батыс майдан, 46-армия, 236-атқыштар дивизиясы) барлаушы болып, бірнеше рет жау тылын барлауға барды. Ол 1943 жылы 26 қыркүйекте барлаушылар тобымен Днепропетровск қаласы маңында Днепр өзенінің арғы бетіне өтті де, плацдармды басып алды. Түні бойы бұл топ бірнеше қарсы шабуылға тойтарыс берді. Бойченко оқпен және жекпе-жек шайқаста жаудың оннан аса әскерін жойды. Плацдармды кеңейту үшін жау тылына бірнеше рет барлау жасап, құнды мәліметтер әкелді. Осы ерлігі үшін Бойченкоға КСРО Жоғарғы Кеңесі Торалқасының Жарлығымен 1943 жылғы қарашада Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. 1944 жылы Офицерлік құрамның біліктілігін жетілдіру курсын (1944), Сыртқы сауда институтын (1951) бітірді. Ленин, 1,2-дәрежелі Отан соғысы, Еңбек Қызыл Ту, рет «Халықтар достығы», «Қызыл Жұлдыз», «Құрмет Белгісі» ордендерімен және медальдармен марапатталған. 1946 жылы запасқа шығып, Мәскеу қаласында тұрды. КСРО-ның Шетелдік туризм мемлекет комитеті төрағасының орынбасары қызметін атқарды. Бейбітшілікті қорғау, Кеңестік соғыс ардагерлері комитеттерінің мүшесі. == Дереккөздер == Санат:21 шілдеде туғандар Санат:1925 жылы туғандар Санат:Ақтөбеде туғандар Санат:Ұлы Отан соғысының қатысушылары Санат:КСРО лейтенанттары Санат:Кеңес Одағының батырлары Санат:Сыртқы сауда институты түлектері Санат:Ленин орденінің иегерлері Санат:I дәрежелі Отан соғысы орденінің иегерлері Санат:II дәрежелі Отан соғысы орденінің иегерлері Санат:Еңбек Қызыл Туы орденінің иегерлері Санат:Халықтар Достығы орденінің иегерлері Санат:Қызыл Жұлдыз орденінің иегерлері Санат:Құрмет Белгісі орденінің иегерлері +'''Болтаев Георгий Семенович''' (5.4.1914, Қостанай қаласы 13.08.1986, Грозный) 2-дүниежүзілік соғысқа қаты сушы, гвардия капитаны, рота командирі. Орыс. Кеңес әскері қатарына Семей қаласының Ленин ауданы әскери комиссариатынан 1943 жылы мамыр айында шақырылды. Тамбов жаяу әскер училищесін бітірген соң,1944 жылы майданға жіберілді. Автоматшылар ротасының командирі Болтаев 172-полктің (8-гвардиялык армия, 57-аткыштар дивизиясы) құрамында ұрыстарға қатысты. Болтаев ротасымен 1945 жылы сәуірдің 16-сынан 17- сіне қараған түні Одер өзенінің жағалауындағы жаудың қорғаныс шебін бұзып өтті. Рота әскерлері Зелов биіктігіндегі жау траншеясын бірінші болып басып алып, шабуылдаушы зеңбіректің, атыс нүктесінің, ондаған әскері мен офицерін жойды және 75 мм-лік зеңбірек батальонын қолға түсірді. Шегінген жауды қуа отырып, Зелов қаласының Орталық көшесін басып алды. КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Болтаевқа Кеңес Одағының Батыры атағы беріліп, Ленин ордені,«Алтын Жұлдыз» медалі қоса тапсырылды (31.5.1945). «Қызыл Жұлдыз»,1, 2-дәрежелі Отан соғысы ордендерімен, медальдармен марапатталған. Соғыс аяқталған соң Чешенстан Республикасының Грозный қаласында тұрды. 1946 жылы запасқа шықты. == Дереккөздер == Санат:5 сәуірде туғандар Санат:1914 жылы туғандар туғандар Санат:13 тамызда қайтыс болғандар Санат:1986 жылы қайтыс болғандар Санат:Грозныйда қайтыс болғандар Санат:КСРО капитандары Санат:Кеңес Одағының батырлары Санат:Ленин орденінің иегерлері Санат:Александр Невский орденінің (КСРО) иегерлері Санат:I дәрежелі Отан соғысы орденінің иегерлері Санат:II дәрежелі Отан соғысы орденінің иегерлері Санат:Қызыл Жұлдыз орденінің иегерлері Санат:Ұлы Отан соғысындағы рота командирлері Санат:Тамбов жаяу әскер училищесі түлектері +'''Яков Александрович Бондаренко''' (1905, Ресей, Ростов облысы, Миллерово 17 қараша 1941, Ресей, Мәскеу облысы Волоколам ауданы Дубосеково селосы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, 28 бірі, катардағы жауынгер. == Өмірбаяны == Украинадан 1913 жылы Алматы облысы Кербұлақ ауданы Шаған ауылына қоныс аударды. 1927 жылы Бондаренко Кеңес әскері қатарына шақырылып, полк мектебінде оқыды. Әскерден кайтып оралғаннан кейін Шаған ауылында ауылдық кеңестің төрағасы болып сайланды. 1940-41 жылдары Сталин атындағы ауыл шаруашылық артелі бригадирі болды. 1941 жылдың 17 шілдесінде Бондаренко майданға аттанды. Ол 1941 жылдың 16 қарашасында Дубосеково темір жол айырмасының жанындағы шайқаста ерлікпен қаза тапты. Мәскеу түбінде жау танкілерін жоюда көрсеткен ерлігі үшін Бондаренкоға КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (21.7.1942). Ол сондай-ақ Ленин орденімен марапатталған. Волоколам ауданы Немидово деревнясындағы бауырластар зиратына жерленген. == Дереккөздер == +'''Степан Николаевич Борозенец''' (20.8.1922 ж.т.,Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданы Ақтөбе ауылы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатыеушы, лейтенант, әуеден шабуылдаушы полктің командирі. 1941 жылы Кеңес әскері қатарына шақырылды. 1943 жылы Орынбор әскери-әуе мектебін бітіріп, сол жерде нұсқаушы болып жұмыс істеді. 1944 жылы 1- және 2-Беларусь майдандарында ұрысқа қатысты. 1944 жылдың 24 маусымында өзіне жүктелген алғашқы жауынгерлік тапсырмамен жаудың екі зеңбірегін, автокөлігі мен зениттік батареясын жойды. 569-шабуылдаушы әуе полкінің звено командирі Борозенец 94 рет жауынгерлік тапсырманы орындады. Ол Бобруйск қаласы маңындағы (Беларусь) шайқаста жау бекінісіндегі бір топ әскерді жойды. Ал Данциг-Гдынь операциясында (Польша) Борозенец танк, паровоз, 120-ға жуық вагон, 84 автокөлікті жойып, 36 зениттік және дала артиллериясының үнін өшірді. Сонымен қатар жанармай мен қару-жарақ сақталған 10 қойманың күлін көкке ұшырып, 250-ден астам әскер мен офицерді жойды. Осындай ерлігі үшін Борозенецке КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (18.08.1945). 1956 жылы Борозенец Әскери-әуе академиясын бітірді. 1976 жылы Борозенец запасқа шьщты. Харьков қаласында (Украина) тұрды. Ленин, Қызыл Ту, 2-дәрежелі Отан соғысы, рет «Қызыл Жұлдыз» ордендерімен, «КСРО Қарулы Күштерінде Отанға қызмет еткені үшін», т.б. медальдармен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар Санат:Ұлы Отан соғысы Санат:Кеңес Одағының батырлары +right '''Тұтылу'''– жердегі бақылаушыға Күн, Ай, планета, планета серіктері, жұлдыз толық көрінбейтін не шала көрінетін кезеңді білдіретін астрономиялық құбылыс. Тұтылу бір аспан денесінің екінші денені тасалауы немесе өзі жарық шығармайтын аспан денесі көлеңкесінің сондай екінші бір денеге түсуі салдарынан болады. Мысалы, Күннің тұтылуы оны Ай тасалағанда, Айдың тұтылуы оған Жердің көлеңкесі түскенде, планета серіктерінің Тұтылуы олар планета көлеңкесіне енгенде, ал қосжұлдыз жүйесіндегі тұтылу олардың бір-бірін тасалаған кезінде болады. ==Күннің тұтылуы== жылы Францияда түсірілген Күннің тұтылуы Ғарыш кемелерінің көмегімен Жердің Күн мен ғарыш кемесі арасына орналасуына байланысты пайда болатын Күннің тұтылуын байқауға мүмкіндік туды. Ай кеңістікке Күн мен Айдың сыртқы жанамасы арқылы түзілетін конустық көлеңке түсіреді, оның төбесі Ай ортасынан 368 380 мың км қашықтықта болады. Сондықтан конустық көлеңке Айдан 363 406 км қашықтықтағы Жерге дейін жетеді. Ай көлеңкесінің Жерге түсетін диаметр 270 км. Бұл Күн толық тұтылатын ең үлкен аймақ. Осы аймақта Ай Күнді түгелдей тасалайды. Конус төбесінің арғы жағындағы аймақта бақыланған Айдың бұрыштық диаметрі Күн диаметрінен кіші болады да Ай Күн дискісінің ортасын тасалап, оның шетінен жарық сақина қалады. Мұны Күннің сақина тәрізді тұтылуы дейді. Айдың орбита бойымен қозғалуы және Жердің өз осінен айналуы салдарынан Ай көлеңкесі Жер бетімен батыстан шығысқа қарай шамамен км/с жылдамдықпен жылжып отырады. Күн мен Айға жүргізілген ішкі жанама шала көлеңке конусын шамамен 3500 км радиуспен шектейді. Осыдан Күннің шала тұтылуы байқалады. Күн шала тұтылған кезде Күн дискісі толық тасаланбайды. Күннің шала тұтылуы сағатқа дейін созылады. Толық Күн тұтылуды бақылаудың ғылыми маңызы зор. Өйткені толық Күн тұтылу ке��інде Ай Күнді ғана тасалап қоймай, жер атмосферасын да күн тәжі мен хромосферасын бақылауға кедергі болатын себептерді жояды. Жердің шала көлеңкесінен өткендегі Айдың бірте-бірте көмескілену дәрежесі баяу жүреді, көзге онша байқала қоймайды. right Күн тұтылу үшін Ай, жаңа ай кезінде өзінің түйіндерінің біреуінің қасында болу керек. ==Айдың тұтылуы== Айдың шала тұтылуы Ай Жердің көлеңкесіне енген уақытта басталып, 3,75 сағатқа созылады. Осы уақыттың орта шенінде Ай толық тұтылып, ол 1,75 сағатқа созылады. Толық тұтылу кезінде жер атмосферасынан шағылған Күн сәулесінің шамалы мөлшерінің Ай бетіне түсуі салдарынан Ай беті күңгірттенеді. Күн тұтылу тек жаңа Ай, ал Ай тұтылу тек толған ай кезінде (бірақ олардың әрқайсысында емес, тек Күн мен Айдың аспан сферасындағы көрінерлік жолы қиылысатын Ай орбитасының түйіндеріне Күн мен Ай айтарлықтай жақын келгенде) ғана болады. Айдың ең жақын түйіннен бұрыштық қашықтығы 17,9-тан аспаса Күн, ал толған айда бұл қашықтық 12,0-тан аспаса Ай тұтылады. Ай мен Күн түйіндерге неғұрлым жақын болса, тұтылудың ұзақтығы мен фазасы соғұрлым көпке созылады.left ==Тұтылудың жиіліктері== Жер үшін Күн тұтылу Ай тұтылуға қарағанда жиі болады. Жер бетінің белгілі бір аймағында Күн тұтылу орташа есеппен 300 400 жылда рет қайталанады. Әр халықтың жылнамаларында Ай мен Күннің тұтылуы жайында мәліметтер сақталған. Бұл маңызды тарихи оқиғалардың уақытын және бұдан бірнеше мың жыл бұрынғы Ай мен Күннің қозғалысын анықтауға көмектеседі. ==Басқа планеталардың тұтылуы== Юпитердің төрт жарық серігінің планетаға жақын үшеуі әрбір айналым сайын, ал төртіншісі ішінара тұтылады. Осы тұтылуды бақылау арқылы 1675 жылы дат астрономы О.Ремер (1644 1710) алғаш рет жарық жылдамдығын анықтады. Юпитердің қарсы тұруына дейін тек тұтылудың басталу (яғни серіктердің Юпитер көлеңкесіне енуін), ал қарсы тұруынан кейін серіктердің көлеңкеден шығу кезеңін ғана бақылауға болады. Қарсы тұру кезінде Т. көрінбейді, өйткені, ол планета дискісінің арғы жағында болады. Серіктер Юпитер мен Күннің арасынан өткен кезде Юпитер үшін Күн тұтылу болады. Сатурнның серіктері планетаның көлеңкесінен де және оның сақинасының көлеңкесінен де тұтылады. Ал Марс, Уран, Нептун серіктерінің тұтылуларын бақылау қиын болып келеді. == Дереккөздер == Санат:Табиғи құбылыстар +'''Петр Степанович Бочарников''' (1907, Ресей, Алтай өлкесі, Шаршинск ауданы Ермачиха ауылы 14.4.1944, Молдова, Гура Быкули ауылы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, лейтенант, атқыштар взводының командирі. 1930 жылы Батыс Қазақстанға (Шығыс Қазақстан облысы Алтай қаласы) қоныс аударып, кеніште жұмыс істеді. 1943 жылы ақпанда Бочарников Кеңес әскері қатарына алынып, Әндіжан жаяу әскер училищесін бітірді. Ол және 2-Украина майдандарында болды. 1944жылы сәуірдің 13-інен 14-іне қараған түні Бочарников бастаған взвод Днестр өзенінен бірінші болып өтіп, плацдармды басып алды. Жаудың бораған оғынан бірнеше жауынгер жараланып, 15 жауынгер айнала қорғаныс шебін құрып, шабуылға тойтарыс берді. Оққа ұшқан пулеметшінің орнына келген Бочарников плацдармды қорғап қалды. 14 сәуір күні Гура Быкули ауылына (Молдова) басып кірерде жаудың екі пулемет ұясы мен сарайға бекінген пулеметшілерін жойып, өзі сол жерде қаза тапты. Осындай ерлігі үшін Бочарниковқа КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағыньң Батыры атағы берілді (14.09.1944). Ленин орденімен марапатталды. Алтай қаласындағы көшеге Бочарников есімі беріліп, сол көшенің бойындағы бір үйге мемориалдық тақта орнатылған. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар Санат:Ұлы Отан соғысы Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Малғаждар Бөкенбаев''' (6. 3.1924, Ақтөбе облысы Мұғалжар ауданы 2002) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, взвод ко-мандирі, лейтенанты. Қазақта Соғысқа дейін аудандық газетте, сотта еңбек етті. Кеңес әскері қатарына 1942 жылы шақырылып, 1943 жылдың шілдесінен 1- Беларусь майданы 69-армия 312-атқыштар дивизиясы 1081- атқыштар полкі құрамында Ұлы Отан соғысына қатысты. Оның алғашкы ұрыс жолы Белгород қаласының түбінде басталды. 1944 жылы кіші лейтенанттар курсын тамамдады. 1944 жылы 20 шілдеде Бөкенбаев десантшылар взводымен бірінші болып Буг (Батыс Буг) өзенінен өтіп, Дорохус елді мекенін (Польша, Хельм қаласынан шығысқа қарай 22 шақырым жерде) басып алды. Позициясын жаудың бірнеше қарсы шабуылынан кұтқарып қалып, сонда берік орнықты. Ұрыс барысында жаудың 102 әскері мен офицерін тұтқындады. Бөкенбаевтың өзі жаудың әскері мен офицерін қолға түсірді. Осы ұрыста көрсеткен ерлігі үшін Бөкенбаевқа КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлыгымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (27.2.1945). Соғыстан кейін жоғары партия мектебін бітіріп (1949), Ақтөбе қаласында қызмет етті. Ақтөбе қаласындағы бір мектепке Бөкенбаев есімі берілген. Ленин, 1-дәрежелі Отан соғысы, «Қызыл Жұлдыз», «Құрмет Белгісі» ордендерімен, медальдармен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Бреусов Владимир Ефимович''' (25.7.1925, Алматы 26.11.2001, Мәскеу) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, аға лейтенанты, пулеметшi. 1942 жылы ФЗО мектебін бітірген соң Қарағанды облысындағы №52-шахтада жұмыс істеді. Кеңес әскері қатарына 1942 жылдың қазан айында шақырылды. 1943 жылдың шілдесінде майданға жіберілді. 960-атқыштар полкінің (Дала майданы, 53-армия, 299-атқыштар дивизиясы) пулеметшісі Бреусов 1943 жылы 15 тамызда Харьков облысы Дергачев ауданы Полевая кенті тұсындағы ұрыста ерекше козге түсіп, жаудың 10-нан астам әскерін жойды. Осы ерлігі үшін Бреусовқа КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы беріліп, Ленин ордені мен «Алтын Жұлдыз» медалі қоса тапсырылды (19.4.1945). 2-дәрежелі Отан соғысы орденімен және «Алтын Жұлдыз», т.б. медальдармен марапатталды. 1946 жылы аға лейтенант Бреусов запасқа шықты. 1951 жылы Алматы заң институтын, кейіннен аспирантурасын бітіріп, экономика ғылымдарының кандидаты болды. Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінде дәріс берді. == Дереккөздер == Санат:25 шілдеде туғандар Санат:1925 жылы туғандар Санат:Алматыда туғандар Санат:26 қарашада қайтыс болғандар Санат:2001 жылы қайтыс болғандар Санат:Мәскеуде қайтыс болғандар Санат:Кеңес Одағының батырлары Санат:КСРО аға лейтенанттары Санат:Ленин орденінің иегерлері Санат:II дәрежелі Отан соғысы орденінің иегерлері Санат:Ерлігі үшін медалінің иегерлері (КСРО) Санат:Ұлы Отан соғысы жаяу әскерлері Санат:Бутовск зиратында жерленгендер Санат:Алтын Жұлдыз медалінің иегерлері Санат:Алматы заң институты түлектері Санат:Қазақстан экономистері Санат:Экономика ғылымдарының кандидаттары Санат:Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті оқытушылары +'''Степан Тихонович Түркістан облысы Түлкібас ауданы Шақпақ ауылы 3.3.1963, сонда) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, взвод командирі, кіші лейтенанты. Орыстарда Соғысқа дейін есепші болып жұмыс істеген. Кеңес әскері қатарына 1941 жылы шақырылды. 1943 ж. кіші лейтенаттар курсын тәмамдап, 1-Прибалтика майданы 334-атқыштар дивизиясы 1126-атқыштар полк құрамында Ұлы Отан соғысына қатысты. Оның взводы 1944 жылы 23 маусымда Витебск облысы Козоногово деревнясын азат ету барысында жаудың станокты пулеметін, 20 жау әскерін жойып, адамын тұтқынға алды. Батыс Двина (Даугава) өзенінен өтуде Гринево деревнясында жаудың пулеметін, зеңбірегін істен шығарып, қарсы шабуылын тойтарды. Бреусов шайқаста жаудың әскерін жойып, офицерін қолға түсірді. Осы ұрыста көрсеткен ерлігі мен батылдығы үшін Бреусовқа КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (22.7.1944). Соғыстан кейін туған ауылына оралып, жергілікті кеңестің терағасы болды. Туган ауылындағы мектепке және бір көшеге Бреусов есімі берілген. Ленин орденімен, бірнеше медальдармен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар Санат:Ұлы Отан соғысы Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Павел Тимофеевич Брилин''' (12.7.1913, Ресей, Алтай өлкесі, Родина ауданы,Лубягино селосы 24.6.1969, Шығыс Қазақстан облысы Алтай қаласы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, аға сержант, атқыш. Брилин 1928 жылы отбасымен Қазақстанға (Шығыс Қазақстан облысы Зырянов ауданы Соловьев ауылы) қоныс аударды. Кеңес әскері қатарында Брилин 1935-39 жылдары Қиыр Шығыста шекарашы болды. 1936 жылы Турий Рог ауданындағы, 1938 жылы Хасан көлі маңындағы қақтығыстарға қатысты. Ұлы Отан соғысы басталған кезде майданға жіберілді. 71-гвардиялық атқыштар полкінің (3-Беларусь майданы, 43-армия, 24-гвардиялық атқыштар дивизиясы) жауынгері Брилин 1945 жылы сәуірде Кенигсберг қаласының кірпіш зауытытында болған шайқаста ерекше көзге түсті. Ол бораған оқтың астында бірінші болып зауыт ауласына кіріп, жаудың ондаған әскерін жойды. Жасаған ерлігі үшін Брилинге КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (19.4.1945). Ленин, 2-дәрежелі Отан соғысы, «Даңқ» ордендерімен және медальдармен марапатталды. Соғыс аяқталған соң әскер қатарынан босады. Алтай қаласында тұрып, кен орнында жұмыс істеді. Алтай қаласындағы көшеге Брилин есімі берілді. Жыл сайын ерлер арасында волейболдан Брилин атындағы облыстық турнир өтіп тұрады. == Дереккөздер == Санат:Тұлғалар Санат:Ұлы Отан соғысы Санат:Кеңес Одағының батырлары +'''Рапоза (Мараньян)''' () Бразилиядағы қала, Мараньян штатында орналасқан. Солтүстік Мараньян мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Сан-Луис қалалық агломерациясы микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 21347 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 64,182 км² шамасында. Халық тығыздығы 332,6 адам/км². == Тарихы == Қала 1994 жылы құрылған. Санат:Мараньян елді мекендері +'''Сан-Луис (Мараньян)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Мараньян штатында орналасқан. Солтүстік Мараньян мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Сан-Луис қалалық агломерациясы микрорегионының құрамына кіреді. 2007 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 957515 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 827,141 км² шамасында. Халық тығыздығы 1.157,6 адам/км². == Тарихы == Қала 1612 жылы құрылған. Санат:Мараньян елді мекендері +'''Агиар (Параиба)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Параиба штатында орналасқан. Параиба штатындағы Сертан мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Пианко микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 4440 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 344,691 км² шамасында. Халық тығыздығы 12,9 адам/км². == Тарихы == Қала 1961 жылы құрылған. Санат:Параиба елді мекендері +'''Бон-Жезус (Параиба)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Параиба штатында орналасқан. Параиба штатындағы Сертан мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Кажазейрас микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2532 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 47,421 км² шамасында. Халық тығыздығы 53,4 адам/км². == Тарихы == Қала 1963 жылы құрылған. Санат:Параиба елді мекендері +'''Консейсан (Параиба)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Параиба штатында орналасқан. Параиба штатындағы Сертан мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Итапоранга микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 17017 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 579,432 км² шамасында. Халық тығыздығы 29,4 адам/км². == Тарихы == Қала 1881 жылы құрылған. Санат:Параиба елді мекендері +'''Сәуірдің 29''' Григориан күнтізбесінде жылдың 119-шы күні (кібісе жылдарда 120-шы). Жылдың аяғына 246 күн қалады. == Мерекелер == 22px Халықаралық би күні. Ханшайым Бенедиктаның туған күні Жапония, Сёва күні. Қырғызстан, Бішкек қаласы күні == Оқиғалар == 1770 ағылшындық капитан Джеймс Кук Аустралия жағасына алғаш рет аяқ тепті. 2013 Алматылық Қайрат футзал клубы УЕФА кубогының финалында ресейлік Динамоны 4-3 есебімен тізе бүктіріп өз тарихында алғаш рет Еуропаның үздік клубы атанды. == Туғандар == == Қайтыс болғандар == 1951 Оспан батыр XX ғ. алғашқы жартысында Шығыс Түркістанның тәуелсіздігі үшін күрескен ұлт-азаттық қозғалысының көсемі. == Дереккөздер == == Сыртқы сілтемелер == Санат:29 сәуір +Жармахан Айтбайұлы Тұяқбай '''Жармахан Айтбайұлы Тұяқбай''' (22 қараша 1947 жыл Түркістан облысы Қазығұрт ауданы Энгельс атындағы кеңшары) Қазақстан мемлекет қайраткері, Заң ғылымдарының кандидаты (1996). == Өмірбаяны == Шанышқылы тайпасы Көрік руынан шыққан. С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің заң факультетін бітірген (1971), заңгер. Заң ғылымдарының кандидаты (1996). Кандидаттық тақырыбы: «Қазақстан Республикасының прокуратурасы реформа кезеңінде». 1963-1966 жылдары Шымкент облысы Ленин ауданының Энгельс атындағы кеңшарында жұмыс істеген. 1971 жылдан Шымкент облысының Арыс қалалық прокурорының көмекшісі. 1972 жылдан Шымкент облысының соттарда қылмыстық істердің қаралуын бақылау жөніндегі прокурорының көмекшісі. 1975 жылдан Шымкент облыстық тергеу бөлімінің бастығы. 1978 жылдан Қазақстан Компартиясы Шымкент облыстық комитетінің әкімшілік және сауда-қаржы органдары бөлімінің нұсқаушысы. 1980 жылдан Қазақстан Компартиясы Шымкент облыстық комитетінің бірінші хатшысының көмекшісі, әкімшілік органдары бөлімінің меңгерушісі. 1982 жылдан ҚазКСР прокурорының орынбасары. 1987-1990 жылдар аралығында Маңғышлақ, Гурьев облыстарының прокуроры. ҚазКСР Жоғарғы Кеңесінің Гурьев облысының №70 Индер сайлау округінен сайланған халық депутаты (1990-1994) Заңнама, заңдылық және құқық тәртібі мәселелері жөніндегі комитет төрағасының орынбасары. 1990 жылдан ҚазКСР бас прокуроры (1991 жылдың желтоқсанынан Қазақстан 1995 жылдан ҚР Мемлекеттік тергеу комитетінің төрағасы. 1997 жылдан Бас прокурордың орынбасары ҚР Бас әскери прокуроры. 1999 жылдан ҚР Парламенті Мәжілісінің 2-ші шақырылымының депутаты (Түркістан облысының №57 Сарыағаш сайлау округінен). ҚР Парламенті Мәжілісінің төрағасы. 2004 жылдан саяси оппозицияда. 2005 жылдың наурызынан «Әділетті Қазақстан үшін» Демократиялық күштер блогы» Республикалық қоғамдық бірлестігінің төрағасы. 2005 жылы желтоқсанда өткізілген сайлауларда осы қозғалыстың атынан ҚР Президенттігіне кандидат болған. 2006 жылдан бері Жалпы ұлттық партиясының (ЖСДП) төрағасы. ҚР Қауіпсіздік кеңесінің мүшесі (2000-2004). == Ғылыми еңбектері == «Қазақстан реформа кезеңіндегі дамуы» (1997) «Қылмыстық әділет саласындағы ҚР мемлекеттік саясатының құқықтық негіздері» (2004) атты кітаптардың және 30 ғылыми жарияланымның авторы. == Марапаттары == II дәрежелі «Барыс» ордені КСРО және ҚР көптеген медальдарымен марапатталған. КСРО Құрметті қызметкері. ��ділет 1-ші сыныпты мемлекеттік әділет кеңесшісі. == Отбасы == Әкесі Тұяқбаев Айтбай (1902-1978), ұжымшаршы болған. Анасы Тұяқбаева Тыным (1925-1994). Үйленген. Жұбайы Аптаева Бағила Нығметқызы (1949 жылы туған), математик. Қызы Әзиза (1973 жылы туған); үлдары Шыңғыс (1974 жылы туған); Әділжан (1977 жылы туған). == Дереккөздер == Санат:22 қарашада туғандар Санат:1947 жылы туғандар Санат:Қазығұрт ауданында туғандар Санат:Заң ғылымдарының кандидаттары Санат:Қазақстан заңгерлері Санат:Қазақстан ғалымдары Санат:Барыс орденінің иегерлері Санат:Достастық орденінің иегерлері Санат:Қазақстан Парламенті Мәжiлiсінің депутаттары Санат:Қазақстан Парламенті Мәжiлiсінің төрағалары Санат:Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің депутаттары Санат:Қазақстан Бас Прокурорлары Санат:Қазақстан прокурорлары Санат:Қазақстан Президенттігіне кандидаттар +'''Игараси (Бразилия)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Параиба штатында орналасқан. Параиба штатындағы Сертан мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Пианко микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 6716 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 192,258 км² шамасында. Халық тығыздығы 34,9 адам/км². == Тарихы == Қала 1962 жылы құрылған. Санат:Параиба елді мекендері +'''Итапоранга (Параиба)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Параиба штатында орналасқан. Параиба штатындағы Сертан мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Итапоранга микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 22090 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 468,069 км² шамасында. Халық тығыздығы 47,2 адам/км². == Тарихы == Қала 1865 жылы құрылған. Санат:Параиба елді мекендері +'''Лагоа (Параиба)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Параиба штатында орналасқан. Параиба штатындағы Сертан мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Католе-ду-Роша микрорегионының құрамына кіреді. 2007 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 4884 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 177,900 км² шамасында. Халық тығыздығы 27,4 адам/км². == Тарихы == Қала 1961 жылы құрылған. Санат:Параиба елді мекендері +'''Нова-Олинда (Параиба)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Параиба штатында орналасқан. Параиба штатындағы Сертан мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Пианко микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 6648 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 84,253 км² шамасында. Халық тығыздығы 78,9 адам/км². == Тарихы == Қала 1890 жылы құрылған. Санат:Параиба елді мекендері +'''Помбал (Параиба)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Параиба штатында орналасқан. Параиба штатындағы Сертан мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Соза микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 33212 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 888,811 км² шамасында. Халық тығыздығы 37,4 адам/км². == Тарихы == Қала 1862 жылы құрылған. Санат:Параиба елді мекендері +'''Санта-Элена (Параиба)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Параиба штатында орналасқан. Параиба штатындағы Сертан мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Кажазейрас микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 6202 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 210,317 км² шамасында. Халық тығыздығы 29,5 адам/км². == Тарихы == Қала 1961 жылы құрылған. Санат:Параиба елді мекендері +'''Соза (Параиба)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Параиба штатында орналасқан. Параиба штатындағы Сертан мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Соза микрорегионының құрамына кіреді. 2007 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 63886 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 842 км² шамасында. Халық тығыздығы 75,56 адам/км². == Тарихы == Қала 1766 жылы құрылған. Санат:Параиба елді мекендері +'''Триунфу (Параиба)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Параиба штатында орналасқан. Параиба штатындағы Сертан мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Кажазейрас микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 9537 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 222,947 км² шамасында. Халық тығыздығы 42,8 адам/км². == Тарихы == Қала 1961 жылы құрылған. Санат:Параиба елді мекендері +'''Итапаже''' () Бразилиядағы муниципалитет, Сеара штатында орналасқан. Солтүстік Сеара мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Урубуретама микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 46598 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 439,501 км² шамасында. Халық тығыздығы 106,0 адам/км². == Тарихы == Қала 1849 жылы құрылған. ==Статистика== *2003 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 143.782.736 адамды құрайды. *Жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнім 2003 жылы 3.262, 38 реалды құрайды. *Адами әлеуетті дамытудың 2000 жылға арналған индексі 0,642 құрайды. Санат:Сеара елді мекендері +'''Алкобаса (Баия)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Баия штатында орналасқан. Оңтүстік Баия мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Порту-Сегуру микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 24 344 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 505,99 км² шамасында. Халық тығыздығы 16,2 адам/км². == Тарихы == Қала 1772 жылы құрылған. Санат:Баия елді мекендері +'''Әмен Елемесұлы Тұяқов''' (1938 жылы 12 ақпанда Маңғыстау облысы Маңғыстау ауданы Шайыр ауылында туған) кеңестік және қазақстандық жеңілатлетші. Жеңіл атлетикадан КСРОның Еңбек сіңірген спорт шебері (1965). Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері (1997). Маңғыстау облысының құрметті азаматы. == Толығырақ == Әмен Елемесұлы 1938 жылы 12 ақпанда Маңғыстау облысы Маңғыстау ауданы Шайыр ауылында дүниеге келген. 1960 жылы Гурьев педагогикалық инистутының (қазіргі Атырау мемлекеттік факултетін бітірген. == Еңбек жолы == 1960 жылы Қазақстан чемпионаттары мен бірнеше дүркін жеңімпазы. Бапкерлері А.М. Куликова, Б.С. Токарев. 1965 1967 жылдары КСРО чемпионатының 100 жүгіруден күміс меділінің иегері. 1962 1963 жылдары және 1965 1967 жылдары КСРО чемпионатының 200 м-ге жүгіруден алтын медалінің иегері. 1962 1963 жылдары 4*100 метрлік эстафеташылар жарысының чемпионы. 1963 1967 жылдары КСРО халықтары чемпионы. 1966 жылы Еуропа чемпионатында 4*100 метрлік эстафеташылар жарысының күміс жүлдегері Будапешт, Венгрия. 1965 жылы кубок жеңімпазы. Штутгарт. Германия. 1965 жылы АҚШ эстафета 4*100, 39,3 КСРО рекорды. 1966 жылы КСРО-Англия (1966, Лондон), Франция-КСРО (1965, Киев) және Соц. достастық елдері әскерлері арасындағы матчтық кездесулерінің жеңімпазы. 1963 1967 жылдары Ағайынды С. және Г. Знаменскийлерді еске алуға арналған халықар. турнирде 100 және 200 м-ге жүгіруден алтыннан алқа тақты (1963, 1967, Мәскеу). 1962 1967 жылдары Чехословакиялық Рощитский, польшалық Кусатчинский құрметіне арналған халықар. жарыстың жүлдегері (1962 67) болды. Он төрт рет КСРО Қарулы Күштерінің чемпионы атағын иемденді. рет КСРО рекордын жаңартты. 1971 1992 жылдары Алматыдағы Қ.Мұңайтпасов атындағы бапкер 1992 1999 жылдары жеңіл атлетикадан Қазақстан құрамасының бас бапкері қызметтерін атқарды. ==Мемлекеттік марапаттары== Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің құрмет грамотасымен марапатталған. 1965 жылы "Ұлы отан соғысына 20 жыл" медалі 1965 жылы КСРОның "Құрмет белгісі" Ордені 1965 жылы КСРОның Еңбек сіңірген спорт шебері құрметті атағы берілді. 1967 жылы "КСРО Қарулы күштерінe 50 жыл" медалі 1970 жылы "Ерен еңбегі үшін Лениннің туғанына 100 жыл" медалі 1997 жылы ҚР тұңғыш президенті елбасы қолынан "Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері" құрметті атағымен марапатталды. 2007 жылы елбасының жарлығымен "Құрмет ордені" мен марапатталды. 2011 жылы "ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл" медалі 2011 жылы Республикасының еңбек сіңірген жаттықтырушысы ҚР тұңғыш президенті елбасы жеке алғыс хаттарымен марапатталған. ҚР тұңғыш президенті елбасы жеке айрықша белгідегі "Алтын барыс" төсбелгісінің иегері. Маңғыстау облысының құрметті азаматы. == Дереккөздер == Санат:Қазақстан жеңіл атлеттері Санат:КСРО спорт шеберлері Санат:КСРО чемпиондары Санат:КСРО спортшылары Санат:КСРО-ның еңбек сіңірген спорт шеберлері Санат:Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген спорт шеберлері Санат:Құрмет Белгісі орденінің иегерлері Санат:Лениннің туғанына 100 жыл медалінің иегерлері Санат:КСРО жеңіл атлеттері Санат:Маңғыстау облысының құрметті азаматтары Санат:Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет Грамотасының иегерлері Санат:Алфавит бойынша жеңіл атлеттер +'''Баррейрас''' () Бразилиядағы муниципалитет, Баия штатында орналасқан. Батыс Баия мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Баррейрас микрорегионының құрамына кіреді. 2007 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 151 036 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 895,24 км² шамасында. Халық тығыздығы 18,1 адам/км². == Тарихы == 300px Қала 1891 жылы құрылған. Санат:Баия елді мекендері +'''Кандеяс (Баия)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Баия штатында орналасқан. Салвадор агломерациясы мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Салвадор микрорегионының құрамына кіреді. 2007 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 78 655 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 264,487 км² шамасында. Халық тығыздығы 297,3 адам/км². == Тарихы == Қала 1958 жылы құрылған. Санат:Баия елді мекендері +'''Маскоти (Баия)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Баия штатында орналасқан. Оңтүстік Баия мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Ильеус-Итабуна микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 13 114 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 709,253 км² шамасында. Халық тығыздығы 18,5 адам/км². == Тарихы == Қала 1962 жылы құрылған. Санат:Баия елді мекендері +'''Праду (Баия)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Баия штатында орналасқан. Оңтүстік Баия мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Порту-Сегуру микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 29 317 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 664,54 км² шамасында. Халық тығыздығы 17,6 адам/км². == Тарихы == Қала 1896 жылы құрылған. Санат:Баия елді мекендері +'''Салвадор (Баия)''' Сурет:Montagem Salvador.jpg) Бразилиядағы қала, Баия штатында орналасқан. Салвадор агломерациясы мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Салвадор микрорегионының құрамына кіреді. 2007 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 892 625 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 706,799 км² шамасында. Халық тығыздығы 3840 адам/км². == Тарихы == Қала 1549 жылы құрылған. Санат:Баия елді мекендері +'''Санта-Лузия (Баия)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Баия штатында орналасқан. Оңтүстік Баия мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Ильеус-Итабуна микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 14 908 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 785,193 км² шамасында. Халық тығыздығы 19 адам/км². == Тарихы == Қала 1985 жылы құрылған. Санат:Баия елді мекендері +'''Серринья (Баия)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Баия штатында орналасқан. Солтүстік-шығыс Баия мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Серринья микрорегионының құрамына кіреді. 2007 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 71 383 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 568,405 км² шамасында. Халық тығыздығы 132,8 адам/км². == Тарихы == Қала 1786 жылы құрылған. Санат:Баия елді мекендері +'''Тапероа (Баия)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Баия штатында орналасқан. Оңтүстік Баия мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Валенса микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 15 121 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 408,576 км² шамасында. Халық тығыздығы 37 адам/км². == Тарихы == Қала 1569 жылы құрылған. Санат:Баия елді мекендері +'''Терра-Нова (Баия)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Баия штатында орналасқан. Салвадор агломерациясы мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Кату микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 13 340 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 198,626 км² шамасында. Халық тығыздығы 67,2 адам/км². == Тарихы == Қала 1961 жылы құрылған. Санат:Баия елді мекендері +'''Алфенас''' () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Алфенас микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 77 494 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 848,32 км² шамасында. Халық тығыздығы 91,3 адам/км². == Тарихы == Қала 1869 жылы құрылған. елді мекендері +'''Түймекент''' (1993 жылға дейін ''Будённовка'') Жамбыл облысы, Байзақ ауданындағы ауыл, Түймекент ауылдық округі орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы Сарыкемер ауылынан солтүстікке қарай 18 км жерде, Талас өзені жағалауындағы боз жусан, баялыш, күйреуік, ши т.б. шөптесін өскен сұр, шалғынды, сұр топырақты қуаң шөлейт далада орналасқан. Жер көлемі 77047 га. == Халқы == 4,5 мың адам (2002); 5,1 мың адам (2009). == Тарихы == Ауыл 1993 жылға дейін Буденновка (қолбасшы М.Буденныйдың атымен) деп аталып келген. Іргесі 1924 жылы қызылша өсіретін «Трудовой пахарь» ұжымшарының орталығы ретінде қаланды. Оның негізінде «Түймекент» өндірістік кооперативі, ЖШС және бірнеше шаруа қожалықтары құрылды. == Инфрақұрылымы == Орта, орталау мектеп, клуб, кітапхана, отбасылық дәрігерлік амбулатория т.б. мекемелер бар. == Дереккөздер == Санат:Байзақ ауданы елді мекендері +'''Алтероза''' () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Алфенас микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 13 982 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 366,101 км² шамасында. Халық тығыздығы 38,2 адам/км². == Тарихы == Қала 1938 жылы құрылған. елді мекендері +'''Андрадас''' () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Посус-ди-Калдас микрорегионының құрамына кіреді. 2007 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 34 956 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 467,403 км² шамасында. Халық тығыздығы 77,8 адам/км². == Тарихы == Қала 1890 жылы құрылған. елді мекендері +'''Андреландия () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Андреландия микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 12 214 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 004,54 км² шамасында. Халық тығыздығы 12,1 адам/км². == Тарихы == Қала 1866 жылы құрылған. елді мекендері +'''Ареаду''' () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік жән�� оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Алфенас микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 13 271 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 280,754 км² шамасында. Халық тығыздығы 47,3 адам/км². == Тарихы == Қала 1925 жылы құрылған. елді мекендері +'''Баэпенди''' () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Сан-Лоренсу микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 18 173 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 751,748 км² шамасында. Халық тығыздығы 24,2 адам/км². == Тарихы == Қала 1856 жылы құрылған. елді мекендері +'''Ботельюс''' () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Посус-ди-Калдас микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 15 732 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 333,666 км² шамасында. Халық тығыздығы 47,1 адам/км². == Тарихы == Қала 1911 жылы құрылған. елді мекендері +'''Калдас (Бразилия)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Посус-ди-Калдас микрорегионының құрамына кіреді. 2007 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 13 901 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 713,634 км² шамасында. Халық тығыздығы 18,3 адам/км². == Тарихы == Қала 1813 жылы құрылған. елді мекендері +'''Камбукира''' () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Сан-Лоренсу микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 13 299 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 246 км² шамасында. Халық тығыздығы 54,1 адам/км². == Тарихы == Қала 1911 жылы құрылған. елді мекендері +'''Камбуи () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Позу-Алегри микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 26 484 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 242,859 км² шамасында. Халық тығыздығы 109,1 адам/км². == Тарихы == Қала 1892 жылы құрылған. елді мекендері +'''Кампанья () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Варжинья микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 15 456 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 336,033 км² шамасында. Халық тығыздығы 46 адам/км². == Тарихы == Қала 1737 жылы құрылған. елді мекендері +'''Түлкібас''' орта ғасырдағы елді мекен. Түркістан облысы Түлкібас ауда��ы Түлкібас станциясының маңында орналасқан. 1940 жылы Жамбыл археологиялық пункті (жетекшісі Г.И.Пацевич) зерттеп, сегіз жерден тұрақты мекен-жайлардың орнын тапқан. Оның көрінісі: биіктігі м-ден 10–15 м-ге дейін, аумағы 45×36 м, 56×56 м, 103×177 т.б. мөлшердегі әр түрлі төбешіктер. Зерттеу кезінде мекен үстінен көптеген көзе сынықтары табылған, сондай-ақ кейбір қорғаныс жүйелері, гранит тастардан қаланған іргетастар сақталған. Құрылыс жүйелеріне, зат қалдықтарына қарағанда Түлкібас 8–12 ғасырларда өмір сүрген. Тұрғындары жартылай егіншілікпен және мал шаруашылығымен айналысқан. Санат:Қазақстан көне қалалары +'''Кампестри () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Посус-ди-Калдас микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 22 854 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 577,152 км² шамасында. Халық тығыздығы 39,6 адам/км². == Тарихы == Қала 1830 жылы құрылған. елді мекендері +'''Кашамбу () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Сан-Лоренсу микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 24 079 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 100,203 км² шамасында. Халық тығыздығы 240,3 адам/км². == Тарихы == Қала 1901 жылы құрылған. елді мекендері +'''Кристина () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Итажуба микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 10 592 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 311,925 км² шамасында. Халық тығыздығы 34 адам/км². == Тарихы == Қала 1774 жылы құрылған. елді мекендері +'''Крузилия''' () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Андреландия микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 15 310 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 523,47 км² шамасында. Халық тығыздығы 29,2 адам/км². == Тарихы == Қала 1948 жылы құрылған. елді мекендері +'''Касия''' () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Пасус микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 18 357 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 643,866 км² шамасында. Халық тығыздығы 28,5 адам/км². == Тарихы == Қала 1890 жылы құрылған. елді мекендері +'''Эстива''' () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Позу-Алегри микрорегионын��ң құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 10 872 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 245,295 км² шамасында. Халық тығыздығы 44,3 адам/км². == Тарихы == Қала 1948 жылы құрылған. елді мекендері +'''Эстрема''' () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Позу-Алегри микрорегионының құрамына кіреді. 2007 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 24 886 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 243,099 км² шамасында. Халық тығыздығы 94 адам/км². == Тарихы == Қала 1901 жылы құрылған. елді мекендері +'''Гонсалвис (Бразилия)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Позу-Алегри микрорегионының құрамына кіреді. 2007 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 274 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 187,596 км² шамасында. Халық тығыздығы 22,8 адам/км². == Тарихы == Қала 1963 жылы құрылған. елді мекендері +'''Ибираси''' () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Пасус микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 11 491 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 598,801 км² шамасында. Халық тығыздығы 19,2 адам/км². == Тарихы == Қала 1923 жылы құрылған. елді мекендері +'''Илисинеа''' () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Варжинья микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 11 825 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 376,004 км² шамасында. Халық тығыздығы 31,4 адам/км². == Тарихы == Қала 1953 жылы құрылған. елді мекендері +'''Түндік''' Бұл сөзді естігенде, киіз үйдің шаңырағына жабылатын төрт баулы киіз еске түседі. «Киіз үйдің туырлық, түндігін, шилерін де былай қояйық» (М. Дүйсенов, Ант). Ертедегі түркі тайпаларында «туңлуқ» сөзі қазіргі түсінігіміздегі «терезе» мағынасында қолданылған. Осы мағына якут тілінде «түннүк» тұлғасымен беріледі. Осылардың қайсысы болмасын туынды мағыналар деп қарауға тура келеді. Өйткені, ескі, көне түркі тілдері саналатын чуваштарда «теенни» сөзі «тесік, саңылау» мағыналарында қолданылады. моңғол тілінде осымен тұлғалас келетін «тооно» тұлғасы біздегі «шаңырақ» түсінігін береді. Бұл да туынды мағына. Біздің тілімізде «тесік» мағынасын беретін «теенни» тұлғасына тиісті жұрнақ қосылуы нәтижесінде (теенни дік тендік түндік) киіз үйге әрі жарық беретін, әрі түтін шығатын «түндік» атауы пайда болған. Ол тесікті қажетті кезде жауып тұратын киіз де осы атауға ие болған. '''Түндік''' киіз үй шаңырағын жабатын киіз. Төртбұрышты пішіліп, шаңырақ диаметірінен 50-60 сантиметрдей молдау жасалады. ==Дереккөздер== Санат:Қазақстан мәдениеті Санат:Киіз үй +'''Итажуба''' () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Итажуба микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 90 812 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 290,45 км² шамасында. Халық тығыздығы 312,7 адам/км². == Тарихы == Қала 1819 жылы құрылған. елді мекендері +'''Итамонти''' () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Сан-Лоренсу микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 13 801 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 430,597 км² шамасында. Халық тығыздығы 32,1 адам/км². == Тарихы == Қала 1938 жылы құрылған. елді мекендері +'''Итаньянду''' () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Сан-Лоренсу микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 14 129 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 143,938 км² шамасында. Халық тығыздығы 98,2 адам/км². == Тарихы == Қала 1923 жылы құрылған. елді мекендері +'''Жакутинга () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Посус-ди-Калдас микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 20 090 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 347,273 км² шамасында. Халық тығыздығы 57,9 адам/км². == Тарихы == Қала 1901 жылы құрылған. елді мекендері +'''Ламбари () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Сан-Лоренсу микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 19 859 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 213,139 км² шамасында. Халық тығыздығы 93,2 адам/км². == Тарихы == Қала 1901 жылы құрылған. елді мекендері +'''Машаду () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Алфенас микрорегионының құрамына кіреді. 2007 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 37 567 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 583,752 км² шамасында. Халық тығыздығы 65 адам/км². == Тарихы == Қала 1881 жылы құрылған. елді мекендері +'''Муньос (Бразилия)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Позу-Алегри микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 398 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 190,563 км² шамасында. Халық тығыздығы 38,8 адам/км². == Тарихы == Қала 1953 жылы құрылған. елді мекендері +'''Ору-Фину''' () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Посус-ди-Калдас микрорегионының құрамына кіреді. 2007 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 31 154 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 533,795 км² шамасында. Халық тығыздығы 53,5 адам/км². == Тарихы == Қала 1749 жылы құрылған. елді мекендері +'''Парагуасу () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Алфенас микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 20 748 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 419 км² шамасында. Халық тығыздығы 42,5 адам/км². == Тарихы == Қала 1911 жылы құрылған. елді мекендері +'''Пасус () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Пасус микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 103 348 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 339,20 км² шамасында. Халық тығыздығы 60 адам/км². Қала мерекесі 14 мамыр. == Тарихы == Қала 1858 жылы құрылған. елді мекендері +'''Түпқараған түбегі''' Маңғыстау облысының орналасқан түбек. Каспий теңізіне сұғына кіріп жатыр. ==Сипаттамасы== Ұзындығы 65 км, ені 35 км. Ауданы 2,5 мың км2. Жер бедері үстірт тәріздес толқынды-жонды болып келеді. Абс. биіктігі солтүстіктен оңтүстікке қарай 203 м-ден 30 м-ге дейін төмендейді. Жер бедері қатты тілімделген. Түбектің жағалаулары тік жарлы, құламалы. Солтүстік жағаларында теңіз бетіне шығып жатқан тастар кеңінен таралған. Ал батыс, оңтүстік жағаларында теңіз астындағы, кей жерлерде теңіз бетіндегі тастар айқын байқалады. Түбектің көтеріңкі орталық бөліктері юра және бор кезеңдерінің құмтас, әктастарынан түзілген. Кей жерлерде олардың бетін неоген кезеңінің конгломерат қабаттары жапқан. Сармат тайпасынің бақалшақтасты әктастары жиі кездеседі. Олар құрылыс материалдары ретінде кеңінен пайдаланылады. ==Климаты== Түбекті теңіз үш жағынан қоршап тұрғанымен климаты Теңіздің ықпалы жағалау бойында ғана байқалады. Ішкі құрлыққа қарағанда жағалау қыста жылырақ, жазда ыстығы сәл төмендейді. Орташа жылдық температура 11,1°С. Қаңтар айының орташа температурасы –3,2°С, шілдеде 25,6°С. Бірақ қыс кезінде абсолюттік минимум –26°С-қа, ал жазда абсолюттік максимум 43°С-қа дейін көтеріледі. Орташа жылдық температураның 10°С-тан жоғары жиынтығы 3854°С. Жауын-шашынның орташа жылдық мөлш. 214 мм. Қар жамылғысы жұқа, 10 см-ден аспайды. Тұрақты қар жамылғысы 18 күн ғана сақталады. Теңіз жағалауында жел ай бойы соғады, кейде теңіз дауылдарына айналады. Жазда солтүстік, солтүстік-батыс желдері басым, ол циклондармен байланысты, ал қыста шығыстан соғады. Желдің орташа жылдық жылдамдығы м/с. Бұл Қазақстандағы ең жоғарғы көрсеткіш. Түбекте өзен торы мүлдем жоқаласы Оның әктас және құмтастарының өте кеуекті қуыстарында жер асты грунт сулары қалыптасады, олардың тереңдігі 10 30 шамасындауылы Сай-жыралар мен ойпаң жерлердің етектерінде жаңбыр мен қар суларынан жиналған бұлақтар мен атан құдықтар бар. Құдықтар шыңырау тереңдігімен ерекшеленеді. Дені таспен өріліп, ауыз жағы шегенделген. Ғасырлар бойы сақталып келе жатқан бұл құдықтардың өз аттары бар: Борлы, Қыштық, Тұщықұдық, Шыңырау, т.б. Тереңдігі 50 60 м-ге жетіп, олардың мал шаруашылығы үшін маңызы зор болған. Қазіргі кезде техниканың күшімен құдық суын пайдалануға мүмкіндік туды. ==Топырағы мен өсімдіктері== Түбектің топырақ құраушы тау жыныстарын 1,5 тереңдіктегі әктастарды жапқан саздақтар құрайды. Әктас жер бедерінің көтеріңкі бөліктерінде (әсіресе теңіз жағалауларында) жер бетіне шығып жатыр. Жазық жерлердің солтүстігіндегі шөлдің сор-сортаңды шақпақтасты қоңыр топырағында астық (сарпент бозы, мортық, таспашөп), және өсімдік топтары өседі; ал ойлы-қырлы жерлерінде олар бозжусанды бұйырғын, тасбұйырғын және бұталы-бозжусан топтарымен алмасады. Түбек жері жайылым ретінде пайдаланылады. == Дереккөздер == Санат:Маңғыстау облысы географиясы Санат:Каспий теңізі түбектері +'''Сан-Лоренсу () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Сан-Лоренсу микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 41 143 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 57,2 км² шамасында. Халық тығыздығы 583,3 адам/км². == Тарихы == Қала 1927 жылы құрылған. елді мекендері +() Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Варжинья микрорегионының құрамына кіреді. 2007 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 91 737 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 825,924 км² шамасында. Халық тығыздығы 86,4 адам/км². == Тарихы == Қала 1760 жылы құрылған. == Атақты адамдар == Пеле әйгілі бразилиялық футболшы елді мекендері +'''Варжинья () Бразилиядағы муниципалитет, Минас-Жерайс штатында орналасқан. Оңтүстік және оңтүстік-батыс Минас-Жерайс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Варжинья микрорегионының құрамына кіреді. 2007 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 116 093 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 395,647 км² шамасында. Халық тығыздығы 314,7 адам/км². == Тарихы == Қала 1882 жылы құрылған. елді мекендері +() Бразилиядағы муниципалитет, штатында орналасқан. Солтүстік-батыс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Санта-Роза микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2179 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 113,646 км² шамасында. Халық тығыздығы 19,2 адам/км². == Тарихы == Қала 1992 жылы құрылған. == Географиясы == Ауданның климаты: субтропиктік ылғалды. елді мекендері +'''Алуминиу (Сан-Паулу)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Сан-Паулу штатында орналасқан. Сан-Паулу макроаймағы мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Сорокаба микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 16 357 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 83,739 км² шамасында. Халық тығыздығы 195,3 адам/км². == Тарихы == Қала 1991 жылы құрылған. Санат:Сан-Паулу елді мекендері +'''Диадема (Бразилия)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Сан-Паулу штатында орналасқан. Сан-Паулу агломерациясы мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Сан-Паулу микрорегионының құрамына кіреді. 2007 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 386 779 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 30,65 км² шамасында. Халық тығыздығы 12.619,2 адам/км². == Тарихы == Қала 1959 жылы құрылған. == Сыртқы сілтемелер == Santos FC Санат:Сан-Паулу елді мекендері +'''Элдораду (Сан-Паулу)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Сан-Паулу штатында орналасқан. Сан-Паулу штатының оңтүстік жағалауы мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Режистру микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 14 883 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 656,73 км² шамасында. Халық тығыздығы адам/км². == Тарихы == Қала 1845 жылы құрылған. Санат:Сан-Паулу елді мекендері +'''Игуапи''' () Бразилиядағы муниципалитет, Сан-Паулу штатында орналасқан. Сан-Паулу штатының оңтүстік жағалауы мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Режистру микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 28 782 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 980,92 км² шамасында. Халық тығыздығы 14,5 адам/км². == Тарихы == Қала 1538 жылы құрылған. Санат:Сан-Паулу елді мекендері +'''Итаньяэн''' () Бразилиядағы муниципалитет, Сан-Паулу штатында орналасқан. Сан-Паулу штатының оңтүстік жағалауы мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Итаньяэн микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 91 153 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 599,017 км² шамасында. Халық тығыздығы 152,2 адам/км². == Тарихы == Қала 1532 жылы құрылған. Санат:Сан-Паулу елді мекендері +'''Итарири''' () Бразилиядағы муниципалитет, Сан-Паулу штатында орналасқан. Сан-Паулу штатының оңтүстік жағалауы мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Итаньяэн микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 15 095 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 272,777 км² шамасында. Халық тығыздығы 55,3 адам/км². == Тарихы == Қала 1948 жылы құрылған. Санат:Сан-Паулу елді мекендері +''Руна жазбалары''. '''Түрген тас жазбалары''' Түрген өзенінің жоғарғы арнасының беткейіндегі жартастарға қашалған суреттер мен жаз��лар. Жазу төрт жерден табылған. Оның үшеуі жартастарға салынған тау ешкілері, бұғы-маралдар мен адамдар бейнесі, сондай-ақ түрлі таңбалар, кей жерлерде руна жазбалар кездеседі. Түрген тас жазбаларының 3-еуін 1937 жылы Түрген археологиялық экспедициясы, ал 4-еуін 1958 жылы С.Аманжолов зерттеген. Жазу сыры толық ашылмаған. Санат:Қазақстан мәдениеті +() Бразилиядағы муниципалитет, Сан-Паулу штатында орналасқан. Сан-Паулу штатының оңтүстік жағалауы мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Режистру микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 18 970 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 708,382 км² шамасында. Халық тығыздығы 26,8 адам/км². == Тарихы == Қала 1927 жылы құрылған. Санат:Сан-Паулу елді мекендері +'''Жукия''' () Бразилиядағы муниципалитет, Сан-Паулу штатында орналасқан. Сан-Паулу штатының оңтүстік жағалауы мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Режистру микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 23 149 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 820,961 км² шамасында. Халық тығыздығы 28,2 адам/км². == Тарихы == Қала 1948 жылы құрылған. Санат:Сан-Паулу елді мекендері +'''Ловейра (Сан-Паулу)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Сан-Паулу штатында орналасқан. Сан-Паулу макроаймағы мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Жундиаи микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 29 553 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 55,349 км² шамасында. Халық тығыздығы 533,9 адам/км². == Тарихы == Қала 1965 жылы құрылған. Санат:Сан-Паулу елді мекендері +'''Миракату''' () Бразилиядағы муниципалитет, Сан-Паулу штатында орналасқан. Сан-Паулу штатының оңтүстік жағалауы мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Режистру микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 24 906 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 000,74 км² шамасында. Халық тығыздығы 24,9 адам/км². == Тарихы == Қала 1872 жылы құрылған. Санат:Сан-Паулу елді мекендері +'''Монгагуа''' () Бразилиядағы муниципалитет, Сан-Паулу штатында орналасқан. Сан-Паулу штатының оңтүстік жағалауы мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Итаньяэн микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 46 977 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 143,171 км² шамасында. Халық тығыздығы 328,1 адам/км². == Тарихы == Қала 1959 жылы құрылған. Санат:Сан-Паулу елді мекендері +() Бразилиядағы муниципалитет, Сан-Паулу штатында орналасқан. Сан-Паулу штатының оңтүстік жағалауы мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Итаньяэн микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 10 186 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 671,113 км² шамасында. Халық тығыздығы 15,2 адам/км². == Тарихы == Қала 1929 жылы құрылған. Санат:Сан-Паулу елді мекендері +'''Перуиби''' () Бразилиядағы муниципалитет, Са��-Паулу штатында орналасқан. Сан-Паулу штатының оңтүстік жағалауы мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Итаньяэн микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 65 256 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 326,214 км² шамасында. Халық тығыздығы 200 адам/км². == Тарихы == Қала 1959 жылы құрылған. Санат:Сан-Паулу елді мекендері +'''Пьедади (Сан-Паулу)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Сан-Паулу штатында орналасқан. Сан-Паулу макроаймағы мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Пьедади микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 54 972 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 745,536 км² шамасында. Халық тығыздығы 73,7 адам/км². == Тарихы == Қала 1840 жылы құрылған. Санат:Сан-Паулу елді мекендері +() Бразилиядағы қала, Сан-Паулу штатында орналасқан. Сан-Паулу штатының оңтүстік жағалауы мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Режистру микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 20 964 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 359,691 км² шамасында. Халық тығыздығы 58,3 адам/км². == Тарихы == Қала 1953 жылы құрылған. Санат:Сан-Паулу елді мекендері +'''Прая-Гранди (Сан-Паулу)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Сан-Паулу штатында орналасқан. Сан-Паулу агломерациясы мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Сантус микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 245 386 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 149,079 км² шамасында. Халық тығыздығы 1.646,0 адам/км². == Тарихы == Қала 1967 жылы құрылған. Санат:Сан-Паулу елді мекендері +right'''Түр Және Тек'''– логикада кластар арасындағы қатынастарды түсініктер көлемінде көрсететін категориялар. Класс пәндерін қорытындылайтын ұғым бірі-біріне салыстырмалы түрде алғанда тектік және түрлік деп аталады. Мысалы, жануарлар ағза тұрғысынан түр; ==Дәрменсіз, әлсіз түр == Дәрменсіз, әлсіз түр (Уязвимый вид) немесе іс-әрекет адамға оңай олжа болатын немесе тіршілік ортасын аздап өзгертетін ағза түрлері. ==Дереккөздер== Санат:Экология Санат:Табиғатты қорғау +'''Режистру (Сан-Паулу)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Сан-Паулу штатында орналасқан. Сан-Паулу штатының оңтүстік жағалауы мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Режистру микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 57 299 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 716,331 км² шамасында. Халық тығыздығы 80 адам/км². == Тарихы == Қала 1945 жылы құрылған. Санат:Сан-Паулу елді мекендері +'''Салту (Сан-Паулу)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Сан-Паулу штатында орналасқан. Сан-Паулу макроаймағы мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Сорокаба микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 108 552 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 134,258 км² шамасында. Халық тығыздығы 808,5 адам/км². == Тарихы == Қала 1698 жылы құрылған. Санат:Сан-Паулу елді мекендері +'''Санта-Изабел (Сан-Паулу)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Сан-Паулу штатында орналасқан. Сан-Паулу агломерациясы мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Гуарульюс микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 48 001 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 361,494 км² шамасында. Халық тығыздығы 132,8 адам/км². == Тарихы == Қала 1832 жылы құрылған. Санат:Сан-Паулу елді мекендері +'''Санту-Андре (Сан-Паулу)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Сан-Паулу штатында орналасқан. Сан-Паулу агломерациясы мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Сан-Паулу микрорегионының құрамына кіреді. 2007 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 667 891 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 174,84 км² шамасында. Халық тығыздығы 3.850,6 адам/км². == Тарихы == Қала 1553 жылы құрылған. Санат:Сан-Паулу елді мекендері +() Бразилиядағы муниципалитет, Сан-Паулу штатында орналасқан. Сан-Паулу штатының оңтүстік жағалауы мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Режистру микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 14 591 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 052,11 км² шамасында. Халық тығыздығы 13,9 адам/км². == Тарихы == Қала 1958 жылы құрылған. Санат:Сан-Паулу елді мекендері +'''Сан-Висенти (Сан-Паулу)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Сан-Паулу штатында орналасқан. Сан-Паулу агломерациясы мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Сантус микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 329 370 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 148,424 км² шамасында. Халық тығыздығы 2219,1 адам/км². == Тарихы == Қала 1532 жылы құрылған. Санат:Сан-Паулу елді мекендері +'''Тапираи (Сан-Паулу)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Сан-Паулу штатында орналасқан. Сан-Паулу макроаймағы мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Пьедади микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 10 666 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 755,293 км² шамасында. Халық тығыздығы 14,1 адам/км². == Тарихы == Қала 1959 жылы құрылған. Санат:Сан-Паулу елді мекендері +'''Идроландия (Гояс)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Гояс штатында орналасқан. Орталық Гойас мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Гояния микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 15 179 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 944,238 км² шамасында. Халық тығыздығы 16,1 адам/км². == Тарихы == Қала 1948 жылы құрылған. Санат:Гояс елді мекендері +'''Триндади (Гояс)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Гояс штатында орналасқан. Орталық Гойас мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Гояния микрорегионының құрамына кіреді. 2007 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 105 599 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 713,280 км² шамасында. Халық тығыздығы 143,6 адам/км². == Тарихы == Қала 1940 жылы құрылған. Са��ат:Гояс елді мекендері +'''Белен (Пара)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Пара штатында орналасқан. Белен агломерациясы мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Белен микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1408847 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1065 шаршы шақырым шамасында. Халық тығыздығы 1322,3 адам/шаршы шақырымына. == Тарихы == Қала 1616 жылы құрылған. Санат:Пара елді мекендері +'''Түркебаев Едіге жылы туған, Алматы облысы Райымбек ауданы Жалаңаш ауылы 2016) экономика ғылымының докторы (1976), профессор (1982), Қазақстан Республикасы ғылым академиясының академигі (2003), Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген ғылыми қайраткері (1979). ==Қысқаша өмірбаяны:== 1951 жылы Мәскеу болат және қорытпа институтын бітірген; 1957 жылы осы институттың аспирантурасын бітірген; 1951–1954 жылдары Қазақ металлургия зауытында болат қорытушы шебер, цех бастығы, мартен цехы бастығының орынбасары; 1957–1961 жылдары Қазақстан ғылым академиясының Металлургия және кен байыту институтында кіші ғылыми қызметкер, Қарағанды институтының ғалым-хатшысы; 1961–1965 жылдары Қарағанды металлургия комбинатында бас инжинердің орынбасары, бас металлургі; 1965–1977 жылдары Қазақ КСР-і Мемлекеттік жоспарлау комиссиясының жанындағы Экономикалық ғылыми-зерттеу институты директорының орынбасары; 1977–1988 жылдары институт директоры; 1988–1996 жылдары Қазақ ұлттық техникалық университетінде кафедра меңгерушісі; 1996 жылдан профессор қызметтерін атқарды; 1974 жылы проблемы повышения эффективности развития размещения цветной металлургии Казахстана»'' тақырыбында докторлық диссертация қорғады. рет ''«Құрмет Белгісі»'' орденімен марапатталған. +'''Итайтуба''' () Бразилиядағы муниципалитет, Пара штатында орналасқан. Оңтүстік-батыс Пара мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Итаитуба микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 118 194 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 62 040,947 км² шамасында. Халық тығыздығы 1,9 адам/км². == Тарихы == Қала 1856 жылы құрылған. Санат:Пара елді мекендері +'''Мараба''' () Бразилиядағы муниципалитет, Пара штатында орналасқан. Оңтүстік-шығыс Пара мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Мараба микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 200 801 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 15 092,268 км² шамасында. Халық тығыздығы 13,3 адам/км². == Тарихы == Қала 1913 жылы құрылған. Санат:Пара елді мекендері +'''Мараканан (Пара)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Пара штатында орналасқан. Солтүстік-шығыс Пара мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Салгаду микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 29 046 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 780,724 км² шамасында. Халық тығыздығы 37.2 адам/км². == Тарихы == Қала 1885 жылы құрылған. Санат:Пара елді мекендері +'''Писарра (Бразилия)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Пара штатында орналасқан. Оңтүстік-шығыс Пара мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Реденсан микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 14 389 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 312,485 км² шамасында. Халық тығыздығы 4,3 адам/км². == Тарихы == Қала 1995 жылы құрылған. Санат:Пара елді мекендері +'''Портел (Пара)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Пара штатында орналасқан. Маражо мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Портел микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 44 393 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 25 384,779 км² шамасында. Халық тығыздығы 1,7 адам/км². == Тарихы == Қала 1758 жылы құрылған. Санат:Пара елді мекендері +'''Реденсан (Пара)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Пара штатында орналасқан. Оңтүстік-шығыс Пара мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Реденсан микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 95 350 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 823,787 км² шамасында. Халық тығыздығы 18,9 адам/км². == Тарихы == Қала 1982 жылы құрылған. Санат:Пара елді мекендері +'''Сантарен (Пара)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Пара штатында орналасқан. Байшу-Амазонас мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Сантарен микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 274 285 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 22 887,08 км² шамасында. Халық тығыздығы 12 адам/км². == Тарихы == Қала 1661 жылы құрылған. Санат:Пара елді мекендері +'''Обидус (Пара)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Пара штатында орналасқан. Байшу-Амазонас мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Обидус микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 49 582 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 28 021,287 км² шамасында. Халық тығыздығы 1,8 адам/км². == Тарихы == Қала 1867 жылы құрылған. Санат:Пара елді мекендері +'''Нова-Олинда (Токантинс)''' () Бразилиядағы муниципалитет, Токантинс штатында орналасқан. Батыс Токантинс мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Арагуаина микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 10 653 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1566,237 км² шамасында. Халық тығыздығы 6,8 адам/км². == Тарихы == Қала 1980 жылы құрылған. Санат:Токантинс елді мекендері +'''Месиас ''' () Бразилиядағы муниципалитет, Алагоас штатында орналасқан. Шығыс Алагоас мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Мата-Алагоана микрорегионының құрамына кіреді. 2007 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 10 697 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 113,3 км² шамасында. Халық тығыздығы 94,41 адам/км². == Тарихы == Қала 1962 жылы құрылған. Санат:Алагоас елді мекендері +'''Түркеш қазіргі Батыс Қазақстан облысы 1875, сонда) -халық күйшісі. Түркеш жасынан ән-күйге бейім болды. Байбақты, Баламайсан, Б��йжұма, Есжан күйлерін орындаған домбырашыларды тыңдап, олардың өнерінен үлгі-өнеге алды. Өз өмірін, өнерін әділетсіздік пен озбырлықка қарсы күрес жолына жұмсады. Сол үшін атқа мінерлердің қудалауына үшырап, Орал, Астрахан түрмелеріне қамалды. Түркеш шығармаларының негізгі арқауы азаттықты аңсаған халық өмірі болды. Оның "Қарабас", "Қоңыр ала", "Салық өлген", "Аңшылық", "Теріс какпай", "Көңіл ашар", "Байжұма", "Аксақ құлан" т.б. күйлері бар. Түркештің күйлері Қазақ академия халық аспаптар оркестрінің репертуарынан берік орын алды. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар +'''Канарана ''' () Бразилиядағы муниципалитет, Мату-Гросу штатында орналасқан. Солтүстік-шығыс Мату-гросу мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Канарана микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 19 329 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 10 834,325 км² шамасында. Халық тығыздығы 1,8 адам/км². == Тарихы == Қала 1975 жылы құрылған. елді мекендері +'''Комодору ''' () Бразилиядағы қала, Мату-Гросу штатында орналасқан. Солтүстік Мату-гросу мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Паресис микрорегионының құрамына кіреді. 2007 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 17 939 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 21 743,362 км² шамасында. Халық тығыздығы 0,82 адам/км². == Тарихы == Қала 1986 жылы құрылған. елді мекендері +'''Седру ''' () Бразилиядағы муниципалитет, Пернамбуку штатында орналасқан. Пернамбуку штатындағы Сертан мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Салгейру микрорегионының құрамына кіреді. 2007 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 10 240 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 144 км² шамасында. Халық тығыздығы 71 адам/км². == Тарихы == Қала 1964 жылы құрылған. елді мекендері +'''Порту ''' () Бразилиядағы муниципалитет, Пиауи штатында орналасқан. Көлемі бойынша екінші орын алатын (Лиссабоннан кейін) орталық аттас округтi және муниципалитет болып табылатын Португалия қаласы. Порту iрi қалалық агломерацияның орталығы Үлкен Порту. Солтүстік Пиауи мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын микрорегионының құрамына кіреді. Халық саны 240,0 мың Үлкен Порту 1,75 млн адам. Қала және муниципалитет Үлкен Портудағы аймақ, Солтүстік аймақ жане субөлкеге кіреді. Ескі әкімшілік бөлуі бойынша Долу-Литорал провинциясына кірді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 11 356 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 252,713 км² шамасында. Халық тығыздығы 44,9 адам/км². == Орналасуы == Порту қаласы Португалия астанасы Лиссабоннан 270 км солтүстікке карай орналасқан. Порту қаласының тарихи орталығы Дору өзенінің оң жағалауында, яғни Атлант мұхитының құйылысына бірнеше километр жерде орналасқан. Қала орталығы ЮНЕСКО Бүкiләлемдiк мәдени меншiгімен жарияланған. Муниципалитет шектеседi: солтүстікте Матозиньюш шығыста Гондомар оңтүстікте батыста Атлант мұхитымен dos Sao Porto-Ponte Dom Luis Ponte Dom Luis I-2011-gje.jpg dos Carmelitas do Porto-Bahnhof Sao == Тарихы == Қала 1920 жылы құрылған. Санат:Пиауи елді мекендері +'''Флориану ''' () Бразилиядағы муниципалитет, Пиауи штатында орналасқан. Оңтүстік-батыс Пиауи мезорегионының құрамдас бөлігі болып табылатын Флориану микрорегионының құрамына кіреді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 57 921 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 409,664 км² шамасында. Халық тығыздығы 17,2 адам/км². == Тарихы == Қала 1897 жылы құрылған. Санат:Пиауи елді мекендері +'''Пату ''' () Италиядағы коммуна, Апулия әкімшілік аймағына қарасты Лечче провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 1744 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 218 адам/км². Алып жатқан жер аумағы км² шамасында. Пошта индексі 73053. Елді мекеннің қамқоршысы әулие San Michele Arcangelo. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0833 752061 == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Апулия елді мекендері +'''Алвор''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Портиман құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 4977 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 15,25 км² шамасында. Халық тығыздығы 326,3 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иса Мәсіх. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Алгош''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Силвеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2946 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 38,91 км² шамасында. Халық тығыздығы 75,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Алжезур (аудан)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Алжезур құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 687 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 167,36 км² шамасында. Халық тығыздығы 16,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Силвеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2347 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 19,54 км² шамасында. Халық тығыздығы 120,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Сәуірдің 30''' Григориан күнтізбесінде жылдың 120-шы күні (кібісе жылдарда 121-ші). Жылдың аяғына 245 күн қалады. == Мерекелер == Өрт қауіпсіздігі күні Бала күні Парсы шығанағының ұлттық күні. == Оқиғалар == 1789 Джордж Вашингтон толық дауыс жинап алғашқы АҚШ президенті болып сайланады. 1803 АҚШ Франциядан Луизиананы акрына цент бағамы бойынша сатып алған. 1900 Гавай аралдарын АҚШ аннексиялайды. 1939 Нью-Йоркте әлемдік өндіріс көрмесі ашылып, содан бастап АҚШ қалыпты телевиязилық толқын таратыла бастайды. 1945 Адольф Гитлер өзінің бункерінде өзін өзі өлтіреді. 1975 Вьетнам халық армиясы Сайгонды алып Вьетнам соғысы аяқталады. 1992 Женевада Еуропалық элементар бөлшектер физикасы (CERN) қызметкері ағылшын Тим Бернерс-Ли () жасаған Әлемдік ғаламтор технологиясы (World Wide Web) барлығына тегін деп жарияланды. == Туғандар == 1777 жыл Карл Фридрих Гаусс (1855 жылы қ.б.), керемет неміс математигі, астрономы және физигі 1857 жыл Эйген Блейлер (Блюле) (1939 жылы қ.б.), швейцариялық психиатр әрі психолог. Шизофрения ұғымын алғаш енггізіп, оны жеке ауру ретінде сипаттаған. 1901 жыл Саймон Смит Кузнец (1985 жылы қ.б.), америкалық экономист, жебірей, 1971 жылғы Нобель сыйлығы лауреаты. 1902 жыл Теодор Уильям Шульц () (1998 жылы қ.б), америкалық экономист, «жаңа экономикалық зерттеулері үшін… дамушы елдерге қолданбалы» (Артур Льюиспен бірге ()) 1979 жылғы Нобель сыйлығы лауреаты == Қайтыс болғандар == 1945 жыл Адольф Гитлер (1889 жылы т.), Германия мемлекет басшысы (1933—1945 жж.). == Сыртқы сілтемелер == Санат:30 сәуір +left '''Түркістан Автономиясы''' немесе '''Қоқан автономиясы''' Түркістан өлкесі халықтарының өзін-өзі басқаруын қамтамасыз ету мақсатында 1917 жылы 28 қарашада Ресей мемлекеті құрамында құрылған автономиялы мемлекет. Оның өмірге келуіне кеңестік биліктің Түркістан халықтарының өзін-өзі басқару құқығын мойындамауы түрткі болды. 1917 жылы Қазан төңкерісі жеңген соң, 22 қараша күні Ташкентте өз жұмысын аяқтаған 3-Түркістан өлкелік кеңестер съезі өлкеде кеңес билігінің орнағанын, соған байланысты Түркістан Халық Комиссарлары Кеңесінің құрылғанын, өлкедегі биліктің ендігі уақытта соның қолына өтетіндігін мәлімдейді. 14 мүшесі бар бұл үкіметтің құрамында жергілікті мұсылман халықтарының бірде-бір өкілі жоқ еді. Бұл кеңестік биліктің отаршылдық сипатын танытқан оқиға болатын. Бұған жауап ретінде қүрамында Мұстафа Шоқай, Махмұд Бехбудий, т.б. бар "Түркістан өлкесі мұсылмандар кеңесі" 26 қараша күні Қоқан қаласында 4-Түркістан өлкелік төтенше мұсылмандар съезін шақырды. Үш күнге созылған съезд 28 қараша күні Түркістан өлкесін '''Түркістан автономиясы''' деп жариялап, Түркістан Құрылтайын шақырғанға дейін саяси биліктің Түркістан Уақытша Кеңесі мен Түркістан халық билігіне өтетіндігі жөнінде қаулы қабылдады. Түркістан Уақытша Кеңесі құрамына барлығы 54 адам енді, оның 32-сі Түркістаннан Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына сайланған депутаттар еді. Бұлардың арасында негізгі тұрғындары қазақтардан тұра¬тын Сырдария мен Жетісу облыстарынан 11 өкіл бар болатын. Кеңес құрамында, сондай-ақ мұсылмандар съезі сайлаған өкілдермен бірге, каланың өзін-өзі басқару ұйымдары съезінің өкілі, түрлі өлкелік "еуропалық" ұйымдардың 13 өкілі бар болатын. Түркістан Уақытша Кеңесі 12 орыннан тұрған Түркістан автономиясының Уакытша үкіметін бекітті. Съезд Түркістан өлкесіндегі барлық халықтардың құқығын сыйлап, қорғайтындығын мәлімдеп, өлкенің барлық мұсылман, орыс, т.б. тұрғындарын Түркістан автономиясы төңірегіне топтасуға шақырды. Сонымен, 1917 жылы қарашада Түркістанда қос билік орнап, оның алғашқысы кеңестік негізде құрылып, ең алдымен ресейлік қоныс аударушылардың мүддесін көздеп, жағдайын нығайта түсуге қызмет ететіндігін білдірсе, соңғысы отарлық езгіге қарсы, діни және ұлттық негізде құрылып, жергілікті халықтардың өзін-өзі бас¬қару құқығын баянды ету басты мақсаты екендігін жариялады. Түркістан Уақытша үкіметінің төрағасы және Ӏшкі істер министрі болып Мұхамеджан Тынышпаев, Ӏшкі істер министрінің орынбасары болып заңгер Ә.Оразаев бекітілді. Уақытша үкіметтің Сыртқы істер министрі қызметіне Мұстафа Шоқай тағайындалды. Көп ұзамай Түркістан автономиясы үкіметінің төрағасы Мұстафа Шоқай болды. Түркістан автономиясының құрылуын Түркістан өлкесінің жергілікті халықтары зор қуанышпен карсы алып, оған қолдаушьшық танытуға даяр екендіктерін білдірді. 1918 жылы қаңтарда Түркістан қаласында өткен Сырдария қазақтарының съезі Сырдария облысы Алаш автономиясы жарияланғанға дейін Түркістан автономиясы құрамында болатындығын білдірді. Халық зор үміт артқан Түркістан автономиясын 1918 жылы ақпанда Кеңес үкіметі қарулы күшпен таратып, оның бірнеше мүшелерін тұтқынға алды. ==Дереккөздер== Санат:1917 жылы құрылғандар Санат:Тарихи мемлекеттер +'''Алкотин (аудан)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Алкотин құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1099 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 129,6 км² шамасында. Халық тығыздығы 8,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Алмансил''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Лоле құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 8795 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 62,69 км² шамасында. Халық тығыздығы 140,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Алте''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Лоле құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 176 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 94,69 км² шамасында. Халық тығыздығы 23 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Алтура () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Каштру-Марин құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 920 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 10,88 км² шамасында. Халық тығыздығы 176,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Алферсе''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Моншике құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 512 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 95,31 км² шамасында. Халық тығыздығы 5,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Амейшьял (Лоле)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Лоле құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 604 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 121,35 км² шамасында. Халық тығыздығы адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Силвеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 3770 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 9,15 км² шамасында. Халық тығыздығы 412 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Фару округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Лагуш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 804 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 52,63 км² шамасында. Халық тығыздығы 15,3 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иоанн Креститель. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Бишпу құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 440 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 14,86 км² шамасында. Халық тығыздығы 29,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Бенафин''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Лоле құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1141 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 55,1 км² шамасында. Халық тығыздығы 20,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +Сурет:Туркестан px|XX ғасыр басындағы Түркістан '''Түркістан Ресей империясының 1867—1917 жылдар аралығындағы аймағы. 1867 жылы Жетісу, Сырдария облыстарынан құралды. Солтүстігінде Торғай,Ақмола, Семей облыстарымен; шығысында Шығыс Түркістанның Жоңғар, Үрімжі аймағымен; оңтүстігінде Қашғариямен, Памир, Бұхар жері, Хиуа хандығымен, батысында Арал теңізімен шектесті. 1868 жылы Түркістан патша өкіметі жаулап алған Зеравшан округі, 1871 жылы Құлжа аймағы, 1873 жылы Әмудария аймағы қосылды. 1876 жылы бұрынғы Қоқан хандығының орнына Ферғана облысы құрылды. Түркістан 038 119 адам тұрды. Халық санының көптігінен Сырдария (1 094 557 адам), Жетісу (758 250) облыстары, ал халқының тығыздығынан Зеравшан, Ферғана облыстары ерекшеленді. Түркістан қазақтар 532 790, өзбектер 970 420, құрамалар 77 330, қарақалпақтар 58 770, орыстар 59 280, тәжіктер 137 280 адамды кұрады. Өлкенің әкімшілігі Ташкент қаласында орналасты. Сонымен қатар мұнда әскери губернаторлықты округ әскерінің қолбасшысы, Сырдария облысы мен уезінің, Құрама уезінің әкімшілігі орналасты. Жетісудың орталығы Верный, Ферғананікі Марғилан, Зеравшан округінікі Самарканд, Құлжа ауданының орталығы Құлжа, Әмудария бөлімшесінің орталығы қалалары болды. 1886 жылғы "Түркістан өлкесін басқару жөніндегі ереже" бойынша Түркістан Сырдария, Жетісу, Самарканд облыстарына бөлінді. Өлкені басқару жүктеліп, облыстарды әскери губернатор мен облыстық басқарма, ал уездерді уезд (ояз) бастығы басқарды. Уездер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді. Түркістан барлық билік отаршылдар қолына шоғырланды. Жергілікті халық өкілдері басқару жүйесінің төменгі сатыларына болыстар мен ауылнайлар қызметіне ғана тартылды. Түркістан көшпелі халықтар қазына пайдасына әрбір шаруаш��лықтан сом төлеуге міндетті болып белгіленді. Бұған қоса елді мекендердің үстімен өткен патша әскерлерін үй және отынмен қамтамасыз ету де жергілікті халықтың мойнына жүктелді. Патша өкіметінің отаршылдық саясатына карсы Түркістан 1898 жылы Әндіжан көтерілісі болды. 1916 жылы Түркістан көлемінде Жетісуда, Сырдарияда, Ферғанада ұлт-азаттық көтерілістің ірі ошақтары болды. Бұл көтеріліс патша үкіметінің әскери күшімен аяусыз басып, жаншылды. 1917 жылы Ақпан төңкерісінен кейін Түркістан жойылды. Өлкедегі барлық билік Уақытша үкіметтің Түркістан комитеті қолына көшті. ==Дереккөздер== Санат:Ресей империясы +'''Бенсафрин''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Лагуш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1533 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 78,46 км² шамасында. Халық тығыздығы 19,5 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Варфоломей. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Боликейме''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Лоле құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 473 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 41,46 км² шамасында. Халық тығыздығы 107,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Бордейра''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Алжезур құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 492 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 80,15 км² шамасында. Халық тығыздығы 6,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Буденш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Бишпу құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1573 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 45,69 км² шамасында. Халық тығыздығы 34,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Вакейруш (Алкотин)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Алкотин құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бо��ынша тұрғындарының саны 693 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 145,63 км² шамасында. Халық тығыздығы 4,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Пётр. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +(аудан)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Бишпу құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 956 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 58,44 км² шамасында. Халық тығыздығы 16,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 3462 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 44,46 км² шамасында. Халық тығыздығы 77,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +(аудан)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 10 542 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8,95 км² шамасында. Халық тығыздығы 1177,9 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Гиа (Албуфейра)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Албуфейра құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 630 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 18,45 км² шамасында. Халық тығыздығы 196,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Жиойнш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Алкотин құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 307 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 65,95 км² шамасында. Халық тығыздығы 4,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Түркістан Уәлаятының Газеті'''– Ташкентте ведомости''' газетіне қосымша ретінде тұңғыш қазақ тілінде шыққан аударма газет (1870 82). Түркістан ресми органы. Бұл тек қазақ тілінде емес, жалпы Ресей империясының қол астындағы барша түркі халықтары тілінде шыққан алғашқы мерзімді басылым болды. ''“Түркістан Уәлаятының Газеті”'' белгілі мақсатта патша үкіметінің шешімі бойынша жергілікті әкімшіліктің бақылауымен және қаржыландырумен шыққан ресми газет. Оның пайда болуының және мерзімді басылым ретінде қалыптасуының негізгі обьективті алғышарты қазақ жерін отарлаудың одан әрі күшеюі болды. Газет патшаның отаршылдық саясатына көмектесу, Ресейге жаңадан қосылған өлкенің табиғат байлығын орыс капиталының талабына сай жан-жақты зерттеу мақсатында 12 жыл бойы шығып тұрды. Сонымен қатар газет бұқараның санасын уландыру, жергілікті мұсылман халықтарын өздерінің дінінен, тілінен, ділінен айыру, түптеп келгенде орыстандыру мақсатында пайдаланылды. “Түркістан Уәлаятының Газетінің” алғашқы редакторы шығыстанушы Ш.М. Ибрагимов болды. Газет алғашында ведомости”'' газетінің қосымшасы ретінде айына төрт рет, екі саны қазақша, екі саны өзбекше, 200 250 таралыммен шығып тұрды. өлкеде болып жатқан әлеуметтік, мәдени, т.б. сипаттағы үрдістер газет бетінде белгілі бір дәрежеде бейнеленді. “Түркістан Уәлаятының Газеті” шығып тұрған кезең қазақ халқының тарихында оларды толық және түпкілікті отарлау мақсатында жүргізілген кең көлемді шаралардың басталуымен ерекшеленеді. Сондықтан “Түркістан Уәлаятының Газеті”, ең алдымен Ресей империясының Түркістан жерін отарлау тарихының дерек көзі болып табылады. ==Дереккөздер== Санат:Қазақстан газеттері Санат:Қазақ тілді газеттер Санат:Орыс тілді газеттер +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Тавира құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1070 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,31 км² шамасында. Халық тығыздығы 169,6 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Картейра''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Лоле құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 16131 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 37,78 км² шамасында. Халық тығыздығы 427 адам/км². == Тарихы == Аудан 1297 жылы құрылған. Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Кашопу''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Тавира құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енед��. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 024 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 197,56 км² шамасында. Халық тығыздығы 5,2 адам/км². Ауданның қамқоршысы Стефан Первомученик. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Каштру-Марин (аудан)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Каштру-Марин құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 047 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 79,21 км² шамасында. Халық тығыздығы 38,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Келфеш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Ольян құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 13289 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 21,53 км² шамасында. Халық тығыздығы 617,2 адам/км². Ауданның қамқоршысы Киелі Себастьян. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Керенса''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Лоле құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 788 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 37,18 км² шамасында. Халық тығыздығы 21,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Консейсан (Тавира)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Тавира құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1446 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 61,18 км² шамасында. Халық тығыздығы 23,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Лагоа (аудан)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Лагоа құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 059 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 25,67 км² шамасында. Халық тығыздығы 236,0 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекенд��рі +'''Луш (Лагуш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Лагуш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 3068 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 21,83 км² шамасында. Халық тығыздығы 140,6 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Тавира құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 3778 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 31,53 км² шамасында. Халық тығыздығы 119,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +Туркестан '''Түркістан Уезі'''– 1867 ж. Сырдария облысы құрамында құрылған. Негізгі халқы қазақтар мен өзбектер болды. Түркістан қараған әкімшілік аймақ. Облыстың Перовск, Шымкент у-дерімен және Ақмола облысының Сарысу уезiмен шектесті. Орт. Түркістан қ. болды. Түркістан Уезі ашылған кезде ондағы қазақтар 61400 адамды құраған. Сондай-ақ Түркістан Уезі аумағында 9905 сарт, 270 орыс, 67 татар, 61 бұхаралық еврей тұрған. ''“Уақытша ережеге”'' сәйкес Түркістан Уезі қазақтары түтін салығын, земство салығын, қалалық уч-щеге, егу жұмысына салық төлеуге міндеттелді. Олар бұдан бөлек әр түрлі еңбекпен өтейтін міндеткерліктер атқарды. Уездегі сарттар жер салығын төледі. 1879 1880 ж. болған жұт кезінде Түркістан Уезі-нде 24469 түйе, 7657 жылқы, 162440 қой, 7667 сиыр қырылып, қазақтардың қо-лында 7615 түйе, 5028 жылқы, 28983 қой, 3210 сиыр қалған. Бұл жұт Түркістан Уезі-нің экон. жағынан құлдырауына әкеліп соқтырды. Аштық салдарынан Түркістан Уезі халқының көршілес у-дерге жаппай көшуі басталды. Соның нәтижесінде уез халқы кеміп, 1884 ж. 44321 адамды құрады. 1886 ж. Түркістан Уезі таратылып, оның аумағы Шымкент және Перовск у-дерінің құрамына қосылды. == Сілтемелер: == «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия Бас редактор Ә. Нысанбаев Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том Санат:Уезд +'''Мармелете''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Моншике құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 087 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 147,67 км² шамасында. Халық тығыздығы 7,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округ��нің құрамына кіреді. Алкотин құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1384 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 134,14 км² шамасында. Халық тығыздығы 10,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Портиман құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 598 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 88,41 км² шамасында. Халық тығыздығы 40,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Ольян құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 7591 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 75,19 км² шамасында. Халық тығыздығы 101,0 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 952 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,12 км² шамасында. Халық тығыздығы 959,2 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Монтенегру (Фару)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Фару құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 5336 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 23,01 км² шамасында. Халық тығыздығы 231,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Моншике (аудан)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Моншике құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 5375 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 153,17 км² шамасында. Халық тығыздығы 35,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілт��мелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Оделейте''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Каштру-Марин құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 934 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 141,78 км² шамасында. Халық тығыздығы 6,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Одесейше''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Алжезур құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 927 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 42,06 км² шамасында. Халық тығыздығы 45 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Одиашере''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Лагуш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 5522 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 91,83 км² шамасында. Халық тығыздығы 89,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Түркітану''' немесе түркі тілінде сөйлейтін халықтардың тілін, этнографиясын, тарихын, ауыз әдебиетін, мәдениетін зерттеу нәтижесінде қалыптасқан. Шығыстану ғылымының жеке саласы. Түркітану атауы ғылыми айналымға алғаш Орхон-Енисей (Орхон жазба ескерткіштері, Енисей жазба ескерткіштері), көне ұйғыр, манихей, т.б. жазба ескерткіштердің зерттелуіне байланысты еніп, дамыған. Бұл жазбалар Орталық Азия мен өзге де аймақтарды мекен еткен ежелгі түркі тайпаларының тарихын, тілін, әдеби ескерткіштерін, рухани және материалдық мәдениетін зерттеуде аса құнды деректеме саналады. Бұдан кейін Түркітану орта ғасырдағы араб, парсы, түркі тілінде жазылған тарихи жылнамаларды, филологиялық және географиялық шығармаларды зерттеу негізінде дами түсті. Түркітанудың пән ретінде дамуында XIX–XX ғ.ғ. зерттеле бастаған әдеби трактаттар мен филологиялық шығармалардың маңызы зор болды. Бұлардың қатарына түркі тайпалары туралы лингвистикалық, тарихи этнографиялық, фольклорлық деректерді жүйеге келтіре отырып жазылған алғашқы ғылыми еңбектер Махмұт Қашқаридың «Диуани лұғат ат-түрк» атты сөздігі, Жүсіп Баласағұнидың «Құтадғу білік» атты әдеби дидактикалық шығармасы, ортағасырлық түркі халықтарының тарихынан, шығу тегінен мәліметтер берген Мұхаммед Хайдар Дулатитың «Тарихи Рашиди», Қыдырғали (Қадырғали) Жалайыридың «Жылнамалар жинағы», Рашид әд-Диннің «Жамиғ Ат-Тауарих», т.б. шығармалары жатады. Мұның бәрі XIX ғ-дың 2-жартысы мен XX ғ-дың 1-жартысында Түркітанудыңдың қалыптасып, орнығуына жағдай туғызды. Әлем халықтары ішінде түркі халықтары өзіндік тіл, тарих, мәдениет, салт-дәстүр айрықша орын алады. Түркітанудың дараланып, өз алдына жеке ғылым саласына айналуының ең басты себептерінің бірі Орхон, Селенга, Енисей, Талас, т.б. өзендер алқаптарынан сан алуан тасқа шекілген (руникалық) жазулар, мүсін тастар мен арнайы жасалған жазба ескерткіштердің бірінен кейін бірі табылып, олардың сыры ашылып, құпиясы айқындала бастауына байланысты болды. Осыған орай тас жазулары оқылып, ірілі-ұсақты көптеген түркі тайпалары мен ұлыстарының тарихы айқындалып, мәдени мұра зерттеле бастады. Түркітанушы қазақ ғалымдары қатарында А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, М.Балақаев, С.Аманжолов, Р.Сыздық, Ш.Сарыбаев, Р.Әміров, Ә.Құрышжанов, т.б. зерттеушілерді атауға болады. == Дереккөздер== Санат:Түркітану +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Албуфейра құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 3221 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 15,69 км² шамасында. Халық тығыздығы 205,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Ольян (аудан)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Ольян құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 14749 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 9,43 км² шамасында. Халық тығыздығы 1564,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Падерне (Албуфейра)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Албуфейра құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 504 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 55,64 км² шамасында. Халық тығыздығы 63 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Паршал''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Лагоа құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 378 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,5 км² шамасында. Халық тығыздығы 750,7 адам/км². Ауданның қамқоршысы Франциск Ассизский. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Пера (Силвеш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Силвеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 951 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 20,26 км² шамасында. Халық тығыздығы 96,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Перейру (Алкотин)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Алкотин құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 287 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 101,25 км² шамасында. Халық тығыздығы 2,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Марк. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Пешан''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Ольян құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 033 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 20,31 км² шамасында. Халық тығыздығы 149,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Портиман (аудан)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Портиман құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 36 243 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 75,69 км² шамасында. Халық тығыздығы 478,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Поршеш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Лагоа құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 901 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 15,57 км² шамасында. Халық тығыздығы 122,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Лагоа құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 784 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 14,12 км² шамасында. Халық тығыздығы 197,2 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +1919 ж. қазанда Мәскеуде Түркістан істері жөнінде арнайы құрылған комиссия. Комиссия 1920 ж. Қазақ АКСР-ін құру мәселесімен айналысып, онда алаш басшы қызметтерге жіберілмеуін қадағалады, сондай-ақ Түркістан АКСР-і ОАК-нің төрағасы Түріккомисс. 1922 жылдың тамызына дейін Түркістан Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасында қызмет еткен арнайы комиссия. Оған Түркістан өлкесіне орт. өкімет атынан бақылау жасау және басшылық ету міндеті жүктелді. Түріккомиссия құрамына алғашында Ш.З. Элиава (төраға), М.В. Фрунзе, В.В. Куйбышев, Ф.И. Голощекин, Я.Э. Рудзутак кірді. Бастапқы кезде Түркістан КП жанындағы Мұсбюро жетекшілері Түріккомиссия өлкелік билік орындарындағы орыс жергілікті халықтарға қатысты ұстанған саясатын өзгертеді деп үміттенді. Бірақ бұл үміттің Мұсбюро көп ұзамай-ақ көз жеткізе бастады. өйткені Түріккомиссия өлкенің қоғамдық-саяси, әлеум.-экон., мәдени ерекшеліктерін ескерместен Ресейдің ішкі аудандарында жүргізіліп жатқан кеңестік шараларды Түркістан өңіріне күштеп енгізіп, өз қызметінде ұлттық мүддеден таптық мүддені жоғары қойды. шақыруымен Ресейден Түркістанға партия-кеңес қызметкерлері көптеп келді. 1919 ж. қарашада Түріккомиссия 117 партия-кеңес қызметкерін ала келсе, осы жылы желтоқсанда 150 адамды шақыртты. Барлық келген қызметкерлерге республиканың түрлі мекемелеріндегі басшылық орындар босатылып берілді. Бұлардың көпшілігі бұрын өлкеде болмаған, оның тарихымен, жергілікті халықтардың салт-дәстүрімен таныс емес, бұйрықты орындаушы кеңсе қызметкерлері еді. Түріккомиссия жергілікті халықтардың сауатты, тәжірибе жинап ысылған өкілдеріне қысым көрсетіп, оларды таптық, партиялық және ұлттық көзқарастары бойынша қызметтен қуды. Түріккомиссия Мұсбюро жетекшілерінің өз ықпалынан шықпауын талап етті. Т.Рысқұловтың Түркістан Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасын “Түрік Кеңес Республикасы” етіп құру идеясына ашық қарсы шықты. Түріккомиссия ресми билікке оппозицияда болған ұлттық саяси элита өкілдеріне қысым көрсетті. 1920 ж. Рысқұлов, Н.Ходжаев бастаған ұлттық саяси элита өкілдері РК(б)П ОК мен В.И. Ленинге мәлімдеме тапсырып, онда таратуды талап етті. Алайда мұндай талап ескерусіз қалды. 1921 ж. наурызда РК(б)П ОК Т-ның төрағасы етіп Рудзутакты тағайындады. Оған “партияның ұлт мәселесі бойынша ұстанған бағытынан ауытқушылармен күресті күшейту” керектігі тапсырылды. талап етуімен РК(б)П ОК Түркістан КП ОК-нің хатшысы Н.Төреқұловты, Түркістан ОАК-нің төрағасы А.Рахимбаевты және Түркістан ХКК-нің төрағ��сы К.Атабаевты қызметтерінен босатты. Түріккомиссия 1922 ж. тамызда таратылып, оның міндетін атқару РК(б)П-ның Орта Азия бюросына жүктелді; (қ. РК(б)П Орталық комитетінің ортаазиялық бюросы). == Дереккөздер == +'''Рапозейра''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Бишпу құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 441 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 25,71 км² шамасында. Халық тығыздығы 17,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Рожил''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Алжезур құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 182 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 34,08 км² шамасында. Халық тығыздығы 34,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Сагреш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Бишпу құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1939 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 34,28 км² шамасында. Халық тығыздығы 56,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Салир''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Лоле құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 023 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 185,29 км² шамасында. Халық тығыздығы 16,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Силвеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 491 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 246,41 км² шамасында. Халық тығыздығы 34,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Сан-Клементе (Лоле)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Лоле құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғ�� мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 14 406 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 47,42 км² шамасында. Халық тығыздығы 303,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Силвеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 535 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 154,9 км² шамасында. Халық тығыздығы 9,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Сан-Педру (Фару)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Фару құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 12 761 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 11,75 км² шамасында. Халық тығыздығы 086,00 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +(Лагуш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Лагуш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 11 030 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 19,84 км² шамасында. Халық тығыздығы 555,9 адам/км². Ауданның қамқоршысы Киелі Себастьян. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +(Лоле)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Лоле құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 734 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 67,31 км² шамасында. Халық тығыздығы 100,0 адам/км². Ауданның қамқоршысы Майн-Соберана. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Фару округінің елді мекендері +Түлкі тымақ '''Тымақ'''— ерлердің қысқы бас киімі. Оны аңның, малдың терісінен тігеді. Тымақ биік төбелі, маңдайы, екі құлағы бар, желке, жотаны жауып тұратын артқы етектен тұратын, аңның, малдың терісінен тігілген қысқы баскиім. Суықтан, бораннан қорғайтындай мол пішіледі. Сыртын берік және жақсы, қымбат маталармен тыстайды. Оның іші тері, сырты шағи, пүліш, барқыт, дүрия, тағы басқа матамен тысталады. Тымақтың құлағы мен етегінің төбемен жалғасқан жерін милық деп атайды. Екі құлақтың сырт жағынан бастыра матадан жалпақ екі бау тағылады. Етегін ��өбеге қайырып қою үшін тымақтың артқы жағына тобылғыдан немесе арша сияқты берік ағаштан тиек жасап қадайды. Оны құрысқақ дейді. "Ескілік киімі" деген өлеңінде данышпан Абай былай деп суреттеген: :Күләпара бастырған, пұшпақ тымақ, :Ішкі бауын өткізген тесік құлақ. :Тобылғыдан кесіп ап, жіппен қадап, :Артын белге қыстырған бар құрысқақ. == Түрлері == Тымақтар терісіне қарай бота, сусар, елтірі, түлкі, барыс, бұлғын, жабағы, сеңсең, қарсақ, лақ терісінен тігілген тымақ деп те аталады. Тымақты байлар бағалы терілерден тіккізген. Түлкі пұшпағы, сусар, құндыз терісінен жасалған тымақтар сәнді бағалы саналады. Түлкі тымақты қыста, пұшпақ тымақты жаз, күз маусымдарында киеді. Вл. Плотниковтың 1859-1862 жылдары жазған қазақ киімдерінің ішінде бөрік пен тымақтың 15 түрлі үлгісі мен атаулары бар. Олар: жаба салма, қайырма, төрт сай, дөңгелек төбе, шошақ төбе, жекей тымақ. #Жаба салма тымақ түлкі терісінен, сеңсеңнен тігіледі, құлағы мол, милығы кең, төбесі аласа болады.# #Дөңгелек төбелі тымақ төбесі иықсыз, милықты, жатаған келеді. #Шошақ төбе тымақ төбесі иықсыз, үшкірлене биік етіп сырылады. #Жекей тымақ жаз бен күзде киетін әрі сәнді, сәнді де жеңіл етіп тігілетін елтірі тымақтың түрі. == Дереккөздер == Санат:Қазақ ұлттық киімдері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Фару құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 119 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 42,312 км² шамасында. Халық тығыздығы 108,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Тавира құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 085 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 118,98 км² шамасында. Халық тығыздығы 17,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Санта-Лузия (Тавира)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Тавира құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 729 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,46 км² шамасында. Халық тығыздығы 387,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Санта-Мария (Лагуш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Лагуш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 440 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 9,33 км² шамасында. Халық тығыздығы 690,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Санта-Мария (Тавира)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Тавира құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 672 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 135,09 км² шамасында. Халық тығыздығы 49,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +(Тавира)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Тавира құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1287 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 26,36 км² шамасында. Халық тығыздығы 48,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Сантьягу (Тавира)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Тавира құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 904 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 25,7 км² шамасында. Халық тығыздығы 229,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Се (Фару)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Фару құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 28 546 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 60,33 км² шамасында. Халық тығыздығы 473,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Силвеш (аудан)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Силвеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 10 768 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 177,45 км² шамасында. Халық тығыздығы 60,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Тор (Португалия)''' () Португалиядағ�� аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Лоле құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 887 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 14,85 км² шамасында. Халық тығыздығы 59,7 адам/км². Ауданның қамқоршысы == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Тың игеру''', тың және тыңайған жерлерді игеру КСРО-да (Қазақстан, Сібір, Орал, т.б.) 1954 1960 ж. жүргізілген науқан. КСРО бойынша жалпы 41,8 млн га жер жыртылса, соның 25,5 млн га-сы қазақ жері болды. Тың игеру нәтижесінде Қазақстан КСРО-дағы ең ірі астықты біріне айналды. Тың игеру. Кеңес үкіметі тұсында ең көп тәжірибе жасалған сала ауыл шаруашылығы. Жасалған реформалар аграрлық саланы дамытудың орнына, көбінесе үлкен қиындықтарға алып келді. Ауыл шаруашылығымен қазақ халқы тығыз байланысты екені белгілі. Сондықтан қазақ халқының басым бөлігі ауылдарда тұрғандықтан реформалардың зардабы бірінші кезекте қазақтарға тиді. Ауыл тәжірибелер 1950 жылдары өз жалғасын тапты. 1953 жылы қыркүйекте КОКП ОК пленумы ауыл шаруашылығында қалыптасқан жағдайды талқылады. Пленумда мемлекет басшысы Н.С.Хрущев баяндама жасады. Баяндамада аграрлық саланың артта қалу себептері талданды. Күштеп ұжымдастырудың зардаптары, миллиондаған шаруалардың ашаршылық пен саяси қуғын–сүргіннің құрбаны болғандығы атап көрсетілді. Сонымен бірге, өнеркәсіпті ауыл шаруашылығы есебінен дамыту ауыл тұрғындарының тұрмыс жағдайының төмендеуіне әкелді. Қыркүйек пленумы ауыл шаруалығының артта қалуын жою жөніндегі нақты шараларды белгілді. Мал шаруашылығының артта қалу себептері: негізінің әлсіздігіне, жайылымдардың тың игеру кезінде егістікке айналуына тікелей байланысты болды. Ауыл жағдайды жақсарту үшін жемдік дақылдар егісінің көлемін ұлғайту жүзеге асырылды. Техникамен жабдықтау және малшыларды материалдық тұрғыда ынталандыру жұмысы жүргізілді. Еліміздегі 47 колхоз бен 225 совхоз ет өндіруге бағытталып қайта құрылды. Осы шараларды жүзеге асыру нәтижесінде мал шаруашылығының жағдайы біршама жақсара бастады. 1950 ж. басында колхоздарды ірілендіру нәтижесінде олардың саны республикада екі есе қысқарды. Сол себепті Қазақстан колхоздары материалдық тұрғыда жарақтанған ірі шаруашылықтарға айналды. Осы кезеңде шаруашылықты жүргізуде талантты есімдері көпшілікке таныла бастады. Олардың еңбегін мемлекет жоғары бағалады. Мысалы, Алматы облысындағы «Алматы» колхозының бастығы Л.Манько, «Мичурин» атындағы колхоздың бастығы Қ. Әбдіғұлов Социалистік Еңбек Ері атанды. Ал, Талдықорған облысындағы «Жаңа талап» колхозының бастығы Н.Алдабергенов екі мәрте Социалистік Еңбек Ері атағын алды. 1950 ж. екінші жартысында МТС-тер таратылып, олардың қарамағындағы ауыл шаруашылық техникасы колхоздарға берілді. Бұрынғы МТС-тер орнына республикада 213 машина жөндеу станциясы (МЖС) құрылды. Кейін олар жабдықтау бірлестігінің құрамына енді. Мұндай қайта құрулар ауыл шаруашылығының дамуына кері әсерін тигізбей қойған жоқ. Оның тұрғыда жабдықталуында тұрақтылық болмады. 1954 жылы 23 ақпан наурыз арлығында Компартия ОК кезекті пленумы болып өтті. Онда «Елде астық өндіруді ұлғайту мен тың және тыңайған жерлерді игеру» туралы қаулы қабылданды. Жалпы, астық мәселесін шешудің екі бағыты болды: интенсивтік бағыт, экономиканы реттеуде нарықтық қатынасқа көшу. экстенсивтік бағыт, яғни астық өнімін тың жерлерді игеру арқылы арттыру жолы. Шаруашылықты нарықтық қатынастарға көшіру социализм идеологиясына қайшы келетін еді. Сондықтан, азық-түлік мәселесін шешуде Кеңес үкіметі осы екінші жолды таңдады. Қаулы бойынша тың игерілетін аймақтар: Қазақстан, Сібір, Орал және Солтүстік Кавказ, Еділ өңірі. Бұл аймақтарда егіс көлемін арттыру көзделді. Қазақстанда тың игерілетін аймақтарға солтүстік облыстар енді. Кеңес Одағы бойынша 1954 жылы 13,4 млн гектар тың жерлер жыртылды. Оның ішінде Қазақстанда 6,5 млн гектар, яғни барлық жыртылған жердің 50%. Ал жоспар бойынша Қазақстанда 1954-1957 жылдары егіс алқабының көлемі 2,5 млн га. артуы тиіс еді. Осылайша, жаппай тың игеру қозғалысы басталды. Тек 1954-1955 жылдары Қазақстанда жаңа 337 совхоз құрылды. Бұл совхоз атауларының өзі көп жәйтті аңғартып тұрса керек: «Москва», «Ленинград», «Киев», “Кантемировец”, “Тамановец” «Ростов», «Одесса» т.б. Жаңадан құрылған совхоздарда тұрғын үйлермен бірге жаңа мектептер, бала бақшалар, мәдениет үйлері, спорт алаңдары, кітапханалар салынды. Бұл республиканың әлеуметтік және мәдени дамуындағы оң істердің бірі еді. 1954 жылы тамызда КОКП ОК мен КСРО Министрлер Кеңесі «Астық өндіруді молайту үшін тың және тыңайған жерлерді одан әрі игеру туралы» жаңа қаулы қабылдады. Осы қаулыға сәйкес ауыл шаруашылығының техникалық базасын нығайту ісі қолға алынды. Қазақстан совхоздары сол кезеңде 169 мың трактор, 98 мың комбайн, 73 мың жүк машинасын және басқа да көптеген ауыл шаруашылық техникасын алды. КСРО Министрлер Кеңесі 1954 жылы қыркүйекте тың игерілген жерлерде темір жолдар мен автомобиль жолдарының құрылысын дамыту туралы қаулы қабылдады. Қаулы бойынша Қазақстанда 2.600 шақырым автомобиль жолы төселуге тиісті болды. Тың игеру барысында Тобыл–Жетіқара, Есіл–Арқалық темір жолдары іске қосылды. Тың және тыңайған жерлерді игерудің үлкен зардаптары да болды. Билік басындағылар ғалымдардың пікірімен санаспады. Экология мен жергілікті халықтың ерекшеліктерін ескермеуі үлкен зиян әкелді. Қазақстанның тың өлкелерінде жер эрозияға ұшырады. 1960 жылдарға қарай Қазақстанның тың өлкелерінде млн га жер жел эрозиясына ұшырады. Тың игерудің рухани және демографиял��қ зардаптары да зор болды. Қазақстанға 1954-1962 ж. тың игеруге КСРО-ның еуропалық бөлігінен млн адам келді. Сол себепті қазақ халқы өз жерінде азшылық жағдайына түсті. 1959 жылғы халық санағы бойынша республикада тұратын жергілікті ұлт өкілдерінің саны миллион 787 мың, яғни барлық халықтың 29 ғана құрады. Тың игерілген облыстарда 700 қазақ мектебі жабылды. Енді қазақ балалары оқытыла бастады. Олардың басым көпшілігінде оқу орыс тілінде жүргізілді. Бұл біріншіден, қазақ жастарының ұлттық тілі мен мәдениетінен қол үзуіне әкеп соқтырды. Екіншіден, Қазақ елінің елді-мекендері мен жер–су атаулары орысша атала бастады. 1962 жылы Н.Хрущевтің бастамасымен Қазақстанның солтүстік облыстарын тың өлкесіне біріктіріп, Ақмола қаласы Целиноград деп өзгертілді. Мұндай орыстандыру саясатынан қазақ халқын еліміздің тәуелсіздігі ғана құтқарды. Тың игеру кезінде құрылған совхоздарда жергілікті халықтың ерекшеліктері ескерілмей, кейбір қазақ ауылдарына да шошқа өсіруге нұсқау берілді. Қазақ ауылдарында шошқа фермалары ашылғанымен олар көп ұзамай жабылып қалды. Өйткені, қазақтар шошқа шаруашылығын жүргізуден үзілді-кесілді бас тартты. Шошқа шаруашылығын дамыту мен жайылымдардың қысқаруы қазақ халқының дәстүрлі мал шаруашылығына кері әсерін тигізді. Түйе мен жылқы шаруашылығы құлдырап кетті. Емдік қасиеттері белгілі қымыз бен шұбат өндіру ұмытыла бастады. Халық үшін ең ауыр тигені сол кезеңде Кеңес үкіметінің жеке және қосалқы шаруашылық жүргізуге тиым салуы болды. Тың игеру 1964 жылға дейін жалғасты. Оның негізгі нәтижесі: сол уақыттан осы кезге дейін Қазақстан халқын нанмен қамтамасыз ету мәселесі шешілді. Сонымен бірге, Қазақстан астықты шет елдерге экспорттаушы елге айналды. Тың игерудің экологиялық және рухани зардаптары болғанымен, ол XX ғасырдың аса ірі экономикалық жобаларының бірі болды. ==Түсіндірме сөздік== Тың игеру бұрын егін шаруашылығына қолданылмаған жерлерді егістік алқаптары үшін жырту. Топырақ эрозиясы– жердің құнарлы, қара топырақты қабатының жыртылғаннан кейін сумен шайылуы немесе желмен ұшырылу құбылысы. Әлеуметтік құрылым адамдардың еңбек ету әрекетіне қарай топтарға бөлінуі және олардың материалдық хал ахуалы. ==Тарихи тұлғалар== Хрущёв Никита Сергеевич Хрущев Никита Сергеевич (1894, Ресей, Курск губ. 1971, Мәскеу) мемлекет және қоғам қайраткері. Еңбек жолын 1908 жылдан Донбасстың шахталары мен зауыттарында жұмысшы болып бастаған. 1918-20ж. Азамат соғысына қатысып, онан кейін Донбасс пен Киевте шаруашылық және партиялық қызметте болған. 1929ж. Мәскеу Өнеркәсіп академиясын бітірген. 1931 жылдан Мәскеуде партия қызметінде, 1935-38ж. БК(б)П Мәскеу облыстық және қалалық комитеттерінің І-хатшысы, 1938-47ж. Украина Коммунистік Партиясы ОК-нің І-хатшысы қызметін атқарған. 1941-45ж. Ұлы Отан соғысы жылдарында бірқатар майдандардың Әскери Кеңестерінің мүшесі болған. дәрежесі берілген (1943). 1947ж. БК(б)П Мәскеу партия комитетінің І-хатшысы қызметінде болады. 1953 жылдың наурызынан СОКП ОК хатшысы, қыркүйектен бастап І-хатшысы, яғни, Кеңес Одағының жетекшісі болды. Сонымен бірге 1958-64ж. КСРО Министрлер Кеңесінің төрағасы қызметін қоса атқарған. Н.Хрущев Кеңес Одағын басқарған кезде бірқатар демократиялық реформаларды жүзеге асыруға талпыныс жасалды. 1956ж. СОКП XX съезінде Сталиннің жеке басына табынудың зардаптары туралы мәселені көтеріп, сталиндік саясатты адамзатқа қарсы жасалған қылмыс ретінде бағалады. Сталиндік қуғын сүргіннің құрбандарын ақтау шараларын жүргізуге жол ашып берді. Ол Кеңес Одағында тың игеру саясатын жүзеге асырды. Алайда, Н.Хрущевтің демократиялық реформалары жартылай ғана орындалуымен ерекшеленді. Өйткені, ол өз қызметінде субъективизм мен волюнтаризмге жол берді. Сол себепті де, 1964ж. қазанда СОКП ОК-нің Пленумы Н.Хрущевті мемлекет пен Коммунистік партия жетекшілігінен кетуге мәжбүр етті. ==Дереккөздер== Қазақстан тарих 11 класс ==Тағы қараңыз== Санат:КСРО экономикасы Санат:1954 жыл Санат:Қазақстан тарихы +'''Тунеш (Силвеш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Силвеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 022 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 12,13 км² шамасында. Халық тығыздығы 166,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Феррагуду''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Лагоа құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 867 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,74 км² шамасында. Халық тығыздығы 325,26 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Феррейраш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Албуфейра құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 951 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 24,64 км² шамасында. Халық тығыздығы 200,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Фузета''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Ольян құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 146 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 0,36 км² шамасында. Халық тығыздығы 961,10 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Эштой''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Фару құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 538 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 46,55 км² шамасында. Халық тығыздығы 76 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +'''Эштомбар''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Фару округінің құрамына кіреді. Лагоа құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алгавре регионына қарасты Алгарве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 658 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 23,83 км² шамасында. Халық тығыздығы 195,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Алгарве провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Фару округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сантарен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1005 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 22,73 км² шамасында. Халық тығыздығы 44,2 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Масан (Сантарен) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 620 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 27,86 км² шамасында. Халық тығыздығы 22,3 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иса Мәсіх. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Бейра-Байша провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Абран''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сантарен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1221 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 22,42 км² шамасында. Халық тығыздығы 54,5 адам/км². Ауданның қамқоршысы киелі Маргарита. == Тарихы == Аудан 1621 жылы құрылған. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Ашете''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сантарен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регион��на қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1895 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 31,63 км² шамасында. Халық тығыздығы 53,9 адам/км². == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Тышқантау''' Жетісу (Жоңғар) Алатауының оңтүстік сілеміндегі тау. == Географиялық орны мен жер бедері == Қазақстан (Жетісу облысы Панфилов ауданы) мен Қытай шекарасында. Абсолюттік биіктігі 4005 метр. Солтүстіктен оңтүстікке қарай 400 км-ге созылып жатыр, ені 25 30 км. Тау мұздықтарынан Өсек және Қорғас өзендерінің салалары бастау алады. == Геологиялық құрылымы == Силур, девон, карбон жыныстарынан түзілген. == Өсімдігі == Беткейлерінде Тянь-Шань шыршасы, сібір самырсыны өседі. == Дереккөздер == Санат:Панфилов ауданы таулары Санат:Жетісу Алатауы Санат:Қытай таулары +'''Албурител''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Оурен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1163 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 11,51 км² шамасында. Халық тығыздығы 101 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Бейра-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Алканеде''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сантарен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 5048 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 106,18 км² шамасында. Халық тығыздығы 47,5 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Алканена''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Алканена құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 4339 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 10,31 км² шамасында. Халық тығыздығы 420,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сантарен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1615 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 11,44 км² шамасында. Халық тығыздығы 141,2 адам/км². Ауданның қамқоршысы киелі Марта. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Порту��алиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сардоал құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1084 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 36,70 км² шамасында. Халық тығыздығы 29,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Риу-Майор құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2100 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 32,03 км² шамасында. Халық тығыздығы 63,5 адам/км². Ауданның қамқоршысы Мария Магдалина. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Алкорошел''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Торриш-Новаш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 880 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8,54 км² шамасында. Халық тығыздығы 103 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Абрантеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 560 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 31,40 км² шамасында. Халық тығыздығы 17,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Мария Магдалина. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Абрантеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 3831 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 23,62 км² шамасында. Халық тығыздығы 162,2 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Алмейрин''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Алмейрин құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына е��еді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 11607 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 69,04 км² шамасында. Халық тығыздығы 168,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +Тіктөртбұрыш '''''Тік төртбұрыш''''' Барлық бұрыштары тік болып келетін тік төртбұрыш деп атайды. == Тіктөртбұрыштың қасиеттері == Барлық қасиеттеріне ие болады. Диагональдары тең. Ауданы бір-бірімен түйісетін екі жағының ұзындықтарының көбейтіндісіне тең болады.S=a.b == Тік төртбұрыштың белгілері == Параллелограмм тіктөртбұрыш болады егер: Бұрыштарының біреуі тік болса. Диагональдары тең болса. == Тағы қараңыз == Параллелограмм Ромб Трапеция Шаршы ==Дереккөздер== +'''Алмоштер''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сантарен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1827 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 40,84 км² шамасында. Халық тығыздығы 44,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Алвега''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Абрантеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1729 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 56,44 км² шамасында. Халық тығыздығы 30,6 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Пётр. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Томар құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 635 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8,57 км² шамасында. Халық тығыздығы 74,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Томар құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 885 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 12,32 км² шамасында. Халық тығыздығы 71,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сантарен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2117 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,3 км² шамасында. Халық тығыздығы 329,9 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Амендоа''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Масан (Сантарен) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 658 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 37,00 км² шамасында. Халық тығыздығы 17,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша орталық аймақ провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Ареяш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1772 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 39,24 км² шамасында. Халық тығыздығы 45,2 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сантарен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 936 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 12,01 км² шамасында. Халық тығыздығы 77,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Аррокелаш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Риу-Майор құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 850 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 27,81 км² шамасында. Халық тығыздығы 21,9 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Аудан 1962 жылы құрылған. Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Риу-Майор құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 560 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 9,70 км² шамасында. Халық тығыздығы 43,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы С.-Грегориу. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Мамырдың 2''' Григориан күнтізбесінде жылдың 122-ші күні (кібісе жылдарда 123-ші). Жылдың аяғына 243 күн қалады. == Мерекелер == == Оқиғалар == 1843 жыл Алғашқы неміс иммигранттар Чилидің Пуэрто-Хумбра портына келді. Атап айтқанда, олар Лланкиху көлі айналасында қоныстанды. 1926 жыл Алғашқы факс хабарлама Атлант мұхитының екі жағына жіберілді. 1945 жыл Германия басқыншылық әскерлері Италия; Берлин -дегі Неміс күштері одақтас әскерлерге, Кеңес Маршалы Жуков әскерлеріне беріле бастады. 1998 жыл Еуропалық Одақ Банкі Брюссельде Еуропалық Одақ ақша-несие саясатын басқару үшін құрылды. 2011 жыл Америка Құрама Штаттары қарулы күштері Усама бен Ладенді Пәкістанның Абботабад аймағында атып өлтірді. == Туғандар == 1912 жыл Күләш Жасынқызы Бәйсейітова (1957 жылы қ.б.), қазақ опера өнерінің негізін салушылардың бірі, қоғам қайраткері. КСРО халық артисі (1936). КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1948-1949) == Қайтыс болғандар == 1519 жыл Леонардо да Винчи (1452 жылы т.),италияндық ұлы суретші әрі ғалым, «Әмбебап адам» 1857 жыл Альфред де Мюссе (1810 жылы т.), француз ақыны, драматург және прозашы, кейінгі романтизмнің өкілі 1997 жыл Борис Гиршевич Ерзакович (1908 жылы т.), музыка зерттеушісі, композитор, Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері (1945), Қазақстан Ұлтыық Академиясының корреспонденция мүшесі (1967) == Сыртқы сілтемелер == Санат:2 мамыр +thumb ==1.Тіл (язык)== (, ауыз қуысының түбінде орналасқан бұлшықетті қимылы жақсы жетілген мүше. Тіл тіл түбірінен, тіл денесінен, тіл арқасынан тұрады. Тілде екі бүйір беті және ұшы болады. Кілегейлі қабығы көпқабатты жалпақ эпителиймен қапталған. Онда механикалық және дәм сезу емізікшелері орналасады. Механикалық емізікшелерге жіпше және конусша, ал дәм сезімі емізікшелеріне саңырауқұлақша, қорғанша және жапырақша емізікшелер жатады. Тіл ауыздағы асты шайнау, жұту жұмыстарын іске асыруға көмектеседі. Сондай-ақ, ол астың дәмін сезеді. ====Тіл үзбесі==== (уздечка языка); (''frenulum lingua'', үзбе, ''lingua'' тіл) тілдің денесі мен ұшынан тіл түбіне қарай бағытталған кілегейлі қабақ қатпары. ====Тіл жұтқыншақ жүйкесі ==== (языкоглоточный жүйке) (''nervus жүйке, тіл, ''pharynx'' жұтқыншақ) мидың аралас IX жұп жүйкесі. Ол сопақша мидан басталып, ми сауытынан жырымдалған тесік арқылы шығады. Құрамында сезімтал, қозғалтқыш және талшықтар болады. Оның сезімтал талшықтары тіл түбіріндегі дәм сезу емізікшелерін, жұмсақ таңдайды және жұтқыншақты жүйкелендіреді. Қозғалтқыш жүйке талшықтары жұтқыншақтың бұлшықеттерін жүйкелендіреді. жүйке талшықтары шықшыт және ұрт сілекей бездерін жүйкелендір��ді. ====Тіласты безі==== ==2. Тіл== Aдамдық негізгі құралы, адамдар, топтар мен олардың бірлестіктері арасындағы өзара әрекеттің саналы негізі, олардың жүріс-тұрысын реттеу, қоғам мен саясаттың жүргізілуін басқару құралы. Тіл білімінің негізгі зерттеу объектісі. Тіл деп адамның пайда болып, өмір сүруімен байланысты туған оның табиғи тілін айтады (жасанды тілдер мен жан-жануарлар тілі оған жатпайды). "Тіл" терминінің өзара байланысты екі мағынасы бар: #таңбалар жүйесінің белгілі тобынан тұратын жалпы тіл, бұл мағынасында тіл нақты тілдерге тән жалпы заңдылықтарды қамтитын біртұтас адамзат тілі деген дерексіз ұғымды білдіреді; #белгілі бір әлеуметтік ортада, белгілі уақыт пен кеңістікте таңбалық жүйе ретінде қолданылатын, адамдар сөйлейтін нақты этникалық немесе ұлттық тілдер. '''Тіл''' адамзат қоғамының белгілі бір кезеңінде туып, заңды түрде дамыған семантикалық жүйе. Оның ең басты қызметі ақпарат хабарлардың жасалу, сақталуымен және оларды таратумен байланысты. Тіл адамды қоршаған шындық өмір туралы білімді сақтаумен бірге, жаңа білімді қабылдайтын, сөйтіп, адамның ойлау процесін жетілдіріп қамтамасыз ететін қоғамдық сипаты бар құбылыс. Тіл адамзат қоғамының негізгі қатысым құралы. Тілдің дыбыстық табиғаты оның заттық көрінісі (материалы) болып табылады. Нақты тілдің негізгі әлеуметтік түрлері: :''Идиолект'' тілдің нақты иесі жеке адамның тілі, говор белгілі шағын аймақтағы адамдар тобына қызмет ететін, құрылымы бірыңғай идиолекттердің жиынтығы; :''Диалект'' говорлардың жиынтығы; жиынтығы. Ұлттық әлеуметтік дамудың бір кезеңінде кейбір дамыған тілдер өз дамуының ең жоғарғы түрі әдеби тіл дәрежесіне ие болады, оның басты ерекшелігі нормалық белгілерінің қалыптасып, қолданылу аясының Жер бетінде қолданыстағы тірі Тілдер саны 3000-нан 7000-ға дейін жетеді. (Тілдер санындағы мұндай ауытқушылық көптеген тілдердің есепке алынбауына және бірқатар тілдер мен диалектілердің ара жігі толық ашылмауына байланысты). Адамзат тілінің көптігін кездейсоқ құбылыс деуге болмайды. Тілдің шығуы туралы мәселеден басқа оның үнемі өзгеріп отыру тенденциясы да түсіндіруді қажет етеді. Тіл құрылымының барлық саласы үздіксіз өзгеріске түсіп отыруының нақты себептері әлі толық анықталған жоқ. Оның себептері тілдің өзінің құрылымдық принциптерінде және оны қолданудың функционалдық механизмінде жатқаны күмәнсіз. Көптеген тілдер революция дәуірінде біртұтас тілдің болуын қажет ететін әлеуметтік талаптарға қарсы әзірше өздерінін дербестігін сақтап, ойдағыдай күресіп келеді. ==Дереккөздер== Санат:Адам ағзасы Санат:Биология +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Томар құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 3201 а��амды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 28,99 км² шамасында. Халық тығыздығы 110,4 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Ассентиш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Риу-Майор құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 550 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,41 км² шамасында. Халық тығыздығы 78,4 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Аудан 1989 жылы құрылған. Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Аталайа''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Медиу-Тежу округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1735 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 14,39 км² шамасында. Халық тығыздығы 120,6 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == округінің елді мекендері +'''Атогиа''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Оурен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2460 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 19,55 км² шамасында. Халық тығыздығы 125,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Риу-Майор құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 536 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 9,02 км² шамасында. Халық тығыздығы 59,5 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Аудан 1633 жылы құрылған. Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Азиньяга''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Голеган құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1817 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 38,04 км² шамасында. Халық тығыздығы 47,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына ��ірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сантарен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 278 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,45 км² шамасында. Халық тығыздығы 62,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сантарен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 537 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8,44 км² шамасында. Халық тығыздығы 63,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Барроза''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Бенавенте (Сантарен) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 739 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,31 км² шамасында. Халық тығыздығы 101,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Беку''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1111 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 15,28 км² шамасында. Халық тығыздығы 72,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +thumb '''Болу''' (Existence, "Экзистенция", кейде "Бар болу", "Барлық") Болушының физикалық, немесе психикалық шындығының болу, орындалу, іске асу нақтылығы, объективті шындықтың өмір сүру, бар болу фактісі мен күйі. Болу сөзі әдетте бір нәрсенің растығын да, кеңісьік пен уақыттағы шынайы халін де, терең ішкі қасиеті мен мәнін де білдіреді. Философияда ол болмыстың (being) онтологиялық қасиетін көрсетеді. Мысалы адам жаһанда болушы ретінде онтологиялық болады, оның болуы болмысқа сай, сыртқы мүмкіндікке орай оның ғұмыры болып орындалады. Демек, болу әрі нақты реалдықты да, әрі потенциялды мүмкіндікті де қамтиды; өзгеріс, уақыт, кеңістік, мән, қасиет... секілді ұғымдар болуды тануға көмектеседі. "Болу" сөзі түркі қазақ тілінің төл сөзі. Ол және оның тү��лі грамматикалық нұсқалары күнделік тілдік коммуникацияда, әдебиетте, философиялық түсіндіруде жиі қолданылады. Батыстық тіл мәдениетінде Existence делінеді, ол ортағасырлық Латын тіліндегі сөздерінен шыққан. Болу мен Экзистенция (Existence) тұтастай бір сөз деуге болмайды, бірақ латын сөзінің мағынасы шамамен Болу сөзіне ең жақын келеді. Сондықтан аударма жасаған кезде контекстегі мағынаға қарау керек. ==Философиялық контексте== Болу ұғымы метафизикадағы, тіл және философиялық логикадағы маңызды әрі шүңет мәселелерден бастау алады. Мұнда мынадай екі сауал бар: Болу дегеніміз қасиет пе, әлде нәрсе ме? Егер болу нәрсенің қасиеті болса, онда болу қасиеті жоқ нәрсе бар ма? Әрине, бұл сұрақтарға әртүрлі философиялық пікір желілері әртүрлі түсіндіру ыңғайын береді, және маңыздысы Қасиеттің, Нәрсенің не екендігі туралы түсінік жауапқа үлкен әсерін тигізеді. Реализм бағытындағы философия бойынша материя мен энергия болудың негізі, барлық нақты болып жатқан нәрсе материалдан құралады, барлық әрекет энергия шығындайды, барлық құбылыстар (сана құбылысы да) тегіс нақты шынайылықтың нәтижесі, табиғи заңдар мен таңдаулар болуды іске асырады деп есептейді. Көбіне олар болу, болмыс (Being) және шындықты (reality) бір нәрсе деп қарауға, немесе болу дегеніміз болмыстың болуы ретіндегі шындық деп тануға бейім. Идеализм бағытындағы философия бойынша, ойлар мен идеялар болуда, ал материалдық әлем соның көрінісі, шынайы нәрсе емес деп есептейді. Идеализмде болу көбінесе (болудан жоғары шындық) салыстырмалы айтылады. идеализмнің бір түрі ретінде рационализм болмыстың болуын тануға болады және ол ақылға сай деп түсіндіреді, әрі барлық зат ақыл жібіне байланған, заттарды сол жүйелеп, тәртіпке келтіріп, болдырады деп есептейді. Олар бойынша, барлық құбылыс (сана құбылысы да) тегіс өзіндік заттың (the сыртында жатқан ноуменді (noumenal) әлем таңбасын түсінудің нәтижесі деп есептейді. Діни схоластика бойынша, заттың болуы оның өз мәнінен емес, сыртқы Құдайдың жарату еркінен деп есептейді, болу мен мән дихотомиясы бейнелеген дүние жаратылуындағы дуализмді тек Құдай көмегімен шешуге тырысады. Эмпирицизм бойынша, жеке фактілердің болуы ешқайдан (Құдайдан, не ақылдан) бастау алмайды, ол біздің тәжірибемізде болып жатқан нақты шындық деп есептейді. Онтологияда болудың анықтамасын беру өте маңызды және іргелі тақырыптардың бірі болып, ол табиғи болмысты, болуды және жалпы шындықты философиялық зерттеуді де, сондай-ақ болмыстың негізгі категориялары мен олардың қатынасын философиялық зерттеуді де қамтиды. Заманында метафизиканың зерттеу тізімінде болған, кейбір сауалдар қазір онтологияға тән болды, мысалы заттың болуы, немесе бар екендігі, сондай-ақ бұл заттың қалай иерархиялық жолмен топтасып, өзара байланысатыны, қалай ортақтыққа және өзгешелікке ие болатыны қатарлылар. Хайдеггерді�� фундаменталды онтологиясы бойынша, болу (existence) бәрінің болуы болса, ал ғұмыр (экзистенз, existenz) тек адамның ғана болуы. Мысалы тас, тау, жұлдыз секілді физикалық заттарда ғұмыр (existenz) жоқ, олар қалыптасып біткен, орындалып болған нәрселер. Тек адам ғана ғұмыр кешіп, өзін еркін жаратып, өзгеше болады, яғни жаңарып, жаңа нәрселер жасап, өз мәнін де өзгертіп, жетіліп, не құлдырап, таңдау жасап..., мәңгі тұрақтаспайтын болмыстық шындықты бейнелейді. Санат:Онтология түсінігі +'''Бемпошта''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Абрантеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2252 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 187,73 км² шамасында. Халық тығыздығы 12,0 адам/км². Ауданның қамқоршысы Мария Магдалина. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Бенавенти''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Бенавенти (Сантарен) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 8310 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 129,33 км² шамасында. Халық тығыздығы 64,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Алмейрин құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 3117 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 29,16 км² шамасында. Халық тығыздығы 106,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Безелга''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Визеу округінің құрамына кіреді. Пенедону құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Визеу ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Доуру субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 354 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 15,19 км² шамасында. Халық тығыздығы 23,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Бейра-Алта провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Визеу округінің елді мекендері +'''Бишкаинью''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Коруше құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1057 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 80,03 км² шамасында. Халық тығыздығы 13,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Бранка''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Коруши құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1577 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 115,46 км² шамасында. Халық тығыздығы 13,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Брогейра''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Торриш-Новаш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1065 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 21,07 км² шамасында. Халық тығыздығы 50,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Бугальюш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Алканена құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1172 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 16,39 км² шамасында. Халық тығыздығы 71,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Кардигуш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Масан (Сантарен) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1233 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 71,34 км² шамасында. Халық тығыздығы 17,3 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Бейра-Байша провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Шамушка құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2295 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 98,81 км² шамасында. Халық тығыздығы 23,2 адам/км². Ауданның қамқоршысы киелі Варвара. == Тарихы == Аудан 1985 жылы құрылған. Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Тәңір тауы''', кейде ''Тянь-Шань'' Азияның орталық бөлігіндегі аса ірі тау жүйесі. ==Географиялық орны== Тәңір тауының орталық бөлігі Қырғызстанға, солтүстік және батыс жоталары Қазақстанға, оңтүстік-батыс шеті Өзбекстан мен Тәжікстанға, шығыс бөлігі Қытайға қарайды. Батыстан шығысқа қарай 2500 км-ге созылып жатыр, ені 400 км Тәңір тауы солтүстігінде Борохоро жотасы арқылы Жетісу Алатауымен, оңтүстігінде Алай жотасы арқылы Памир тау жүйесімен түйіседі. Солтүстік шекарасы ретінде батыста Іле аңғары, Мойынқұм, шығыста Жоңғар жазығы алынады. Оңтүстік шекарасы шығыста Тарим қазаншұңқырымен түйіседі. Ең биік жері Жеңіс шыңы (7439 м.). Тәңір тауы ендік жоталар мен оларды бір-бірінен бөліп жатқан тауаралық ірі тұрады. ==Орографиялық құрылысы== Орографиялық құрылысы жөнінен Солтүстік, Орталық, Батыс, Шығыс және Оңтүстік бөліктерге бөлінеді. Солтүстік Тәңір тауы Кетпен, Күнгей Алатау, Іле Алатауы, Қырғыз Алатауы мен Шу-Іле тауларынан тұрады. Солтүстік Тәңір тауы жоталары 4,5 мың метрден биік: Теріскей Алатауы (5218 м), Іле Алатауы (4973 м), Қырғыз Алатауы (4875 м). Кейбір жоталар тауаралық доға тәріздес иіліп орналасқан. Батыс Тәңір тауына Ферғана, Талас Алатауы мен одан таралатын Өгем, Піскем, Шатқал жоталары және Қаратау жатады. Батыс Тәңір тауы жоталары бірте-бірте қарай 4,5 мың метрден 2,5 мың метрге дейін аласарады. Ферғана аңғары Батыс және Оңтүстік Тәңір тауын бір-бірінен бөледі. Орталық (Ішкі) Тәңір тауына солтүстікте Ыстықкөл қазаншұңқырынан Ферғана қазаншұңқырына, Көкшаал-Тоо жотасына дейінгі аралық кіреді. Бұл бүкіл тау жүйесінің ең биік бөлігі. Әсіресе, оның шығыс бөлігі барынша биік (Жеңіс шыңы 7439 м, Хан Тәңірі шыңы 6995 м). Ортaлық Тәңір тауына сырт деп аталатын беті белесті, 3000 4000 метр биіктікте жатқан, жан-жағы биік жоталармен қоршалған тау қыраттары тән. Оңтүстік Тәңір тауы Алай жотасы, Түркістан, Зерафшан және Гиссар жоталарынан тұрады. Бұл жоталардың остік бөлігі тұтас және ондаған км-ге созылады. Шығыс Тәңір тауы ендік бойымен созылған аңғарлар, бөлінген екі қатар тау жоталары белдеуінен тұрады. Борохоро, Еренқабырға, Богдо-Ола, Қарлытау жоталары құрайтын солтүстік белдеу ұзын шығыста 95 ш.б-қа дейін жетеді. Оңтүстік белдеу қысқарақ (90 ш.б-қа дейін), басты жоталары: Халықтау, Сарман-Ула, Құрлықтау. Жоталардың басы 4000 5000 биікке көтеріледі. Шығыс Тәңір тауы етегінде құрлықтағы терең бірі Турфан ойысы орналасқан. == Геологиялық құрылымы == Тәңір тауы Орал-Моңғол геосинклиналдық белдеуінің орнында пайда болған. Солтүстік Тәңір тауы каледон, Орталық және Оңтүстік Тәңір тауы герцин таужаралымда қатпарланған. Палеозой түзілген таулар жоғары пермьде пенепленге ұшыраған. Қазіргі жер бедері неоген мен төрттік кезеңдегі жаңа тектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан. Тәңір тауы тау жоталары палеозой мен кембрийге дейінгі дәуірлердің тау жыныстарынан құрылған, ал тауаралық қазаншұңқырлар кайнозой және ішінара мезозой шөгінділерімен толған. Ежелгі тау жыныстарымен сынап, түсті және сирек металл, фосфорит кен орындары байланысты. Тауаралық мезо-кайнозой шөгінділеріне мұнай, қоңыр және тас көмір шоғырланған. ==Климаты== Мұхиттардан алыста, құрлықтың түкпірінде жатуына және жан-жағынан шөлдер қоршауына байланысты Тәңір тауының климаты тым континенттік, құрғақ. Көпшілік бөлігі қоңыржай белдеуде, ал оңтүстік-батыс жоталарға құрғақ субтропиктердің әсері тиеді. Тау етегінің ыстық, құрғақ климатынан биік тау басының нивальдық климатына дейін орын алады. Шілденің орташа температурасы тауаралық төменгі бөлігінде 20 250С, орта өңірде 15 170С, биік тау басында 0С және одан да төмен. Қаңтардың орташа температурасы тау етегінде –2 40С (оңтүстікте), –6 80С (солтүстікте). Қыста биік таулы белдеуден басқа бөліктерінде суық ауа райы жылылықтармен алмасып тұрады. Қыс айларында температуралық инверсия кең алқапты қамтиды. Жылдық жауын-шашын мөлшері тау етегінде 300 мм, тау жоталарының жоғары бөлігінде 800 мм. Жауын-шашынның ең көп түсетін мерзімі Тәңір тауының солтүстік бөлігінде жазға, оңтүстігінде көктемге (наурыз сәуір) тура келеді. Континенттік және құрғақ климатқа сәйкес құрғақшылық ландшафт типтері басым. Тау алды еңіс жазықтарын, көпшілік жоталардың етегі мен кейбір тауаралық шөлейт, шөл ландшафттары алып жатыр. == Мұздықтары, өзен-көлдері == Сурет:Central Tian Shan Тәңір тауы Мұздықтар үлкен биіктікте таралған және кең көлемді қамтиды. Мұз басу ауданы 7300 км2, мұздықтардың саны 7700-ден асады. Мұз басудың ең ірі ауданы Орталық Тәңір тауы (Оңтүстік Инелшік мұздығының ауданы 823 км2, ұзындығы 60 км-дей). Ірі мұздықтар Іле, Қырғыз, Теріскей Алатауларында, Ақшырақ, Көкшаал-Тоо, Шығыс Тәңір тауындағы Еренқабырға, Халықтау, т.б. жоталарда шоғырланған. Көбінесе аңғарлық, кар және ілінбе мұздықтар сипаттындағы өзендері Орталық Азияның ішкі алаптарына (Нарын, Сарыжаз, Сырдария, Іле, Шу, Тарим, т.б.) жатады. Ірі көлдері Ыстықкөл, Сонкөл, Шатыркөл. ==Өсімдіктері== Тәңір тауындағы өзен Оңтүстік-батыс Тәңір тауының сұр топырағында көктемдік бір жылдық және көп жылдық өсімдіктер басым (қоңырбас, құмқияқ, таспа, т.б.). Шығыс Тәңір тауында қылша, кей жерлерінде сексеуіл тоғайлары, қалған бөлігінде жусан мен сораң өседі. Тауалды өңірінің жоғары бөлігін солтүстікте 1600 2100 м, Шығыс Тәңір тауының оңтүстік беткейлерінде 2200 метрге дейін шөлейт алады. Бозғылт сұр топырақта өсімдік топтары өседі. Батыс Тәңір тауының солтүстік беткейлерін 1000 1200 метрден 2500 2600 метрге дейін, шығыс Тәңір тауының оңтүстік беткейлерін 1800 метрден 3000 биіктікке дейінгі аралықтағы қызғылт қоңыр және қоңыр топырақта астық тұқымдас түрлі шөптесін дала өсімдіктері өседі (селеу, бетеге, өлең). Орман тұтас белдеу құрамайды, солтүстік беткейлерде дала және шалғын алқаптарымен кезектесіп келеді. Төменгі өңірде орманның сұр топырағында жабайы жеміс ағаштары мен ұсақ жапырақты ағаштар өседі. Оңтүстік-батыс Тәңір тауында шоқ-шоқ болып өскен жаңғақ, жеміс ормандары таралған. 2000 метрден жоғарыда қылқан жапырақты ормандар (шырша, майқарағай) өседі. Субальпі және альпі шалғындары негізінен 3000 3200 метрден жоғары солтүстік беткейлерді қамтиды. Орталық Тәңір тауы сырттарын суық шөл алып жатыр. 3600 3800 биіктікте (мұзды-қарлы) белдеу басталады. Жоғарғы биіктіктегі ішкі тұйық тастақты шөл, шөлейт және құрғақ дала ландшафты сипатты. ==Қорықтары== Ақсу-Жабағылы қорығы Тәңір тауының табиғаты мен оның өзіне тән өсімдіктер, жануарлар дүниесін қорғау үшін бірнеше корықтар мен ұлттық парктер Олардың ішінде Ақсу-Жабағылы (1926), Алматы (1931) қорықтары үлкен орын алады. 1996 жылы Алматы маңы Іле Алатауы ұлттық паркі кұрылды. == Дереккөздер == Санат:Қазақстан таулары таулары Санат:Қытай таулары +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Томар құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1255 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 12,35 км² шамасында. Халық тығыздығы 101,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Карташу''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Карташу құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 10115 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 19,03 км² шамасында. Халық тығыздығы 531,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Карвальял''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Абрантеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1006 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 17,45 км² шамасында. Халық тығыздығы 57,7 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Карвоейру''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Масан (Сантарен) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 794 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 49,79 км² шамасында. Халық тығыздығы 15,9 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иоанн Креститель. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Казайш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Томар құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2471 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 27,44 км² шамасында. Халық тығыздығы 90,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Оурен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1041 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 23,97 км² шамасында. Халық тығыздығы 43,4 адам/км². == Тарихы == Аудан 1964 жылы құрылған. Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Бейра-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Казевел''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сантарен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1034 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 33,24 км² шамасында. Халық тығыздығы 31,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Кашариаш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Оурен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2234 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 20,25 км² шамасында. Халық тығыздығы 110,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Бейра-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Серкал''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Оурен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 896 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8,06 км² шамасында. Халық тығыздығы 111,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Бейра-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Шамушка''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Шамушка құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Лезирия-ду-��ежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 3659 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 35,30 км² шамасында. Халық тығыздығы 103,7 адам/км². Ауданның қамқоршысы Киелі Брас. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Уәйіс хан''' (т. ж. б. 1428) Моғолстан ханы (1418 28). Шағатай әулетінен шыққан, Шир-Әли Оғланның баласы. 14 ғасырдың басында Моғолстанның белгілі ханы Қызыр Қожа ханның (1389 99) балалары Шами-Жахан, Шир-Мұхаммед Оғлан, Шир-Әли және Шаї-Жахан билік құрған кезде өзара күрес басталды. Уәйіс хан 1418 жылы немере ағасы Шами-Жаханды өлтіріп, өзін хан жариялады. Осы кезде Уәйіс ханның екінші бір немере ағасы Шир-Мұхаммед Оғлан хандыққа таласты. 1421 жылдың басында Әмір Темірдің немересі Ұлықбектің әскери күшінен қолдау тапқан Шир-Мұхаммед Оғлан хан тағына толық бекіп, Моғолстанның көп жерін өз билігіне біріктіруге мүмкіндік алды. Дегенмен, олардың арасындағы күрес толастамай, бірнеше шайқастар болды. Тараз қаласы төңірегіндегі Қайынлық деген жерде болған шайқастан кейін Уәйіс хан Моғолстанның оңтүстік-шығыс жағына қашып кетті. Осы аймақта ол өз төңірегіне жақтастарын жинап, көшіп-қонып жүрді. Біраз уақыт Шығыс Түркістандағы Лоба, Катек және Сарыұйғыр деген жерлерді мекендеді. 1422 жылы Уәйіс хан Турфан атырабын басып алды. Астанасы Іле бойындағы Ілебалық қала болды. Бірақ бұл жерде көп тұрақтамай, Түркістанға келіп, осы қаланың әмірі қыпшақ Шайх Нұр-әд-Диннің қызына үйленді. Түркістан билеушісінің көмегіне сүйенген Уәйіс хан билік үшін қайта күрес бастады. Бұл уақыт Ұлықбектің Шир-Мұхаммедке қарсы жорыққа шығып, Моғолстанға басып кірген кезі болатын. 1425 жылы Ұлықбек Шир-Мұхаммедті өлтіріп, әскерін талқандады. Моғолстандағы билік қайтадан Уәйіс ханның қолына көшкенімен, көп ұзамай Ыстықкөл маңындағы Сатук ханмен болған ұрыста қаза тапты. Моғолстанда екінші рет билік құрған кезеңде Уәйіс хан (1425 28) өз иеліктерінің оңтүстік-шығыс шекарасын қалмақтардан қорғауға көп көңіл бөлді. Қалмақтарға қарсы соғыстарда оның негізгі тірегі дулат, қыпшақ, ұйғыр, найман, ичкилин, кончи, т.б. тайпалар болды. Уәйіс хан 1418 ж. нағашысы Шами Жаханды өлтіріп, өзін хан жариялады. Осы кезде Уәйіс ханның тағы бір нағашысы Шир Мұхаммед Оғлан хандыққа таласты. 1421 ж. басында Темірдің немересі Ұлықбектің әскери күшінен қолдау тапқан Шир Мұхаммед Оғлан хан тағына толық бекіп, Моғолстанның кеп жерін өз билігіне бағындыруға мүмкіндік алды. Дегенмен, олардың арасында бірнеше шайқастар болды. Қайынлық деген жердегі (Тараз төңірегі) шайқастан кейін Уәйіс хан Моғолстанның оңтүстік шығыс жағына қашып кетгі. Осы аймақта өз төңірегіне жақтастарын жинап, көшіп-қонып жүрді. Біраз уақыт Шығыс Түркістандағы Лоба, Катек және Сарыұйғыр деген жерлерді де мекендеді. 1422 жылы Уәйіс хан Тұрфан атырабын басып алды. Уәйіс хан өз астанасын Іле бойындағы Ілебалыққа көшіруге мәжбүр болды. Бұл жерде көп тұрақтамай, Түркістанға қоныс аударып, осы қаланың әмірі қыпшақ Шайх Нұр ад Диннің қызына үйленді. Түркістан билеушісінің көмегіне сүйеніп, енді Уәйіс хан өкімет билігі үшін күрес бастады. Бұл уақыт Ұлықбектің Шир-Мұхаммедке қарсы жорыққа шығып, Моғолстанға басып кірген кезі болатын. 1425 ж. Ұлықбек Шир- Мұхаммедті өлтіріп, әскерін қиратты. Моғолстандағы өкімет билігі қайтадан Уәйіс ханның қолына көшті. Бірақ көп ұзамай Уәйіс хан Ыстықкөл маңындағы Сатук ханмен болтан ұрыста (1428) қаза тапты. Моғолстанда екінші рет билік құрған кезенде Уәйіс хан (1425-28) өз иеліктерінің оңтүстік шығыс шекарасын қорғауға көп көңіл бөлді. Қалмақтарға қарсы соғыстарда оның негізгі тірегі дулат, қыпшақ, ұйғыр, найман, ичкилин, кончи, т. б. тайпалар болды. ==Дереккөздер== Санат:Шыңғыс ханның ұрпақтары +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Торриш-Новаш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1861 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 35,31 км² шамасында. Халық тығыздығы 52,7 адам/км². Ауданның қамқоршысы Евфимия Всехвальная. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Шоту''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Шамушка құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 715 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 205,30 км² шамасында. Халық тығыздығы 3,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Шанш''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Гуарда округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Доуру субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 370 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 17,07 км² шамасында. Халық тығыздығы 21,7 адам/км². Ауданның қамқоршысы С.-Каэтану. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Траз-уж-Монтиш және Алту-Дору провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Гуарда округінің елді мекендері +'''Конкавада''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Абрантеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 734 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 19,89 км² шамасын��а. Халық тығыздығы 36,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Конштансия құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 880 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8,76 км² шамасында. Халық тығыздығы 100,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Коруши''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Коруши құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 9221 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 242,44 км² шамасында. Халық тығыздығы 38,0 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Косу''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Коруше құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 3180 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 346,30 км² шамасында. Халық тығыздығы 9,2 адам/км². Ауданның қамқоршысы Киелі Антоний. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Дорнеш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 714 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 19,00 км² шамасында. Халық тығыздығы 37,6 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Энвендуш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Масан (Сантарен) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1282 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 92,86 км² шамасында. Халық тығыздығы 13,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Бейра-Байша провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Эрейра''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Карташу құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 628 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,27 км² шамасында. Халық тығыздығы 100,2 адам/км². Ауданның қамқоршысы Киелі Рух. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Шыңғыс Уәлиұлы Уәлиханов ''' (1811, Уәли ханның Сырымбеттегі ордасы 1895, Сырымбет қонысы) Көкшетау округінің аға сұлтаны, Абылай ханның немересі, Уәли ханның ұлы, Шоқан Уәлихановтың әкесі. Полковник және Батыс Сібір мен Солтүстік Қазақстанның қоғам қайраткері. == Өмірбаяны == Ауыл мектебінен бастауыш білім алған соң, шешесі Айғанымның айтуымен Омбы әскери училищесінде білім алған. Училищені майор шенінде бітіріп, Аманқарағай (1834 44), Құсмұрын (1844 53), Көкшетау (1857 68) округтерінің аға сұлтаны болған. 1853 57 ж. Омбы облысы Сібір қазақтары басқармасында кеңесші болды. Қазақтардың қалыптасқан қоғамдық және шаруашылық тұрмыс-салтын қайта құруға ат салысты. Кенесары Қасымовтың ұлт-азаттық қозғалысына қолдау көрсетті. Уәлиханов оқу-ағарту және ғылымның рөлін жоғары бағалады, ғалымдармен, саяхатшылармен, декабристермен жақын қарым-қатынас орнатып, Орыс географиялық қоғамының ғалымдарына қазақ халқы мен даласы жөніндегі ғылыми, этногр. материалдар жинауға көмектесті. Уәлихановтың жинаған жәдігерлері мен мәліметтері Мәскеудегі көрмеге қойылып, С-Петерургте өткен 3-Конгресінде көрсетілді. 1868 ж. полковник шенінде отставкаға шықты. Этнографиялық топтама үшін жинаған жеке заттары Мәскеу, Омбы және Гамбург мұражайларында сақтаулы. Қалтқысыз қызметі үшін Ресейдің бірнеше орден, медальдарымен марапатталған. ==Дереккөздер== Санат:Күйшілер Санат:Аға сұлтан Санат:Шыңғыс ханның ұрпақтары Санат:Қазақ би-шешендері Санат:Ресей Империясының офицерлері Санат:Төрелер +'''Эрра''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Коруше құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1129 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 62,30 км² шамасында. Халық тығыздығы 18,1 адам/км². Ауданның қамқоршысы Левий Матфей. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Оурен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 652 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 9,83 км² шамасында. Халық тығыздығы 66,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Бейра-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Эшпите''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сантарен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1275 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 18,96 км² шамасында. Халық тығыздығы 67,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Фажарда''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Коруше құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1893 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 53,88 км² шамасында. Халық тығыздығы 35,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Алмейрин құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 6642 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 58,13 км² шамасында. Халық тығыздығы 114,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2156 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 34,99 км² шамасында. Халық тығыздығы 61,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Фонтеш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Абрантеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 819 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 28,48 км² шамасында. Халық тығыздығы 28,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Формигайш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Оурен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 444 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 11,53 км² шамасында. Халық тығыздығы 38,5 адам/км². Ауданның қамқоршысы == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Бейра-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 4017 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 35,80 км² шамасында. Халық тығыздығы 112,2 адам/км². Ауданның қамқоршысы Паи-Носсу. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Оурен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2792 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 30,16 км² шамасында. Халық тығыздығы 92,6 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Аудан 1304 жылы құрылған. Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Бейра-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +Уәлиханов қонысы '''Уәлиханов қонысы''' тарихи мекен-жай; Солтүстік Қазақстан облысы Айыртау ауданының Сырымбет аумағында орналасқан. Уәлиханов қонысы республикалық деңгейдегі сәулет өнері ескерткіші саналады. Ол кезінде әжесі Айғанымның құрметіне арналып салынған. Уәлиханов өзінің балалық шағын өткізген, Омбы қаласындағы кадет корпусында оқып жүрген жылдары дем алуға келіп, ал 1862–64 ж. осында тұрған. Сол жылдары қыстауда ақындар айтысы өтіп, әнші-күйшілер өнер көрсеткен, орыс шенеуніктері, саяхатшылар мен ғалымдар, олардың қатарында Г.Н.Потанин де қонақ болған. Уәлиханов қонысы қазақ даласында ағартушылық идеяларды таратуда және халықтың мәдени мұрасын насихаттауда едәуір рөл атқарған. Қазан төңкерісінен кейінгі жылдары әбден тозып, талан-таражға түскен қоныс Уәлихановтың туғанына 150 жыл толумен байланысты қайта қалпына келтірілді. Қазіргі уақытта қыстау орнында Сырымбет а. орналасқан. == Дереккөздер== Санат:Қазақстан қоныстары Санат:Қазақстан сәулеті +'''Фрагуаш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Риу-Майор құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1039 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 16,19 км² шамасында. Халық тығыздығы 58,4 адам/км². Ауданның қамқоршысы Антоний Падуанский. == Тарихы == Аудан 1555 жылы құрылға��. Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Гансария''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сантарен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 556 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,74 км² шамасында. Халық тығыздығы 117,3 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Аудан 1985 жылы құрылған. Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 3427 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 55,03 км² шамасында. Халық тығыздығы 62,3 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Голеган''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Голеган құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 3893 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 38,45 км² шамасында. Халық тығыздығы 101,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Оурен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1280 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,79 км² шамасында. Халық тығыздығы 164,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Бейра-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Гранью''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 864 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 28,16 км² шамасында. Халық тығыздығы 30,7 адам/км². == Тарихы == Аудан 1998 жылы құрылған. Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып т��былады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 704 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 13,07 км² шамасында. Халық тығыздығы 53,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Жунсейра''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Томар құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 833 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 13,02 км² шамасында. Халық тығыздығы 64,0 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Лапа''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Карташу құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1205 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,28 км² шамасында. Халық тығыздығы 191,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Киелі Себастьян. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Лапаш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Торриш-Новаш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2050 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,95 км² шамасында. Халық тығыздығы 414,0 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Уәлиханов мұздығы''' Жетiсу (Жоңғар) Алатауының солтүстік беткейiнде. Қаратал алабындағы Қора өзенінiң бастауы саналады. 1947 жылы академик Н.Н.Пальгов мұздыққа Ш.Ш.Уәлиханов есiмiн бердi. == Аумағы, жер бедері == Ұзындығы 18 км борпылдақ жыныстар жапқан жерiн қоса есептегенде 24 км. Жалпы ауданы 11 км2, оның iшiнде ашық жатқан бөлiгi 0,8 км2. Мұздық 3420 биiктiкте басталып, шетi 3140 м-ге дейiн төмендейдi. == Дереккөздер == Санат:Жетісу облысы мұздықтары Санат:Жетісу Алатауы +'''Лорисейра''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Алканена құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 1999 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 6119999 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 12,78 км² шамасында. Халық тығыздығы 4997,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Мадалена''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Томар құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 3466 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 30,56 км² шамасында. Халық тығыздығы 113,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Малакейжу''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Риу-Майор құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 700 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,84 км² шамасында. Халық тығыздығы 79,5 адам/км². Ауданның қамқоршысы Киелі Брас. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Мальоу''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Алканена құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 840 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 12,18 км² шамасында. Халық тығыздығы 68,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Мариньяйш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 5969 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 38,74 км² шамасында. Халық тығыздығы 141,2 адам/км². Ауданның қамқоршысы Архангел Михаил. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Риу-Майор құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 700 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8,69 км² шамасында. Халық тығыздығы 47,3 адам/км². Ауданның қамқоршысы Франциск Ассизский. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Мартиншел''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Абрантеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 713 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 17,10 км² шамасында. Халық тығыздығы 41,7 адам/км². Ауданның қамқоршысы Архангел Михаил. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Марвила''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сантарен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 9584 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 14,23 км² шамасында. Халық тығыздығы 673,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Маташ''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Оурен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1032 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 14,03 км² шамасында. Халық тығыздығы 73,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Бейра-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Масан''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Масан (Сантарен) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2276 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 67,26 км² шамасында. Халық тығыздығы 33,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Бейра-Байша провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Удольская Надежда Львовна''' (26.3.1903, Ресей, Қорған қ. 22.9.1986, Алматы қ.) биология ғылымының докторы (1963), профессор (1964), Қазақстан ғылым академиясының корреспондент мүшесі (1967), Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген ғылыми қайраткері (1968). Иркутск университетін бітірген (1925). Омбы тәжірибе станциясында ассистент, лаборатория меңгерушісі (1926–37), Қазақ егіншілік ғылыми-зерттеу институтында аға ғылыми қызметкер (1937–38), Алматы селекциялық станциясында топ жетекшісі (1938–54), ҚазМУ-да (қазіргі ҚазҰУ) доцент (1954–64), 1964 жылдан профессор қызметтерін атқарды. 1963 ж. «Биологические основы селекции яровой пшеницы» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғаған. Оның ғылыми еңбектері өсімдіктер физиологиясына арналған. Ол бидай мен сұлы сорттарының минералды тыңайтқыш сіңуі нәтижесінде қанша қосымша өнім беретінін анықтап, олардың қуаңшылыққа төзімділігі жөнінде соны пікірл��р айтқан. Жаздық бидайдың сортын (Украина жаздық бидайы, Қазақстандық 3, Қазақстандық 4, Қазақстандық 126) шығарып, аудандастырған. Удольская бидай гетерозисін зерттеген. Ленин және Еңбек Қызыл Ту ордендерімен, медальдармен марапатталған. == Дереккөздер== Санат:Тұлғалар +'''Минде''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Алканена құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 3311 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 21,20 км² шамасында. Халық тығыздығы 156,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2067 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,13 км² шамасында. Халық тығыздығы 289,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Алканена құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1005 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,70 км² шамасында. Халық тығыздығы 150,0 адам/км². Ауданның қамқоршысы киелі Марта. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Монсанту''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Алканена құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 931 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 18,40 км² шамасында. Халық тығыздығы 50,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Монталву''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Конштансия құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1081 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 12,51 км² шамасында. Халық тығыздығы 86,4 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Мори��каш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Абрантеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1946 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 34,98 км² шамасында. Халық тығыздығы 55,6 адам/км². Ауданның қамқоршысы Киелі Себастьян. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Мосаррия''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сантарен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 212 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 12,11 км² шамасында. Халық тығыздығы 100,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Муже''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1261 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 52,03 км² шамасында. Халық тығыздығы 24,2 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Оурен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Алентежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 6712 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 20,52 км² шамасында. Халық тығыздығы 327,1 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Бейра-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Оурен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 5207 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 42,35 км² шамасында. Халық тығыздығы 123,0 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Бейра-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Уезд''' төменгі қатардағы бірлік. Алғаш рет "Уезд" термині XIII ғасырдағы орыс құжаттарында кездеседі. 1775 жылдан бастап Ресейдегі қаржылық бірлік есебінде губернияның құрамдас бөлігіне айналды. КСРО-да 1920 жылы әкімшілік аудан болып аталды. 1867 1868 жж. Ресейде жүргізілген реформа негізінде Қазақстанның саяси-әкімшілік өміріне енді. Осы реформаға сәйкес Орал облысында Орал, Гурьев, Калмыково, Жем; Торғай облысында Торғай, Николаевск (Қостанай), Ырғыз, Елек; Ақмола облысында Ақмола, Көкшетау, Омбы, Петропавл, Сарысу (Атбасар); Семей облысында Семей, Көкпекті, Павлодар, Қарқаралы; Жетісу облысында Сергиополь (Аягөз), Қапал, Верный, Ыстықкөл, Тоқмақ; Сырдария облысында Қазалы, Петровск, Ходжент, Жизақ уездері құрылды. Уезд болыстарға бөлінді. Уезді патша офицерлерінен тағайындалған бастықтар басқарды, олардың көмекшілері ретінде қазақ шонжарлары тағайындалды. Уездік әскер күші, сот қызметі құрылды. КСРО-да 1923-1929 жж. жаңа бірлік пайда болуына байланысты Уезд жойылды. ==Дереккөздер== Санат:Әкімшілік бөліну Санат:Уезд +'''Олайа''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Торриш-Новаш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1917 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 21,96 км² шамасында. Халық тығыздығы 87,3 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Олальяш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Томар құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1581 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 34,59 км² шамасында. Халық тығыздығы 45,7 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Оливал''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Оурен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2159 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 21,11 км² шамасында. Халық тығыздығы 102,3 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Бейра-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Ортига''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Масан (Сантарен) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 627 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 15,95 км² шамасында. Халық тығыздығы 39,3 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Бейра-Байша провинциясының ��ұрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Риу-Майор құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 920 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 14,53 км² шамасында. Халық тығыздығы 57,1 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Пайалву''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Томар құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2850 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 22,26 км² шамасында. Халық тығыздығы 128,0 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 547 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 9,13 км² шамасында. Халық тығыздығы 59,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Торриш-Новаш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 985 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 12,40 км² шамасында. Халық тығыздығы 79,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Паррейра''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Шамушка құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1015 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 133,44 км² шамасында. Халық тығыздығы 7,6 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Пасу''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Торриш-Новаш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-��ежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 734 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,58 км² шамасында. Халық тығыздығы 96,9 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +Сурет:Fiz қайықтың кескінін алу Сурет:Fiz ультрадыбыстық адам жасаған ең күшті деп есептеледі. шектен тыс, үстінде және дыбыс) адам құлағына естілмейтін жиілігі 20 кГц-тен жоғары серпімді толқындар. Ультрадыбысты жануарлар (жарғанаттар, балықтар, жәндіктер) шығара алады және қабылдай алады. Ультрадыбыстар, керісінше, физикалық және технологиялық әдістерде кеңінен қолданылып отыр. Бұл дыбыстарды адамдар арнайы құралдардың көмегімен естиді және қабылдай алады. Ультрадыбыс толқындарының басты ерекшелігі оларды дыбыс көзінен белгілі бір бағытта таралатындай етіп бағыттауға болады. Дыбыстың шағылу құбылысына теңіз тереңдігін өлшеуге арналған құрал эхолоттың және су астындағы нысаналарды табу үшін қолданылатын сонардың "дыбыстық навигация және кашықтықты өлшеу" деген сездерден) құрылысы негізделген. Шағылған ультрадыбысты пайдаланып, нысананың орнын анықтау тәсілі эхолокация деп аталады. Кеме табанына орнатылған құралдардың көмегімен белгілі бір бағытта ультрадыбыстар жіберіледі. Бұл дыбыстар теңіз түбінен немесе ізделінді нысанадан шағылып, бір мезеттен кейін кемеге қайта оралады. Кемедегі өте сезімтал аспаптардың көмегімен тіркелетін бұл толқындар электр импульстеріне түрлендіріледі де, экранда, мысалы, сүңгуір кайықтың кескіні пайда болады. Теңіз суындағы дыбыс жылдамдығын және дыбыстың жіберілген мезеті мен қабылданған мезеті арасында өткен уақытты біле отырып, теңіз тереңдігі немесе су астындағы нысанаға дейінгі кашықтық анықталады. Медицинада ультрадыбыс адам денесін ультрадыбыстық тексеру (сканерлеу) үшін пайдаланылады. Сүйек, май және бұлшық еттер ультрадыбысты түрліше шағылдырады. Электр импульстеріне түрлендірілген бұл шағылған толқындар экранда кескін береді. Ультрадыбыстық тексеру жолымен сырқат адамның денесіндегі әртүрлі ауытқулар қатерлі ісіктер, дене мүшелері пішінінің өзгерулері анықталады. Ультрадыбыстың көмегімен тастар ұнтақталады, металдарды және аса қатты материалдарды кесу және дәнекерлеу жүзеге асырылады. Алайда ультрадыбысты адамның ұзақ уақыт бойы қабылдауы жүйке жүйесіне әсер етеді, қанның құрамының, сапасының және қысымының өзгеруін, бас ауруын тудырады, құлақ та естімей қалуы мүмкін. дельфиндер, иттер, жарқанаттар және басқа да тіршілік иелері шығарады. Мысалы, жарқанаттың ультрадыбыстық адам жасаған ең күшті деп есептелетін радио және салыстырғанда мүлтіксіз жетілген. Олар шығару арқылы өзінің, ұшу бағытын және қажетті қорегін таба алады. == Ультрад��быстың әсері == Ультрадыбыс дегеніміз 104 нен 1013 Гц жиілік толқынды айтады. Әдетте 20 кГц жиіліктегі механикалық тербелістер адам құлағымен қабылданбайды. Ол дыбыс қысымының бірлігі децибелмен өлшенеді. Ультрадыбыс табиғатта кеңінен таралған. Өндірісте ол шудың қосымшасы болып, мысалы реактивті двигателдер жұмысында, газ трубалары және басқада процестерде. Ультрадыбыстар механикалық және әдістермен алынады. Өндірісте және пьезоэлектрлік сәулелерді қолданады. Біріншісі төмен жиіліктегі ультрдыбыстарды алу үшін алу үшін (200 кГц), екіншісі 50 МГц дейінгі жиіліктегі алуға қолданады. Төмен жиіліктегі ультрадыбыстар ауауда жақсы таралады. Ол жоғарлаған сайын ауадан таралу жиіліктері төмендейді. Қысқа толқынды жоғары жиіліктегі ультрадыбыстар ауада мүлдем таралмайды. Газды сұйықтыққа қарағанда ультрадыбыстар аз жұтады. тесуші әсері медицинада және өндірісте кеңінен қолданады. Ультрадыбыстың көмегімен сварка, пайка, бөлшектерді тазалау, сұйықтықтарды стерилдеу, бұрғылау, кесу, шлифовка және полировка жүзеге асады. Сонымен қатар ультрадыбысты молекулярлы физикада, биологияда және медицинада әртүрлі химиялық реакцияларды жүргізу кезінде еру процестерін жеделдету үшін қолданылады. Жұмыс орындарындағы дыбыс қысымдарының жиілік деңгейі 18, 20, 22, 24 КГц тен 80-нен 120 дБ және одан жоғары деңгейде тербеледі. Санитарлық талаптар мен ережелерге сәйкес дыбыс қысымының өндірістік орындарындағы рұқсат етілетін жиіліктері 20 кГц дыбыс қысымы 100 дБ-де, 40 кГц 110 дБ құрайды. Ультрадыбыстар жүйке жүйесіне әсер етіп, жүрек тамыр, эндокриндік жүйедегі зат алмасу процестерінің бұзылыстарына әкеледі. Сонымен қатар жасуша мембраналарының өтімділігінің бұзылыстарына әкеледі. Кавитирлеуші сұйықтықпен қатынаста болған қол қолдың кәсіптік ауруларына әкелуі мүмкін. Церебралды симптоматика болуы мүмкін. Клиникалық ағымына байланысты кезеңін бөледі: 1) алғашында вегетатамырлы дистонияның аяқтардағы вегетативті невралгиялық синдромдары басымырақ болады; 2) шамалы айқындықта синдромдар мен қолдағы вегетативті полиневропатия симтомы; 3) айқын таламиялық гипоталамиялық көріністермен диэнцефалды патология. Аз энергия мен жоғары жиіліктегі байланыстары бар еңбек гигиенасы сұрақтарының маңызы зор. әсеріне жүйелі түрде әсер ететін жұмыспен әсері бар мамандарда қолдардың вегетативті полиневриті дамуы мүмкін. Негізгі шағымдары алақанның тершеңдігі, қол саусақтарының жансыздануы. Қолдардағы гипестезия түріндегі полиневрит анықталынады, тырнақ кезінде капиллярлардың спазмдары немесе спастикалық атониясы дамиды. Емі. Вегетативті полиневрит кезінде емдік шаралар қолданылады. Процестердің айқындылық деңгейлеріне байланысты қолдың вегетативті полиневриттері кезінде еңбек ету қабілетінің сараптамасының сұрақтары шешіледі. Ол болмаған кезде немесе ауырсыну синдромы ��з айқындылықта болса, жұмыс қабілеті сақталынады. Жиі парестезия немесе ауырсыну сезімдерімен жүретін вегетативті тамырлар немесе сезімталдықтың бұзылуларының айқындылығы кезінде, науқастар ультрадыбыспен байланыстары бар жұмыстардан шектелінеді. Алдын алу шаралары дыбыс қысымының адам ағзасына әсерлерін төмендетуге арналған. Яғни оған ультрадыбыспен қатынаста болатын уақыт ұзақтығының қысқаруы, дистанционды басқаруларды қолдану, толқындардан дыбыстарды шектейтін экрандарды қолданулар, жеке басының қорғаныс заттарын қолдану жатады. Ультрадыбыспен қолдардың байланысын үзу мүмкін болмаған жағдайларда резиналы перчаткаларды қолданады. Құралдардаың шектейтін қол саптары болу керек. Кезеңді түрде 12 айда бір рет, жұмыс басталғаннан кейін алғашқы 36 айда бір рет медициналық қараудан өту керек. Барлық тексерушілерге суықтық сынамасын, вибрациялық тексеру керек. Шеткі тамырлардың ангиоспазмы, Рейно ауруы, облитерирлеуші эндартериит, шеткі жүйке жүйеснің сүлелі аурулары ультрадыбыспен байланыста болатын жұмыстанр үшін медициналық қарсы көрсеткіш болып табылады. == Дереккөздер == Санат:Дыбыс +'''Педрейра''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Томар құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 563 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 12,01 км² шамасында. Халық тығыздығы 46,9 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Педроган''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Торриш-Новаш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2095 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 39,38 км² шамасында. Халық тығыздығы 53,2 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иоанн Креститель. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Пегу''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Абрантеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2570 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 36,08 км² шамасында. Халық тығыздығы 71,2 адам/км². Ауданның қамқоршысы киелі Лусия. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына ��іреді. Масан (Сантарен) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 952 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 38,77 км² шамасында. Халық тығыздығы 24,6 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Бейра-Байша провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Пернеш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сантарен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1689 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 14,06 км² шамасында. Халық тығыздығы 120,1 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Пиаш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 534 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 9,87 км² шамасында. Халық тығыздығы 54,1 адам/км². Ауданның қамқоршысы Сан-Луиш. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Шамушка құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1051 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 32,16 км² шамасында. Халық тығыздығы 32,7 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сантарен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 530 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,68 км² шамасында. Халық тығыздығы 69,0 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Понтевел''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Карташу құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 4399 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 29,39 км² шамасында. Халық тығыздығы 149,7 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2087 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 20,24 км² шамасында. Халық тығыздығы 103,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Мамырдың 7''' Григориан күнтізбесінде жылдың 127-ші күні (кібісе жылдарда 128-ші). Жылдың аяғына 238 күн қалады. == Мерекелер == Отан Қорғаушы күні Сыйыну күні == Оқиғалар == 1895 жылы орыс инженері Александр Степанович Попов Орыс физико-химиялық қоғамының жиналысында өзі құрастырған радиоқұрылғыны іс жүзінде көрсетті. Бұл күн радио дәуірінің алғашқы күні болып саналады. == Туғандар == == Қайтыс болғандар == == Сыртқы сілтемелер == Санат:7 мамыр +'''Урология''' (грек. uron несеп және логия) медицинаның несеп шығару жүйесі органдары ауруларының клиникасы белгілерін анықтайтын және оны емдеу жолдарын зерттейтін бөлімі. Сондай-ақ Урология ер адамдардың жыныс жүйесіндегі ауытқуларды да емдеумен шұғылданады. Урология медицинаның көне заманнан белгілі саласы. Б.з.б. 3-мыңжылдықта Мысырда қуықтағы тасты дәл тауып, оны алып тастау жолын білген. Гиппократ бүйрек пен қуықтың әр түрлі ауруларына сипаттама берді. Әбу Әли ибн Сина несеп-жыныс жүйесінің кейбір ауруларын сипаттап, оларға диагноз қою үшін науқастың зәрін тексеру керек екенін жазды, ауруларды емдеу үшін бірнеше дәрі-дәрмек ұсынды. Аристотель, А.Цельс, К.Гален, т.б. ғалымдар Урологиялық ауруларды (негізінен несептегі тас) зерттеді. Урологияның қарқынды дамуына 19 ғасырда рентгенология саласында қол жеткен жетістіктер игі әсер етті. 1877 жылы неміс ғалымы М.Нитценің цистоскопты қуық қуысын зерттеуге арналған аспапты ойлап табуы Урологиялық ауруларды дәл анықтап білуге мүмкіндік берді. 1869 жылы неміс ғалымы Г.Симон ауырған бүйректі алып тастау операциясын алғаш рет жасады. 1897 жылы француз ғалымы И.Альбарран катетер жасайтын цитоскоп ойлап тапты. Бұл құралмен әр бүйректі жеке тексеруге, несеп жинауға мүмкіндік туды. Рентген сәулесі бүйректегі, қуықтағы, несеп жолындағы пайда болған тасты табуға, оның орналасқан жерін, көлемін анықтауға мүмкіндік берді. Урологияның қарқынды дамуына француз ғалымы Ф.Гюйонның еңбектері үлкен үлес қосты. Ол 1830 жылы ашылған алғашқы Урологиялық бөлімді басқарып, урологтар қоғамын басқарды. 20 ғасырдың басында бүйректің қызметін зерттеуде және Урологиялық ауруларға рентгендік диагностик�� қоюда ерекше әдістер табылды. Мысалы, Германияда Ф.Фельклер және Э.Йозеф (1903), А.Лихтенберг және Фельклер ретроградты пиелография (1906), Францияда Г.Марион және Германияда И.Изрэль бүйрекке операция жасаудың жаңа әдісін ұсынды. Голландиялық ғалым В.Колф бүйрек қызметі бұзылғанда оны жасанды бүйрекпен ауыстыру мүмкіндігін зерттеді. Қазақстанда Урология саласындағы зерттеулер 1956 жылы басталды. Профессор жетекшілігімен қуық ісіктерін, қосалқы жыныс безі аденомасын, бүйрек зақымдануынан болған гипертонияны емдеу тәсілдері ұсынылды; несеп түтігіне жамау салу, сыңар бүйрек қызметіне сипаттама берілді. басқаруымен қосалқы жыныс безінің қабынуы, ен және ен қосалқысының қабынуы, сол жақ ен сағағы венасының кеңеюі (варикоцеле), еннің ұмаға түспеуі (крипторхизм) салдарынан ер адамның белсіз қалуы, оның белгілерін анықтау, операция жасап емдеу тәсілдері жетілдірілді. Бүйрекке тас байлану, ер адамдардың жыныс органдарының туа біткен ауытқуларын, анрологиялық қызметін қалыпқа келтіру, бүйректердің сарысулы ауруларын, бүйректің екіншілік семуін және гипоплазиясы, уретеролитиаз хирургиялық лапараскопты пайдаланып операция жасау әдістері, несеп жолының тасын антеградтық емдеу мәселелері одан әрі зерттелуде. Қазақстанда Урология ғылымының дамуына көп еңбек сіңірген ғалымдар: Жарбосынов, И.С.Халықов, Б.У.Шәлекенов, Е.С.Мәмбеталин, Ә.Т.Тоқсанбаев, М.К.Алшынбаев, Е.Қ.Сәрсебеков, т.б. Урология мәселелерімен Урология ғылыми орталығы, республикалық медицина университетттер мен академиялар, Алматы дәрігерлер білімін жетілдіру институтының Урология кафедрасы, Хирургия және педиатрия мен бала хирургиясы ғылыми орталықтары шұғылданады. == Дереккөздер== Санат:Медицина +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сантарен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1162 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 13,90 км² шамасында. Халық тығыздығы 83,6 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Аудан 1920 жылы құрылған. Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сантарен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 641 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8,09 км² шамасында. Халық тығыздығы 79,3 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Рапоза''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Алмейрин құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 591 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 65,47 км² шамасында. Халық тығыздығы 9,0 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Риашуш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Торриш-Новаш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 5420 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 14,56 км² шамасында. Халық тығыздығы 372,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Торриш-Новаш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 724 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,73 км² шамасында. Халық тығыздығы 93,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Риу-Майор құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 850 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,76 км² шамасында. Халық тығыздығы 75,0 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Аудан 1984 жылы құрылған. Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Оурен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 900 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 20,92 км² шамасында. Халық тығыздығы 43,0 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Бейра-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Риу-Майор''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Риу-Майор құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 11532 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 82,94 км² шамасында. Халық тығыздығы 139,0 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Оурен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2136 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 18,08 км² шамасында. Халық тығыздығы 117,1 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Аудан 1729 жылы құрылған. Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Абрантеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1388 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 20,06 км² шамасында. Халық тығыздығы 69,2 адам/км². Ауданның қамқоршысы Евфимия Всехвальная. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Урология ғылыми орталығы''' Б.О.Жарбоснов атындағы Алматы қаласындағы урологиялық қызметті дамытудың стратегиясын айқындайтын, урологиялық ауруларды емдеудің осы заманғы озық технологияларын қолданатын және тарататын ғылыми мекеме. 1990 жылы 14 желтоқсанда Қазақ КСР-і Министрлер Кеңесінің қаулысымен Урология институты болып құрылды. 1996 жылы ҚР Үкіметінің қаулысымен Урология ғылыми орталығына проффессор есімі берілді. Құрамында бөлімі (ғылыми жоспарлау және ұйымдастыру тобы, кітапхана, архив, медициналық статистикалық бөлме), зерттеу бөлімі биохимия, иммунология және микробиология топтары), бөлімше (андрология, урологиясы, балалар урологиясы, несеп тас ауруы, эндоурология және литотрипсия, сәулелі диагностика, жалпы урология), аспирантура (1990) және дисс-лық кеңес (1993) бар. Негізгі ғылыми-зерттеу бағыты ер адамдар жыныс органдарының ауруларын емдеу және хирургиялық коррекция жасау; гидронефрозды, несеп жолының дисплазиясын, әйелдерде стресстің әсерінен зәрдің тоқтамауын, жыланкөзді азинвазивті хирургиялық лапароскопты пайдаланып емдеуді жетілдіру, т.б. Х. 60-тан астам өнертабыстық ұсыныс жасалды, сонымен қатар бірнеше монографиялар, әдістемелік ұсынымдар және ғылыми жинақтар шығарылды. Қазақ тілінде «Урология» оқулығы жарық көрді. == Дереккөздер== Санат:Медицина +'''Ромейра''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сантарен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 775 ада��ды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 11,11 км² шамасында. Халық тығыздығы 69,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Абрантеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2227 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,61 км² шамасында. Халық тығыздығы 337,0 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Сабашейра''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Томар құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1115 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 34,5 км² шамасында. Халық тығыздығы 32,5 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Салвадор''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Торриш-Новаш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2201 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 11,85 км² шамасында. Халық тығыздығы 185,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 5123 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 34,98 км² шамасында. Халық тығыздығы 146,5 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Павел. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Бенавенте (Сантарен) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 12826 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 322,41 км² шамасында. Халық тығыздығы 39,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сантарен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1021 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 14,53 км² шамасында. Халық тығыздығы 70,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Конштансия құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1854 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 58,77 км² шамасында. Халық тығыздығы 31,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Торриш-Новаш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 4389 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 21,92 км² шамасында. Халық тығыздығы 200,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Томар құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 12801 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 17,23 км² шамасында. Халық тығыздығы 742,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Михаил Ильич Усанович''' (16.6.1894, Украина, Житомир қ. 15.6.1981, Алматы қ.) химия ғылымының докторы (1938), профессор (1930). Қазақстан ҒА-ның академигі (1962). Қазақ КСР-інің (1967) және Өзбек КСР-інің (1943) еңбек сiңірген ғылыми қайраткерi. Киев университетiн бiтiрген (1917). Украина ғылым академиясының ғылыми қызметкер (1918–20), Киев қаласындағы зауытында басшылық қызметте, сонымен қатар Политехникалық институтында оқытушы (1920–29) болды. Томск университетінде (1930–34), Орта Азия университетiнде (1935–43, Ташкент қ.), Қазақстан ғылым академиясының Химия ғылымдары институтында лаборатория меңгерушісі (1944–49), аға ғылыми қызметкер (1949–61), ҚазМУ-да кафедра меңгерушісі (1944–81, қазіргі ҚазҰУ), декан (1946–48) және лаборатория меңгерушісі (1964–81) қызметтерін атқарған. 1938 ж. оған диссертация қорғамай-ақ химия ғылымының докторы дәрежесі берілді. Негiзгi ғылыми еңбектерi ерітінділер теориясына арналған. Ол ерітінділердің сандық теориясын (1932) қорытты, аномальды электр өткізгіштік кездейсоқ құбылыс емес, заңдылық екенін дәлелдеді; қышқылдар мен негіздердің жалпы теориясын қорытып, химиялық реакция құрамы жағынан тепе-теңдік тәуелді болған жағдайда ғана идеалды ерітінділер заңына бағынатынын анықтады; сонымен бірге ерітінділердің қасиеттері (тығыздығы, тұтқырлығы) олардың құрамына байланысты екенін химиялық теңдеулер арқылы дәлелдеді. Усанов «Қышқылдар мен негiздердiң Усанович теориясының» (1938) және 300-ге жуық ғылыми жарияланымның авторы. рет Еңбек Қызыл Ту орденiмен (1945, 1961, 1974), медальдармен марапатталған. Шығармалары.: Исследования области теории растворов теории кислот оснований, А.-А., 1970. == Дереккөздер == Санат:Қазақстан ғалымдары Санат:Қазақстан Ұлттық ғылым академиясы академиктері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Коруше құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1258 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 102,27 км² шамасында. Халық тығыздығы 12,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Сантьягу''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Торриш-Новаш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2637 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 9,78 км² шамасында. Халық тығыздығы 269,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сардоал құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 316 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 16,97 км² шамасында. Халық тығыздығы 18,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Бенавенти (Сантарен) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1381 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 62,42 км² шамасында. Халық тығыздығы 22,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің ��лді мекендері +'''Сардоал''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сардоал құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2319 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 29,93 км² шамасында. Халық тығыздығы 77,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Сейса''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Оурен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2253 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 25,14 км² шамасында. Халық тығыздығы 89,6 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Бейра-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Серра''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Томар құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1299 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 33,52 км² шамасында. Халық тығыздығы 38,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Алканена құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 726 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 14,49 км² шамасында. Халық тығыздығы 50,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Соту''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Абрантеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 567 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 15,02 км² шамасында. Халық тығыздығы 37,7 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иса Мәсіх. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Абрантеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1133 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 77,93 км² шамасында. Халық тығыздығы 14,5 адам/км². Ауданның қамқоршысы Сан-Факунду. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Успенка''' ауыл, Павлодар облысы Успен ауданының (1963) және Успен ауылдық округі орталығы. == Географиялық орны == Облыс орталығы Павлодар қаласынан қарай 96 км жерде, Құлынды даласында орналасқан. == Тарихы == Іргесі 1909 жылы қаланып, 1915 жылға дейін Ожерельева аталып келді. == Халқы == 1999 жылы тұрғындар саны 5160 адам (2575 ер адам және 2585 әйел адам) болса, 2009 жылы 4067 адамды (1924 ер адам және 2143 әйел адам) құрады. Успенкада автокөлік кәсіпорындары, құрылыс мекемелері, май, нан зауыттары жұмыс істейді. == Дереккөздер == Санат:Успен ауданы елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Коруше құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2017 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 110,47 км² шамасында. Халық тығыздығы 18,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Сан-Жуан''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Абрантеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1850 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,27 км² шамасында. Халық тығыздығы 815,7 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иоанн Креститель. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Томар құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 6103 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 13,05 км² шамасында. Халық тығыздығы 467,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Риу-Майор құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1200 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 20,16 км² шамасында. Халық тығыздығы 44,0 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иоанн Креститель. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамын�� кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Абрантеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 3422 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 52,25 км² шамасында. Халық тығыздығы 65,5 адам/км². Ауданның қамқоршысы Архангел Михаил. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сантарен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 9036 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 14,84 км² шамасында. Халық тығыздығы 608,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Сан-Педру''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Коимбра округінің құрамына кіреді. Фигейра-да-Фош құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Коимбра ірі қалалық орналасқан. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Байшу-Мондегу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 705 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,83 км² шамасында. Халық тығыздығы 464,0 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Бейра-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Коимбра округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Томар құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 3069 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 36,49 км² шамасында. Халық тығыздығы 84,1 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Пётр. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сантарен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 9211 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 11,86 км² шамасында. Халық тығыздығы 776,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Риу-Майор құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 564 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 15,48 км² шамасында. Халық тығыздығы 36,4 адам/км². Ауданның қамқоршысы Киелі Себастьян. == Тарихы == Аудан 1984 жылы құрылған. Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Устименко Борислав Петрович''' (9.7.1928 ж.т., Шығыс Қазақстан облысы Өскемен қ.) техника ғылымының докторы (1971), профессор (1973), Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген ғылым және техника қайраткері (1988), ҚР ҰҒА-ның академигі (2004). ҚазМУ-ды (1951, қазіргі ҚазҰУ) бiтiрген. Қазақ энергетика ғылыми-зерттеу институтында аспирант, кiшi, аға ғылыми қызметкер, лаборатория меңгерушiсi (1951–75), осы институт директорының ғылыми жұмыстар жөнiндегi орынбасары (1975–88), директоры (1988–92); 1992 жылдан лаборатория меңгерушiсi, бас ғылыми қызметкер болып еңбек етті. 1970 ж. «Исследование аэродинамики теплообмена во вращающихся течениях вязкой несжимаемой жидкости» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады. Негiзгi ғылыми еңбектерi жылу энергетикасы, жылу физикасы, қолданбалы газ динамикасы мәселелерiне және бу генераторының оттығы мен жанарғысын модельдеуге, т.б. арналған. Устименко жылу энергетикасы мен өндiрiстiң басқа да салаларында кеңiнен қолданылып жүрген гидромеханика және сұйықтық пен газдың турбуленттiк ағысында айналатын жылу алмасуға, баяу және ағыстың басқа да күрделi түрлерiнiң теориялық негiз жасап, терең зерттеулер жүргiздi. Устименконың басшылығымен қуатты энергетикалық блоктың қазан агрегаттары габаритiн елеулi азайтатын және олардың тиiмдiлiгiн арттыратын жаңа, жоғары тиiмдiлiктi оттықты әрі жанарғылы құрылғылар зерттелiп жасалды. Осы кешендi жұмыстары үшiн Устименко Қазақ КСР-iнiң Мемлекеттік сыйлығын алды (1986). 350-ден астам ғылыми еңбектiң, оның iшiнде монографияның авторы. «Құрмет Белгiсi» орденiмен, медальдармен марапатталған. *Процессы турбулентного переноса во вращающихся течениях, А.-А., 1971; основы циклонных топочных технологических процессов, А.-А., 1977; *Диффузионное горение турбулентных потоков, А., 1993 (соавт.). == Дереккөздер== Санат:Тұлғалар +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Абрантеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 10698 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 38,64 км² шамасында. Халық тығыздығы 276,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Сан-Висенте. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сантарен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Ри��атежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2085 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 50,33 км² шамасында. Халық тығыздығы 41,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Танкуш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 295 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,56 км² шамасында. Халық тығыздығы 189,7 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Трамагал''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Абрантеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 4043 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 24,06 км² шамасында. Халық тығыздығы 168,0 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Тремеш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сантарен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2146 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 24,79 км² шамасында. Халық тығыздығы 89,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Улме''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Шамушка құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1502 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 121,85 км² шамасында. Халық тығыздығы 12,3 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Уркейра''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Оурен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1910 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 21,28 км² шамасында. Халық тығыздығы 61,1 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мар��я. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Бейра-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Валада''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Карташу құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 903 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 41,34 км² шамасында. Халық тығыздығы 21,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Карташу құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1753 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 13,50 км² шамасында. Халық тығыздығы 129,9 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Аудан 1988 жылы құрылған. Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Карташу құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1438 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 9,17 км² шамасында. Халық тығыздығы 156,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Сантарен округінің елді мекендері +кент (1957), Шығыс Қазақстан облысы, Шемонаиха ауданындағы Усть-Таловка кенттік әкімдігі орталығы. == Географиялық орны == Аудан орталығы Шемонаиха қаласынан қарай км жерде. == Халқы == 1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 6081 адам (2867 ер адам және 3214 әйел адам) болса, 2009 жылы 5771 адамды (2700 ер адам және 3071 әйел адам) құрады. == Кәсіпорны == 1981 жылы құрылған "Восток Казмедь" бірлестігінің мыс-химия комбинаты жұмыс істейді. == Дереккөздер == Санат:Шемонаиха ауданы елді мекендері Санат:Қазақстан кенттері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Абрантеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 747 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 23,42 км² шамасында. Халық тығыздығы 31,9 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Шамушка құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Алентежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1256 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 118,91 км² шамасында. Халық тығыздығы 10,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сантарен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1294 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 21,43 км² шамасында. Халық тығыздығы 60,4 адам/км². Ауданның қамқоршысы Киелі Доминик. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сантарен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 3144 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 10,15 км² шамасында. Халық тығыздығы 309,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Вальяшкуш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сардоал құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 385 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8,34 км² шамасында. Халық тығыздығы 46,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Вакейруш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сантарен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 31700 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,54 км² шамасында. Халық тығыздығы 89,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Карташу құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2948 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 33,19 км² шамасында. Халық тығыздығы 88,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иса Мәсіх. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Алканена құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1013 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,05 км² шамасында. Халық тығыздығы 200,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1426 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,64 км² шамасында. Халық тығыздығы 252,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Варзеа''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Сантарен құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Рибатежу регионына қарасты Лезирия-ду-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1685 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 21,23 км² шамасында. Халық тығыздығы 79,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Лев Леонидович Ухоботов''' (29 шілде 1933 жылы туған, Төменгі Новгород) архитектор, Қазақстанның еңбек сіңірген архитекторы (1970). == Өмірбаяны == 1957 жылы Ленинград (қазіргі кескіндеме, мүсін және архитектуралық институтын бітірді. 1963 жылдан Алматы қаласында тұрып, Қазақстан қала кұрылысын жобалау институтында (жобалау тобының жетекшісі, бөлім бастығы, 1970 71 жылдары институтының бас архитекторы) қызмет етті. == Архитектуралық жобалары == Ухоботов Лев Леонидовичтын жобасы бойынша: археологтар Н.И. Рипинский, Ю.Г. Ратушный, т.б.- мен бірге Алматы қаласында Республика Сарайы (1970, КСРО Мемлекеттік сыйл.) "Қазақстан" конақ үйі, т.б. ғимараттары салынды. == Дереккөздер == Санат:Алматыда туғандар Санат:Қазақстан сәулетшілері еңбек сіңірген сәулетшілері кескіндеме, мүсін және архитектуралық институты түлектері Санат:КСРО мемлекеттік сыйлығының иегерлері +'''Зибрейра''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. Торриш-Новаш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1058 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 10,49 км² шамасын��а. Халық тығыздығы 100,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Сантарен округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Орталық аймақ регионына қарасты Медиу-Тежу субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1140 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 18,56 км² шамасында. Халық тығыздығы 61,4 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Рибатежу провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Сантарен округінің елді мекендері +'''Айрайнш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 628 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,48 км² шамасында. Халық тығыздығы 586,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Айан''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 908 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,89 км² шамасында. Халық тығыздығы 314,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Алдоар''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Порту құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 13 957 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,36 км² шамасында. Халық тығыздығы 914,00 адам/км². Ауданның қамқоршысы Мартин Турский. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Алфена''' () Португалиядағы қала (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Валонгу құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2005 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 20 000 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 12,83 км² шамасында. Халық тығыздығы 1600 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Винсент. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 883 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8,36 км² шамасында. Халық тығыздығы 584,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Алварельюш (Трофа)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Трофа құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 146 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,46 км² шамасында. Халық тығыздығы 487 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Алваренга (Лозада)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Лозада құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 439 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,91 км² шамасында. Халық тығыздығы 229,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Аморин''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Повуа-де-Варзин құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 856 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,65 км² шамасында. Халық тығыздығы 505,5 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иаков Зеведеев. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Ұждан''' адамның өз мінез-құлқын бақылау, қадағалау оған белгілі бір шек қойып, мүлтіксіз орындау қабілетін бейнелейтін әдеттану санаты. Ұждан адамның халық пен қоғам немесе жеке адамдар алдындағы өз әрекеті, іс-қимылы үшін моральдық жауапкершілігін сезініп, саналы түрде ұғынуын, өз ойы мен іс-әрекетін адамгершілік ұжданымен бағалай білуін бейнелейді. Ар-ұждан намыс деген ұғыммен тығыз байланысты. Ар-ұждан адамның өз тәртібін өзінің қадағалауына негізделген, тұлғаның эстетикалық байланысты қарастырылатын мінез-құлықтық категория. ==Дереккөздер== Санат:Жантану Санат:Медицина +'''Анседе''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құра��ына кіреді. Байан (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 618 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 11,83 км² шамасында. Халық тығыздығы 221,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Ансиайнш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 815 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 26,43 км² шамасында. Халық тығыздығы 30,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Аркуш () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 869 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,39 км² шамасында. Халық тығыздығы 161,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Аркозелу () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 12 393 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,82 км² шамасында. Халық тығыздығы 584,80 адам/км². Ауданның қамқоршысы Архангел Михаил. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Ареяш () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Санту-Тирсу құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 599 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,77 км² шамасында. Халық тығыздығы 938,3 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иаков Зеведеев. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Арживай''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Повуа-де-Варзин құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 187 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,32 км² шамасында. Халық тығыздығы 942,7 адам/км². Ауданның қамқоршысы Архангел Михаил. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Ариш () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 772 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,07 км² шамасында. Халық тығыздығы 435,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Аррейгада''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 117 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,16 км² шамасында. Халық тығыздығы 980,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Аштромил''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Паредеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 784 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,39 км² шамасында. Халық тығыздығы 564 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Маринья. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Атаиде''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 082 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,47 км² шамасында. Халық тығыздығы 736,1 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Пётр. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Ұжым''' ортақ қоғамдық мақсаттар мен міндеттер біріктірген адамдар тобы. Мұндай топқа жоғары деңгейде дамыған бірлескен қызмет барысында қол жеткізіледі. жинақтаушы деген сөзінен) бір-біріне әсер ететін, өзара әлеуметтік негізделген мақсаттармен, мүдделермен, өзін ұстаудың нормалары мен талаптарының қажеттілігімен, бірге атқарылатын қызметпен, қызмет құралдарының ортактығымен, басшылық білдіретін еріктің ортақ болуымен біріккен адамдар тобы. Ұжым жай топқа қарағанда дамуы жағынан жоғары. Ұжым белгілеріне адамдардың саналы түрде бірігуі, оның тұрақтылығы, анық белгіленген ұйымдастыру құрылымдары, қызметті реттейтін органдардың болуы жатады. ==Дереккөздер== +'''Авеледа (Лозада)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Лозада құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 952 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,69 км² шамасында. Халық тығыздығы 529 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иса Мәсіх. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Авеледа () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 479 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,51 км² шамасында. Халық тығыздығы 421,4 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Евлалия. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Авессадаш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 242 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,05 км² шамасында. Халық тығыздығы 245,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Авинтеш''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 11 523 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 9,38 км² шамасында. Халық тығыздығы 228,50 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Азурара () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 102 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,11 км² шамасында. Халық тығыздығы 996,2 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Аудан 1457 жылы құрылған. Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Гондомар (Португалия) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 13 943 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,43 км² шамасында. Халық тығыздығы 567,80 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Багунте''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 662 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 9,89 км² шамасында. Халық тығыздығы 168 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Балазар () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Повуа-де-Варзин құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 475 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 11,57 км² шамасында. Халық тығыздығы 213,9 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Евлалия. == Тарихы == Аудан 1442 жылы құрылған. Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Повуа-де-Варзин құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 961 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,21 км² шамасында. Халық тығыздығы 720,00 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Аудан 1922 жылы құрылған. Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Абоадела''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 887 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 20,85 км² шамасында. Халық тығыздығы 42,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Ұзынағаш''' Алматы облысы Жамбыл ауданындағы ауыл, аудан (1934) және Ұзынағаш ауылдық округі орталығы. == Географиялық орны == Облыс орталығы Қонаев қаласынан қарай 121 км, Алматы қаласынан батысқа қарай 44 км жерде, Қарасу және Ұзынағаш өзендері аралығында, Іле Алатауының сайлы-жыралы келген солтүстік етегінде, бұта, ши аралас бетеге, қау, селеу өскен тауалдының сұр, сортаңды сұр топырақты шөлейтті белдемінде орналасқан. == Халқы == 1999 жылы тұрғындар саны 23887 адам (11579 ер адам және 12308 әйел адам) болса, 2009 жылы 30589 адамды (14952 ер адам және 15637 әйел адам) құрады. == Тарихы == 1929-56 жылдары Ленин атындағы және 1956-97 жылдары өзімен аттас сүт өндіретін кеңшардың орталығы болды. Ұзынағаштағы бұрынғы кәсіпорындар мен мекемелердің басым көпшілігі Олардың негізінде ЖШС, өндірістік кооперативтер мен акционерлік қоғамдар, т.б. шаруашылық субъектілері құрылды. Аудандық бағыныстағы коммуналдық шаруашылық, электрлі энергия желісі, баспахана, байланыс бөлімшелері, т.б. мекемелер бар. == Инфрақұрылымы == Аурухана, емхана, дәріхана, пункт, санэпидстанса, мектеп, спорт мектебі, кітапхана, мәдениет үйі, клуб, стадион, мешіт, қонақ үйі, т.б. әлеуметтік және мәдени ошақтар жұмыс істейді. Ұзынағаш жанынан республикалық дәрежедегі Алматы-Шымкент автомагистралі өтеді. == Дереккөздер == Санат:Жамбыл ауданы (Алматы облысы) елді мекендері +'''Абоин (Амаранте)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 652 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,08 км² шамасында. Халық тығыздығы 128,3 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Пётр. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Абраган''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 527 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8,87 км² шамасында. Халық тығыздығы 284,9 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Пётр. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Агрела () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Санту-Тирсу құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 604 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,05 км² шамасында. Халық тығыздығы 227,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Паредеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 600 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 22,32 км² шамасында. Халық тығыздығы 71,7 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Роман. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Агусадора''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Повуа-де-Варзин құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 530 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,63 км² шамасында. Халық тығыздығы 248 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Аудан 1933 жылы құрылған. Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Балтар (Паредеш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Паредеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 666 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,7 км² шамасында. Халық тығыздығы 606 адам/км². Ауданның қамқоршысы Архангел Михаил. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 470 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,83 км² шамасында. Халық тығыздығы 304,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Барка (Майа)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Майа (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 769 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,37 км² шамасында. Халық тығыздығы 822,87 адам/км². Ауданның қамқоршысы Мартин Турский. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Бейре''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Паредеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 256 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,38 км² шамасында. Халық тығыздығы 667,5 адам/км². Ауданның қамқоршысы Архангел Михаил. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Бейриш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Повуа-де-Варзин құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 229 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,31 км² шамасында. Халық тығыздығы 749,2 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Евлалия. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Мамырдың 8''' Григориан күнтізбесінде жылдың 128-ші күні (кібісе жылдарда 129-шы). Жылдың аяғына 237 күн қалады. == Мерекелер == Дүниежүзілік әділетті сауда күн == Оқиғалар == Нацисттік Германияның Үшінші рейхінің сөзсіз капитуляциясы 1945 ж. мамыр еуропалық уақытымен сағат 23:02 күшіне енді. == Туғандар == == Қайтыс болғандар == == Сыртқы сілтемелер == Санат:8 мамыр +'''Ұзынбұлақ''' мустьер мәдениетінің жоғарғы кезеңіне жататын қоныс. Жамбыл облысы Талас ауданы Қаратау қонысынан солтүстікке қарай 35 км жерде. 1958 жылы Қазақстан ғылым академиясының Тарих, археологиялық және этнологиялық институтының Қаратау экспедициясы (жетекшісі Х.Алпысбаев) ашып, зерттеген. Археологиялық ізденістер барысында әр түрлі көлемдегі сан алуан бұйымдар (әр түрлі қырғыштар, өзек тастар, өңделген тас құралдар) табылған. Бұлар Ұзынбұлақты байырғы адамдар мустьер уақытында мекендегенін айғақтайды. ==Дереккөздер== Санат:Жамбыл облысы тарих және мәдениет ескерткіштері +'''Бештейруш (Паредеш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Паредеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 412 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,7 км² шамасында. Халық тығыздығы 523 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Битарайнш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Паредеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 536 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,52 км² шамасында. Халық тығыздығы 720,5 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Фома. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Боэлье''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 843 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,83 км² шамасында. Халық тығыздығы 381,6 адам/км². Ауданның қамқоршысы С.-Женс. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Боин (Лозада)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Лозада құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 262 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,65 км² шамасында. Халық тығыздығы 619,7 адам/км². Ауданның қамқоршысы Сан-Висенте. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Бонфин (Порту)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Порту құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 28 578 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,05 км² шамасында. Халық тығыздығы 369,80 адам/км². Ауданның қамқоршысы == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Борба-де-''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 340 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,98 км² шамасында. Халық тығыздығы 293,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Бургайнш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Санту-Тирсу құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 244 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,06 км² шамасында. Халық тығыздығы 443,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Буштелу (Амаранте)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 577 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,65 км² шамасында. Халық тығыздығы 86,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Буштелу (Пенафьел)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 676 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,5 км² шамасында. Халық тығыздығы 257,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Архангел Михаил. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 537 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,1 км² шамасында. Халық тығыздығы 497,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Ұзынкөл ауданы''' Қостанай облысының орналасқан бөлініс. 1939 жылы құрылған. 1966 жылға дейін Ұзынкөл, 1966 96 жылдар аралығында Ленин ауданы болып аталып келді. Жерінің аумағы 7,2 мың км2. Орталығы Ұзынкөл ауылы. == Жер бедері мен геологиялық құрылымы == Аудан Батыс Сібір жазығының қиыр оңтүстік-батыс аумағында орналасқан. Жер бедері негізінен жазық. Тек орталық және батыс бөлігі біршама көтеріңкі келген. Абсолюттік биіктігі 185 м. Обаған өзенінің аңғарының абсолюттік биіктігі 89 м. Аумағының басым бөлігін көлді, сайлы-жыралы ландшафт алып жатыр. Жер қойнауынан құрылыс материалдары барланған, олардың кейбіреулері өндіріледі. Геологиялық тұрғыдан аудан аумағы Батыс Сібір эпигерцинді тақтасы мен Торғай иіндісінің (Тұран тақтасының) түйіскен жерінде орналасқан. Оның бетін неогеннің миоцен шөгінділері жапқан. Ауданның қиыр оңтүстігі мен орта тұсында гранитті, кварцитті, кристалды тақтатастар жер бетіне шығып жатыр. Қалған бөліктерін сазды-неогенді, тұнба шөгінділері жапқан. Сулы горизонттар олигоцен мен эоцен қабаттарында кездеседі. Суы сәл кермек. Термальды жер асты суының минералд. 3,02 г/л-ге дейін жетеді. Аудан Тобыл Обаған артезиан алабында жатыр. == Климаты, өсімдігі мен жануарлар дүниесі == Климаты тым континенттік, қысы суық, аязды, боранды, жазы жылы, қуаң. Қаңтар айындағы ауаның орташа темп-расы –17 19°С, шілдеде 19 21°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлш. 300 350 мм. Ауданның батысымен Обаған өзені ағып өтеді. Көлдер көп, басым бөлігі тұщы. Олардың жалпы аумағы 33,8 мың га. Ірі көлдері: Сарыоба, Речное, Сарыбалық, Жарқайың, Жасылбағар, Айжан, т.б. Жері негізінен қара топырақты, көлдер маңында қара топырақ тараған. Өсімдік жамылғысында боз, бетеге, бидайық, т.б. астық тұқымдас шөптер өседі. Қайың, теректерден тұратын сирек шоқ ормандар кездеседі. Тың жерлерді игеруге байланысты жерінің көп бөлігі жыртылған. Жануарлардан қасқыр, түлкі, қоян, бұлан, елік, сарышұнақ, аламан, құстардан үйрек, қаз мекендейді. Көлдерінде балық көп. == Халқы == Тұрғындар саны 21 060 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар 38,57%, орыстар 49,36%, украиндар 6,17%, немістер 1,63%, татарлар 1,15%, беларустар 1,06%, әзірбайжандар 0,39%, үдмүрттер 0,20%, молдовандар 0,19%, басқа ұлт өкілдері 1,26%. == Әкімшілік бөлінісі == 32 елді мекен ауылдық әкімдік пен ауылдық округке біріктірілген: Бауман ауылдық округі Ершов ауылдық округі Киров ауылдық округі Новопокров ауылдық округі Обаған ауылдық округі Пресногорьков ауылдық округі Ряжский ауылдық округі Сатай ауылдық әкімдігі Троебрат ауылдық округі Ұзынкөл ауылдық округі Федоров ауылдық округі == Шаруашылығы == Ауданда 1995 жылға дейін астық өндіруге, оған қосымша сүтті-етті ірі қара, шошқа, картоп өсіруге маманданған 15 кеңшар, мал бордақылау пункті болған. Олардың барлығы нарықтық экономикаға байланысты ауданда АҚ, 40-қа жуық ЖШС және 400-ден астам шаруа қожалығы және агр. құрылым құрылды. Аудандағы а. ш-на жарамды жердің аум. 425,2 мың га, оның ішінде жыртылатын жер 279,7 мың га. Ұ. а-нда а. ш. өнімдерін өндірумен айналысатын ЖШС (“Арзамас”, “Алтын бидай” және “Ұзынкөл” агр. фирмасы) жұмыс істейді. == Инфрақұрылымы == Жалпы білім беретін 48 мектеп, мәдениет үйі, 11 клуб, 13 кітапхана жұмыс істейді. Емдеу-сауықтыру мекемелерінен ауд. аурухана, емхана, санэпидстанса, 11 және 17 фельдш. пункт, 11 дәріхана, т.б. бар. Аудан жері арқылы Қорған Самара т. ж., Қостанай Петропавловск, Ұзынкөл Сарыкөл, Ұзынкөл Звериголовское автомоб. жолы өтеді. == Дереккөздер == Санат:Ұзынкөл ауданы +'''Кампаньян''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Порту құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 38 757 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8,13 км² шамасында. Халық тығыздығы 767,20 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Кампелу (Байан)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Байан (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 775 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 16,39 км² шамасында. Халық тығыздығы 169,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Кампу (Валонгу)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Валонгу құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 645 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 12,68 км² шамасында. Халық тығыздығы 681,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Мартин Турский. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Канаделу''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 217 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 12,95 км² шамасында. Халық тығыздығы 16,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Кандемил (Амаранте)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 039 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 11,25 км² шамасында. Халық тығыздығы 92,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Канелаш (Пенафьел)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1780 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 11,86 км² шамасында. Халық тығыздығы 150,1 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Мамеде. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елд�� мекендері +'''Канелаш () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 12 303 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,47 км² шамасында. Халық тығыздығы 647,00 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Каниделу () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 23 737 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8,05 км² шамасында. Халық тығыздығы 948,70 адам/км². Ауданның қамқоршысы Андрей Первозванный. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Каниделу () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 941 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,75 км² шамасында. Халық тығыздығы 250,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Карамуш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 974 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,54 км² шамасында. Халық тығыздығы 557,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +Сурет:Sleeping boy (Nikifor Крылов. Ұйқыдағы бала '''Ұйқы''' адам мен жануарлардың міндетті физиологиялық жағдайы. Бұл кезде сыртқы орта ешқандай жауап қайтарылмайды және организмде жүріп жататын физиологиялық процестердің белсенділігі төмендейді. Оның қалыпты (физиология) ұйқы және терең ұйқы түрлері болады. Сөздің қысқаша түсінігі іс-әрекетке араласпай, түн мезгілінде жатып, дем алудың табиғи тәсілі. «Пырылдап жұрт ұйқыда, мал күйісте, өтпейді жүргінші де қара жолдан» (Бейімбет Жармағамбетұлы Майлин Таңд. шығ.). == Физиология == Ұйықтау кезіндегі барынша айқын физиологиялық өзгерістер бас миында орын алады. Ми ұйқы кезінде, әсіресе, баяу ұйқы кезінде, ояу жүргенге қарағанда әлдеқайда аз энергияны пайдаланады. Белсенділігі төмендеген аумақтарда ми энергияны қысқа мерзімді сақтау және тасымалдау үшін пайдаланылатын молекула (АТФ) қорын қалпына келтіреді. Негізгі гормондардың қажетті көлемде шығарылуы орын алады. Тыныш ояу жүру кезінде, ми дене энергиясы пайдаланылуының 20%-ына жауап береді, осылайша бұл төмендеу энергияның жалпы тұтынылуына едәуір әсер етеді. Ұйқы сенсорлық шекті арттырады. Басқа сөзбен айтқанда, ұйқыдағы адамдар қабылдайды, бірақ жалпы алғанда, қатты дыбыстарға және басқа да маңызды сенсорлық оқиғаларға мән бере алады. Баяу ұйқы кезінде адамдар өсу гормонын бөледі. Барлық ұйқы, тіпті күндізгі ұйқы да пролактин секрециясымен байланысты. Ұйқы кезіндегі өзгерістерді бақылау мен өлшеудің негізгі физиологиялық әдістеріне ми толқындарының (ЭЭГ), көз қимылдарының (ЭОГ) және қаңқа бұлшықеттері белсенділігінің (ЭМГ) жатады. Бұл өлшемдерді бір мезгілді жинау полисомнография деп аталады және ұйқы зертханасында орындалуы мүмкін. Ұйқыны зерттеушілер сонымен қатар жүрек белсенділігін анықтау үшін жеңілдетілген (ЭКГ) және қозғалыс қимылдары үшін актиграфияны пайдаланады. == Дереккөздер == ==Сыртқы сілтемелер== Malimetter.kz Ұйқы реферат (қазақша) +'''Карнейру (Амаранте)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 354 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 9,83 км² шамасында. Халық тығыздығы 36 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Каррейра''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Санту-Тирсу құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 982 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,45 км² шамасында. Халық тығыздығы 284,6 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иаков Зеведеев. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 198 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,35 км² шамасында. Халық тығыздығы 26,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 257 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,97 км² шамасында. Халық тығыздығы 713,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Казайш (Лозада)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Лозада құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 405 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,51 км² шамасында. Халық тығыздығы 559,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1413 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,94 км² шамасында. Халық тығыздығы 358,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Паредеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 299 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,69 км² шамасында. Халық тығыздығы 978,00 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иса Мәсіх. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Лозада құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 636 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,66 км² шамасында. Халық тығыздығы 395,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Пётр. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Седофейта''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Порту құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұ��ғындарының саны 24 784 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,66 км² шамасында. Халық тығыздығы 317,30 адам/км². Ауданның қамқоршысы Мартин Турский. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Сепелуш (Амаранте)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 539 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 50,55 км² шамасында. Халық тығыздығы 455,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +right Қозғалыс''''' ұлттық тәуелсіздікті жеңіп алуға, шетелдік үстемдікті, отарлық езгі мен қанауды жоюға бағытталған күрес. Бұл қозғалыстар орта ғасырлардан бастау алады. Орта ғасырларда халықтар мен ұлттық топтар жат жерлік езгіге қарсы күресіп, өздерінің өмір сүріп, даму құқықтарын қорғады (мысалы, оңтүстік славяндардың түрік үстемдігіне, чех халқының неміс отаршыларына қарсы күресі, т.б.). 16 19 ғ-ларда ұлттық сананың өсуі шетелдік құлданушылар мен езгіге ұшыраған халықтардың арасындағы шұғыл шиеленісуіне себеп болып, жат жерлік үстемдікке қарсы күреске шаруалар мен қала халқының қалың топтары тартылды. Оған капит. қатынастардың дамуы нәтижесінде жалпы ұлттық рыноктың құрылуы себеп болды. Мемлекеттілігі жоқ немесе одан айрылған халықтардың ұлт-тық мемлекеттер құруға ұмтылысы үстем ұлттардың ұшырады. Мысалы, патшалы Ресей, Германия мен Австрия-Венгрия езгісіне түскен поляк халқы, Австрия-Венгрия империясы құрамындағы чехтар, словактар, словендер, хорваттар, т.б. Осының нәтижесінде халықтардың өзін-өзі билеуге қол жеткізуіне ұмтылған ұлттық қозғалыстар пайда болды. Бұл қозғалыстар демокр. сипат алып, оны ұлттық буржуазия өкілдері басқарды. 16 18 ғ-лар Батыс Еуропа, Солт. Америка елдері үшін ұлттық қозғалыстардың даму және ұлттық мемлекеттердің қалыптасу дәуірі болды (Нидерланд бурж. революциясы, Солт. Америкадағы Тәуелсіздік үшін соғыс, т.б.). 19 ғ-дың 2-жартысында Германия мен Италияның бірігуі аяқталып, болгар, румын, серб ұлттық мемлекеттері өмірге келді. Чех, поляк, фин халықтарының тәуелсіздік үшін күресі өріс алды. Екінші дүниежүзілік соғыс (1939 45) жылдары Еуропа халықтарының гитлеризмге қарсы күресі де белгілі бір мөлшерде ұлт-азаттық сипат алды. left 19 20 ғасырларда Ұлт-Азаттық Азияда, Африка мен Латын Америкасында күшейді. 19 ғ-дың соңы мен 20 ғ-дың бас кезінде ірі державалардың экспансиясы бұрын-соңды болмаған құлаш жайып, отарлық жүйе пайда болды. Азия, Африка мен Латын Америкасы елдері монополистік капитал тарапынан ұлттық езгі мен қанаудың нысандарына айналды. Бұл елдердегі Ұлт-Азаттық мен езілген халықтардың арасындағы ерекше шиеленісуінің көрінісі болды. Осы елдердегі Ұлт-Азаттық Қозғалыстың нәтижесінде 1945 73 ж. 1,5 млрд-тан астам адам отарлық және жартылай отарлық езгіден құтылып, 70-тен аса жаңа ұлттық мемлекет пайда болды (қ. Отаршылдық, Отаршылық соғыс). Халықтардың ұлттық мемлекеттілікті құруы тарихи жеңіс болып табылса да, Ұлт-Азаттық толығынан шеше алмайды. Оның жаңа толық экон. тәуелсіздікке ие болу үшін күресу. Сондықтан әлеум.-экон. прогресс мәселесі Ұлт-Азаттық Қозғалыс процесінің негізгі буыны болып табылады. 18 20 ғ-ларда қазақ даласында Ресей отаршыларына қарсы бірнеше ірі-ірі Ұлт-Азаттық Қозғалысболып өтті. ·==Ұлт-Азаттық *Сырым *Исатай *Махамбет *Кенесары *Жанқожа *Амангелді left Кенесары Қасымұлы бастаған қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысы; Он алтыншы жылғы көтеріліс. Қазақстан, Балтық бойы, Кавказ, Орталық Азия елдеріндегі Ұлт-Азаттық ҚозғалысКеңес Одағының ыдырап, ТМД-ның құрылуына негіз болды. ==Дереккөздер== == Тағы қараңыз == *Қазақстан Тарихы қозғалыстар +'''Сернаделу''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Лозада құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 728 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,92 км² шамасында. Халық тығыздығы 379,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Сете''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Паредеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 517 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,35 км² шамасында. Халық тығыздығы 578,6 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Пётр. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Шапа (Амаранте)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 264 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,71 км² шамасында. Халық тығыздығы 71,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Кодессуш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 856 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,1 км² шамасында. Халық тығыздығы 407,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Конштансе''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 639 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,55 км² шамасында. Халық тығыздығы 461,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Коваш (Лозада)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Лозада құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 763 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,29 км² шамасында. Халық тығыздығы 591,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Ковелаш (Трофа)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Трофа құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 662 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 16,69 км² шамасында. Халық тығыздығы 99,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Ковелу (Гондомар)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Гондомар (Португалия) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 755 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8,36 км² шамасында. Халық тығыздығы 209,9 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Крештума''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 962 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,93 км² шамасында. Халық тығыздығы 600,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Маринья. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Криштелу (Паредеш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Паредеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 914 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,15 км² шамасында. Халық тығыздығы 664,30 адам/км². Ауданның қамқоршысы Архангел Михаил. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Ұлттық Кітапхана''' мемлекет қарауындағы арнайы кітапханалар. Ол мемлекеттік кітаптар қоры ретінде, әрі көпшілік халыққа өз қорын қол жетімді ету мақсатын іске асырады. Көп жағдайда бұл кітапханалар өте бағалы, сирек кездесетін кітаптарды сақтайды. Басқа кітапханаларға қарағанды ұлттық кітапханалар ауқымды, кең көлемді келеді. Испания ұлттық кітапханасы, Мадрид Аустралия ұлттық кітапханасы Сингапур ұлттық кітапханасы Венесуэла ұлттық кітапханасы ==Ұлттық Кітапхананы түрлері== Австрия ұлттық кітапханасы Литва ұлттық кітапханасы Мажарстан ұлттық кітапханасы Аустралия ұлттық кітапханасы Белорусь ұлттық кітапханасы Грузия ұлттық кітапханасы Корея ұлттық кітапханасы Франция Ұлттық кітапханасы Украина ұлттық кітапханасы Латвия ұлттық кітапханасы Қазақстан Республикасының ұлттық кітапханасы ==Дереккөздер== Санат:Әдебиет +'''Криштелуш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Лозада құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 709 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,97 км² шамасында. Халық тығыздығы 912,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Крока''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 764 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,09 км² шамасында. Халық тығыздығы 289,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Куштойяш (Матозиньюш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Матозиньюш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 18 065 ��дамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,78 км² шамасында. Халық тығыздығы 125,40 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Дуаш-Игрежаш (Паредеш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Паредеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 843 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,1 км² шамасында. Халық тығыздығы 937,3 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Дуаш-Игрежаш (Пенафьел)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 495 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,11 км² шамасында. Халық тығыздығы 408,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Эйриш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 123 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,86 км² шамасында. Халық тығыздығы 436,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Эжа''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 198 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,66 км² шамасында. Халық тығыздығы 257,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Эрмезинде''' () Португалиядағы қала (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Валонгу құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2005 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 45 000 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,42 км² шамасында. Халық тығыздығы 163,70 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Лоренсо. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Эштела () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Повуа-де-Варзин құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 596 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 11,73 км² шамасында. Халық тығыздығы 221,3 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Фажозеш''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 467 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,13 км² шамасында. Халық тығыздығы 205,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Пётр. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Ұлттық Табыс''' ''()''- елдің халық шаруашылығында немесе материалдық өндіріс саласында белгілі бір кезең (әдетте бір жыл) бойына жаңадан жасалған күннің көрсеткіші, жалпы қоғамдық өнімнің оны өндіруге жұмсалған шығынды шегергеннен кейін қалатын бөліп, елдің дамуының қорытындылаушы көрсеткіші. Заттай және құндық нысандары болады. Заттай нысаны халықтың жеке қажеттіліктерін және өндіріс құралдығын тұтыну заттары. Оның белгілі бір тұтыну заттары мен өндіріс сақтық қорларын толықтыруға арналған. Ұлттық табыс елдің (саланың) бүкіл таза өнім көлемін көрсетеді. Онда материалдық өндіріс аясындағы сондай-ақ қызмет көрсету аясындағы өнімнің құны камтылған статистиканың әдіснамасы бойынша жалпы ішкі халық арасындағы сандық айырма тозымпұлдық аударым құнына тең. Ұлттық табыс өндірілген және тұтыну мен заңды пайдаланылатын ұлттық табыс түрлеріне бөлінеді. ==Дереккөздер== +'''Фавойнш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 098 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,57 км² шамасында. Халық тығыздығы 307,6 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Пайю. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Феррейра () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 085 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,89 км² шамасында. Халық тығыздығы 693,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Феррейро () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 660 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,83 км² шамасында. Халық тығыздығы 136,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Фигейра (Пенафьел)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 351 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,35 км² шамасында. Халық тығыздығы 55,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Фигейраш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Лозада құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 242 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,86 км² шамасында. Халық тығыздығы 434,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Фигейро () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 286 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,57 км² шамасында. Халық тығыздығы 889,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Фолгоза (Майа)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Майа (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 603 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 10,3 км² шамасында. Халық тығыздығы 349,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иса Мәсіх. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал прови��циясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Фольяда''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 736 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8,81 км² шамасында. Халық тығыздығы 83,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Фонте-Аркада (Пенафьел)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 591 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,35 км² шамасында. Халық тығыздығы 297,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Форнелу''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 504 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,64 км² шамасында. Халық тығыздығы 266,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Ұлттық Тіл''',''' ұлттык тіл''' орыс. национальный язык ауызекі және жазба түрде ұлттык қарым-қатынас кұралы кызметін аткаратын категория. Ұлттық Тіл ұлтпен бірге калыптасады, әрі онын пайда болуының алғы шарты, әрі өзі де сол процестін нәтижесі болып табылады. Капитализм коғамы кезінде калыптасуында тіл бірлігі экономикалык, территориялык, мәдени бірліктермен бірге аса кажетті негізгі шарттардың бірі болған. Әрбір Ұлттық Тіл өзіне тән дербес жолмен дамып калыптасады. Тіл білімінде Ұлттық Тілдердін үш түрлі негізден туатыны көрсетілген: тілдік белгілері бірынғай, кұрылымында айырмашылык жоқ бір диалект негізінде; бірнеше диалектінін шоғырланып бірігуі негізінде; диалектілердің ауыса отырып, өзара шоғырлануы негізінде. Қазақ Ұлттық Тілінің халықтық тегінде осы айтылғандардың екінші түрі, яғни қазақ жеріндегі өзара туыс бірнеше диалектінін шоғырланып бірігуі жаткан сияқты. Ұлттық Тілдің кұрылымдық негізі онын халық тілі болып калыптаскан дәуірінде салынады. Ұлттық Тіл өзінін ішкі кұрылымы жағынан халық тілінін мұрагері болып табылады. Бірак Ұлттық Тіл айтылуы, қолданылуы әбден тұрақталған сөздер мен формаларды халық тілінен дайын қалпында қабылдаған деңгейде калмайды. Ұлттық дәуір талабына сай Ұлттық Тіл деңгейі де онан әрі дамып жетіліп отырады. Ұлттық Тіл өте кең ұғым, өзінің кұрамы жағынан бірынғай емес: оған бүкіл ұлтқа кызмет ететін баспасөз тілі әдеби тіл де, ауызекі сөйлеу тілі де, жеке аймақтарға тән жергілікті диалектілер мен говорлар да, кәсіби мамандыққа тән сөздер де, жекелеген әлеуметтік топтарға тән жаргондар да кіреді. ==Дереккөздер== +'''Форнуш () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 303 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,47 км² шамасында. Халық тығыздығы 337,20 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Порту құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 12 235 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы км² шамасында. Халық тығыздығы 078,30 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иоанн Креститель. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Гондомар (Португалия) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 405 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 22,54 км² шамасында. Халық тығыздығы 284,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Фразан''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 276 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,35 км² шамасында. Халық тығыздығы 799,3 адам/км². Ауданның қамқоршысы Мартин Турский. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Фреамунде''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 452 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,68 км² шамасында. Халық тығыздығы 592,30 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Фрежин''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 507 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8,47 км² шамасында. Халық тығыздығы 296 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Фрейшу () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2006 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 850 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,6 км² шамасында. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 543 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,39 км² шамасында. Халық тығыздығы 241,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 196 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,72 км² шамасында. Халық тығыздығы 807,4 адам/км². Ауданның қамқоршысы Архангел Михаил. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Френде''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Байан (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 815 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,67 км² шамасында. Халық тығыздығы 305,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +thumb '''Ұлттық ядролық орталық''' мекемесі. ҚР Президентінің қаулысымен 1992 жылы бұрынғы Семей полигоны кешені, сондай-ақ республика аумағындағ�� осы салаға қатысты басқа да мекемелер мен нысандар негізінде құрылған. Орталық қызметінің негізгі бағыттары: Қазақстан аумағында ядролық қару сынағы зардабын жою; Қазақстанда атом энергетикасын дамыту мақсатында технология және кадрлық негіз жасау; бұрынғы Семей сынақ полигонын конверсиялау және оның әлеуетін бейбіт мақсатқа пайдалану; дүние жүзіндегі әлі жұмыс істеп тұрған полигондардағы ядролық қару сынағына бақылау жасау. Орталықтың ұйымдық құрылымы: Ядролық физикалық институты (Алматы қаласы, Курчатов қ., Батыс Қазақстан облысындағы Ақсай к.), Атом энергиясы институты (Курчатов қ.), Геофизикалық зерттеулер институты (Курчатов, Алматы, Ақтөбе, Қаскелең қалалары, Шығыс Қазақстан облысындағы Мақаншы ауданы), Радиациялық қауіпсіздік және экология институты (Курчатов қ.), «Байкал» кәсіпорны (Курчатов қ.), Қазақ мемлекеттік жарылыс жұмыстарының орталық (Ал- маты қаласы). 1957 жылы құрылған Ядролық физика институты 1992 жылы Ұлттық ядролық орталық құрамына енді. Институт қызметінің негізгі бағыттары: ядролық физика, қатты дене және материалтану саласында іргелі зерттеулер жүргізу, әдістерін дамыту, жоғары санатты мамандар даярлау. Атом энергиясы институты 1992 жылы Ресей Федерациясы Атом энергиясы министрлігінің «Луч» бірлестігінің негізінде құрылған. Институттың басты мақсаты ҚР-да атомдық энергетика саласын дамыту үшін және жұмыстарын, атом станциясы атомдық және термоядролық энергетика, ғарыштық ядролық энергетикалық қондырғылар, радиациялық қатты дене физикасы мен реакторлық материалтану қауіпсіздігіне негіздеуді жүргізу. Геофизикалық зерттеулер институты 1993 жылы құрылған. 1994 жылдан Боровое, Қаскелең қалаларындағы геофизикалық Ақтөбе, Курчатов қалаларындағы, Мақаншы ауданындағы сейсмикалық станцияларды біріктіреді. Институт ядролық сынақтарға бақылау жасау, олардың зардаптарын тұрғыдан зерттеу, зерттеулер жүргізу, т.б. мәселелермен айналысады. Радиациялық қауіпсіздік және экологиялық институты 1992 жылы әскери және бөлімшелері негізінде құрылды. Негізгі ғылыми бағыттары: және сынақ жүргізілген немесе радиациялық қауіпті нысандары бар аймақтарға радиациялық бақылау орнату. Қолданбалы мен жұмыстарды атқаратын «Байкал» кәсіпорны КСРО Жалпы машина жасау министрлігі негізінде құрылған (1992). Қазақ мемлекеттік қопару жұмыстарының орталық құрылған (1993). Қызметінің негізгі бағыттары: жарылғыш материалдар өндіру, арнайы жабдықтар мен аспаптар, жарылу жұмыстарын механикаландыру құралдарын шығару, өндірістік жарылғыш заттарды өңдеу, сынау және қолдану бойынша жарылу жұмыстары аумағындағы құжаттарды жобалық және технологиялық сараптау, т.б. Ұлттық ядролық орталық Еуропа, АҚШ, Жапония, Франция, Бельгия, Үндістан, т.б. мемлекеттердің, жетекші халықар. ғылыми орталықтарымен тығыз байланыста жұмыс істейді. 1995 жылы Курчатов қаласында ядро��ық технология мүмкіндіктерін бейбіт мақсатта пайдалану және дамыту үшін бірлескен Қазақстан Америка «SEMTECH» кәсіпорны құрылды. Кәсіпорын ғылым, техника саласында коммерциялық қызмет көрсетеді және озық технологияларды тарату, геол. зерттеулер жүргізу, атом электрстларының ядролық қауіпсіздігін сараптаумен айналысады. 1996 жылы Ұлттық ядролық орталығы негізінде екі кешеннен тұратын жоғары технологиялық Қазақстан Америка «KK Іnterconnect» бірлескен кәсіпорны құрылды. Бұл кәсіпорын Курчатов және Алматы қалаларында (Алатау к.) орналасқан. == Дереккөздер== Санат:Ғылым +'''Фрианде (Фелгейраш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 664 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,3 км² шамасында. Халық тығыздығы 504,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Фридан (Португалия)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 845 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,2 км² шамасында. Халық тығыздығы 136,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Фанзереш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Гондомар (Португалия) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 22 007 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8,05 км² шамасында. Халық тығыздығы 733,80 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иса Мәсіх. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Галегуш (Пенафьел)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 532 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,52 км² шамасында. Халық тығыздығы 719,3 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иса Мәсіх. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Гандра (Паредеш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пареде�� құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 804 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 12,06 км² шамасында. Халық тығыздығы 481,3 адам/км². Ауданның қамқоршысы Архангел Михаил. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Гатан''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 564 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,42 км² шамасында. Халық тығыздығы 288,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Жемунде''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Майа (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 765 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,37 км² шамасында. Халық тығыздығы 887,3 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Косма. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Жештасо (Байан)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Байан (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 417 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 14,08 км² шамасында. Халық тығыздығы 100,6 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иоанн Креститель. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Жиан () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 535 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,93 км² шамасында. Халық тығыздығы 311,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Паредеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 050 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,95 км² шамасында. Халық тығыздығы 538,5 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Пётр. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +Paul-Charles ''The Cunning Thief'', 1931 '''Ұрлық''', қылмыстық құқықта мүлікті жасырын қымқыру. Ұрлық қоғамдық немесе жеке меншікке қарсы жасалған қылмыстардың қатарына жатады. Жәбірленуші мен басқа адамдар байқамайды деген сеніммен қылмыскердің мүлікті жасырын жымқыруы ұрлықтың тонау мен барымталаудан айырмашылығы болып табылады. Кейбір мемлекеттердің қылмыстық кодекстерінде ұрлықты мемлекеттік немесе қоғамдық меншікті иемдену мақсатындағы ұрлық және жеке меншікті иемдену мақсатындағы ұрлық деп екіге бөледі. Мемлекеттік немесе қоғамдық меншікті ұрлық үшін жеке меншікті ұрлағаннан гөрі қатаңдау жаза қолданылады. Азаматтардың жеке мүлкін ұрлағаны үшін жауапкершілікті ауырлататын мән-жайларға заң бойынша мыналар жатады: ұрлықты қайталап жасау; ұрлықты бір топ адамдардың алдын ала келісіп жасауы; жәбірленушіге едәуір залал шектіру; ұрлықты аса қауіпті кәнігі қылмыскердің жасауы. Пайдакүнемдік мақсатпен бөтен мүлікті жасырын ұрлау. Бөтен мүлікті осы мүліктің меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне залал келтіре отырып айыптының немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз қайтарымсыз алып қою және (немесе) айналдыру. == Сілтемелер == "Қазақ том ==Дереккөздер== Санат:Құқық Санат:Қылмыстық құқық +'''Гондар (Амаранте)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 693 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 9,63 км² шамасында. Халық тығыздығы 175,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Гондин''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Майа (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 929 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,38 км² шамасында. Халық тығыздығы 397,80 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иса Мәсіх. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Гове''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Байан (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы ��әліметтер бойынша тұрғындарының саны 030 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 12,27 км² шамасында. Халық тығыздығы 165,4 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Грижо () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 10 267 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 11,46 км² шамасында. Халық тығыздығы 895,9 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иса Мәсіх. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Грилу (Байан)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Байан (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 680 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,11 км² шамасында. Халық тығыздығы 111,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Гейфайнш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Майа (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 11 532 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,98 км² шамасында. Халық тығыздығы 869,80 адам/км². Ауданның қамқоршысы Сан-Фауштину. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Гидойнш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Трофа құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 906 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,16 км² шамасында. Халық тығыздығы 458,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Гифойнш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Матозиньюш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 686 адамды құрайды. Алып ж��тқан жер аумағы 3,53 км² шамасында. Халық тығыздығы 743,90 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Гильябреу''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 386 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,08 км² шамасында. Халық тығыздығы 337 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Гильуфе''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 621 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,45 км² шамасында. Халық тығыздығы 589 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +Қазақ этносы үшін ұрпақтың маныздылығын А.Қайдар былай атап өтті: ... өмірге қазақ болып келіп, қазақ қауымында өсіп-өнген адам ағайын-тумалары мен ыждағатпен қарағанмен, қашанда өз кіндігінен тараған ұрпағына өзгеше мəн бергені белгілі. «Ұлымды ұяға, қызымды қияға қондырам» деп, шарқ ұрып, елін жаудан, есігін құрттан, малын жұттан сақтап, білек сыбана еңбек етіп келеді». '''Ұрпақты''' біз үш түрлі, бірақ бір-біріне жақын мағынада түсіне аламыз. қазақтың дәстүрлі ғұрпы бойынша бір атадан өрбіп жалғасқан он атаға дейінгі туыстас үрім-бұтақ. Олар: әке, бала, немере, шөбере, шөпшек, немене, жүрежат, туажат, жекжат, жұрағат. Ата салты бойынша араға жеті ата толған соң, яғни ұрпақ жүрежатқа жеткеннен кейін “Жеті атаға толыстық, жеке ел болыстық” деп есептеген. Мұндайда екі ақ боз үй тігіліп, ақ боз бие құрбандыққа шалынып, ақсақалдардың бәтуасымен әр ауыл өз алдына енші алысқан. Осыдан кейін екі арада қыз алысып, қыз беріскен құдандалық басталған; халықтың табиғи өсіп-өнуінде ата-ана, балалар, немерелер туыстығы жалғасқан үш ұрпаққа жатады; әке мен бала, шеше мен қыз туған уақыт аралығы ''ұрпақтың ұзақтығы'' деп аталады (30 жылға жуық); демографияда әдетте бір жыл бойына дүниеге келген адамдар; ұрпақтардың тұрғылас, қатарлас өмір сүруі, өзара қарым-қатынаста болуы халықтың өмір жасының құрылымын құрайды. Ұйым қызметіне тікелей немесе жанама әсер ететін физикалық, әлеуметтік, және экономикалық шарттардың жиынтығы. Қазіргі қазақ тілінде ұрпақ сөзі көп мағынаны береді. Мәселен, Қазақ әдеби тілінің 15 томдық сөздігінің 14 томында алты түрлі мағынасын атаған: Бірінші мәні ұрпақ нақты адамның отбасы. Екінші мағына келесі ұрпақ. Егер бірінші мағынада аке және оның балалары туралы айтылса, мұнда жалпы акелер және балалар ұрпақтары туралы айтылып тұр. Үшінші мәні өмір жалғасы, болашағы. Біз үшін ұрпақ сөзінің мәні тек семантикалық құрылымында басты болып келмейді, барлық концептердің блогында: бесік, ұрпақ, бала, ұл, қыз, бірігіп "ұрпақ" мағынасын береді. Қазақтар үшін, ұрпақ өмірдің жалғасы, мәңгілік өмірді қамтамасыз ету. Сондықтан қазақтар үшін өмірдің мәні, балаларды дүниеге әкеліп, лайықты тәрбие беру. Тұжырымдап келгенде ұрпақ концептінің құндылығы осы мағынаға негізделеді және басқада бірқатар концептердің құрамдас бөлігіне кіреді. Яғни, «туыстық» концептісінің мағынасы келесі ұрпақты тәрбиелеу. Төртінші мағынасы халық. Осы мағынаға мысал ретінде Т. Молдағалиевтің мынадай өлең жолдары келтірілген. Соққанда қуаныштың желі бұрқап, Жарқырар ұлы Абайдың елі шырқап, Үлкендер бір жиындарда ақыным деп Еске алар шапағатпен мені де ұрпақ. (Т. Молдағалиев. Шақырады) Біздің ойымызша, мұнда "халық" деген сөзді емес, бізден кейінгі бақытты өмір сүретін ұрпақ мағынасын білдіреді. Өйткені “халық” сөзі ұрпақ мағынасына қарағанда, тұрақты ұғым. Бесінші мәні балалар. Бұл мән басқалармен салыстырғанда нақты бірінші ұрпақ мағынасын білдіреді. Иллюстративті материал осы сөздерді растайды. Ұл-қыздарың ұрпағың, Еркелеп өссін қасыңнан. Атағың артсын, қарағым. Қол үзбей тату досыңнан. (К. Əзірбаев) Ұрпақ сөзі басқа сөздермен жалғасып фразеологизм құрап мағынасы ауысады. Мысалы: жаңа ұрпақ, жас ұрпақ, сан ұрпақ. Мұның бəрі арман ғой қанат талар, Алыс емес күнім де аяқталар. Тар кезеңде тартыншақ болғаныма Келетұғын жас ұрпақ аяп қарар. (Т. Молдағалиев. Шақырады) Осы тұрғыда жас ұрпақ концептісінің жаңа мағынасы ашылады. "Ұрпақтар өмір мен ата-баба ісіне шынайы бағасын беретін адамдар." Келесі мысалда жас ұрпақ фразеологизмі мүлде басқа мағынада айтылады: Ежелгі Оғыз елінің көне қонысына дихангершілік қайта келді, күнге шағылған батыр кетпеннің жарқылы сол: бұл аудан бақ айналып, береке дарыған, салтын сақтаған ел атанды. Ең ғанибеті, өмірдің өзіне қарсы жүзетін жас ұрпақ өсіп жетілді. (Д. Досжанов. Дария). Келтірілген мысал жас ұрпақ жаңа бағытын ашып тұр “жас ұрпақ міндетті түрде өмірге жаңа леп, жаңа идеялар, өзгерту, т. б. енгізеді” қазақтар, бір жағынан, салт-дәстүрлер сақтауы мен сабақтастығын жақтайтын, бір жағынан, өмір сүру салтында міндетті түрде өзгеріс болатынын түсінген, өйткені, тек дәстүрлі және жаңа инновациядардың үйлесімділігі дамудың кепілі болып табылады. Ұрпақтан ұрпаққа жалғасу ұрпақ сабақтастығын жүзеге асыру шарттары айқын көрінеді. Ұрпақтан-ұрпақ алып жалықпастан, Сондай бір дəстүр барды қалыптасқан. Заманнан заман өткен, жаңарған жұрт, Аққуын айдын көлдің налытпастан, Дəстүрі�� аттамаған, анық басқан. Сондай бір дəстүр барды жарық шашқан, Бір ұрпақ бір ұрпаққа алып қашқан. (М. Мақатаев. Шығармалары) Қазақтардың дәстүрлі мәдениетінде ұрпақ болмауы өмірдің мағынасынан айырған қайғы ретінде қабылданады. Бұл ұрпағы жоқ, ұрпақ қалдырмады фразеологизмде анық көрінеді. -Уа, мен Анамын, Өмірге ұрпақ қалдырмай, Өлімге қалай барамын... Жанын қалдырыңдар баланың! (М. Мақатаев. Шығармалар) Және, керісінше, адам ретінде қазақтардың өмірлік мақсатын ұрпақ өсіру, ұрпақ қамын ойлау, ұрпақ тарату тұрақты сөз тіркестерінде көрсетеді. Бұл келесі Ж. Жақыпбаевтың мысалында көрінеді. Торлама əжім түсірсе күндер ажарға, Тосқауыл бар ма араны жаман ажалға? Өсіріп ұрпақ, өткеріп барлық міндетін; Өтеді ана, кетеді ана мазарға. (Ж. Жақыпбаев. Лейля) Ұрпақ жоғалту мәні халықтың, этностың ұрпағынан айырылуы". Мұнда қазақ тілін, ділін білмей, халық менталитетінен алыс, басқа халықтардың ықпалында тәрбиеленген балалар туралы айтылып отыр. Демек, қазақтар үшін осы фразеологизмде бейнеленген ұрпақтардың сабақтастығы міндетті түрде тіл, мәдениет, психология, менталитет, салт-дәстүр, әдет-ғұрып аспектісінде көрінеді. Мұндай байланыстың жоқтығы осы ұрпақтардың этникалық жүйеден алыстауын білдіреді. Фразеологизмнің өзі қазіргі қазақ қоғамында орын алып отырған құбылыс және ол өте ауыр әсер етеді, өйткені халықтың ұрпақтан айырылуы мағынасын береді. талдауы ұрпақ сөзінің мағынасын жаңа жағынан көрсетті. өмір салтын объективті бағалауы; жаңа леп, идеялар, өзгерістер енгізу; міндетті түрде тілін, мәдениетін, ділін, салт-дәстүрін, тарихын білу. өскелең ұрпақ тәрбиелеу тұрақты назарды және күшті талап етеді. ==Дереккөздер== 2. Ахметжанова З.К.,Ерназарова З.Ш. Казахская лингвокультура: язык, человек, этнос. «Издательство Елтаным» Алматы 2016. 179 бет == Сілтемелер == "Қазақ том +'''Гимарей''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Санту-Тирсу құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 736 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,43 км² шамасында. Халық тығыздығы 114,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 707 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,14 км² шамасында. Халық тығыздығы 580,90 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының қ��рамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Идайнш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 505 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,25 км² шамасында. Халық тығыздығы 345,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Ириву''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 194 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,09 км² шамасында. Халық тығыздығы 536,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Жазенте''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 660 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,17 км² шамасында. Халық тығыздығы 158,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Жовин''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Гондомар (Португалия) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 112 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,79 км² шамасында. Халық тығыздығы 913 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Жугейруш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 531 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,51 км² шамасында. Халық тығыздығы 203,9 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Пётр. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Жункейра () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалы�� орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 234 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,25 км² шамасында. Халық тығыздығы 308,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Лабруже''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2472 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,75 км² шамасында. Халық тығыздығы 429,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Лагареш (Фелгейраш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 526 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,52 км² шамасында. Халық тығыздығы 002,40 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Мамырдың 9''' Григориан күнтізбесінде жылдың 129-шы күні (кібісе жылдарда 130-шы). Жылдың аяғына 236 күн қалады. == Мерекелер == Жеңіс күні Еске алу және құрмет көрсету күні. Еуропа күні. Гельголандтық шайқас. Мұғалім күні. Тәуелсіздік күні. == Оқиғалар == *1955 Германия НАТО құрамына кірді == Туғандар == *1932 Базылхан Бұхатұлы, ғалым, филология ғылымдарының докторы (1993), профессор (1995) *1923 Бекен Бәкенұлы Жылысбаев, әнші, Қазақстанның халық әртісі *1916 Мариям Тохтаханқызы Семятова, актриса, Қазақ КСР-інің халық артисті (1954) *1905 Мұсатай Бекболатұлы Ақынжанов, тарих ғылымдарының докторы *1927 Әлімқұл Жамбылов, ақын, Жамбылдың немересі, Қазақстанның еңбек сіңірген мәдениет қызметкері (1979), Қазақстанның халық ақыны (1996) *1954 Қайрат Әбдіразақұлы Мәми, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасы *1933 Сейдахмет Бердіқұлов, жазушы, журналист *1945 Николай Иванович Баев, тау инженері, заңгер. ҚР Жоғарғы Кеңесінің 13-ші шақырылымының депутаты (1994) == Қайтыс болғандар == *2004 Анатолий Георгиевич Витушкин, кеңестік және ресейлік математик *1986 Сәлкен Хасенұлы Сұбханбердин, драматург, медицина ғылым докторы (1972), Қазақстанға еңбегі сіңірген фармацевті (1965) *1981 Евгений Григорьевич Брусиловский, композитор, Қазақстанның халық артисі (1936) *1978 Всеволод Игоревич Авдиев, Кеңес шығыстанушы, египтолог, Тарих ғылымдарының докторы (1943), профессор (1944) == Сыртқы сілтемелер == Санат:9 ма��ыр +'''Ұрын келу''', ұрын бару күйеу жігіттің айттырылған қалыңдығымен танысу үшін қайын жұртына ең алғашқы бару сапары. Қайын жұрт тарапынан бұл сапар ''“ұрын бару''” атанса, осыған байланысты ұйымдастырылған той-думан “ұрын той” атанған. Қазақ дәстүрі бойынша ата-аналар өзара келісе отырып, балаларын бесікте-ақ атастырған. Сондықтан да 14—15 жасында кәмелетке толып, оң-солын танитындай жағдайға жеткенде жастарды алғаш рет ресми түрде кездестіріп таныстырған. Мұндағы негізгі мақсат жастардың өзара түсінісіп, үйлену тойына дейін бірін-бірі жақсы білісуіне жағдай жасау. Ұрын келу сапарына күйеудің қасына өнерлі 4—5 жігіт қосып, салтанатты түрде аттандырған. Бұл жолы оларға ''“ілу”'', ''“өлі-тірі”'', ''“есік ашар”'' кәделеріне арнап бірнеше мал айдатқан. Бұған қосымша әр түрлі кәделерге арналған маталар, күміс теңгелер, сақина, сырға, орамал сияқты уақ-түйектер де апарылған. Қалыңдық ауылы күйеу мен оның серіктеріне арнап үй тігіп, қуанышпен қарсы алған. 2—3 күнге созылған той-думан (ұрын той) соңында күйеуді отау үйде қалыңдықпен таныстырған. Ұрын келу сапарынан кейін күйеудің жасырын түрде қалыңдықпен кездесіп тұруына тыйым салынбаған. Мұндай кездесуді қалыңдық ''ойнау'' дейді. Қазақ үшін әсіресе жеңгелер мен жастар үшін бұл да бір той десе де болады. Болашақ күйеу қыз ауылына өзінше «көрінбеген» болып, бірақ қараңғы түсе салтанатпен, келеді. Мұны «есік көру» көбінесе «ұрын келу» деп айтады. Күйеу осы жолы өзінің болашақ жарын көріп тілдесіп көңілін демдейді. Әрине «ұрын келудің де кәде-жораларын аз емес. «Сені күтіп жүгіреміз деп ентігіп қалдық» деп «ентікпе» сұрап жеңгелері келеді, «балдыз көрімдік» деп тағы біреулері келеді, тағы да сол сияқты. '''«Ұрын той»''' өткізіліп күйеуге және оның жолдастарына құрмет көрсетіліп, сый тартылып, олар еліне қайтады.0 Құда түскенімен, келісім жасалғанымен күйеудің қыз ауылына «ұрыннан» бұрын келуге хақы жоқ. Егер келе қалса қыздың туыс-туғандары (аға-інілері) қазақ әдет- ғұрыпын бұзғаны, тәртіпсіздігі үшін оны сабап жіберетін заң тағы бар. Демек, құда түсумен бірге оның тәрбиелік тәрбиелік ғұрыптары әдеп пен тәртіпті талап етеді. Күйеу кәделері мен ырымдары тағы бар. Олар мынандай: ұрын кеу, есік ашар, ентікпе, балдыз көріндік, күйеу табақ, сүт ақы, жігіт-түйе, атбайлар, босаға аттар, сәукеле байғазы, жеңгетай, шымылдық байлар, отау жабар, кереге көтерер, уық шаншар, түндік жабар үзік жабар, туырлық, майын тастау, ілу, қыз қашар, шашу қыз көтерер, арқа жатар, қалыңдық ойнау, қол ұстатар, шаш сипатар, көрпе қимылдатар, ит ырылдатар, «кемпір өлді», бақан салар күйеу аттандырар, т.б. == Дереккөздер == Санат:Қазақ салт-дәстүрлері +'''Лагареш (Пенафьел)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 463 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 10,92 км² шамасында. Халық тығыздығы 225,5 адам/км². Ауданның қамқоршысы Мартин Турский. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Лама () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Санту-Тирсу құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 515 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,14 км² шамасында. Халық тығыздығы 707,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Ламелаш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Санту-Тирсу құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 953 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,67 км² шамасында. Халық тығыздығы 204,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Ламозу''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 710 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,02 км² шамасында. Халық тығыздығы 566,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Лаундуш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Повуа-де-Варзин құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 131 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 9,69 км² шамасында. Халық тығыздығы 219,9 адам/км². Ауданның қамқоршысы Архангел Михаил. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Лавра (Португалия)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Матозиньюш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 408 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 10,6 км² шамасында. Халық тығыздығы 887,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Левер''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 033 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,88 км² шамасында. Халық тығыздығы 440,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Андрей Первозванный. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Матозиньюш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 17 215 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,97 км² шамасында. Халық тығыздығы 883,60 адам/км². Ауданның қамқоршысы Архангел Михаил. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Матозиньюш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 15 673 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8,88 км² шамасында. Халық тығыздығы 765,00 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Лодареш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Лозада құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 737 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,58 км² шамасында. Халық тығыздығы 485,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +Як-42 ұшағы '''Ұшақ''' (, күштік қондырғы (қозғалтқыш) көмегімен атмосферада ұша алатын, қозғалмайтын қанаты бар, ауадан ауыр ұшу аппараты болып саналады. Бұл аппарат өз қозғалтқышының тарту күшімен белгілі бір жылдамдықпен қозғалған кезде қанатында пайда болатын көтергіш күш әсерінен аспанға көтеріледі. == Тарихы == Ежелгі үнді әдебиетінде вимана атты ұшу аппараттарының сипаттамалары кездеседі. Ұшу аппараттары туралы ақпарат сонымен қатар түрлі халықтардың фольклорныда да кездеседі (сиқырлы ұшатын кілем, Мыстан кемпірдің келісі). XVIII-XIX ғғ. аралығында ағылшын табиғат зерттеуші Джордж Кейли қозғалмайтын қанаты және одан бөлек қозғаушысы бар ұшу аппаратының концепциясын ұсынған болатын. 1843 жылы ағылшын өнертапқышы Уильям Хенсон ұшақ жобасына патент алды. 1864 жылы Николай Афанасьевич Телешов Ресейдегі алғашқы ұшақ жобасын ұсынды. 1874 жылы француз теңіз офицері Жан Мари Феликс де Ла Круа Дю Тампль бу машинасы орнатылған толық өлшемді ұшақты жасады. Алайда қозғалтқыштың қуаты жетіспегені салдарынан оған ұшуға мүмкіндік бермеді. 1882 жылы Ресей Империясы әскери мекемесі мен Орыс техникалық қоғамының қатысуымен орыс теңіз офицері Александр Федорович Можайский жобасы бойынша жасалынған бу қозғалтқышы орнатылған ұшақты ұшыруға талпыныс жасалынған болатын. Сол кезеңге дейін жасалып, сыналып жүрген аппараттардың бәрі моторсыз ұшу аппараттары еді. XX ғ-да КСРО-да жасалынған зерттеулер сол кезде қолданылған қозғалтқыштың қуаты ұшақтың ұшуы үшін жеткіліксіз болғанын көрсетеді, алайда бұл ұшақты өз көзімен көрген адамдардың айтуынша ұшақтың жерден қысқа қашықтыққа бірнеше рет көтерілуі болған. Клеман Адер (Франция) және Хайрем (Гирам) Максимнің (США) бу қозғалтқышы бар ұшақтары да бірнеше рет жерден қысқа көтерілімдер жасаған болатын, алайда тұрақты басқарылатын ұшулар жасай алмады. Мұның басты себептері: ұшу мен басқару теориясының, беріктік теориясы мен аэродинамикалық есептеулердің болмауы. Соның нәтижесінде ұшақтар жорамалданып құрастырылған болатын, алайда авиация пионерлерінің көбісінде мол инженерлік тәжірибесі бар болатын. == Конструкция == Ұшақтардың негізгі элементтері (агрегаттары): Қанат ұшақтың ілгерілемелі қозғалысы кезінде ұшу үшін көтергіш күшті тудыратын аэродинамикалық бет. Көтеріші күш қанаттың астыңғы және үстіңгі беттеріндегі ауа қысымының нәтижесіне пайда болды: ұшақ ілгері қозғалған кезде қанаттың астыңғы бетіндегі ауа қысымы үстіңгіге қарағанда артық болады. Қанат көтергіш күш тудырумен бірге көлденең бағыттағы орнықтылықты қамтамасыз етеді. Қанатта аэродинамикалық басқару құралдары (элерондар, элевондар және т.б.), қанаттың көтергіш күші мен ұшақтың аэродинмикалық кедергісін басқаруға арналған қанат механизациясы (алғықанатша, жалғасқанатша және т.б.) оранатлады және көп жағдайларда онда қозғалтқыштар, шассидің негізгі тіректері бекітіледі, әрі оның қуысына жанармай құйылады. Жалғыз қанатты ұшақ ''моноплан'', ал қанаттары екі қабат орналасқан ұшақ ''биплан'' деп аталады. Фюзеляж экипаж, жолаушылар, жүктер және құрылғыларды орналастыруға, қанатты, қауырсынды, шассиді, қозғалтқыштарды және т.б. ұшақ бөліктерін тұтастырып бекітуге арналған. Фюзеляжы жоқ ұшақтар да бар (мысалы, «ұшатын қанаттар»). Гидроұшақтарда фюзеляж рөлін қайық атқарады. Қауырсын ұшу кезіндегі тұрақтылықты, басқаруды және ұшақтың баланстауын қамтамасыз ететін аэродинамикалық беттер. Ұшақты басқару үшін қауырсында ауытқитын беттер аэродинамикалық рөлдер (бағыт рөлі, биіктік рөлі) орнатылады немесе қауырсын беттері ауытқитын болып жасалынады. поверхности, предназначенные для обеспечения устойчивости, управляемости балансировки самолёта. Для управления самолётом на оперении располагают отклоняемые поверхности рули (руль высоты, руль направления), или же делают поверхности оперения Шасси ұшаққа жерден ұшуды, қонуды, жер бетінде басқаруды және тұрақтауды қамтамасыз ететін тіректер, доңғалақтар және т.б. құрылғылардан тұратын жүйе. өпшілік жағдайларда шасси жиналмалы болып жасалады. Гидроұшақтарда шасси ретінде арнайы қалтқылар қолданылады. Ұшарда және қонарда жол талғамайтын ұшақтың түрі амфибия деп аталады. Бұл ұшақтың доңғалақты шассиі және қайық тәрізді корпусы болады. Күштік қондырғы ұшақтың ұшуына қажетті, оның аэродинамикалық қарсылыс күшін теңестіретін тарту күшін туғызушы қозғалтқыштар мен қозғаушылардың (винттердің) жиынтығы. Тарту күшін поршенді қозғалтқыштарда ауа винттері, трубовинтті қозғалтқыштарда ауа винттеріне қоса қозғалтқыштан шығатын газдардың реактивті ағыны, ал реактивті қозғалтқыштарда тек газдардың реактивті ағыны, яғни реактивтік күш тудырады. Борттық жабдықтар жүйелері кез келген жағдайда ұшуды қамтамасыз ететін түрлі құрылғылардың жинытығы. == Классификация == Қолдану мақсатына сәйкес ұшақтар ''азаматтық'' және ''әскери'' ұшақ болып ажыратылады. Азаматтық ұшақтарға көліктік (жолаушылар таситын, жүк таситын, т.б.), спорттық, туристік, а. ш. жұмыстарына арналған, т.б. арнайы мақсаттық ұшақтар жатқызылады. Көліктік ұшақтар ұшу жолының ұзындығына орай ''жергілікті желі'' ұшақтарына топталады. Әскери ұшақтар көліктік, байланыстық, санитарлық, т.б. болып бөлінеді. Ұшақтардың ұшу жылдамдығының артуы оның ұшу-қону жолын ұзартады. Қазіргі кезде тік көтеріліп ұшатын әрі тік төмендеп қонатын ұшақтар кеңінен қолданылады; (қараңыз ''Авиация'', ''Авиация өнеркәсібі'') === Қолдану мақсатына қарай === Әскери ұшақ '''Әскери''': Жойғыш Тосқауылшы Бомбылаушы Майдандық бомбылаушы Стратегиялық бомбылаушы Ракетатасушы Шабуылдаушы ұшақ Жанармай құюшы ұшақ Дәлдеп-түзетуші Патрульдік ұшақ Барлаушы ұшақ Кемеге қарсы ұшақ Әуелік әуе тасымалдаушы Әскери көліктік Көпнысанды және арнайы. Әскери ұшақтар қазақ жерінде 1940 -1945 жж. кеңінен қолданылған. Соғыс жылдарында өте жақсы дамымағанымен, қолдануға жарарлық болған. Алайда уақыт өте келе қолданылатын ұшақтың бұл әскери түрлері ҚР-да Өзге елден келетін ұшақтың қазіргі түрлері өте көп. Жолаушылар ұшағы Азаматтық Жолаушы тасымалдаушы ұшақ Көлік ұшағы жүк тасымалдаушылар Пошталық Авиапошта тасымалдауға арналғ��н Курьерлік Ауылшарушылық Санитарлық медециналық көмек беруші ұшақтар Өрт сөндіруші өрт сөндіру үшін (негізіен орман өрттерін) Геологиялық барлау Әуеден геологиялық барлау өткізу Эксперименталды ұшу жасауға арналған ұшаты лабаратория Спорттық авиациялық спортпен айналасуға арналған ұшақтар оқу-жаттығу ұшақтары ұшқыштарды даярлауға арналған ұшақ әскери оқу-жаттығу ұшақтары әскери ұшқыштарды даярлауға арналған ұшақ. Ең кеңінен пайдаланылатын ұшақтардың бір түрі болып саналатын Азаматтық әуе көліктері ең кең тараған авиация. === Ұшу массасына қарай === санатты (75 және одан да көп) санатты (30-тен 75 тоннаға дейін) санатты (10-нан 30 тоннаға дейін) санатты (10 тоннаға дейін) жеңілмоторлы өте жеңіл (495 кг-ға дейін) Ұшақ санаты осы ұшақты қабылдай алатын аэродромның санатымен байланысты. === Қозғалтқыштар бойынша === Күш қондырғысының типіне байланысты: ** поршеньді (ПҚ) (Ан-2) ** турбовинтті (ТВҚ) (Ан-24) ** (Ту-154) ** Ракетылық қозғалтқышпен ** күш қондырғысымен (ККҚ) Қозғалтқыш саны бойынша ** бір қозғалтқышты (Ан-2) ** екі қозғалтқышты (Ан-24) ** үш қозғалтқышты (Ту-154) ** төрт қозғалтқышты (Ан-124 «Руслан») ** бес қозғалтқышты (He-111Z) ** алты қозғалтқышты (Ан-225 Мрия) ** жеті қозғалтқышты (К-7) ** сегіз қозғалтқышты (АНТ-20, Boeing B-52) ** он қозғалтқышты (Convair B-36J) ** он екі қозғалтқышты (Dornier Do X) === Құрылымдық сызбасы бойынша === Бұл нышан бойынша көпнұсқалы. Төменде ең негізгілері берілген. '''Қанат саны бойынша:''' Моноплан Полутораплан Биплан Триплан Полиплан қанаттың орналысуы бойынша:''' Жоғарыплан Ортаплан Төменплан Парасоль '''Қауырсынның орналасуы бойынша:''' Стандартты сызба (қауырсын ұшақ артында) Ұшатын қанат (құйрықсыз) Құйрықсыз «үйрек» (қауырсын ұшақ алдында); '''Фюзеляждың типі, өлшемі және қабат саны бойынша:''' Бірфюзеляжды: ** Тарфюзеляжды; ** Кеңфюзеляжды; Екібалкалы сызба («рама»); Фюзеляжсыз («ұшатын қанат»). Екіпалубалы ұшақ '''Шасси түрі бойынша:''' Құрлықтық; ** дөңгелекті шасси: *** құрық тірегімен; *** алдыңғы тірекпен; *** велосипред типтес тірекпен; ** шыңғылы шасси; ** табан шынжырлы шасси; ** ауа жастығындағы (ЭКИП және т.б. экперименталды типтерінде); Гидроұшақтар; ** амфибиялар; ** қалтқылы; ** «ұшатын қайық». === Ұшу жылдамдығына қарай === дыбыс жылдамдығына дейінгі (Махтың максимал ұшу саны 0,7-0,8-ден кем) дыбыс жылдамдығымен шамалас (Махтың максимал ұшу саны 0,7-0,8 1,2 аралығында) дыбыстан жоғары (Махтың максимал ұшу саны 1,2 аралығында) гипердыбыстық (Махтың максимал ұшу саны 5-тен аса) === Қону мүшелері бойынша === құрлықтық қайықтық гидроұшақтар ұшатын сүңгуір қайығы === Ұшу және қону түрі бойынша === вертикалді (қиғаш) (ҚҰҚ) қысқа (ҚҚҰҚ) көлденең (басқаша қарапайым) ұшып қонатын === Модельді жобалау және меңгеру деңгейі бойынша === тәжірибелі сериялы === Басқару түріне байланысты === ұшықыш басаратын ұшқышсыз (робо-ұшақтар) == Дереккөздер == == Қолданылған әдебиеттер == “Қазақстан”: Ұлттық редактор Ә. Нысанбаев Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9 Санат:Ұшақтар Санат:Көлік құралдары +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Байан (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 562 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,61 км² шамасында. Халық тығыздығы 215,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Байан (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 395 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 9,81 км² шамасында. Халық тығыздығы 40,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Ломба (Амаранте)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 859 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,22 км² шамасында. Халық тығыздығы 266,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Пётр. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Ломба (Гондомар)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Гондомар (Португалия) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 711 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 13,53 км² шамасында. Халық тығыздығы 126,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Лорделу (Фелгейраш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 356 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,5 км² шамасында. Халық тығыздығы 237,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Порту құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 22 212 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,4 км² шамасында. Халық тығыздығы 532,90 адам/км². Ауданның қамқоршысы Мартин Турский. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Лореду (Амаранте)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 655 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,23 км² шамасында. Халық тығыздығы 202,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Лореду (Паредеш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Паредеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 364 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,88 км² шамасында. Халық тығыздығы 473,6 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Кристован. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Луфрей''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 799 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,29 км² шамасында. Халық тығыздығы 286 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Луштоза''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Лозада құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 9000 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 10,38 км² шамасында. Халық тығыздығы 427,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Ұшқат''' () ұшқаттар тұқымдасына жататын шырмалған бұта, кейде ағаш. Қазақстанның тау беткейлерінде, кейде шыршалы ормандар арасында, тастақты жерлер мен өзен тоғайда өсетін 21 түрі бар. Бұлардың биіктігі 15—200 см. Жапырақтары жай, қарама-қарсы орналасады. Гүлдері қос жынысты, кейде дара гүлді, шатырша құрайды. Жатыны 2—3 (5) ұялы. Аталық мойн�� ұзынша, күлтесі ақ, сары, қызыл, қызғылт, қоңыр, қара түсті. Гүлшоғыры масақ. Жемісі жидек, құрамында флавонды заттар, витамині бар, кейде тағам ретінде пайдаланылады. Кейбір түрлері тасты, тастақты тау беткейлерін бекіту үшін өсіріледі. Ұшқаттың: Іле ұшқаты, Қаратау ұшқаты (''L. өте сирек кездесетін өсімдіктер, сондықтан қорғауға алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген. == Дереккөздер == Санат:Ұшқаттар +'''Лузин (Португалия)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 940 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,43 км² шамасында. Халық тығыздығы 173,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Масиейра (Лозада)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Лозада құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 421 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,42 км² шамасында. Халық тығыздығы 000,70 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 065 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,12 км² шамасында. Халық тығыздығы 403,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 898 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,26 км² шамасында. Халық тығыздығы 360,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Мадалена (Амаранте)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 864 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,42 км² шамасында. Халық тығыздығы 770,2 адам/км². Ауданның қамқоршысы Мария Магдалина. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Мадалена (Паредеш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Паредеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 725 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,16 км² шамасында. Халық тығыздығы 487,10 адам/км². Ауданның қамқоршысы Мария Магдалина. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Мафамуде''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 38 940 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,39 км² шамасында. Халық тығыздығы 224,50 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Кристован. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Магрелуш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 982 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,25 км² шамасында. Халық тығыздығы 302,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Майа (аудан)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Майа (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 816 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,61 км² шамасында. Халық тығыздығы 719,10 адам/км². Ауданның қамқоршысы Архангел Михаил. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Малта () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 206 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,85 км² шамасында. Халық тығыздығы 651,9 ад��м/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Кристина. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +Ұшырғыш Ракета '''Ұшырғыш Ракета''' Жердің жасанды серігі (ЖЖС), планетааралық автомат стансаны, ғарыштық ракетаны, орбиталық стансаны, т.б. пайдалы жүктерді ғарышқа шығаруға арналған көп сатылы (2-4 сатылы) баллистикалық ракета. Көпшілік ұшырғыш ракеталар құрлықаралық немесе орташа қашықтыққа ұшатын баллистикалық ракета негізінде жасалады. Ұшырғыш ракетаның алғашқы сатыларында әдетте керосин және оттек сұйық, ал соңғы сатыларында сұйық сутек пен оттек жағылады. Ұшырғыш ракетаның соңғы сатысы бірнеше қайтара іске қосыла алатындықтан орбита биіктігін өзгерту, серік орбитасынан әрі қарай ұшу, т.б. іске асырылады. Ұшырғыш ракетаның активті траекторияда ұшу ұзақтығы 17 минуттан астам уақытқа созылады. == Дереккөздер == Санат:Ғарыштану +'''Манселуш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 504 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 12,01 км² шамасында. Халық тығыздығы 291,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 504 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,25 км² шамасында. Халық тығыздығы 96 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Марекуш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 062 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,19 км² шамасында. Халық тығыздығы 253,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Маргариде''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 451 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,17 км² шамасында. Халық тығыздығы 531,80 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Евлалия. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Порту құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 756 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,94 км² шамасында. Халық тығыздығы 997,90 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Матозиньюш (аудан)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Матозиньюш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 28 488 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,31 км² шамасында. Халық тығыздығы 365,00 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Маурелеш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 402 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,62 км² шамасында. Халық тығыздығы 111 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Медаш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Гондомар (Португалия) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 353 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 12,74 км² шамасында. Халық тығыздығы 184,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Мейнеду''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Лозада құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 278 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8,43 км² шамасында. Халық тығыздығы 507,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Мейшомил''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту окр��гінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 348 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,31 км² шамасында. Халық тығыздығы 776,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иса Мәсіх. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +Жерден көлбеу ұшыру қондырғысы '''Ұшыру қондырғысы''' әр түрлі мақсаттарға (тактикалық, стратегиялық және зениттік) пайдаланылатын ракеталарды қажетті бағытқа бағдарлауға әрі ұшыруға арналған құрылғылар мен механизмдер жиынтығы. Бұл қондырғы ракета түріне, басқару жүйесіне, ұшырылу ерекшелігіне (тік немесе көлбеу) байланысты әр түрлі болып жасалады. Ұшыру қондырғысы ракетаны жерден, кемеден және ұшақтан (авиациялық) ұшыратын түрлерге ажыратылады. ''Жерден ұшыру қондырғысы'' орнықты (шахталы түрі де осыған қосылады) және көшпелі қондырғыға топталады. Ұшыру қондырғысында әдетте өзге бөліктері орнатылатын тұғыр, бағыттауыш (кейде бірнешеу болады), бағдарлауыш механизм және ұшыру аппараты болады. Ұшақтағы ұшыру қондырғысында бағдарлау механизмі болмайды. Бағдарлау ұшақтың ұшу бағытын бұру арқылы іске асырылады. == Дереккөздер == Санат:Әскери техника +'''Мелреш''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Гондомар (Португалия) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 945 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 15,4 км² шамасында. Халық тығыздығы 256,2 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Байан (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 408 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,16 км² шамасында. Халық тығыздығы 129,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Мильейрош (Майа)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Майа (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 237 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,42 км² шамасында. Халық тығыздығы 238,90 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иаков Зеведеев. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Мильюндуш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 657 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,48 км² шамасында. Халық тығыздығы 369,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Минделу () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 402 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,44 км² шамасында. Халық тығыздығы 625,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Мирагайа (Порту)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Порту құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 810 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 0,49 км² шамасында. Халық тығыздығы 734,70 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Пётр. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Моделуш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 651 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,45 км² шамасында. Халық тығыздығы 673,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Модиваш''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 899 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,08 км² шамасында. Халық тығыздығы 465,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Санту-Тирсу құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 669 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 16,96 км² шамасында. Халық тығыздығы 216,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Морейра (Майа)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Майа (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 10 280 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8,75 км² шамасында. Халық тығыздығы 174,90 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иса Мәсіх. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Үзенбаев Ештай Қолбекейұлы''' -1906 жылы ақпанның 15-і күні Өзбекстанның Төменгі Шыршық ауданы Балта ауылында дүниеге келген. '' Ештай Қолбекейұлы'' ауыл шаруашылығының ғылым докторы (1954), профессор (1957), Қазақстан Ғылым Академиясының корреспондент мүшесi (1962). *1931 жылы Ташкент ауылшаруашылық институтын бітірген *1935-1936 жылдары бұрынғы Шымкент облысы Мақтаарал тәжiрибе станциясының директоры *1936-1938 жылдары Қазақтың мақта-жоңышқа өсіру тәжірибе станциясының директоры *1938-1946 жылдары Ташкент ауылшаруашылық ирригация және механикаландыру институтының доценті, аға агрономы *1946-1960 жылдары Өзбек КСР Ғылым Академиясының Ботаника және зоология ғылыми-зерттеу институты директорының орынбасары *1960-1965 жылдары Қазақтың мақта шаруашылығы тәжірибе станциясының директоры, осында генетика және селекция бөлімінің меңгерушісі *1965-1974 жылдары Қазақ КСР Ғылым Академиясының Орталық Ботаника бағының директоры және генетика зертханасының меңгерушісі қызметтерін атқарған. Негізгі ғылыми еңбектері мақтаның тозаңдану және ұрықтану биологиясы, биохимиясы, физиологиясы, анатомиясы мәселелеріне, осы дақылдың радиациялық мутагенезін зерттеуге арналған; мақтаның бірқатар сорттарын (ПА-158, ПА-164, ПА-170, ПА-173) шығарды. Ү. мақта жөнiнде 50-ден астам ғылыми еңбек жариялады. ''Құрмет Белгiсi'' орденiмен және медальдармен марапатталған. == Шығармалары:== Мақташылық, Таш., 1935; Вегетативная гибридизация хлопчатника, Таш., 1954; исследования задачи ботанических садов, А.-А., 1969. 1974 жылы қыркүйектің 19-ы Алматы қаласында дүниеден озды. == Ciлтемелер == i-News.kz == Дереккөздер: == Санат:Тұлғалар +'''Моштейро () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 891 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,07 км² шамасында. Халық тығыздығы 290,2 адам/км². Ауданның қамқоршысы С.-Гонсалу. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Море (Фелгейраш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 177 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,43 км² шамасында. Халық тығыздығы 343,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Мориш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Паредеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 911 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,91 км² шамасында. Халық тығыздығы 592,9 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Роман. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Муру''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Трофа құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 972 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,81 км² шамасында. Халық тығыздығы 339,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Навайш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Повуа-де-Варзин құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 683 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,23 км² шамасында. Халық тығыздығы 397,9 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иса Мәсіх. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Нешперейра (Лозада)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Лозада құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 793 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,62 км² шамасында. Халық тығыздығы 684,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Невожилде (Лозада)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Лозада құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 638 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,61 км² шамасында. Халық тығыздығы 730,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Невожилде (Порту)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Порту құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 257 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы км² шамасында. Халық тығыздығы 628,50 адам/км². Ауданның қамқоршысы Архангел Михаил. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Ногейра (Лозада)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Лозада құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 060 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,93 км² шамасында. Халық тығыздығы 549,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Ногейра (Майа)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Майа (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 478 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,08 км² шамасында. Халық тығыздығы 097,50 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Үкім''' соттық қылмыстық істі сотта талқылау нәтижесінде шығарған және кінәсіздікті (ақтау үкімі) немесе кінәліге жазалау шарасын (айыптау үкімі) белгілейтін, сондай-ақ сотталушыны кінәсіз немесе кінәлі деп танудың басқа да салдарын белгілейтін шешім. Үкім қаулысының ережелері Қылмыстық іс жүргізу кодексінің баптарына сәйкес айқындалады. Көрінеу әділетсіз Үкім шығару қылмыстық заңнама бойынша ҚР Қылмыстық кодексінде көзделген сот әділдігіне қарсы қылмыс болып табылады. Үкім шығарылған адамдардың Үкімді немесе заңды күшіне енген өзге де сот актілерін қасақана орындамауы қылмыстық жазаға тартылатын әрекет болып табылады. ==Дереккөздер== ==Сілтемелер== «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия Бас редактор Ә. Нысанбаев Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том Санат:Құқық Санат:Заң +'''Новелаш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 691 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,03 км² шамасында. Халық тығыздығы 558,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Олдройнш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2028 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,33 км² шамасында. Халық тығыздығы 380,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Оливал () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 616 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,96 км² шамасында. Халық тығыздығы 705,5 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Оливейра (Амаранте)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 952 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,43 км² шамасында. Халық тығыздығы 277,6 адам/км². Ауданның қамқоршысы С.-Паиу. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 23 384 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,72 км² шамасында. Халық тығыздығы 479,80 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Олу''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 446 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,82 км² шамасында. Халық тығыздығы 65,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Орден (Лозада)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Лозада құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 294 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,73 км² шамасында. Халық тығыздығы 474 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 378 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,09 км² шамасында. Халық тығыздығы 122,3 адам/км². Ауданның қамқоршысы Мартин Турский. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Овил''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Байан (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 901 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 18,53 км² шамасында. Халық тығыздығы 48,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Падронелу''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 904 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,51 км² шамасында. Халық тығыздығы 598,7 адам/км². Ауданның қамқоршысы Андрей Первозванный. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс б��йынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Үкімет''' мемлекеттік биліктің жоғары атқарушы органы. Үкімет түрлі елдерде түрліше аталуы мүмкін: мысалы, министрлер кеңесі, министрлер кабинеті, мемлекеттік кеңес, т.б Президенттік республикаларда Үкіметті президент, парламенттік республикаларда және монархияларда премьер-министр басқарады. Үкімет бір партиялық немесе одақтасқан Үкімет болуы мүмкін. Парламенттік елдерде Үкіметті мемлекет басшысының тапсыруымен бір партиялы парламентте немесе екі партиялы парламенттің төменгі палатасында көпшілік орын алған партияның көшбасшысы (одақтасқан үкіметте партиялар көшбасшыларының бірі); президенттік республикаларда президент жасақтайды, оның үстіне ол тағайындайтын Үкімет мүшелерінің әрқайсысын парламент (әдетте жоғары палата) бекітуге тиіс. Үкімет мүшелері (министрлер), портфельсіз министрлер, мемлекеттік министрлер, мемлекеттік хатшылар мемлекеттік басқарудың нақты орталық органдарын басқарады, парламенттік елдерде олар міндетті түрде парламент мүшелері болуға тиіс, президенттік, сондай-ақ жартылай президенттік республикаларда министрлік портфель мен депутаттық мандатты қоса алып жүрмеу қағидаты қолданылады. Парламенттік елдерде Үкіметке парламенттің алдында (қос палаталы парламентте төм. палатаның алдында) алқалы жауапкершілік жүктеледі. Мұның мәнісі: парламентте көпшілік дауыстан айрылған жағдайда (мысалы, үкіметтік коалиция екіге жарылған кезде) Үкімет не қызметті доғаруға (Үкімет дағдарысы басталып, жаңа Үкіметтің жасақталуымен және парламентке сенім білдірілуімен аяқталады), не парламентті таратып, мерзімінен бұрын сайлау тағайындау деген сөз. Федеративтік мемлекеттерде орт. (федералдық) Үкімет және мемлекеттік құрылым федерациясының құрамына кіретін Үкімет болады; қ. Қазақстан Республикасының Үкіметі. ==='''''Үкімет түрлері'''''=== Демократиялық емес жүйе: Кейбір елдерде бір партияның болуына ғана рұқсат етіледі де, қалған партияларға тыйым салынады. Сайлау өтетін кездерде жеке дара партия өз кандидаттарын ұсынады да, сайлаушыларға осы таңдауды мақұлдауға ғана қалады. Бұл бірпартиялық басқару жүйесіндегі мемлекет немесе дмократиялық емес жүйе деп аталады. Мысалы: Куба Республикасы демократиялық емес жүйені қолдайды. Монархия: Көптеген елдерде, мәселен Ұлыбритания мен Солтүстік Ирландияның Біріккен Корольдігінде мемлекеттің басшысы болып табылатын король немесе королева болады, бірақ олар елді басқармайды. ==Дереккөздер== Санат:Саясат Санат:Құқық Санат:Заң Санат:Үкімет +'''Палмейра () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Санту-Тирсу құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 104 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,39 км² шамасында. Халық тығыздығы 325,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Парада () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 365 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,34 км² шамасында. Халық тығыздығы 109,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Паредеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 844 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,64 км² шамасында. Халық тығыздығы 506,6 адам/км². Ауданның қамқоршысы Мартин Турский. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Параньюш (Порту)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Порту құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 48 686 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,67 км² шамасында. Халық тығыздығы 299,30 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 185 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8,03 км² шамасында. Халық тығыздығы 147,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 998 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8,35 км² шамасында. Халық тығыздығы 478,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқ�� сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +(аудан)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 021 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,99 км² шамасында. Халық тығыздығы 206,60 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Евлалия. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 092 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,89 км² шамасында. Халық тығыздығы 138,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Педрейра (Фелгейраш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 725 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,5 км² шамасында. Халық тығыздығы 492,9 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Маринья. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Педрозу () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 18 449 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 19,65 км² шамасында. Халық тығыздығы 938,9 адам/км². Ауданның қамқоршысы == Тарихы == Аудан 1989 жылы құрылған. Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Үлбі''' Шығыс Қазақстан облысы Риддер қалалық әкімдігіне қарасты кент. Бұрынғы Үлбі кенттік әкімдігі орталығы. == Географиялық орны == Риддер қаласынан қарай 20 км жерде, өзімен аттас өзеннің жағасында орналасқан. == Халқы == 1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 5670 адам (2693 ер адам және 2977 әйел адам) болса, 2009 жылы 5332 адамды (2560 ер адам және 2772 әйел адам) құрады. == Тарихы == Іргесі 20 ғасырдың ортасында Лениногор (Риддер) полиметалл комбинатының салынуына байланысты қаланған. == Кәсіпорындары == Ірі кеніш басқармасы, ағаш өңдейтін комбинаты, СЭС-тер каскады, екі орман шаруашылығы жұмыс істейді. == Инфрақұрылымы == ме��теп, орта мектеп, бала-бақша, клуб, кітапхана, кенттік аурухана, амбулатория, дәріхана, т.б. мекемелер бар. == Дереккөздер == Санат:Риддер қалалық әкімдігі елді мекендері Санат:Қазақстан кенттері +'''Педросуш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Майа (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 11 868 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,25 км² шамасында. Халық тығыздығы 274,70 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Аудан 1985 жылы құрылған. Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Пенакова (Фелгейраш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 135 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,2 км² шамасында. Халық тығыздығы 354,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Пенафьел (аудан)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 883 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,11 км² шамасында. Халық тығыздығы 542,70 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Пенамайор''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 619 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,91 км² шамасында. Халық тығыздығы 457,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Перафита (Португалия)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Матозиньюш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 12 298 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 9,47 км² шамасында. Халық тығыздығы 1298,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Перозинью''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 950 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,71 км² шамасында. Халық тығыздығы 263,30 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Перозелу''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 366 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,92 км² шамасында. Халық тығыздығы 277,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Пиаш (Лозада)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Лозада құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 081 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,7 км² шамасында. Халық тығыздығы 400,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Пиньейру''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 995 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,32 км² шамасында. Халық тығыздығы 299,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Пиньейру (Пенафьел)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 297 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,47 км² шамасында. Халық тығыздығы 513,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Үлбі жотасы''' Алтай тауларының батыс бөлігіндегі таулы жота. == Географиялық орны == Шығыс Қазақстан облысы жерінде. Үлбі және Бұқтырма өзендерінің суайрығы, биіктігі 2371 м. == Геологиялық құрылымы == Негізінен құмтас, әктас, кристалдық тау жыныстарынан түзілген. == Климаты == Климаты батыс жағында жатқан өңірлерге қарағанда ылғалдылау келеді. Қаңтардың орташа температурасы -17 -20 °С, шілдеде 20-12 °С, биіктеген сайын 10-12 °С-қа салқындайды; жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 2000 мм. == Өсімдігі == Жотаның төменгі беткейіндегі күңгірт қызыл қоңыр және қара топырағында далаға тән өсімдіктер тараған, одан жоғары шырша, қарағай, қайың, көктерек аралас орман өседі. Атырабы шабындық және жайылым. == Дереккөздер == Санат:Алтай ауданы таулары +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 142 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,61 км² шамасында. Халық тығыздығы 464,6 адам/км². Ауданның қамқоршысы Мария Магдалина. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Портела (Пенафьел)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 381 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,75 км² шамасында. Халық тығыздығы 290,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +(аудан)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Повуа-де-Варзин құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 27 810 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,25 км² шамасында. Халық тығыздығы 297,10 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Аудан 1308 жылы құрылған. Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Раймонда''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 518 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,81 км² шамасында. Халық тығыздығы 660,9 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Пётр. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Рамалде''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Порту құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 37 647 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,68 км² шамасында. Халық тығыздығы 628,00 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иса Мәсіх. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Ранде''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 962 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,11 км² шамасында. Халық тығыздығы 455,9 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иаков Зеведеев. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Ранш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 652 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,11 км² шамасында. Халық тығыздығы 323,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Ратеш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Повуа-де-Варзин құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 539 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 13,88 км² шамасында. Халық тығыздығы 182,9 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Пётр. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Реал (Амаранте)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 429 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,73 км² шамасында. Халық тығыздығы 443,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Реборделу (Амаранте)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындары��ың саны 398 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 17,44 км² шамасында. Халық тығыздығы 22,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +Табын таңбасы '''Табын''' бес) Кіші жүздің Жетіру бірлестігіндегі ру. Ақтөбе облысындa, Сырдарияның төменгі ағысы мен Жайық бойында көптеп шоғырланған, біраз бөлігі тұрады. Өткен ғасырларда қалмақтардың Қобда жеріне шабуына байланысты, табындар бас ауған жаққа жер ауып, бір бөлігі қазіргі Байғанин ауданының Оймауыт ауылына тұрақтап, бір бөлігі Шалқар ауданына, бір бөлігі қазіргі Атырау, Батыс Қазақстан облыстарына, бір бөлігі Қызылорда облысы мен Қарақалпақстан жерлеріне кеткен. Қазір де кеткендердің 80 пайызы Маңғыстау облысына көшіп келіп, Ақтау, Жаңаөзен қалаларында тұрып жатыр. Cондай-ақ башқұрт ұлтында да Табын атты ру бар. Негізгі таңбасы тарақ атбегі маңсабын бейнелейді. Орда-Ежен ұрпақтары төре руының таңбасына ұқсас. Табын руы белгісіне қарай үшке бөлінеді: тарақты, шөмішті, көсеулі болып. Шөміштілер негізінен Ақтөбе мен Батыс Қазақстан жерлерін жайлаған, көп бөлігі қалмақ шапқыншылығы кезінде Қарақалпақстан жеріне ауып, сол жақты мекендеп кеткен, қазіргі күнде Ақтөбеде тұрады. Қазір кеткен Табындардың 80 пайызы Отанға қайтып көшіп келді. Қызылорда өңірінде де Табындар бар, олар не найзалы не тарақтылар. == Шығу тегі == Аңыз бойынша Тәуке хан Орта жүздегі аз халықты Жетіруды алшындарға (бұрынғы ноғайлыларды) қосып Кіші жүз құрған. Тарихи деректер бойынша табындар Шыңғысханды ақ киізге көтерген 24 моңғол тайпасының арасында болыпты. Аңыздар бойынша табындардың көсемі Майқы би Шыңғысханмен ант ішкен. Көне түркі тілінде қазіргі Тибет жері ''Тобот'', ''Тобон'', ''Табын'' деп аталған. Ал қытай мемлекетін ''Табғач'' деп атаған. Табғачтар, немесе қытайдың тарихи деректерінде ''тоба'', ''туба'' тұнғыс-манзу тайпалары арасынан шыққан қазіргі Ішкі Моңғолияда көшкен халық. Тобалар көсемі Тоба Гуй Солтүстік Қытайды иелеп Солтүстік Вей (386-535) әулетін құрған. Табын деген рулар ноғайлар, өзбектер, башқұрттар арасында бар. Сібірдегі Көшім ханның мемлекетінде табындар атажұрт болған, бас қаласы Чинги-Тура (қазіргі Түмен). Ресейдегі Красноярск өлкесінің оңтүстігі 19 ғ. Табын-Богдо-Ола деген жерде Моңғолия, Ресей, Қытай елдерінің шекаралары бітісіп тұр. Осының алдындағы ру сияқты, ол туралы да алғашқы деректерді біз А. Тевкелевтен ғана кездестіреміз. Ел арасынан жинаған мәліметтер мен Тынышбаев келтірген табын руының жаманкерей, Бозым, бегім және қайырқожа деген төрт тармағы бар. Табындардың таңба белгілері әр түрлі. Жалпы ру таңбасы (тостаған); сонымен бірге табындарда тағы да (шөміш, шөмішті-табын тармағында), (тарақ, тарақты-табын тармағында) және (әліп) таңбалары бар. Жалпы рудың таңба белгісін салғастыру бізді тағы да дулаттарғ�� (Ұлы жүз) әкеледі, оларда да жалпы тайпалық белгі дәл осындай, ал және белгілері дулаттардың кейбір руларының таңбалары мен албан тайпасының таңбасынан еш айырмасы жоқ. Табын руы Ұлы жузден шыққан деп жорамалдауға болады. Бұған дәлел ретінде табын руында да, албан тайпасында да бозым руы бар екенін көреміз. (көсеу) таңбасы қаңлы тайпасының (Ұлы жүз) таңбасына, ал (тарақ) таңбасы нақ сол жүздегі жалайыр тайпасының таңбасына ұқсайды және тарақ таңбасының жалайыр тайпасынан шыққанын табын руы шежіресі нұсқаларының бірі көрсетеді. Табындардың тегі аралас екенін оларда бірнеше ұран болуы да көрсетеді. Гродековте бар мәліметтер бойыпша, Сырдария табындарының ұрандары «Сәрке» және «Тостаған», ал ел арасынан жинаған мәліметтер бойынша, батыс табындарыпың ұраны «Алаш». С.И. Руденко өз еңбектерінің бірінде моңғолдарға дейінгі уақытта, аңыз бойынша, башқұрттар он екі руға бөлінген деп жазады. Бұдан әрі ол осы рулар, ішінде табындар да болған деп көрсетеді. Жоғарыда айтылғандардың бәрін, сондай-ақ С. И. Руденконың деректемесін ескере келгенде, табын руьның тарихын былайша негіздеуге болады. Моңғолдардың шапқыншылығынан көп бұрын қазіргі Батыс Қазақстан мен Оралдың арғы жағындағы далаларда басқа тайпалар мен рулар арасында сол кезде-ақ жергілікті табын тайпасы болып, ол саяси немесе экономикалық сипаттағы әлдебір жағдайлардың әсерінен бөлініп кетуі ықтимал. Оның бір бөлігі солтүстікке, қазіргі Башқұртстан аумағына барып, Ибн Фадман айтқан Башқұрт халқының құрамына енген. Моңғолдарға дейінгі уақыттың өзінде-ақ башқұрттар құрамына табындардың енгенін біз бұдан бұрын көрсеткенбіз. Алайда табындардың көпшілік бөлігі өз жерінде калын, монғолдардан кейінгі кезеңде руының атын сақтап қала отырып, Ұлы жүз тайпаларынан шыққандарды өз құрамына қабылдаған болуы мүмкін. Ал ұлыжүздіктердің қосылған бөлігі олардың ру атын қабылдап, оларға өз таңбаларын берген. Табын руының едәуір бөлігі, атап айтқанда, бозым (төртұл) Орта жүздің керей, найман және арғын сияқты ірі тайпаларының құрамына енген, олардың арасында төртұл және өзбектер құрамына енген (локайлар) да аталады. == Қаракесек арасында == Орта жүздегі Арғын Қаракесек арасында 19 аяғында Нұра болысында 100 шаңырақ табын болған. Олар 18 ғ. ортасында Маңғыстау жақтан келген Жарбол және Құлбол деген ағайындылардын ұрпағы. Бұл екі ағайын төрелермен қызға дауласып бір төрені (ханды) өлтіріп содан Сарыарқаға қашып келген. == Тұлғалар == Әлия Нұрмұхамедқызы Молдағұлова Барақ Сатыбалдыұлы Бұқарбай Естекбайұлы Жоламан Тіленшіұлы Жүзжасар Ақылұлы Байтабын Дербасұлы Қайқы Ұзақұлы Смағұл Абатұлы Елубай Шортанбай Ерубайұлы Ералы Лұқпанұлы Тоғжанов Төлеген Айбергенұлы Айбергенов Қалжан Ахун Бөлекбайұлы Алданазар Бұқарбайұлы Дәуіт Асауұлы Досжан Қашақұлы Нұрлан Асқарұлы Ноғаев Қармыс Досанов Қарақойлы Бибісара Ерханқыз�� Асаубаева Сабина Абайқызы Алтынбекова == Дереккөздер == Санат:Кіші жүз рулары +'''Мамырдың 11''' Григориан күнтізбесінде жылдың 131-ші күні (кібісе жылдарда 132-ші). Жылдың аяғына 234 күн қалады. == Мерекелер == == Оқиғалар == 1916 жыл Альберт Эйнштейн әлемге салыстырмалылық теориясын жаияралады. 1928 жыл Нью-Йоркте әлемде бірінші тұрақты түрде трансляциясы басталды. 1931 жыл— австриялық банкі банкрот болысымен Орталық Еуропада дағдарыс басталды. 1996 жыл альпинист Эверестке көтерілу барысында оңтүстік шатқалында мерт болды. 1997 жыл —шахматтан әлем чемпионы Гарри Каспаров IBM «Deep Blue» компьютерімен матчында жеңілісін мойындады 2000 жыл Үндістанда осы елдің миллиардыншы тұрғыны Аста Арора дүниеге келді. == Туылғандар == 1930 жыл Эдсгер Дейкстра, Дат компьютер ғалымы. 1972 жылы бағдарламалық тілдерді дамытуға қосқан елеулі үлестері үшін Тюринг марапатын иеленді 1984 жыл Андрес Иньеста, испан ұлттық құрама футболшысы, әлем чемпионы 1981 жыл Нұрбол Жұмасқалиев, қазақ ұлттық құрама футболшысы 1983 жыл Дарио Леонардо Конка, Аргентина футболшысы, Бразилия 2010 чемпионатының ең үздік ойыншысы. == Қайтыс болғандар == == Сыртқы сілтемелер == Санат:11 мамыр +'''Үлкен Алматы каналы''' гидротехникалық құрылыс. Шілік және Шамалған өзендері аңғарларын қосады. == Географиялық орны == Алматы облысындағы Еңбекшіқазақ, Талғар, Іле, Қарасай аудандары жерімен ағады, Алматы қаласын шығыстан батысқа қарай қиып өтеді. Алматы облысы тұрғындарын ауыл шаруашылығы өнімдерімен қамтамасыз етуді түбегейлі жақсарту үшін салынған. Құрылысы 1979 жылы басталды. == Гидрологиялық сипаты == Бастауындағы бөген (алғашқы кезегі 1982 жылы іске қосылған) теңіз деңгейінен 1010 жоғары жатқан Бартоғай шатқалында. Шілік өзенінің жайылмасындағы бөгеттің биіктігі 60 м, ұзындығы 330 м. Бартоғай бөгенінің сыйымдылығы 320 млн. м3, су айдынының ауданы 14 км2. Каналдың жалпы ұзындығы 170 км, тереңдігі 4,5 м, ені 25 м. Алматы қаласы шегіндегі арнасының ені 30 м-ге дейін жеткізілді, тереңдігі 1,5 2,0 м-дей. Каналдың бас жағындағы су ағымы 87 м3/с, қала ішіндегі телімінде 25 м3/с. Су қаланың өнеркәсіпті аймақтарының тұсынан құбырмен ағады. Каналдың ұзына бойында 550-ден астам гидротехникалық қондырғылар (су жинауыш, су бөлгіш, тұндырғыш, т.б.) іске қосылған. == Дереккөздер == Санат:Алматы облысы каналдары +'''Ребордоза''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Паредеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 10 813 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 11,17 км² шамасында. Халық тығыздығы 968 адам/км². Ауданның қамқоршысы Архангел Михаил. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Ребордойнш () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Санту-Тирсу құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 559 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,72 км² шамасында. Халық тығыздығы 622,2 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иаков Зеведеев. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Рекарей''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Паредеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 686 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 14,9 км² шамасында. Халық тығыздығы 314 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Аудан 1855 жылы құрылған. Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Санту-Тирсу құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 106 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,54 км² шамасында. Халық тығыздығы 199,6 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Кристован. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Рефонтора''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 974 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,52 км² шамасында. Халық тығыздығы 560,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 196 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 12,2 км² шамасында. Халық тығыздығы 180 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Режилде''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 164 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,58 км² шамасында. Халық тығыздығы 451,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Регенга''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Санту-Тирсу құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 595 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,93 км² шамасында. Халық тығыздығы 405,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Реторта (Португалия)''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 022 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,79 км² шамасында. Халық тығыздығы 269,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Ревиньяде''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 810 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,03 км² шамасында. Халық тығыздығы 201 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +Үлкен Нарын ауылына кіре беріс '''Үлкен Нарын''' (2009 жылға дейін Шығыс Қазақстан облысы Катонқарағай ауданындағы ауыл, Үлкен Нарын ауылдық округі орталығы. == Географиялық орны == Облыс орталығы Өскемен қаласынан 232 км-дей (Өскемен-Алтай тас жолы бойымен) жерде, Бұқтырма бөгенінің шығысында орналасқан. == Халқы == 1999 жылы жергілікті тұрғындар саны 7352 адам (3577 ер адам және 3775 әйел адам) болса, 2009 жылы 5095 адамды (2440 ер адам және 2655 әйел адам) құрады. == Тарихы == Іргесі 18 ғасырдың соңында қаланған. == Шаруашылығы == Ауылда балық, марал, орман шаруышылықтары дамыған. == Дереккөздер == ауданы елді мекендері Санат:XVIII ғасырда құрылған елді мекендер +'''Рибадору''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Байан (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 410 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,07 км² шамасында. Халық тығыздығы 133,6 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Антоний. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Риу-Мау (Пенафьел)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 485 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,64 км² шамасында. Халық тығыздығы 263,3 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иоанн Креститель. == Тарихы == Аудан 1984 жылы құрылған. Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Риу-Мау () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 907 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 10,42 км² шамасында. Халық тығыздығы 183 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Риу-Тинту''' () Португалиядағы қала (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Гондомар (Португалия) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 47 695 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 9,5 км² шамасында. Халық тығыздығы 317,20 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Кристован. == Тарихы == Аудан 1867 жылы құрылған. Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 841 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,78 км² шамасында. Халық тығыздығы 034,30 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Рориш () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Санту-Тирсу құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 724 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,94 км² шама��ында. Халық тығыздығы 626,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Розен (Португалия)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 208 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,85 км² шамасында. Халық тығыздығы 30,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 154 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,47 км² шамасында. Халық тығыздығы 154,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Санше''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 523 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,39 км² шамасында. Халық тығыздығы 154,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Санде () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 018 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8,56 км² шамасында. Халық тығыздығы 236 адам/км². Ауданның қамқоршысы Мартин Турский. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Үлкен Тораңғыл''', ''Үлкен Таранкөл'' Есіл алабындағы көл. == Географиялық орны == Солтүстік Қазақстан облысы Есіл ауданындағы Корнеевка және Советское ауылдары жанында. == Гидрографикасы == Аумағы 42,2 км2, ұзындығы 10 км, енді жері 4,9 км, жағалауының ұзындығы 29,6 км. Ең терең жері 5-6 м. Су жиналатын алабының аумағы 2000 км2-дей. Көл түбі құмайтты-саз балшықты. Суы тұщы (0,5-1,0 г/л), кермектілігі 4-6 мг/экв. == Сипаты == Алабының 80%-ы жыртылған. Жағалау бойы құмдауытты, ені 70-00 м. Мұнда суда гүлдейтін гүлді өсімдіктің 25, балдырдың 5, мүктің бір түрі өседі. Көлде балықтың 21 түрі, олардың ішінде байырғылары мен (пелядь, рипус, сиг, тұқы, т.б.) бар. Кө�� ағынды. Батыстан Қамысақты өзен, солтүстіктен Есіл-Үлкен Тораңғыл каналы келіп құяды. Көлдің шығыс жағынан Басқарасу өзені ағып шығады. Көл суы мал, сонымен қатар егістік, шабындыққа, бау-бақшаны суғаруға пайдаланылады. Көл облыстың балық аулайтын маңызды кәсіпшілігінің бірі саналады. Аумағы жағынан Сергеев бөгенінен кейінгі 2-орында. Үлкен Тораңғыл (Иманбұрлық өзені–Питное көлі) суландыру жүйесіне кіреді. == Дереккөздер == Санат:Есіл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы) көлдері Санат:Есіл су алабы +'''Сандин''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 326 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 15,97 км² шамасында. Халық тығыздығы 396,1 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 005 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,53 км² шамасында. Халық тығыздығы 460,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 532 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,02 км² шамасында. Халық тығыздығы 381,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Санту-Тирсу құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 923 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,79 км² шамасында. Халық тығыздығы 503,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Матозиньюш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 108 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,75 км² шамасында. Халық тығыздығы 628,80 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Байан (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 803 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 10,14 км² шамасында. Халық тығыздығы 177,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +(Байан)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Байан (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 641 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,56 км² шамасында. Халық тығыздығы 140,6 адам/км². Ауданның қамқоршысы Санта-Леокадия. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Лозада құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 405 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,89 км² шамасында. Халық тығыздығы 214,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Майа (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 360 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,64 км² шамасында. Халық тығыздығы 724,1 адам/км². Ауданның қамқоршысы Мария Магдалина. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 30 758 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы км² шамасында. Халық тығыздығы 126,30 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Үмбетей Тілеуұлы''' (1706-1778) Ақмола облысында, яғни Орталық Қазақстанда дүниеге келген. Арғын тайпасы Қанжығалы руынан шыққан. Ол жас жағынан Бұқар жыраумен құрдас болған деген дерек бар: :Үмбетей Бұқармен дос, құрдас екен, :Қайтыс боп үш жыл бұрын құса-дерттен,- деген өлең жолдары осыны меңзейді. Бұл өлеңді Бөгенбайдың немересі Бапан би шығарған деседі ел аузында. Үмбетей жас күнінен-ақ кедейліктің зардабын тартады. Ақындық даңқы шыққан Үмбетейді Абылай хан өз айналасында ұстайды, ол сол кезден-ақ жырау атанған. Ол Бөгенбай батырға серік әрі оның жыршысы болған. Жырау қазақ халқының Жоңғар басқыншыларына қарсы күресте болып, тарихи оқиғаларды нақты жырлаған. Ол халық мүддесі үшін хан көңіліне қарамай, әділ,тура өлеңдер қалдырған. Жырау Ақмола өңірінде жүз жасап дүниеден өткен. '''Үмбетей жырау'''- дидактикалық поэзияның әйгілі шеберлерінің бірі. Ол жастайынан сөз өнеріне ден қойған. Оның осы жолдағы алғашқы ұстазы өз әкесі болған. Ол ән өнерін жақсы білген, ел тарихына өте қанық адам болғанға ұқсайды. Сол себепті халық шежірелерінен, шешендік сөздерінен, халық дастандарынан көп тағылым алған. '''Үмбетей жырау'''- елінің қорғаны болған батырларды жырына арқау еткен. "Бөгенбай өліміне", "Бөгенбай өлімін Абылай ханға естірту" атты толғауларында ол Бөгенбай бастаған халық батырларын дәріптеп, қайратты ерлерді ұрпағына өнеге еткен. Жырау Бөгенбай батырдың ерлік бейнесін тамаша өрнектейді. Оны асқар Алатауға теңейді, тегеурінді бүркітке балайды, "Боламшыдай анадан болат тудың,Бөгенбай" деп қастерлейді. Атамекен жаудан қорғап қалған, халқымыздың ұлан-байтақ жерін-Баянауыл, Қызылтау, Абыралы, Шыңғыстау- бүкіл Сарыарқа атырабын қалмақтардан аман алып қалған Бөгенбай батырдың ерлігін сүйсіне жырлайды. Үмбетей: :Қалмақты қуып қашырдың, :Қара Ертістен өткізіп, :Алтай тауға асырдың. :Ақшәуілге қос тігіп, :Ауыр қол жидырып алдырдың, :Қалмаққа ойран салдырдың -деп, халқына Бөгенбайдың елі үшін жасаған ерлігін атап көрсететі. Жырау тек Бөгенбайды ғана емес, Абылай тұсындағы қолбасы батырлардың Қаракерей Қабанбай, Қаз дауысты Қазыбектің, батыр Жәнібектің, Баянның және т.б ерліктерін де өлең жолдарына қосқан. ==Бәкеге, Жауқашарға жырлары== Үмбетейде әділдікті, адамдықты ардақ тұтуға үндеген деген сияқты біраз жырлар бар. Олардың мазмұны нақты өмір оқиғасынан алынған. Бұл туралы бабалар сөзі жыраулар жырларына арналған ''Алдаспан'' кітабында біршама айтылған. Мысалы, Жауқашар деген дәулетті адамның бірінен-бірі өткен сойқанды сотқар тоғыз ұлы барымтаға шығып, көршілес ағайын ауылдың бурасын әкеліп, сойып алады. Екі елдің арасында дау туып, Бәке деген биге жүгінеді. Сонда ол Бәке Жауқашар жағына бұрмалық жасайды. Осыны білген Үмбетей араға түседі. Сонда "Бәкеге" деген жырымен әділдікке шақы��ады. Ақын "тоқымы кеппей топтанып, ел тонауға аттанып" жүрген тоғыз тентекті сынға алады: :Ұл он беске келгенше, :Қолға ұстаған қобызың. :Ұл он бестен асқан соң, :Тіл алмаса-доңызың. деп, жақсы ұлдың, жаман ұлдың қандай болатынын мысалдап айтады. Үмбетей ''Жауқашарға'' деген толғауында адамгершілікті, мейірбандылықты ту етіп көтереді. Ақын қонақ мезгілсіз келсе де қуану керек дегенді насихат етеді: :Кісіні көрсең, есікке :Жүгіре шық, кешікпе. :Қарсы алмасаң мейманды, :Кесір болар нәсіпке, деген ақын сөздері-күні бүгін де өнеге, ұлттық ділімізге сын. Үмбетайдың тоғаулары зиялы ойларымен, өрнекті көркемдігімен, ерлік рухымен жыраулар поэзиясында көрнекті орын алады. Оның поэзиясы нақтылыққа құрылған. Тақырыпты өзінің өмірінен алып жырлайды. ==Дереккөздер== Санат:1706 жылы туғандар Санат:Түркістан облысында туғандар Санат:1778 жылы қайтыс болғандар Санат:Қазақ жыраулары Санат:Қазақ ақындары +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Байан (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 852 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 10,64 км² шамасында. Халық тығыздығы 268 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Санта-Марта (Пенафьел)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 310 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,84 км² шамасында. Халық тығыздығы 270,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Трофа құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 759 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 14,5 км² шамасында. Халық тығыздығы 466,1 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иаков Зеведеев. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 986 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,07 км² шамасында. Халық тығыздығы 733,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 050 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,75 км² шамасында. Халық тығыздығы 600 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Лозада құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 933 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,7 км² шамасында. Халық тығыздығы 198,5 адам/км². Ауданның қамқоршысы Стефан Первомученик. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Порту құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 10 044 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,28 км² шамасында. Халық тығыздығы 846,90 адам/км². Ауданның қамқоршысы == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 590 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,73 км² шамасында. Халық тығыздығы 426,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Санту-Тирсу (аудан)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Санту-Тирсу құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 13 961 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы км² шамасында. Халық тығыздығы 745,10 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Сантан''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 870 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,42 км² шамасында. Халық тығыздығы 359,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Дәулет Үмбетжанов''' (25.7. 1932, Ақтөбе облысы Шалқар қаласы 30.7.1996, Алматы) математик ғалым, ғылымдарының докторы (1983), профессор (1984), ҚР Ұлттық ғылым академиясының корреспондент мүшесі (1994). ҚазМУ-ды бітірген (1955), Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының академигі (2003). 1955 1973 жылдары ҚазМУ-да аспирант, аға оқытушы, деканның орынбасары. 1973 1985 жылдары Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық институтында декан, кафедра меңгерушісі. 1985 жылдан ҚР Ұлттық ғылым академиясының Теоретикалық және қолданбалы математика институтында зертхана меңгерушісі. Негізгі ғылым еңбектері дифференц. теңдеулердің периодтық шешімі теориясына арналған. == Дереккөздер == == Сыртқы сілтемелер == Шалқардан шыққан математиктер Біздің мектеп Санат:25 шілдеде туғандар Санат:1932 жылы туғандар Санат:Шалқарда туғандар Санат:30 шілдеде қайтыс болғандар Санат:1996 жылы қайтыс болғандар Санат:Алматыда қайтыс болғандар Санат:Қазақстан математиктері ғылымдарының докторлары Санат:Қазақстан ғалымдары Санат:Қазақстан Ұлттық ғылым академиясы академиктері +'''Себолиду''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 945 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,54 км² шамасында. Халық тығыздығы 170,6 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Павел. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Сейшезелу''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 729 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,61 км² шамасында. Халық тығыздығы 073,90 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Маринья. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Сендин (Фелгейраш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 775 адамды құрайды. ��лып жатқан жер аумағы 6,48 км² шамасында. Халық тығыздығы 273,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Матозиньюш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 26 543 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,8 км² шамасында. Халық тығыздығы 985,00 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Секейро''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Санту-Тирсу құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 769 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,15 км² шамасында. Халық тығыздығы 822,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Сермонде''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 225 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,41 км² шамасында. Халық тығыздығы 868,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Пётр. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Сернанде''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 891 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,26 км² шамасында. Халық тығыздығы 707,1 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иоанн Креститель. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Сероа''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 661 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,05 км² шамасында. Халық тығыздығы 605,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Серзеду () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 547 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,62 км² шамасында. Халық тығыздығы 990,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Силва-Эшкура (Майа)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Майа (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 113 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,58 км² шамасында. Халық тығыздығы 378,7 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Үржар''', ''Өржар'' Алакөл алабындағы өзен. ==Географиялық орны == Абай облысы Үржар ауданы жерімен ағады. Ұзындығы 206 км, су жиналатын алабы 5280 км². ==Бастауы == Тарбағатай жотасы ның оңтүстік беткейінде екі тау өзенінің қосылуынан пайда болып, Қамысқала ауылы тұсында Алакөлге құяды. == Гидрологиясы == Оң жағынан Каначка, Егінсу, сол жағынан Шошқалы, Қусақ өзендері қосылады. Аңғары Қазымбет ауылына дейін таулық сипатта, одан төменде біртіндеп кеңейіп, сағасында айналадағы ортамен тұтасып кетеді. Жағасы жоғарғы бөлігінде тік жарлы, биіктігі м. Қазымбет ауылы тұсында таудан шыға үлкен ысырынды конус қалыптастырады. Конус аумағында арнасы тармақталып, Каначка мен Шошқалы салалары құйған тұстардан бір арнаға қайта тоғысады. Жайылмасы тармақталған тұстарында кеңейіп, шабындық шөп өседі. Жауын-шашын, жер асты суымен толығады. Жазғы көктемгі кезеңдерде тасып, жаз соңынан күз басталғанға дейін және қыста сабасына түседі. Суының минералдылығы су тасу кезінде 100 300 мг/л, сабасына түскен кезеңдерде 200 500 мг/л. Алабының таулық бөлігінде орман ағаштарының сиректігі, беткейлерінің тік жарлылығы, қорым тастардың мол қоры, нөсерлі жауындардың көптеп орын алуы сел қаупін туғызады. Көп жылдық орташа су ағымы Сарыбұлақ өзен сағасынан 0,7 км төменде 19,1 м³/с. Суы егін суаруға, шабындықтар мен жайылымдарды суландыруға пайдаланылады. == Дереккөздер == Санат:Үржар ауданы өзендері Санат:Алакөл су алабы +'''Силвареш (Лозада)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Лозада құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 798 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,75 км² шамасында. Халық тығыздығы 486,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Соальяйнш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 817 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 23,4 км² шамасында. Халық тығыздығы 163,1 адам/км². Ауданның қамқоршысы Мартин Турский. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Собраду (Валонгу)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Валонгу құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 682 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 19,4 км² шамасында. Халық тығыздығы 344,4 адам/км². Ауданның қамқоршысы Андрей Первозванный. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Собрейра''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Паредеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 079 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 21,02 км² шамасында. Халық тығыздығы 194,1 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Пётр. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 124 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,07 км² шамасында. Халық тығыздығы 276,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Соброза''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Паредеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2502 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,87 км² шамасында. Халық тығыздығы 513,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Евлалия. == Тарихы == Ескі әкімшілік б��лініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Соза (Фелгейраш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 080 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,52 км² шамасында. Халық тығыздығы 710,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Созела''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Лозада құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 854 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,08 км² шамасында. Халық тығыздығы 261,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Сан-Кожме''' () Португалиядағы қала (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Гондомар (Португалия) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 25 717 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 11,48 км² шамасында. Халық тығыздығы 240,20 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 11 171 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы км² шамасында. Халық тығыздығы 241,20 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +Үркер жұлдыз шоғыры '''Үркер''' (астрономиялық аталуы '''М45''') Торпақ шоқжұлдызындағы алып және жарық күйдегі галактикалық шашыранды үйіржұлдыз шоғыры. Әдетте Үркердің жай көзбен ең жарық жұлдызын көруге болады. Ал, ерекше жағдайда жай көзбен 14 жұлдызға дейін көрінеді. Шарль Мессье бұл шашыранды Үйіржұлдыздың орнын анықтады және өзінің 1771 ж. шығарған жұлдыздар каталогында Үркерді M45 деген аталыммен каталогқа енгізді. Үркер үйірінің көріну диаметрі шамамен 2°, ол дөңкіш пішінде. Бұл жұлдыз шоғырында есептемегенде, шамамен 1000 шақты жұлдыз бар екені анықталған. Ол жас және жылжымалы жұлдыз үйірі есептеледі. Оның тұмандығы жер шарына өте жақын және өзі де жер шары тұрғындарына өте таныс. Небра аспан тақтасы, б.з.д.1600ж. жасалған. Оң жақ үстінгі бөлігіндегі топты жұлдыз Үркер деп есептеледі. Көк түсті жоғары температуралы тұрақты жұлдызды негіз еткен бұл Үйіржұлдыз шоғыры шамамен 100 млн жыл бұрын қалыптасқан екен. Ұсақ тозаңдардан құралған тұмандық осынау жарық жұлдыздар шоғыры төңірегін айналып жатыр. Бұрынғы түсіндіру бойынша, тозаңдар үйіржұлдыз қалыптасқан кезден қалған делінсе, ең жаңа түсіндіру бойынша бұл жұлдыз үйіріне қатысы жоқ алып тозаңдар бұлты осы өңірден өтіп бара жатқан көрінеді. Астрономдардың болжауы бойынша, бұл үйіржұлдыз шамамен әлі де 250 млн жыл өмір сүреді де, сосын Құс жолының тартылыс күшінде ыдырап, өзіне таяу жұлдыз жүйелеріне араласып кетеді. Үркердің ең жарық жұлдызы Альциона. Үркердің басқа жарық жұлдыздары сияқты Альциона да спектрлік класындағы ыстық жұлдыздар қатарына жатады. Ұзақ уақыт түсірілген суреттерден Үркердегі жарық жұлдыздардың төңірегінде үлкен тозаңды тұмандықтың бір бөлігі жақсы көрінеді. Үркердің диаметрі шамамен 12 жарық жылы. Жерге дейінгі арақашықтығы 440 жарық жылы немесе 135 парсектен көбірек. Жұлдыз шоғырындағы барлық жұлдыздар кеңістікте параллель траекториямен қозғалады. == Бақылау-өлшеу тарихы == 400,000 жыл бойғы үркерді үйіруі (4D кескіні) Үркер солтүстік жарты шарда қыста, ал оңтүстік жарты шарда жазда ең айқын көрінетін аспан денесі. Сондықтан ол ежелгі мәдениеттер жағынан өте көп тілге алынған. Мысалы, Қазақтар Аустралия аворигендері, Маорилер, Қытайлар, Маялар, Ацтектер, солтүстік Америкадағы Сиу ұлты қатарлылар. Қытайдың дәстүрлі Конфуцышылдығы бойынша Конфуцыға аспанның ақиқатын үйреткен бес әулие осы Үркер үйіржұлдызынан келген делінеді. Ежелгі грек астрономдары оны біртұтас шоқжұлдыз деп есептеген және ежелгі грек жыраулары Гесиод пен Гомер (Илиада және Одиссея) өз шығармаларында тілге алған. Үркердің Інжіл мен Тәураттағы атауы Хима. Інжілдің үш жерінде Үркер туралы айтылған екен. Үнді мифологиясында үркер "Krittika" деп аталған, ол соғыс құдайының шешесі болып, оның бір-бірден көрсете алатын түрлі көркі бар делінеді. Ал, Ислам ғалымдары Үркер（At -thuraiya деп аталған）Құранда Najm деп кездеседі деген пікірде. үркерді торлаған тұманды тозаңдар, NASA Үркердің ұқсас бағыттағы сәйкес келген жұлдыздар емес, өзара байланысы бар жұлдыздардан құралғанын адамзат өте ертеден байқаған. 1767 жылы Шарль Мессье осынша көп жұлдыздардың бір бағытта бір-біріне қатыссыз кездейсоқ орналасу мүмкіндігін аспандағы өзге жұлдыздардың жайласуы арқылы есептеп, шамамен 500 мың да жағдайда Үйіржұлдыз емес Үркердің болатынын есептеп шығарды. Демек, ол Үркер өзара физикалық байланысы бар Үйіржұлдыз деп есептеді. Тұрақты жұлдыздардың қозғалу жылдамдығын зерттеушілер Үркердегі жұлдыздар жылдамдығын��ң бірдей екенін, олардың белгілі бір бағытқа бірдей қозғалатынын, олардың бір-біріне тартылыс күш түсіретінін ашты. Миссье М45-ті қамтыған үйіржұлдыздың орнын есептеп, құйрықты жұлдыздың катологына ұқсайтын жұлдыздар жүйесі катологын жасауға тырысты және 1771 жылы бұл мақсатын іске асырды. == Арақашықтығы == Үркердегі жұлдыздар Әлемнің өлшемі мәселесін шешуде Үркердің бізден арақашықтығын есептеу өте маңызды қадам болды және ол арқылы әлемнің кеңдік өлшемін мөлшерлеуге септігі тиеді. Үркер бізге өте жақын үйіржұлдыз ретінде арақашықтықты есептеу қиын болған жоқ. Астрономиялық дұрыс ақпараттарға сүйеніп, астрономдар жұлдызаралық қашықтықты HR диаграммасы арқылы өлшейді. Арақашықтықтың дұрыс есептелуі ғарыштың кеңдігін есептеуге, ғарыштың жасын есептеуге, және болашақ өзгерісін мөлшерлеуге мүмкіндік береді. Hipparcos спутниктігі ұшырылудан бұрын, үркер туралы білімдерге негізделіп өлшенген арақашықтық 135 парсек болды. Ал, Hipparcos спутниктігі жұлдыз шоғырындағы тұрақты жұлдыздардың көріну парқына сүйеніп 118 парсек екенін есептеді. Кейінгі зерттеулер бойынша аталған нәтиже дұрыс емес делінді, бірақ қай жерінен қате кеткені айқындалмады. Қазір Үркердің бізден арақашықтығы сол 135 парсек (шамамен 440 жарық жылы) шамасында деп бекітілген. 2014 жылы 29 тамызда Калифорния университеті, Сан-Диего бөлімше мектебіндегі Carl Melis зерттеу тобы АҚШ-тың «Ғылым» журналына бір мақала басты. Мақалада, асқан әсерді есептеу арқылы Үркердің бізден 444 жарық жылы қашықтықта екенін айтыпты. Ескертуінше, қателік 1% көлемінде деп белгілеген екен. == Шығуы мен батуы == ''Бақылау Түркістан облысы, Жетісай ауданында жүргізілген'' Дата Шығуы Батуы 10 қаңтар 15:00 5:00 10 ақпан 13:00 3:00 10 наурыз 11:00 1:00 10 сәуір 9:00 23:00 10 мамыр 7:00 21:00 10 маусым 5:00 19:00 10 шілде 3:00 17:00 10 тамыз 1:00 15:00 10 қыркүйек 23:00 13:00 10 қазан 21:00 11:00 10 қараша 19:00 9:00 10 желтоқсан 17:00 7:00 == Құралуы == Үркердің Х-рентген суреті: Жасыл төртбұрыштар жарқырауы ең жоғары жұлдыз Үркердің X- рентген суретінен ондағы тұрақты жұлдыздарда темпратурасы өте жоғары атмосфера қабаты бар екені байқалады. Бұл жұлдыз үйірі радиусы жарық жылы шамасында, ал радиусы 43 жарық жылына жетеді. Құрамындағы мыңдаған жұлдыздардың негізгілері әлі де жас, жоғары темпратуралы көкшіл жұлдыздар екенін, күзету ортасының ұқсамастығына орай 14 ке жуық жұлдызды көзбен көруге болатыны белгілі. Жұлдыз шоғырының жалпы массасы күн массасының 800 есесіндей екен. ''Үркер біршама жарық жұлдыздар'' Атауы Белгіленуі Көрінерлік жұлдыздық үлкендігі Спектральді класы Альциона Торпақтағы ɳ25 2.86 B7IIIe Атлас Торпақтағы 27 3.62 B8III Электра Торпақтағы 3.70 B6IIIe Майя Торпақтағы 20 3.86 B7III Меропа Торпақтағы 23 4.17 B6IV Тайгета Торпақтағы 19 4.29 B6V Плейона Торпақтағы BU (28) 5.09 ауыспалы жұлдыз B8IVep Целено Торпақтағы 16 5.44 B7IV Астеропа Торпақтағы 21 5.64 B8Ve 22-нші Торпақ Торпақтағы 22 6.41 B9V 5.65 B8V Үркер үйіржұлдызында массасы күн массасының б��р болғаны 8% ғана ұстайтын, өзегінде жеткілікті темпратура мен тартылыс күші болмауынан тұрақты жұлдызға толық айнала алмаған көптеген Қоңыр ергежейлі жұлдыз (Brown dwarf) бар екені белгілі болды. Ондайлардың саны Үркер жұлдыздардың 25% -ын, ал салмағы бүкіл салмақтың 2%-ын ұстайды. Астрономдар Үркер мен басқа да жас үйіржұлдыздар арқылы Қоңыр ергежейлі жұлдыздардың ерекшелігіне талдау жасауға тырысты. Қоңыр ергежейліні әдетте жас жұлдыз шоғыры арасында күзетуге қолайлы, ал ежелгі үйірлі жұлдыздар әлдеқашан оларды зерттеу біршама қиын есептеледі. Кезекте, Үркерден кейбір Ақ ергежейлі жұлдыздар да байқалды. Бірақ үйіржұлдыздағы жас тұрақты жұлдыздар әлі де Ақ ергежейлі жұлдыз болу жасына жетпегендіктен, оған әлі де неше миллиардтаған жыл керек болғандықтан бұл мәселе қайшылықты түсіндіріліп отыр. Жалпы түсінік бойынша, олар төмен және орташа тұрақты жұлдыздардан өзгеріп келген емес, қосарлы серік жұлдыздар өз орбитасы бойынша айналатын өзегіндегі алып массаға ие жұлдыздардың тез өзгеруінен Ақ ергежейлілер пайда болған делінеді. Осынау жұлдыздарды айналдыратын алып массаға ие орталық жұлдыздар өте тез өзгеріс барысында өз массасын төңірегіндегі серік жұлдызына беріп, өте тез уақытта Ақ ергежейлі жұлдызға айналады. Дегенмен, бұл мәселені тартылыс күш арқылы түсіндіру керек және бұл тақырып әлі де ұзақ зерттеуді талап ететін мәселе есептеледі. == Жасы және болашақ өзгерісі == Литийдің раушан түсті қызыл жалыны Үйіржұлдыз бен тұрақты жұлдыздың өзгерісі теориясы моделін салыстырып, HR диаграммасы арқылы жұлдыз үйірінің жасын мөлшерлеуге болады. Бұл тәсіл бойынша, Үркер үйіржұлдызының жасы 75 млннан 150 млн жас аралығында екені айқындалды. Аталған жас шамасындағы екі түрлі сан арасындағы ауытқыған шама жұлдыз өзгерісі модельінің тұрақсыздығының нәтижесі. Әсіресе модельдегі Тропосфера құбылысына байланысты. Яғни жұлдыз ішіндегі Тропосфералық жағдай жұлдыз жасын тым үлкен етіп көрсетуі мүмкін. Үйіржұлдыздар жасын өлшеудің екінші амалы төмен массалы тұрақты жұлдыздарды табу. Әдетте негізгі тұрақты жұлдыздағы литийдің термоядролық реакциясы тез таусылады, өйткені литийдің жану нүктесі 2500 000К ғана. Ал, массасы жоғары Қоңыр ергежейлі жұлдызда Литийдің күйреуі ең соңында орындалады. Сондықтан өлшенген үйіржұлдыздағы Қоңыр ергежейлі жұлдыздың литийі болу, болмауы үйіржұлдыз жасын өлшеудің идеал амалы есептеледі. Осы амалмен Үркер үйіржұлдызының жасын өлшегенде ол 115 млн жаста екені айқындалды. Үйірлі жұлдыздың салыстырмалы қозғалысы олардың кеңістіктегі орнын ауыстырып отырады. Жер шарынан неше мың жылдық күзету дерегі бойынша кезекте ол Аңшы шоқжұлдызының аяғы астынан өтіп барады. Ұқсас басқа да тарқақ үйіржұлдыздар секілді Үркер үйіржұлдызы да өз үйірін ұстап тұруға жеткілікті тартылыс күшке ие емес. Сондықтан ол басқа не галактикаларға жол��ққанда кейбір тұрақты жұлдыздары солардың құшағына ауысып кетеді. Есептеулер бойынша, енді 250 млн жылдан кейін Үркер үйірлі жұлдызы алып молекулалық бұлттың тарту күшінің әсерінде бөлшектеніп кетуі мүмкін. Ал, бұл жағдайға Құс жолының айналу шынтағы да үлес қосатыны анық. == Шағылысқан тұмандық == Үркердегі Меропа (IC 349) жұлдызына жақын тұмандықтың рефлексиясы, Хаббл ғарыш телескопы Идеал күзету шартында, кейбір белгілер, әсіресе экспозициялық суреттерде тұмандық Үйіржұлдызға жақын орналасқаны байқалады. Тұмандықтағы тозаңдар жоғары темпратура мен жас тұрақты жұлдыздың жарығынан көк түсті шағылысып көрінген тұмандық есептеледі. Бұл тозаңдар осы үйіржұлдыз алғаш қалыптасқан кездегі қалдық болуы мүмкін делінді. Бірақ үйіржұлдыз аз дегенде 100 млн жылда әрең ол кездегі тозаңдар баяғыда радиацияның әсерінде тарқалып таусылған. Былайша айтқанда, бұл үйіржұлдыз кезекте жұлдызаралық қалдық заттар мен тозаңдар өте көп жолда кетіп барады. Атлас (Атлант) Зерттеулер бойынша, тозаңдардың тарқалуы біркелкі емес, көру бағыты бойынша үйіржұлдыздың басар жолына байланысты екі қабатқа бөлінген. Бұл екі қабат бәлкім тозаңдар тұрақты жұлдыздарға құйылған кезде радиация қысымынан жылдамдығы ақырындауына байланысты қалыптасқан секілді.。 == Шетел аңыздары == Үркер жұлдызы ежелгі грек-рим мифологиясына орай аталатын жұлдыздардан құралады. Олар: Atlas, Pleione, Electra, Celaeno, Taygeta, Merope, Alcyone, Sterope қатарлылар. Олардың ішіндегі ең жарық жетеуі ежелгі Грек ғаламды көтерген Атлас (Атлант деп те аталады) пен Плейонадан туған әпеке-сіңлілі қыздың атымен аталады: Алкиона, Келено, Майя, Меропа, Стеропа, Тайгета және Электра қатарлылар. Ғарыш көтерген Титан қыздары ретінде Сүлусары (Альдебаран) да Плейонаның қызы болып, Гианта деп аталады. Subaru (Үркер) Ежелгі жапондар Үркер үйіржұлдызын әдемі безену бұйымы деп түсініп, оны махаббатпен байланыстырған. Олардың көптеген эстрада әндеріне Үркер тақырыбы арқау болған. 1998 жылғы Гавайидегі 8.2м телескопты Үркер （Subaru）деп атаған. Ал олардың әйгілі Fuji компаниясы шығарған машина Subaru (Үркер) деп аталады. == Қазақ == Қазақ елінде Үркер мен Айдың тоғысуына негізделген ерекше ай санағы бар. Үркер жұлдыз шоғырын білмейтін қазақ жоқ деуге болады. Бұл жарықтығы бір келкі, бір үйір жұлдыз оп-оңай көзге түседі. Жаздың қысқа түндерінен басқа уақыттың бәрінде де Үркерді аспаннан көруге болады. Қазақ халқында аспандағы ерекше көзге түсетін жұлдыз шоғырын “үріккен үйірлі жылқыға” ұқсату нәтижесінде “Үркер” атауы шыққан. Қазақтың дәстүрлі Аспан аңыздарында Үркер үйірі туралы әңгіме көп. Ел арасында Үркерді “жұлдыз ағасы” деп есептеген. Үркер аспандағы Күн мен Айдың орбитасына жақын тұрғандықтан, оған қатысты Күн мен Айдың орналасуына қарап қазақ халқы түнгі бағытты, жыл, түн мезгілдерін және ай тоғыстарын (қ. Тоғыс есебі) анықтап отырған. Сурет:Жәнібек пен хандары Керей хан және Жәнібек хан Үркер -қазақ ұғымында ежелден келе жатқан астырономялық атау. Мұның түбір сөзі мен үндестігі ерте заманғы Бабилон өңірінде жасаған Шумер мәдениетіне және Америка құрлығындағы Мая мәдениетіне жалғасады. Қазақ аңыздарында Үркерді қызға ұқсату жоғарыда айтылған Грек, Жапон, Үнді Үркер туралы аңыздармен астасып жатқаны байқалады. Ежелгі бір аңызда үркер бес баласы бар жесір әйел деп түсіндіріледі. Оның күйеуін үш мерген атып кетіпті. Енді өзін зорлықпен алмақшы болады Үркер сол үш мергеннен қашып жүреді делінеді. Бұрын үркердің алты баласы бар екен. Үркердің өзімен жетеу болыпты. Сонда да оның бір баласын ағайынды жеті қарақшы ұрдап әкетіпті. Жеті қарақшының үш жұлдызының ортасында тұрған жұлдыздың бауырында тұрған кішкене жұлдыз сол үркерден ұрдап әкеткен бала екен. Үркердің кейде жетеу болып көрінетіні осы бала шешесіне қашып барып алған кезіне тура келеді екен. Тағы бір көп таралған қазақ аңызында Үркердің Үлпілдек деген қызы болыпты делінеді. Жетіқарақшы Үркердің Үлпілдек атты сұлу қызына ғашық болып ұрлап кетеді. Қызын қарақшылардан құтқарып алу үшін Үркеліктер әлі де Жетіқарақшыны қуып жүр екен дейді, жақындап қалғанда ылғи да таң атып қала береді екен. Ең жарқырап тұрғаны қарақшылардың бастығы, оның жанындағы көмескіленіп көрініп тұрған сол Үлпілдек дейді аңыз. Шындығында да Жетіқарақшы Темірқазықты айналып Үркер екуі жақындағанда таң бозара бастайды. Үркер ежелгі сенім бойынша Аспан әлемі мен Жер әлемі арасындағы немесе Көк Тәңірі мен Жер Тәңірі арасындағы қатар «өмір сүруші қосмекенді» ретінде қабылданған. Өйткені, олар алдымен Жерде өмір сүрген, ол кезде мәңгілік жаз болған екен. Аласапыран кез болып, табиғат өзгергеннен кейін ұйықтап жатқан 12 Үркерді барлық жануарлар өлтірмек болады. "Үркерлерді өлтірсең, мәңгілік жаз болады" дегенді естігеннен кейін, әрқайсысы бөліп алып таптамақ болады. Тек қана сиырдың тұяғы аша болғандықтан, оған бөлінген жұлдыз аспанға ұшып кетіпті делінеді. «Үркер» турасындағы барлық мифтерде кездесетін сюжет оның бұрын жерде өмір сүріп, жануарлардың үстемдігімен аспанға кетуі. Ал, ол сюжеттің варианттары түрлі болып келеді. Мәселен, бір жерде Үркерлер өздерімен өздері ұйықтап жатады десе, бір жерде оның құрт болғанын, оны түйе табанымен басып тұрып, сиырға ұстата тұрған делінеді, келесі бір жерде Үркер Сұлусарыны Жетіқарақшы ұрлап қояды деп олардан қашып, жерге келіп, қырық күнге жатып алуы. Сонда барлық жерде Үркер мәңгілік жаздың бейнесі ретінде көрініс береді. Сурет:Chichen Itza Чичен-Ица қаласындағы Кукулькан пирамидасы "Үр" деген сөз көне түркі тілі. Ал, түркі тілі Сақтар мен Ғұндардың тілімен тұтасып жатқаны белгілі. "Үр" ертеде "сұлу" деген мағынада қолданылған. Қазақта әлі де "үріп ауызға салғандай" деген тұрақты тіркес бар. Бұл сұлулыққа, сүйкімділікке қаратып қолданы��ады. Адамды таң қалтыратыны ежелгі Майя күнтізбесінде де үркер "үлкәр" деп аталыпты. Майя күнтізбесі түрлі білімді тоғыстырған аса күрделі күнтізбе есептеледі. Ол шамамен бұдан алты мың жыл бұрынғы күнтізбе. Сонда Үркер атауы ерте заманғы ортақ атау екені көрініп тұр. Үндістердің ішінде Майялар да бар көптеген тайпасы осыдан 40-50 мың жыл бұрын Беринг бұғазы арқылы Америка құрлығына өтіп кеткенін есімізге алсақ, бұл сөздің арғы тамырының қаншама тереңде жатқанын байқаймыз. Қазақ тілі түмен жылдық ақпарды айнытпай сақтаған екен. Дегенмен, бұл деректі әлі де ары қарай нақтылап, жалғасты зерттеуге тура келеді. Жеңімпаз сақтар Үркердің қазақ астырономясында маңызы зор. Қазақтың тоғыс есебінің өзі ай санау есебі тәрізді нәрсе. Бұл күні ол есептердің сыры ұмыт болған. Халқымызда "Үркерлі айдың бәрі қыс", "Үркер жерге түспей жер қызбайды" дейтін ұғымдар бар. Үркер күз басында іңірде күн шығыстан, қыс басында іңірде төбеден, көктем басында күн батыстан көрінеді. Ал шілде айында Үркер күннің жанында болып, түнде көрінбей кетеді. Жаңаша 7-айдың 3- күндерінен кейін үркер көтеріледі. Бұл кезде Үркер таңға жақын шығыстан көрінеді. Шаруалар "үркер көтерілген соң мал көтеріледі, егін көтеріледі, қозы-лақ көтеріледі" деп ерте жұмыс бастаудың белгісі еткен. == Уфология және жаңа заман сенімі == Кейбір уфологияшы адамдар адамға ұқсас бөгде ғаламшарлық адам туралы айтылымдарға сенеді. Олардың ішінде осы Үркер үйіржүлдызы арасындағы кейбір жұлдыздар бетінде Үркерліктер қоныстанған ғаламшар бар дейтіндер де кездеседі. Олардың айтуынша Үркерліктер жер шары адамдарымен арғы атасы бір туыс келеді, ол екеуі де Лира галактикасынан （lyra） келген деп есептейді. Сыртқы сілтемелер == Дереккөздер == == Сыртқы сілтемелер == Қазақ Астрономиясы және Ұлықбек пен Өтейбойдақ Қазақ фольклорындағы Аспан әлемі Жұлдыз және обсерватория Такаюка Юшиданың Астросуреттер сайты Майя Астрономиясы Үркер туралы ғылыми ақпараттар Үркер құпиясы Қараңғы әлем фотолары: Үркер үйіржұлдызы +'''Сан-Гонсалу (Амаранте)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 503 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,75 км² шамасында. Халық тығыздығы 369,10 адам/км². Ауданның қамқоршысы == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 596 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,25 км² шамасы��да. Халық тығыздығы 476,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 951 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,94 км² шамасында. Халық тығыздығы 241,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Трофа құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 053 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,26 км² шамасында. Халық тығыздығы 647,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы қала (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Матозиньюш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 23 542 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,21 км² шамасында. Халық тығыздығы 4518,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Санту-Тирсу құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 288 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,77 км² шамасында. Халық тығыздығы 479,7 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Мамеде. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 528 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,78 км² шамасында. Халық тығыздығы 404,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Трофа құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 13 933 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 12,98 км² шамасында. Халық тығыздығы 073,40 адам/км². Ауданның қамқоршысы Мартин Турский. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 873 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,44 км² шамасында. Халық тығыздығы 344,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Санту-Тирсу құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 736 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,44 км² шамасында. Халық тығыздығы 086,00 адам/км². Ауданның қамқоршысы Мартин Турский. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Нұржамал Пернебекқызы Үсенбаева''' (4 маусым 1958 жыл, Түркістан облысы Арыс қаласы) әнші сопрано), Қазақстанның халық әртісі (1996). == Өмірбаяны == 1984 жылы Алматы мемлекеттік (қазіргі Қазақ ұлттық вокалдық факультетін (профессор Б.Жылысбаевтың класы бойынша) бітірген. Сол жылдан бастап Қазақ опера және балет театрының соло-әншісі. Осы театр сахнасында орындаған аса елеулі партиялары қатарына Қыз Жібек, Дана (Е.Г. Брусиловский, Қыз Жібек пен Ер Тарғын), Ажар (А.Жұбанов пен Л.Хамиди, Абай), Сара (М.Төлебаев, “Біржан Сара”), Зылиха (Б.Жұманиязов, Махамбет), Наталья (Жұбанов пен Ғ.Жұбанова, (“Құрманғазы”), Розалинда (И.Штраус, Жарқанат), Виолетта (Дж. Верди, Травиата), Антония (Ж.Оффенбах, Гофман ертегілері), т.б. бар. Қазақ әндерін де (Шилі өзен, Алқоңыр, т.б.) үлкен шеберлікпен орындайды. Биік деңгейдегі кәсіби шеберлік пен шынайылық, баурап алар сахналық тартымдылық пен табиғи талғампаздық оның әншілік өнеріне тән қасиет. Үсенбаеваның репертуарынан ұлттық және шет ел әр алуан музықалық шығармалары мол орын алған. == Сыншылардың пікірлері == «Үздік ресейлік Виолетта (Травиата операсы) еуропалық шеберлі вокалы бар алматылық сүйкімді Нұржамал Үсенбаева» («Известия», Мәскеу, 2000). «Бұл жеңіске кім қарсы тұра алады?! Осы еркін ағып жатқан, балғын, толы, жанды дауысқа қарсы ма?! Оның бойында қандай күшті нәзіктік, жанқиярлық естіледі ... »(«Кешкі Қазан(қала)», 2000) «Нұржамал Үсенбаева өз халқының ән құсы» («New York Daily News|Daily News», Нью-Йорк, 2007) == Марапаттары == Глинка атындағы Бүкілодақтық вокалшылар байқауының арнайы жүлдесінің иегері. 1991 жылы Халықаралық вокалшылар байқауында Джино Беканың арнайы жүлдесі. Франциско Виньас Барселона, Испания. 1993 жылы Елбасының қолынан «Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі» (24 қазан 1993 ж.) 1994 ж. Өзбекстан Республикасының еңбек сіңірген мәдениет қайраткері 1996 жылы «Қазақстан халық әртісі» 2000 ж. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (2000 ж. 15 желтоқсан) 1995-1999 жылдары опера және концерттік қызметі үшін. 2000 ж. «Музыка» номинациясы бойынша Қазақстан меценаттарының тәуелсіз «Платиналы Тарлан» сыйлығы. Татарстан Республикасының халық әртісі 2006 ж. «Құрмет» (2005) орденімен марапатталған. 2013 ж. өнер және мәдени қызмет саласындағы «Алтын Еуропа» («Алтын Еуропа»). == Отбасы == Тұрмыс құрған. Күйеуі Төлеген Мұхамеджанов (1948) белгілі сазгер, ақын, Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты (2007 жылдан). баласы бар. Қызы Қарлығаш Мұхамеджанова (1983) киноактриса. == Дереккөздер == Санат:4 маусымда туғандар Санат:1958 жылы туғандар Санат:Арыста туғандар Санат:Қазақстан әншілері Санат:Қазақстан халық әртістері Санат:Қазақстан мемлекеттік сыйлығының иегерлері Санат:Татарстан халық әртістері Санат:Құрмет орденінің иегерлері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Лозада құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 948 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,69 км² шамасында. Халық тығыздығы 352,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 227 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,1 км² шамасында. Халық тығыздығы 115,50 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Санту-Тирсу құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1292 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,39 км² шамасында. Халық тығыздығы 540,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясын��ң құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Сан-Николау () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 491 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 0,85 км² шамасында. Халық тығыздығы 577,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Сан-Николау (Порту)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Порту құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 937 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 0,21 км² шамасында. Халық тығыздығы 13 985,70 адам/км². Ауданның қамқоршысы Николай Чудотворец. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Майа (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 838 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,23 км² шамасында. Халық тығыздығы 351,4 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Пётр. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 442 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы км² шамасында. Халық тығыздығы 442,00 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Гондомар (Португалия) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 17 324 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 14,42 км² шамасында. Халық тығыздығы 201,40 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Пётр. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Майа (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 629 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,85 км² шамасында. Халық тығыздығы 542,1 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Пётр. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Трофа құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 150 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,51 км² шамасында. Халық тығыздығы 182,30 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Үстірт Артезиан Алабы'''– Маңғыстау түбегінен Арал теңізіне дейінгі аймақты қамтитын жер асты суы бар өңір. Ауданы 270 мың км². Алап шығысында және оңтүстігінде Түрікменстанмен шектеседі. Оның нағыз арынды артезиандық су кешендері (қалыңд. 2000 3500 м, минералд. 20-дан 100 200 г/л-ге дейін) қатпарлы пермь-триас қабаттарының үстіндегі юра, бор, палеоген, төм. неогеннің құмтасты, құм-балшықты, әктасты шөгінділерінің қойнауында қалыптасқан. Бұл шөгінділердің бетінде түгелдей жоғ. неоген (сармат кезеңі), кей жерлерде төрттік кезеңнің әктасты, борпылдақ құмды тау жыныстарында ауыз су ретінде пайдалануға жарамды арынсыз грунттық сулы қа-баттар орналасқан. Арынды қабаттарға жеткізіле қазылған ұңғымалардан алынған су тым ыстық (100 130°C), өнімділігі шамалы (тәулігіне 250 400 м³). Бұлар ауыз суы ретінде пайдалануға жарамсыз. Минералдылығы жоғары (100 200 г/л) тұздық сулардан әр түрлі өнеркәсіптік бағыттарда пайдалануға болатын ас тұзын, көптеген шашыранды және сирек кездесетін элементтерді және калий, стронций, бром, аммоний, бор қосылыстарын алуға болады. ==Сілтемелер== "Қазақ том Санат:Артезиан алабы +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Паредеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 930 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 9,25 км² шамасында. Халық тығыздығы 073,50 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иса Мәсіх. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Санту-Тирсу құрамдас бө��ігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 134 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,56 км² шамасында. Халық тығыздығы 726,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 740 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 12,79 км² шамасында. Халық тығыздығы 57,9 адам/км². Ауданның қамқоршысы Симон Кананит. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Байан (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 724 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,2 км² шамасында. Халық тығыздығы 116,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Фома. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Санту-Тирсу құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 241 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,49 км² шамасында. Халық тығыздығы 772,5 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Фома. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Се (Порту)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Порту құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 751 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 0,48 км² шамасында. Халық тығыздығы 897,90 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Табуаду''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 387 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8,64 км² шамасында. Халық тығыздығы 160,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Тейшейра (Байан)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Байан (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 874 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 20,85 км² шамасында. Халық тығыздығы 41,9 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Пётр. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Тейшейро''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Байан (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 444 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,66 км² шамасында. Халық тығыздығы 95,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Телойнш (Амаранте)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 535 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 13,86 км² шамасында. Халық тығыздығы 327,2 адам/км². Ауданның қамқоршысы Андрей Первозванный. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Үшбас''' кейінгі палеолит бұйымдары жинастырылған үңгір. Түркістан облысы Созақ ауданы Әулиетоғай үңгірінен табылған. Теңіз деңгейінен 700 биіктікте, Үшбас өзенінің оң жағалауындағы жарқабақта орналасқан. 1958 жылы Қаратау палеолит отряды (жетек. Х.Алпысбаев), 1968 жылы геолог Б.А. Волчков зерттеген. Үңгірдің шығыстан батысқа қарай ұзындығы 20 м, биіктігі 1,5 м. Одан әрі үңгір едені бірден жоғары көтеріледі де, ені 0,8 м-дей, ұзын 11 м-ге жуық қуысқа айналады. Зерттеудің алғашқы жылында кірер ауызға тікқазба түсіріліп, шеті жонылған кескіш, шақпақ тас жаңқалары, сүйек бігіз, бұрғыланған сүйек бөліктері, сондай-ақ кейінгі палеолиттік фауна кешеніне жататын бірқатар түз аңдарының (мүйізтұмсық, бизон, киік, түлкі, қарсақ, т.б.) сүйектері табылған. 1968 ж. жүргізілген зерттеуде көлемі 1,3×1×0,85 тікқазба (шурф) түсіріліп, үңгірдің тарихи стратиграфиясы алынды. Қазба жұмыстары мәдени қабатты анықтап берді. Одан бірнеше ошақ орындары, хайуанат��ар сүйектері, қатарынан түсірілген 10 тісі бар ұзын тас аршылып алынған. Трассолог С.А. Семеновтың айтуынша, соңғы құрал еңбек операцияларына Ф.П. Григорьев, Б.А. Волчков сынды зерттеушілер аталмыш бұйым есептеу үшін қолданылған деп пайымдайды. Ойық тіс түсірілген бұл есептеу құралы Қазақстанды мекендеген кейінгі палеолит адамдарының дүниетанымы туралы нақты мәліметтер береді. Еуразия аумағында осындай бұйымдар табылған ескерткіштер өте аз ұшырасады. Сондықтан да Үшбас археологиялық нысанының әлемдік тарихтағы орны өте зор. ==Дереккөздер== Санат:Қазақстан үңгірлері Санат:Палеолит Санат:Түркістан облысы географиясы +'''Террозу''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Повуа-де-Варзин құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 472 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,63 км² шамасында. Халық тығыздығы 533,9 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Торну''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Лозада құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 452 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,35 км² шамасында. Халық тығыздығы 731,9 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Пётр. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Торрадуш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 560 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,33 км² шамасында. Халық тығыздығы 768,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Торран () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 948 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,84 км² шамасында. Халық тығыздығы 515,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Тогеш''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 788 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,58 км² шамасында. Халық тығыздығы 220,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Тогинья''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 410 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,06 км² шамасында. Халық тығыздығы 460,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Тогиньо''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 458 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,76 км² шамасында. Халық тығыздығы 306,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Тотоза''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 557 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 0,98 км² шамасында. Халық тығыздығы 568,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Траванка (Амаранте)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 502 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8,25 км² шамасында. Халық тығыздығы 303,3 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иса Мәсіх. == Тарихы == Аудан 1120 жылы құрылған. Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Трезораш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Байан (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының қ��рамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 520 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,83 км² шамасында. Халық тығыздығы 107,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Мамырдың 12''' Григориан күнтізбесінде жылдың 132-ші күні (кібісе жылдарда 133-ші). Жылдың аяғына 233 күн қалады. == Мерекелер == Бүкіләлемдік медбикелер күні. Серб Республткасы Армия күні == Оқиғалар == 1640 жылы Англиядағы халықтың басым көпшілігігнің қалауымен граф Стаффорд дарға асылды. == Туғандар == 1879 жылы Алаш қозғалысының көрнекті қайраткері, тарихшы-ғалым, қазақтан шыққан тұңғыш теміржол инженері Мұхамеджан Тынышбаев дүниеге келді. 105 жыл бұрын (1906-1972) драматург, киносценарийші Шаяхмет Хұсайынов дүниеге келді. == Қайтыс болғандар == == Сыртқы сілтемелер == Санат:12 мамыр +'''«Үш жүз» партиясы''' Қазақстанда 1917 жылы қазан-қараша айларында дүниеге келген ұлттық-саяси ұйым. «Үш жүз» саяси ұйымындағы жетекшілік рольдерді бұрынғы қорғаушы адвокат, журналист және драматург Көлбай Төгісов, фельдшер және тілмаш Шаймерден Әлжанов, Әбілқайыр Досов, Ысқақ Көбеков, Мұқан Əйтпенов атқарды. ОК-тінің алғашқы төрағасы М.Әйтпенов, орынбасары К.Төгісов, хатшысы Ы.Көбеков болды. Орталық органы «Үш жүз» гәзеті, оған Төгісов редакторлық етті. Өзінің әлеуметтік тегі жағынан ұсақ буржуазияшыл демократтардың саяси ұйымы болды. Қазіргі уақытта көп тараған пікірге қарамастан, «Үш жүз» саяси ұйымы құрылған күнінен бастап социалисттік партия болған жоқ. 1917 жылы Мұқан Əйтпенов партия төрағасы болған кезде, партия өз гәзетінде русофобтық ойлар айтса, 1918 жылы Мұқан Əйтпенов қызметінен босатылып, орнына К.Төгісов кейін Сталинмен тілдесудің нәтижесінде эсерлерді қолдап, олармен бірігуге әрдайым идеялық күрес жүрді. 1917 ж. күрт тербеліс, шатасқан және қарама-қайшы шешімдер қабылдау кезеңі болды. Оның қызметі екі кезеңнен тұрады. Біріншісі-1917 жылғы қараша мен желтоқсан айын қамтитын ұйымдастыру кезеңі, Қазанның азаттық идеяларының ықпалы арқылы ұйым ретінде пайда болды және қалыптасты. Осы кезеңде оның төрағасы М. Әйтпенов болды. Ол түркі-татар халықтарының мүдделерін қорғауды ұсынды. Тарих ғылымдарының докторы В. Григорьевтің мәліметінше, партия саны шамамен 1000 адам болған, оның ішінде Омбы қаласында 450 адам, Петропавлда 200 адам. Оның әлеуметтік құрамы: мұғалімдер, оқушылар, фельдшерлер, мекеме қызметкерлері, сондай-ақ ұсақ малшылар, бұталар, жұмысшылар өкілдері. Оған феодалдық-бай шыңының кейбір өкілдері уақытша мүше болды.Екінші ұзақ кезең-қаңтар айынан 1918 жылдың ортасына дейін, бұл кезеңде партия Қ. Төгісовтың басшылығымен кеңес өкіметіне жақындады. "Үш жүз" қазақ социалистік партиясының бағдарламалық тезистері 1917 жылы 24 желтоқсанда "үш жүз"газетінде жарияланды. Жалпы олар шашыраңқы болды, оларда большевиктер партиясының бағдарламасымен сәйкестік аз болды. Бірақ олар еңбекшілердің талаптарын бейнелейтін бірқатар демократиялық тармақтардан тұрды: Империалистік соғысты дереу тоқтату. Соғысушы елдер арасындағы аннексия мен контрибуциясыз бейбіт келісім. "Алаш-Орда" партиясының қызметін соттау. Ресей құрамында Қазақстан-Орта Азия автономиясын құру. Ресейде түркі-татар автономиясын құру. == Алаш партиясымен дауы == Үш жүз алғашқыда Алаш партиясымен жақындасқысы келгенімен, кейін өкімет үшін күрес шырқай шегіне жетіп, тақтық жіктелу үрдісі күшейген жағдайда «Үш жүз» іргесін Алаштан аулақ салып, Алаш партиясына қарсы ашық күреске шықты, оның оппоненті болды. 1917 жылы өз гәзетінде «Үш жүз» «Алаш» партиясы туралы былай деп бәрі «сары», «сарылардың» бәрі орыс. «Алаш» орыстарды ағасы қылғысы келеді. Егер алдыға сақалы бар мәңгі тақыр еркекті, ал артқа тек қана жұмсақ орындыққа отырып үйреніп қалған қазақты қойсақ, бұрынғы қышыманы қатерлі шиқан қыламыз. Қазақ Ғаламның Жаратушысы Құдайды танып білді. Тек қана қазақ». Бұл сөздерінде Үш жүз Алаш партиясының орыстарға жақындығын сынайды. Кейін, орыс эсерлерімен біріккеннен кейін, 1918 жылдың көктемінде партияның ОК-нің құрылтайы болды. Құрылтайға 200-ге жуық кісі қатысты. Мәжілісте партия көшбасшысы Көлбай Төгісов сөз сөйлеп, әрекетте кінәләп, олармен күресуге кірісті. Алаш болса, «Қазақ» гәзеті «Қырғыздар ішіндегі Большевиктер» атты мақаласында оларды партияның жаулары деп атайды. == Партияның таралуы == "Үш жүз" партиясы жарты жыл өмір сүрді. Ыдырау себептері: жоқтығы, партияның көптеген мүшелерінің идеялық тұрақсыздығы, тәртіптің нашарлығы, ішкі саяси күрес. Осылайша, партияның белгілі бір бөлігі Төгісовке қарсы партияның пайдасы үшін бай элементтерден салықтарды заңсыз жинауда көрініс тапқан, түрлі қызметтік теріс айып тағылды. 1918 жылғы 11 мамырдағы кеңестердің Батыс-Сібір Комитеті президиумының мойындауынша, партия төрағасы Төгісовтің және оның жолдастарына "тергеу барысында айтарлықтай дәрежеде растау алған жоқ". Бірақ екінші рет Батыс-Сібір кеңесі үкімін шығара алмады. Көп ұзамай билік басып алынды, олар 1919 ж.Наурызында оны және Омбы, Петропавл және Александр каторж түрмелеріндегі "Үш-Жуз" партиясының басқа да басшыларын жойды. Бірақ осы қиын жылдарда Қазақстандағы саяси күштердің орналасуы қандай болмаса да, олардың барлығы қазақ мемлекеттілігін құруға өз үлестерін қосты. == Дереккөздер == Санат:Алаш қозғалысы Санат:Қазақстан саяси партиялары +'''Уньян''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 866 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,62 км² шамасында. Халық тығыздығы 239,2 адам/км². ��уданның қамқоршысы Иса Мәсіх. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Урро (Пенафьел)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 073 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,19 км² шамасында. Халық тығыздығы 490 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Вайран''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 191 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,33 км² шамасында. Халық тығыздығы 275,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Валадареш (Байан)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Байан (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 885 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8,1 км² шамасында. Халық тығыздығы 109,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Валадареш () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 095 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,94 км² шамасында. Халық тығыздығы 841,10 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иса Мәсіх. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Валбон (Гондомар)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Гондомар (Португалия) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 32.567 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,55 км² шамасында. Халық тығыздығы 105,30 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясыны�� құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Валонгу (аудан)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Валонгу құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 18 698 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 20,66 км² шамасында. Халық тығыздығы 905 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Валпедре''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 501 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,31 км² шамасында. Халық тығыздығы 237,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Вандома''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Паредеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 074 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,27 км² шамасында. Халық тығыздығы 393,5 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Евлалия. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Варзиела''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 985 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,8 км² шамасында. Халық тығыздығы 708,9 адам/км². Ауданның қамқоршысы Архангел Михаил. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Үшқатын марганец кен орны''' Қарағанды облысындағы Қаражал қаласынан қарай 60 км жерде орналасқан. == Геологиялық құрылымы == Кен орны Жайылма мульдасының бойында 10 км-ге созылған Үшқатын ҚV және Оңтүстік-Батыс Үшқатын, Қарасай, Перстнев, т.б. телімдерінен тұрады. Оның геологиялық құрылымы ортаңғы-жоғары девон мен төмендегі карбондық континенттік формациядағы тау жыныстарынан түзілген. Олар кайнозой құмды-сазды шөгінділермен көмкерілген бірыңғай қатпарлы кешеннен құралған. Девонның фамен ярусы кен сиыстырушы флишоидты қима күйінде екі горизонтқа бөлінген: төменгісі қалыңдығы 10-60 полиметалл минерализациялы және жоғ��рғысы қалыңдығы 70 кендену әр түрлі стратиграфиялық деңгейлерде байқалып созылымы мен құлау бағытының өне бойында бірқалыпты қат-қабатты денелер түбін сиыстырушы тау жыныстарымен бірге қатпарланған. == Жатыс сипаты == Марганецті кенді денелер марганецті кенді қабатшалар (қалыңдығы 0,5-тен 60 см-ге дейін) мен әктастар темірлі яшма және темір кендерінің жиі алмасып отыруымен ерекшеленеді. Кенді қабатшалардың жиілігі бойынша кеннің сапасы анықталады. Кенді қат-қабаттардың қалыңдығы 5,8 м, ені 1100 м-ге дейін, ұзынындығы 470-2680 м. == Минералдары, құрамы == Негізгі минералдары: гаусманит, браунит, якобсит. Марганецке бай кендерінің бітімі шомбал, ал кедей кендері қабатты болып келеді. Тотығу белдемі 50-80 м, кейде 120 м-ге дейін дамып пиролюзит, псиломелан, вернадит, манганит, т.б. минералдармен сипатталады. Құрамындағы марганец 22,1-28,84%, темір 9,08-11,71%, кремнезем 11,76-23,92%. Марганецтің баланстық қоры 193,8 млн. т. Үшқатын марганец кен орны 1983 жылдан игерілуде. == Дереккөздер == Санат:Қарағанды облысы кен орындары Санат:Zhairem GOK +'''Вермойн (Майа)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Майа (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 14 277 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,21 км² шамасында. Халық тығыздығы 391,20 адам/км². Ауданның қамқоршысы С.-Роман. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Виариш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Байан (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 602 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,2 км² шамасында. Халық тығыздығы 115,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 635 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 16,18 км² шамасында. Халық тығыздығы 224,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліме��тер бойынша тұрғындарының саны 085 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 11,71 км² шамасында. Халық тығыздығы 263,5 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Вила-Кайш''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 398 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы км² шамасында. Халық тығыздығы 377,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Вила-Шан () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 957 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,49 км² шамасында. Халық тығыздығы 538,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 078 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,61 км² шамасында. Халық тығыздығы 163,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Вила-Кова (Пенафьел)''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Пенафиел құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 763 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,4 км² шамасында. Халық тығыздығы 119,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 150 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,6 км² шамасында. Халық тығыздығы 684,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Паредеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 688 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,66 км² шамасында. Халық тығыздығы 188 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иоанн Богослов. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Үшшоқы алтын кен орны''' Қарағанды облысы Жезқазған қаласынан солтүстік-шығыс бағытқа қарай 120 км жерде орналасқан. 1963 жылы ашылып, 1969-1972 жылдары барланған. == Геологиялық құрылымы == Кен алаңында девонның орта және қышқыл құрамды лавалары, әкті құмтастары, әктастары, тараған және ендік, солтүстік-батыс бағыттағы жарықтармен тілінген. Жанартаутекті тау жыныстары гидротермалдық өзгеріске түсіп кварцтану, серициттену, пропилиттену және турмалиндену процестеріне ұшыраған. == Жатыс сипаты == Кен орны кварцты-желілі типке жатады. Кен денесі кеуектелген кварцты және желілер жүйесінен тұрады. Желілер 250-2500 м-ге дейін созылған, қалыңдығы 0,1-6 м, алтынның мөлшері 30 г/т-ға жетеді. == Минералдары == Кентас минералдары: пирит, халькопирит, галенит, гематит, висмутин, солғын түсті кентастар, молибден, магнетит, алтын, кварц, барит, серицит, кальцит. Тотығу белдемінің тереңдігі 50-60 м. Кентасы флюстік материал ретінде пайдаланылады, флотациялық әдіспен байытылады. == Дереккөздер == Санат:Қарағанды облысы кен орындары Санат:Алтын кендері +'''Вила-Фрия (Фелгейраш)''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 664 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,01 км² шамасында. Халық тығыздығы 330,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Вила-Гарсия (Амаранте)''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 671 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,6 км² шамасында. Халық тығыздығы 186,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Майа (Порту) құрамда�� бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 368 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,06 км² шамасында. Халық тығыздығы 885,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Мария Магдалина. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Вила-Верде (Фелгейраш)''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 714 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,22 км² шамасында. Халық тығыздығы 585,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Санту-Тирсу құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Ави субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 492 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,07 км² шамасында. Халық тығыздығы 399,00 адам/км². Ауданның қамқоршысы Архангел Михаил. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +(аудан)''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конди құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 25 731 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,88 км² шамасында. Халық тығыздығы 740,00 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Вилар () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 737 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,62 км² шамасында. Халық тығыздығы 479,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порт�� ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 16 710 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,52 км² шамасында. Халық тығыздығы 562,90 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иса Мәсіх. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 13 126 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,17 км² шамасында. Халық тығыздығы 147,70 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 579 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,73 км² шамасында. Халық тығыздығы 691,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +factura өңдеу, құрылым) көркемсурет туындысының сыртқы өңі, түр сипаты. Бейнелеу өнерінде ұғымы көркем туынды өңінің сипатын әрі оны өңдеуді білдіреді. Фактура шығармашылық ойдан туған туындының эмоциялық әсер-ықпалын күшейте түсуге қолданылатын көркемдік бейнелеу әдістерінің (бояу жағу ерекшелігі, кескіндемедегі бояу қабаты, жалатпа, мүсіннің сырттай көрінісі) бірінен саналады. Фактурада суретшінің өзіне тән қолтаңбасы айқын байқалады. 20 ғасырдан бастап Фактураны құлпыртып байыту мақсатымен кескіндемелік туындының бетіне әр түрлі жапсырманы қондырумен қатар, бояуға ағаш үгіндісі мен құмды да қосып пайдалана бастады. Кейде кез келген материалдың табиғи сыртқы өңі де Фактура деп аталады. Музыкада әуен, аккорд, фигурация секілді, т.б. музыкалық материалдарды айту әдісі, нақты түрде музыка тінін әрлеп әшекейлеу. Композитор музыкалық шығарманы жазу кезінде барлық музыкалық мәнерлеу әдістерін өзара ұластыра өңдеу тәсілін кеңінен қолданады; әдетте әрбір музыкалық шығарма өзін құрайтын негізгі дауыс тұрғысынан қарастырылады. Фактура музыкалық шығарманың сипаты, жанры және стилімен тығыз байланысты болумен бірге оны тембр, регистрлік желі мен дауыс ұласымы құрайды. Фактураның бір дауысты, яғни монодия, гетерофония, гомофония және полифония сия��ты түрлері болады. ==Дереккөздер== Санат:Әдебиет Санат:Мәдениет +() Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Лозада құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 447 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,57 км² шамасында. Халық тығыздығы 316,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Виларинью () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Санту-Тирсу құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 036 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,7 км² шамасында. Халық тығыздығы 708,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Вилела (Паредеш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Паредеш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 080 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,79 км² шамасында. Халық тығыздығы 340,40 адам/км². Ауданның қамқоршысы Стефан Первомученик. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Витория (Порту)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Порту құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 720 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 0,31 км² шамасында. Халық тығыздығы 774,20 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Варзеа (Амаранте)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Амаранте құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 563 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,39 км² шамасында. Халық тығыздығы 104,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Варзеа (Фелгейраш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Фелгейраш құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 412 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,55 км² шамасында. Халық тығыздығы 945,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 294 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 14,36 км² шамасында. Халық тығыздығы 159,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Тамега субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 015 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,25 км² шамасында. Халық тығыздығы 383,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Санту-Тирсу құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 134 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 14,9 км² шамасында. Халық тығыздығы 143,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +'''Агуаш-Санташ (Майа)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Майа (Порту) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 25 249 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,86 км² шамасында. Халық тығыздығы 212,30 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Порту округінің елді мекендері +200px көзге елестету өнері) әдебиеттің өмір шындығын қиял тұрғысында әсірелеп бейнелейтін жанры. Ғылыми түсінік жоқ кезде фантастика мифологиялық және діни шығармаларда орын алған (Гомердін Овидийдің шығыс халықтарының "''Мың бір түні''" т.б.) ғылымның дамуына байланысты халык қиялынан шыққан тұынд��лар жарық көре бастады. Мысалы, әдебиетте ғылым мен техниканың адамзаттың табиғат сырларына тереңірек үңілуі өмірдегідей тартымды суреттеліп, басты идеясы ғылымда негіз бар, бірақ әлі іске аспаған жаңалықтармен үштасып жатады. әдебиет Ф.Бэконның "''Жаңа Атлантида''" кітабынан (1627) басталады. 17-18 ғасырда планетааралық сапар (Сирано де Бержерак, Ф.Годвин), болашақ туралы шығармалар (С.Мерсье, "''2440 жылы''", т.б.) жарық көрген. Фантастика саласында Жюль Верннің шығармашылығы ерекше. 19-20 ғасырларда Герберт Уэллстің "''Уақыт машинасы''" (1895), "''Әлемдер соғысы''" (1898), А.Х. Дойлдың "''Жоғалған әлем''" (1912), т.б. фантастикалық романдары жарияланды. Р.Брэдберидің "''Марс хроникалары''" жинағына енген "''Фаренгейт бойынша 451''" романы дараланып шықты. Поляк жазушысы Станислав Лем космос кеңістігіне қарау жөніндегі философиялық ой-толғамдары арқылы 1951; "''Солярис''", 1961; "''Тұмау''", 1976, т.б. романдары) әлем жұртшылығына танылды. Кеңес әдебиетінде А.К. Толстой фантастика жанрының негізін салды. Қазақ әдебиетінде фантастика халық қиялынан туған хайуанаттар жайлы, қиял-ғажайып, тұрмыс-салт ертегілерінен бастау алады. Мысалы, "''Ер Төстікте''", "''Керқұла атты Кендебайда''", "''Қырық өтірікте''" фантастика жанрының негізгі элементтері кездеседі. Жазба әдебиетте фантастикалық оқиғалар Абай Құнанбайұлының "''Масғүт''", "''Ескендір''" дастандарында, С.Ерубаевтың "''Келешек соғыс туралы''" повесінде, М.Әуезовтың "''Дос Бедел дос''" және "''Елу жылдан соң''" пьесаларында да бар. Қазақ кеңес әдебиетінде фантастика 1950 жылдан басталады. А.Машановтың "''Жер астына саяхат''" повесі (1957) республикада әдебиеттің тууына ұйтқы болды. М.Сәрсекеевтің "''Ғажайып сәуле''" (1959), "''Көрінбестің көлеңкесі''" (1960), "''Көшпелі алтын''" (1964), «''Лұхман Хакім''» (1966), Ш.Әлімбаевтың "''Данышпандық альфасы''" (1967). Т.Шахановтың "''Көгілдір мұнаралар''" (1968), Т.Сүлейменовтің "''Жұлдыз адамы''" (1969), "''Әл-Фараби көпірі''" (1968), Ә.Мархабаевтың "''Ғарыштағы қымыз''" (1972) повестері қазақ фантастикасына елеулі үлес қосты. Соңғы кезде жарық көрген Т.Әбдіковтің "''Айтылмаған ақиқат''" (1980), М.Гумеровтың (1981), С.Ғаббасовтың "''Кәусар''" (1985), "''Қиын шешім''" (1985), Р.Бектібаевтың алаң''" (1988) атты жинақтарында болашақ өзгерістер туралы болжамдар бейнеленеді. Фантастикалық шығармалар кинода елеулі орын алады. ==Дереккөздер== Санат:Әдебиет жанрлары +'''Арворе () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Порту округінің құрамына кіреді. Вила-ду-Конде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Порту ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Үлкен Порту субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 261 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,26 км² шамасында. Халық тығыздығы 680,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Дору-Литорал провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Порту округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Барселуш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 869 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,96 км² шамасында. Халық тығыздығы 268,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Брага округінің елді мекендері +() Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 351 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 0,33 км² шамасында. Халық тығыздығы 063,60 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Абадин () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 668 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 14,93 км² шамасында. Халық тығыздығы 44,7 адам/км². Ауданның қамқоршысы Георгий Победоносец. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Абоин (Фафе)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Фафе құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 418 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 11,68 км² шамасында. Халық тығыздығы 35,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +() Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Вила-Верде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 155 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 11,73 км² шамасында. Халық тығыздығы 98,5 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Аборин''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Барселуш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 971 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,9 км² шамасында. Халық тығыздығы 249 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Адауфе''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Брага (қала) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 959 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 10,16 км² шамасында. Халық тығыздығы 389,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Адайнш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Барселуш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 739 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,51 км² шамасында. Халық тығыздығы 294,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Ажилде''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 294 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 9,87 км² шамасында. Халық тығыздығы 131,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Фатхнама''', ''“Фатх-и Хани"'' (“Жеңіс кітабы немесе жеңіс жыры”) Мұхаммед Шайбани ханның ерлік жолын өлеңмен баяндайтын тарихи шығарма. Еңбектің авторы Шайбанидың замандасы Шади. Шығарма Шайбани ханның тірі кезінде, оның тікелей тапсырмасымен жазылған. “Фатхнама” жеке тақырыптармен берілген 74 немесе 78 шағын тараудан және қорытындыдан тұрады. Еңбекті тұңғыш рет ғылыми жүйеге қосқан академия В.В. Бартольд. Одан кейін шығарманы көптеген зерттеушілер тарихи дерек ретінде пайдаланды. Еңбектің Қазақстан тарихын қамтитын тараулары Қазақ КСР-і ғылым академиясының шығарған “15 18 ғасырлардағы қазақ хандықтарының тарихы туралы материалдар” атты кітапқа енгізілген. Шығарманың қолжазбалары Ташкентте және Душанбеде сақтаулы. “Фатхнама” атты бұдан басқа да бірнеше тарихи, әдеби шығармалар бар (белгісіз автордың, “Иран мен Ресейдің соғысы (1804 1813) және 1813 жылғы Гүлстан бейбітшілік шарты”, Ахмад Әли әл-Харавидің поэмасы, мұнда Қарабағанның билеушісі Амир Баїадүр Хаджи ханның (1832 1839) ерлігі жазылған. ==Сілтемелер== "Қазақ том "Оңтүстік Қазақстан облысының энциклопедиясы" Санат:Тарих Санат:Тарихи шығармалар +'''Агрела (Фафе)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Фафе құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 271 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,44 км² шамасында. Халық тығыздығы 188,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Агиар (Барселуш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Барселуш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 574 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,45 км² шамасында. Халық тығыздығы 234,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Ажуде''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 167 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,47 км² шамасында. Халық тығыздығы 111,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Алдреу''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Барселуш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 855 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,58 км² шамасында. Халық тығыздығы 238,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иаков Зеведеев. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Алдан (Португалия)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Гимарайнш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 918 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,91 км² шамасында. Халық тығыздығы 480,6 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Мамеде. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минь�� провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Альейра (Барселуш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Барселуш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 108 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8,86 км² шамасында. Халық тығыздығы 125,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Алвелуш (Барселуш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Барселуш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 168 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,22 км² шамасында. Халық тығыздығы 513,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Алвите () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 022 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,97 км² шамасында. Халық тығыздығы 146,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Амареш (аудан)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Амареш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 293 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,65 км² шамасында. Халық тығыздығы 783,6 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иса Мәсіх. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Аниссо''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Виейра-ду-Минью құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 263 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,93 км² шамасында. Халық тығыздығы 53,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +Animals '''Фауна''' Ежелгі Рим мифологиясы бойынша орман мен егістік құдайы; жануарлар қамқоршысы) белгілі бір аумақта мекендейтін не Жер тарихының белгілі бір кезеңінде тіршілік еткен барлық жануарлар түрлерінің жиынтығы. Сондай-ақ ''Фауна'' ұғымы кейде жануарлардың жеке жүйелік топтарының (тип, класс, отряд, т.б.) жиынтығын да білдіреді (мысалы, ихтиофауна, орнитофауна, т.б.). Әрбір аумақтың Фаунасы әр түрлі Фауналық жануарлар кешенінен құралады. Мысалы, дала белдемінің Фаунасында негізінен далалық Фауна кешені, космополиттік түрлер, шөлейт аймақтың Фауналық кешенінің басымдығы байқалады. Әрбір Фаунада мекендейтін жануарлардың шығу тегі де әр түрлі, атап айтқанда автохтондар, аллохтондар (алғаш пайда болған аймақтан осы мекенге ауысып келген кірме жануарлар), иммигранттар (дамыған жануарлардың басқа аумақта пайда болып, кейіннен соңғы мекен етіп отырған орынға келуі). Қазақстанның қазіргі Фаунасы төрттік кезеңде қалыптасқан әр түрлі Фауна кешендерінен (тайга, орман, дала, шөлейт, шөл, палеотропиктік т.б.) құралады, жергілікті түрлермен қатар шеттен келген түрлер де көп. Республика Фаунасы балықтар, қосмекенділер, бауырымен жорғалаушылар, құстар, түрлеріне бай. Республика жерінен көптеген қазба жануарлар табылды. Қазақстанның табиғи аймақтарына қарай олардың Фаунасы да әр алуан. Әр аймақтың өзіне тән Фаунасы бар. ''Орманды далада:'' қоян, бұлан, елік, құр, кекілік, т.б.; далада: суыр, дала шақылдағы, саршұнақ, дуадақ, безгелдек, қараторғай, т.б.; шөл мен шөлейтте: ақ бөкен, қарақұйрық, қосаяқ, құмтышқан, жылан, улы өрмекші, қарақұрт, т.б.; тауда: арқар, таутеке, марал, құну, қоңыр аю, барыс, ұлар, жылқышы, т.б. мекендейді. Табиғи факторлар мен адам әрекеті салдарынан республика Фаунасы да елеулі өзгерістерге ұшырады. Тек төрттік кезеңнің өзінде ғана Қазақстан жерінде түйеқұс, орман пілі, Мосбах жылқысы, жабайы есек, Мерке мүйізтұмсығы, алып түйе, байырғы елік, жалпақ маңдайлы бұлан, Шетензаки бизоны, Хозар мамонты, тарпан, мамонт, семсер тісті жолбарыс, жүндес мүйізтұмсық, тур (жабайы сиыр), үңгір аюы, үңгір арыстаны, т.б. жойылып кетті. Сирек кездесетін, саны өте аз жануарлар қорғауға алынған; “Қазақстанның қызыл кітабы”. Қазіргі кезде Жер бетінде жануарлардың 1,5 млн-нан астам түрі белгілі, жыл сайын 10 мыңға жуық жануарлар түрі анықталады. Фаунаны зерттеудің тәжірибелік маңызы өте зор. Фаунаны зерттеумен зоогеографияның фаунистика саласы шұғылданады. == Энтомофауна == ''Энтомофауна'' белгілі бір территорияда мекендейтін не белгілі не бір тарих кезеңінде өмір сүрген жәндік түрлерінің жиынтығы. Қазақстан энтомофаунасы толық зерттелмеген. Мұнда 550 тұқымдасқа, 28 отрядқа жататын 40 мыңға жуық жәндік түрі бар. Республика Энтомофаунасы қазіргі қалпына төрттік дәуірде келген. Ол жергілікті автохтондар және шеттен келген иммигранттардан тұрады. == Эпифауна == Эпифауна топырақтың бетінде, жартастардың саңылауларында, тастардың арасында және тағы басқа жерлерде тіршілік ететін, бекітілген немесе аз қимылдайтын су түбіндегі омыртқасыздар. Эпифаунаға қаптап өсіп кететін, топырақтың үстінде бос жататын, су үстінде баяу жылжитын тіршілік иелері кіреді. == Дереккөздер == Санат: Жануарлар +'''Анжуш () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Виейра-ду-Минью құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 415 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 16,44 км² шамасында. Халық тығыздығы 25,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Анташ (Эшпозенде)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Эшпозенде құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 163 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,97 км² шамасында. Халық тығыздығы 310,3 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Пайю. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Анташ () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 376 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,35 км² шамасында. Халық тығыздығы 235,90 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иаков Зеведеев. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Антиме''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Фафе құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 589 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,23 км² шамасында. Халық тығыздығы 492 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Апулия (Португалия)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Эшпозенде құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 323 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 10,51 км² шамасында. Халық тығыздығы 411,3 адам/км². Ауданның қамқоршысы Архангел Михаил. == Тарихы == Ескі ә��імшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 808 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,47 км² шамасында. Халық тығыздығы 413,7 адам/км². Ауданның қамқоршысы Мартин Турский. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Аркуш (Брага)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Брага (қала) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 731 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,41 км² шамасында. Халық тығыздығы 518,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Аркозелу (Барселуш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Барселуш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 13 375 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,73 км² шамасында. Халық тығыздығы 585,80 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Аркозелу (Вила-Верде)''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Вила-Верде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 455 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,67 км² шамасында. Халық тығыздығы 124 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иаков Зеведеев. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Ардеган (Фафе)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Фафе құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 342 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,14 км² шамасында. Халық тығыздығы 108,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтеме��ер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Фашизм''' диктаторлық шыбық будасы, билік белгісі) 1919 жылы Италияда пайда болған саяси ағым, дүниежүзілік соғыстан кейін социалистік қозғалыстың тармақталып, басқа елдерге, оның ішінде Германияға лезде таралып, аталуы. ==Фашизмге тән белгілер== билікті мемлекеттің, оның диктаторлық функцияларының қызметінің күшеюі, демократиялық еркіндіктермен күрес, адам құқығының қатты шектелуі, шовинизм, расизм, экстремистік ұлтшылдық, элитаризм, әскери агрессияға талпыну. Италияда фашистік партия Б. Муссолинидің басшылығымен билікке 1922 жылда келді, Германияда ҰСЖП жұмысшы партиясы) 1933 жылы сайлауда жеңіп шықты. Елде қанды қырғынмен лаңкестік диктатура орнатқан А.Гитлер Рейхсканцлер болды. Фашизмнің германдық түрі шектен шыққан ұлтшылдығы мен расизмге орай, '''нацизм''' деп аталады. Кейінірек фашистік немесе квазифашистік тәртіптер әлемнің басқа да елдерінде пайда болды. Германияда агрессивті фашизмнің салтанат құруы (нацизмнің), сондай-ақ Ресейдегі (КСРО) агрессивті "социалистік" ("коммунистік") тәртіптің орнығуы Еуропаны және бүкіл әлемді соғысқа жетеледі. Соғыс 1939 жылы күзде басталды, 1945 жылы күзінде антифашистік коалиции күштерінің жеңісімен аяқталды. Фашизм мемлекеттік және әскери күш ретінде талқандалды. Герман фашизмінің (нацизмінің) аса қасіретті қылмысының бірі млн. еуропалық еврейлерді қырғынға ұшыратуы болды (холокост). Фашистік идеология өміршең болып шықты, оның жаңғырығы бүгінгі XXI ғасырда да әлемнің әртүрлі елдері мен аймақтарында қылаң беруде. Бірқатар елдерде заңдастырылған немесе жартылай занды азшылық, бірақ едәуір елеулі ұлтшылдық, фашистік немесе квазифашистік тұрғыдағы жастар бірлестіктері байқалуда. Бұл қозғалыстардың бір идеологтары "уақыт сынынан өткен" ұлтшылдық, этникалық артықшылық, ксенофобия идеяларына сүйенсе, енді біреулері этникалық геосаясаттың күні өткен идеяларымен қаруланған, үшіншілері күн өткен сайын үдеп келе жатқан жаһандануға қар- сылар қатарын толықтыруға дайын. ==Дереккөздер== Санат:Фашизм Санат:Саясат +'''Ареяш (Барселуш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Барселуш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 092 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,76 км² шамасында. Халық тығыздығы 395,7 адам/км². Ауданның қамқоршысы Сан-Висенте. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +() Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Барселуш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 457 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,04 км² шамасында. Халық тығыздығы 241,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Арентин''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Брага (қала) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 040 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,31 км² шамасында. Халық тығыздығы 450,2 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иса Мәсіх. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Армил''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Фафе құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 820 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 5,18 км² шамасында. Халық тығыздығы 158,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Арнозела''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Фафе құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 292 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,34 км² шамасында. Халық тығыздығы 67,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Арнойя (Португалия)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 919 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 21,93 км² шамасында. Халық тығыздығы 87,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Ароза (Гимарайнш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Гимарайнш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 674 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,96 км² шамасында. Халық тығыздығы 343,9 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Ма��инья. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Атиайнш''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Вила-Верде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 551 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,67 км² шамасында. Халық тығыздығы 150,1 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иаков Зеведеев. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Атайнш (Гимарайнш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Гимарайнш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 026 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,79 км² шамасында. Халық тығыздығы 298,4 адам/км². Ауданның қамқоршысы Дева Мария. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Атайнш (Вила-Верде)''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Вила-Верде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 616 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,98 км² шамасында. Халық тығыздығы 206,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +''Федоровка'' Батыс Қазақстан облысы Теректі ауданындағы Теректі ауылының ескі атауы. Федоровка Қостанай облысы Ұзынкөл ауданындағы ауыл. Федоровка Қостанай облысы Федоров ауданындағы ауыл. Федоровка Павлодар облысы Тереңкөл ауданындағы ауыл. Федоровка Башқұртстанның Благовещен ауданындағы ауыл. Федоровка Башқұртстанның Федор ауданындағы ауыл. '''Өзендер:''' Федоровка (Яр Хороший) Ресейдегі өзен. Воронеж облысы, Ростов облысы, Белгород облысы, Волгоград облысы жер аумақтарынан ағып өтеді. Федоровка Ресейдегі өзен. Киров облысы, Коми Республикасы жер аумақтарынан ағып өтеді. Федоровка Ресейдегі өзен. Алтай өлкесі, Новосибирск облысы, Кемеров облысы жер аумақтарынан ағып өтеді. +'''Авеледа (Брага)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Брага (қала) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 253 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,21 км² шамасында. Халық тығыздығы 019,50 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Азурен''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Гимарайнш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 151 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,41 км² шамасында. Халық тығыздығы 382,20 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Пётр. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Азойнш''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Вила-Верде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 343 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,29 км² шамасында. Халық тығыздығы 265,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Байрру () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 803 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,7 км² шамасында. Халық тығыздығы 027,80 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Пётр. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Баланса () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Терраш-ди-Бору құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 393 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,45 км² шамасында. Халық тығыздығы 88,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Балазар (Гимарайнш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Гимарайнш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 565 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,87 км² шамасында. Халық ты��ыздығы 196,9 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иса Мәсіх. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Балугайнш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Барселуш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 863 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,98 км² шамасында. Халық тығыздығы 289,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Барбуду''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Вила-Верде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 848 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,82 км² шамасында. Халық тығыздығы 383,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Барселуш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 899 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,56 км² шамасында. Халық тығыздығы 741,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Брага округінің елді мекендері +'''аудан Барселуш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Барселуш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 5213 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,2 км² шамасында. Халық тығыздығы 344,20 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''''Ферма''''' (, берік): ауыл шаруашылық кәсіпорны. Ферма иесі не ферма шаруашылығын басқарушы адам фермер деп аталады. Сиыр, қой, жылқы, түйе фермасы, т.б. тауарлық фермалар қалыптасқан. Ферма Геометриялық пішіні өзгермейтін, ұштары топсамен бекітілген бірнеше сырықтардан құрастырылған жүйе. Күш оның тек түйініне ғана түседі. Деформация кезінде түйіндер орын ауыстырады, сырықтар бір-біріне байланысты бұрылып, майыспай сол қалпында қалады. Ферманың барлық сырықтары бір жазықтықта жатса, онда оны жазық ферма деп атайды. Ферманың сырықтары тек қана созылуға немесе сығылуға жұмыс істейді. ==Дереккөздер== механикасы терминдері +'''Барку (Гимарайнш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Гимарайнш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 430 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,95 км² шамасында. Халық тығыздығы 484,7 адам/км². Ауданның қамқоршысы Сан-Клаудиу. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Баркейруш (Барселуш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Барселуш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 033 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8,54 км² шамасында. Халық тығыздығы 238,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Баррейруш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Амареш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 702 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,04 км² шамасында. Халық тығыздығы 230,9 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Барруш''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Вила-Верде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 392 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,69 км² шамасында. Халық тығыздығы 145,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Башту''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 829 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,04 км² шамасында. Халық тығыздығы 117,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Белинью''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Эшпозенде құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 146 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,37 км² шамасында. Халық тығыздығы 291,2 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Пётр. == Тарихы == Аудан 1749 жылы құрылған. Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Бенте''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 959 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,3 км² шамасында. Халық тығыздығы 737,7 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Бештейруш (Амареш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Амареш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 615 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,95 км² шамасында. Халық тығыздығы 315,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Бику (Амареш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Амареш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 528 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,15 км² шамасында. Халық тығыздығы 245,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 255 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 9,91 км² шамасында. Халық тығыздығы 126,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Мамырдың 13''' Григориан күнтізбесінде жылдың 133-ші күні (кібісе жылдарда 134-ші). Жылдың аяғына 232 күн қалады. == Мерекелер == == Оқиғалар == 1904 жылы Алаштың ұлы ғалымы, шығыстанушы, тарихшы, этнолог, географ, фол��клортанушы Шоқан Уәлихановтың еңбектері тұңғыш рет жарияланды. Бұған дейін Шоқан еңбектері Ресей империясы үшін мемлекеттік құпия ретінде жабық пайдаланылып келген болатын. == Туғандар == Шәрбану Құмарова (1936) жазушы, халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты; Серікбай Байхонов (1953) жазушы; Ералы Тоғжанов (1963) Қазақстан халқы ассамблеясы төрағасы­ның орынбасары; Әміржан Қосанов (1964) «Азат» жалпыхалықтық партиясының бас хатшысы, белгілі саясаткер, ақын, журналист; Бақытжан Жарылқасынұлы Әбдірайым(1965) Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ректоры, заң ғылымының докторы; Қалдыбек Құрманәлі (1966) композитор, Ш.Қалдаяқов атындағы халықаралық ән фестивалі дирекциясының бас директоры, «Шәмші» ұлттық мәдениет және ғылыми-танымдық журналының бас редакто­ры, Оңтүстік Қазақстан облысы, Отырар және Бәйдібек аудандарының «Құрметті азаматы»; Жасер Жарқынбаев (1969) Статистика агенттігі төрағасының орынбасары; == Қайтыс болғандар == == Сыртқы сілтемелер == Санат:13 мамыр +институты''', 1991 ж. Жоғарғы энергия физикасы ин-тының электрондық спектроскопия мен Ядролық физика ин-тының радиац. материалтану ғыл. бөлімдері негізінде құрылған., ҚР Білім және ғылым министрлігі зерттеулер орталығының еншілес мемлекет кәсіпорны ғылыми-зерттеу мекемесі. ''1991 жылы Қазақстан ғылым академиясының Жоғары энергия физикасы институты мен Ядролық физика институтының лабораториялары негізінде құрылған. '' '''Институт құрылымына:''' *қатты дене физикасы және материалтану *зерттеулердің спектроскоптық тәсілдері *жоғары энергия және ғарыштық сәулелер физикасы ақпарат *патенттану және маркетинг бөлімдері *жұқа қабықтар және жұқа қабық физикасы мен химиясының аймақаралық орталығы *материалдар мен органикалық қосылыстарды талдау және куәліктеу орталығы кіреді. '''Негізгі ғылыми-зерттеу бағыттары:''' *қатты дене физикасы және материалтану мәселелері; *ғылыми зерттеулер мен қолданбалы есептер үшін спектроскоптық тәсілдерді дамыту; *жұқа қабықтардың физикасы мен химиясы саласындағы зерттеулер; *жоғары энергия мен ғарыштық сәулелер физикасы, INTERNET және ақпараттық технологиялар. '''2003–05 жылдары институт үш бағдарлама бойынша іргелі зерттеу жүргізді:''' #қатты дене жүйелеріндегі физикалық процестерді және ғылыми негізін зерттеу, жаңа материалдар, қорытпалар және құралдар дайындау (ғылыми жетекші ҚР Ұлттық ғылым академиясының акад. Б.Н.Мұқашев); #жоғары энергия жағдайында элементар бөлшектер мен ядролар әрекеттесуінің динамикасын зерттеу (ғылыми жетекші ҚРҒА-ның акад. Э.Г.Боос); #экологиялық таза энергия көздерінің ғылыми негіздерін жасау (ғылыми жетекші ғылымының докторы ==Дереккөздер== ғылым Санат:Ғылыми институттар +'''Брителу () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 542 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,61 км² шамасында. Халық тығыздығы 384,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Бриту (аудан)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Гимарайнш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 605 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,14 км² шамасында. Халық тығыздығы 750 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иоанн Креститель. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Бруфи () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Терраш-ди-Бору құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 57 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,45 км² шамасында. Халық тығыздығы 8,8 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Дух. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Бруфи () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 288 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,51 км² шамасында. Халық тығыздығы 911,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Бруньяйш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 332 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,44 км² шамасында. Халық тығыздығы 96,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Букуш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 615 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 17,1 км² шамасын��а. Халық тығыздығы 36 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Кабанелаш (Вила-Верде)''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Вила-Верде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 015 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,21 км² шамасында. Халық тығыздығы 324,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +(аудан)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 868 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 24,52 км² шамасында. Халық тығыздығы 35,4 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Кабесудуш''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 472 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,2 км² шамасында. Халық тығыздығы 460 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Кабрейруш (Брага)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Брага (қала) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 638 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,76 км² шамасында. Халық тығыздығы 593,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Фирма''' () пайда алу мақсатымен ресурстарды тауарлар өндіру немесе қызметтер көрсету үшін пайдаланатын, бір немесе бірнеше кәсіпкер иеленетін және басқаратын ұйым; заңи тұлға құқықтарын пайдаланатын шаруашылық, өнеркәсіптік, сауда кәсіпорны; бір текті немесе сабақтас кәсіпорындар бірлестігі; ұжымдық немесе жеке кәсіпкерлердің ең кең таралған ортақ атауы. "Фирма" термині көбінесе кез келген компанияны атау үшін пайдаланылады. Термин қызмет түрлерін айқындайтын терминдермен тіркесте қолданылады, мысалы, делдалдық фирма, риэлторлық фирма, өндірістік фирма, консалтингілік фирма, аудиторлық фирма, т. б. ==Дереккөздер== Санат:Банк терминдері Санат:Экономика Санат:Қаржы +'''Кайреш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Амареш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 956 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,54 км² шамасында. Халық тығыздығы 210,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Калделаш (Амареш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Амареш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 013 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,47 км² шамасында. Халық тығыздығы 226,6 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иаков Зеведеев. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Калделаш (Гимарайнш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Гимарайнш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 252 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,72 км² шамасында. Халық тығыздығы 930,90 адам/км². Ауданның қамқоршысы Апостол Фома. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Календариу () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 10 697 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,01 км² шамасында. Халық тығыздығы 526,00 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Калвуш (Гимарайнш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Гимарайнш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 983 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,86 км² шамасында. Халық тығыздығы 528,5 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Лоренсо. == Тарихы == Ескі әкімшілік ��өлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Калвуш () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 482 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,48 км² шамасында. Халық тығыздығы 107,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Камбезеш (Барселуш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Барселуш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 346 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,41 км² шамасында. Халық тығыздығы 394,7 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иаков Зеведеев. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Кампу (Барселуш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Барселуш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 992 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,5 км² шамасында. Халық тығыздығы 396,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Терраш-де-Бору құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 187 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 62,38 км² шамасында. Халық тығыздығы адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Кампуш () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 052 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,48 км² шамасында. Халық тығыздығы 234,8 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +() өсімдік ауруларының себептері мен салдарын, оларды қозды��атын морфологиялық және биологиялық ерекшеліктерін анықтап, айықтыру, дамуын шектеу жолдары мен әдістерін зерттейтін ғылым саласы. міндеті ауыл шаруашылығына зиян келтіретін өсімдік ауруларын толық жою немесе зиянды әсерін кемітетін әдістер табу. Фитопатология жалпы биология, микробиология, генетика, селекция, өсімдік анатомиясы мен физиологиясы, өсімдік өсіру, топырақтану, ауыл шаруашылық метеорологиясы, экология, химия, физика, т.б. ғылымдармен тығыз байланысты. Фитопатология жалпы фитопатология және жеке немесе арнайы фитопатология деп екіге бөлінеді. Жалпы фитопатология аурудың пайда болу себептері мен салдарын, даму заңдылықтарын, таралуын, оның індет (эпифиторий) түрінде пайда болуын, өсімдіктердегі ауытқуларды, иммунитет, карантин сияқты мәселелерді зерттейді. Арнайы фитопатология белгілі бір өсімдік түрінің ауруын зертте,оны емдеу, аурудан қорғау шараларын қарастырады. Мысалы, ауыл шаруашылық орман әсемдік өсімдіктер т.б. Фитопатологияда радиоактивті изотоптарды пайдалану, электрондық микроскоп, люминесценттік және талдау, кибернетика әдістері, молекулалық биология, авиация, ғарыш аспаптарымен спектрозольді суретке түсіру, т.б. пайдаланылады. Санат:Ботаника Санат:Агрономия +'''Кампуш () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Виейра-ду-Минью құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 240 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 13,13 км² шамасында. Халық тығыздығы 18,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 028 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 10,23 км² шамасында. Халық тығыздығы 100,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Канисада''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Виейра-ду-Минью құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 446 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,49 км² шамасында. Халық тығыздығы 68,7 адам/км². Ауданның қамқоршысы Әулие Мамеде. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Бра��а округінің құрамына кіреді. Виейра-ду-Минью құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 933 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 11,18 км² шамасында. Халық тығыздығы 83,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Карапесуш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Барселуш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 186 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы км² шамасында. Халық тығыздығы 437,2 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иаков Зеведеев. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Карразеду (Амареш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Амареш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 759 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,09 км² шамасында. Халық тығыздығы 245,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Каррейра (Барселуш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Барселуш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 584 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,71 км² шамасында. Халық тығыздығы 427 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Каррейра () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 907 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,15 км² шамасында. Халық тығыздығы 887 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иаков Зеведеев. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Карвальял (Барселуш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Барселуш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 614 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,06 км² шамасында. Халық тығыздығы 527,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Карвальяш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Барселуш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 781 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,5 км² шамасында. Халық тығыздығы 223,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Флора''' Рим көктем құдайы; гүл) нақты бір жер аумағында өсетін немесе өткен геологиялық дәуірлерде өскен өсімдік таксондарының қалыптасқан жиынтығы. Флораны өсімдіктер бірлестігінен (әр түрлі өсімдік қауымдастығының жиынтығынан) ажыратып қарау қажет. Мысалы, Солтүстік жарты шардың қоңыржай салқын аймағының флорада тал, қияқөлең, қоңырбас, сарғалдақ, т.б., ал қылқан қарағай, кипарис, т.б. тән болса, өсімдіктер бірлестігінде тундралық, тайгалық, далалық, т.б. өсімдіктер қауымдастығы кең тараған. Флораның тарихи дамуы түр түзілу процестерімен, бір түрді екінші түрдің ығыстыруымен, өсімдіктердің миграциясымен және түрлердің жойылуымен тығыз байланысты. Әр Флораның өзіне ғана тән арнайы ерекшеліктері бар. Оған: Флораны құрайтын түрлердің сан алуандығы (Флораның байлығы), жасы, автохондық және эндемизм деңгейі, т.б. жатады. Флораның өзара айырмашылығы ең алдымен әр өңірдің геология тарихына, орография, климаттық жағдайларына және топырағының құнарлылығына байланысты. Аумақтық деңгейіне қарай: Жер Флорасы (500 мыңға жуық түр, оның ішінде 330 мыңға жуығы жоғары сатыдағы түтікті өсімдіктер: гүлді өсімдіктер, ашық тұқымдылар, споралылар), жекелеген құрлықтар мен олардың бөліктерінің Флорасы, аралдық Флолалар, тау жүйелерінің Флорасы, сондай-ақ мемлекеттер мен жекелеген әкімшілік аудандардың Флорасы болып ажыратылады. Сонымен қатар, жекеленген жүйелік Флора, топтардың Флорасы, т.б. бар. Мыс., балдырлар Флорасы, мүктер Флорасы, т.б. Флораны зерттейтін ғылым саласы флористика деп аталады. Қандай да бір Флораны зерттеу оның аумағындағы түрлер мен туыстардың құрамын анықтаудан басталады. География таралуына ұқсас түрлер Флораның географиялық элементін (геоэлемент) құрайды, кейбір зерттеушілер геоэлемент терминінің орнына ареалдар типі (тропик., бореалдық, голарктик., палеоарктик., т.б.) деген атауды қолданады. Шығу тегі ұқсас түрлердің тобы Флораның генет. элементт��рі не генет. қатпарлары деп аталады. Теор. тұрғыдан алғанда кез келген Флора. генет. қатпарлардан тұрады: f1 реликтер (мыс., гинкго); f2 Флораның ежелгі ядросы, өткен геология дәуірлерден осы аумақта өсетін, қазіргі табиғи жағдайлармен үйлесімді түрлер; f3 мигранттар (шығу тегі бойынша басқа өңірлерде пайда болып, осы аумаққа әр түрлі себептермен көшіп келген түрлер); f4 автохтонды жаңа құрылымдар (ежелгі жерінде пайда болған жаңа түрлер). Кез келген Ф-ны F=f1+f2+f3+f4 деп кескіндеуге болады. Осы генет. қатпарлардың арақатынасына қарай: реликті Ф. (F=f1), миграц. Ф. (F=f3), эндемиктік Ф. (F=f4), т.б. бөлуге болады. Пайда болу орны мен таралуының тарихи жолдары жақын түрлерді де кейбір ғалымдар генет. элементтерге жатқызады. Кейде мұның элементтер (мыс., ортаазиялық, шығыс-сібірлік, сарыарқалық, т.б.) деп те атайды. Қазіргі Флораның шығу тегі мен таралуын білу үшін өткен геол. дәуірлер мен кезеңдердің Флорасын зерттеу маңызды болып саналады. Мыс., Гренландияның, Шпицбергеннің қазба Флорасын емен, жаңғақ, терек, ал қылқан жапырақтылардан таксодиум, т.б.) зерттеу нәтижесінде қазіргі Арктиканың аумағындағы палеогендік Флора. арктик. болмай, болғанын көруге болады. Өсу ортасы ұқсас түрлердің тобы Флораның экология элементін құраса, тіршілік формалары бойынша ұқсас түрлер Флораның биол. элементтері болып табылады. Эндемиктік тұқымдастар мен туыстар кешені бойынша Флораның бір-біріне бағынышты аумақтық бөліктері ажыратылады. Олардың ішіндегі ең ірісі флористик. патшалық (Голарктик., Палеотропик., Неотропик., Австралиялық, Каптық және Голантарктик.) болып табылады. Кез келген Жер аумағындағы анықталған өсімдік түрлері мен туыстары әдетте арнайы тізімге тіркеледі (конспект, кадастр, т.б.). Түрлердің таралуы, өсу ортасы, биол. сипаттамалары келтірілген мұндай тізімдер “Қазақстан флорасы” деген томдық кітап болып жарық көрді (1956 66). Онда республикада өсетін мыңнан астам өсімдік түріне сипаттама берілген. Флораға кең таралған мәдени өсімдіктерді де енгізеді, бірақ ботан. бақтардағы, табиғи бақтардағы, питомниктердегі мәдени өсімдіктер енгізілмейді. Кейбір жұмыстарда “Флора” термині “өсімдіктер” терминінің орнына қолданылады, бұл дұрыс емес (мыс. мәдени Флора деудің орнына мәдени өсімдіктер деген жөн). == Дереккөздер == +() Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Терраш-де-Бору құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 448 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 9,93 км² шамасында. Халық тығыздығы 45,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Каштелойнш (Гимарайнш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Гимарайнш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 363 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,11 км² шамасында. Халық тығыздығы 116,7 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иоанн Креститель. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Каштелойнш () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 746 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,6 км² шамасында. Халық тығыздығы 485 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Кавалойнш''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 465 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,33 км² шамасында. Халық тығыздығы 338,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Кавеш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 599 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 26,08 км² шамасында. Халық тығыздығы 61,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Касарилье''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 455 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,02 км² шамасында. Халық тығыздығы 75,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Селейрош (Брага)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Брага (қала) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 000 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,36 км² шамасында. Халық тығыздығы 542,40 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Сепайнш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Фафе құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 590 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,83 км² шамасында. Халық тығыздығы 415,1 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Сервайнш''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Вила-Верде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 027 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 9,63 км² шамасында. Халық тығыздығы 210,5 адам/км². Ауданның қамқоршысы Иса Мәсіх. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Шамоин''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Терраш-де-Бору құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 350 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,41 км² шамасында. Халық тығыздығы 47,2 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +солға '''Фосфор''' (, '''P''') элементтердің периодтық жүйесінің тобындағы химиялық элемент, реттік нөмірі 15, атомдық массасы 30,97. Бірнеше түрі бар: ақ фосфор тығыздығы 1,828 г/см3; балқу температурасы 44,14°С; қызыл фосфор тығыздығы 2,31 г/см3; балқу температурасы 593°С. Химиялық элементтердің периодтық жүйесінде фосфор III периодта, топтың негізгі топшасында орналасқан. Салыстырмалы атомдық массасы 31, реттік нөмірі (ядро заряды) 15. == Атом құрылысы == Фосфордың соңғы энергетикалық қабатында бес электрон бар, оның үшеуі жұптаспаған. Фосфор атомындағы электрондардың орналасуы: Электрондық формуласы: Фосфор косылыстарында ''-3'', ''+3'', ''+''5 тотығу дәрежесін көрсетеді. Фосфордың ұшқыш сутекті қосылысы фосфин РН3 мен аммиак NH3 молекулалары формасы жағынан ұқсас болғанмен, фосфин молекуласы берік емес, улы, тұрақсыз газ, тез тотығып кетеді. ==Тарихы== Фосфорды алғаш ашқан Гамбургтік алхимик Геннинг Бранд (1669 жылы). Басқа да алхимиктер тәрізді Бранд қарттарды жасартып, сырқаттарды жазатын өмір элексирі мен асыл емес металдарды алтынға айналдыратын философиялық тасты табуға әрекет жасады. Брандты алға жетелеген адамдардың қамы емес, оның байлыққа құмарлығы болды. Ол жайлы бұл алхимиктің жасаған нағыз, әрі жалғыз табысының тарихи дәйектері куәландырады. Бір тәжірибенің барысында ол зәрді буландырып, алынған қалдықты көмір және құм қосып, буландыруды жалғастырды. Кейін ретортада қараңғыда жарық шығаратын зат түзілді. ''«Рас», «kaltes Feuer»'' (''«суық от»'') немесе «менің отым» деп Бранд атаған зат қорғасынды алтынға айналдырмады және қарттардың сырт келбетін өзгертпеді, бірақ алынған заттың қыздырусыз жарқырауы ерекше, әрі таңсық болды. Жаңа заттың бұл қасиетін пайдалануды Бранд көп созбады. Ол фосфорды беделді адамдарға көрсетіп, олардан сыйлықтар және ақша ала бастады. Фосфордың алыну құпиясын сақтау оңай болмағандықтан, ол оны дрездендік химик И. Крафтқа сатып жіберді. Фосфорды алудың әдістемесі И.Кункель мен К.Кирхмейерге белгілі болғаннан кейін оны көрсетушілер саны көбейді. 1680 жылы жаңа элементті, алдындағыларға тәуелсіз, ағылшын физигі әрі химигі Роберт Бойль алды. Бірақ көп кешікпей Бойль қайтыс болды, ал оның шәкірті А.Ганквиц таза ғылымға сатқындық жасап, «фосфор спекуляциясын» қайта жандандырды. Тек 1743 жылы А. Маркграф фосфорды алудың жетілген әдісін тауып, өз мәліметтерін көпшілік назарына жариялады. Бұл оқиға брандтық бизнеске нүкте қойып, фосфор және оның қосылыстарын тыңғылықты зерттеуге бастама болды. == Физикалық қасиеттері == Фосфор элементі жай зат ретінде бірнеше аллотропиялық түрөзгерісін түзеді. Оның маңыздылары ақ және қызыл фосфор. Ақ фосфор улы жөне тез тұтанатын болғандықтан аса ұқыптылықты қажет етеді. Оның буымен демалуға болмайды. Ақ фосфорды шыны ыдыста, су астында, сыртынан құм салынған металл банкаға орналастырып сақтайды. Ақ фосфор ауасыз кеңістікте қыздырғанда қызыл фосфорға, ал жоғары қысымда қара фосфорға айналады. Қара фосфор аз кездеседі (20-сурет). 6-кестеде ақ жөне қызыл фосфордың қасиеттері салыстырмалы түрде берілген. == Химиялық қасиеттері == Фосфор тотықтырғыш (азоттан темен) және қасиет көрсетеді. ретінде оттекпен және белсенді бейметалдармен реакцияға түседі. ;Фосфор оттекте жанып, пентаоксид түзеді: '''Ақ және қызыл фосфордың негізгі қасиеттері''' Ақ фосфор Қызыл фосфор Ақ түсті кристалл зат, тығыздығы 1,83 г/см3. Қараңғыда жарқырайды. Кәдімгі жағдайда 30 40°С температурада ауадағы оттекпен тотығады. От алғыш кауіптілігіне байланысты су астында сақтайды. Суда ерімейді, ериді. Өте қауіпті, улы! 44°С-та балқиды, 280°С-та қайнайды Аморфты зат, кристалды емес, тығыздығы 2,20 г/см3. Қараңғыда жарқырамайды. Ауада оттекпен 260°С-та тотығады. Отқа қауіпті емес. Қыздырғанда оталады. Суда да, де ерімейді. Улы емес. 400°С-та балқиды. ;Фосфор ��еталдармен фосфидтер түзе әрекеттеседі: Мырыш фосфиді зиянкес кемірушілермен күресуде қолданылатын препарат. Реакция жағдайына байланысты фосфор хлормен (70°С) әрекеттесіп, фосфор трихлоридін РСІ3 және 300° С-та фосфор пентахлоридін РСІ5 түзеді: Фосфор сутекпен әрекеттесіп, фосфин РН3 түзеді: ## Фосфин РН3 түссіз, ерекше иісі бар, өте улы зат. Аммиакқа қарағанда негіздік қасиеті әлсіз. Шырпының басына жанғыш заттар күкірт пен бертолле түзының қоспасы жағылады. Қораптың жақтауына қызыл фосфор мен шыны үнтағы желіммен отырғызылады. Шырпының басын қорапқа үйкегенде, қызыл фосфор бер- толле тұзынан от алып, тез түтанады (21-сурет). Реакция теңдеуі: 2Р ЗСl2 2РСl3 галогендермен галогенидтер береді 2Р 3S P2S3 күкіртпен сульфид түзеді ЗСа 2Р Са3Р2 металмен фосфид түзеді Фосфор өзінің аталуына сәйкес (грекшеден аударғанда “жарық шығарғыш” деген мағынаны білдіреді) ауада оттекпен жарық шығара отырып, қарқынды әрекеттеседі. Осы тәжірибені жасап көрейік. Әуелі шыны қалпақшының тығыны зат жағатын темір қасықшаны өткізеді. Себебі фосфор жанғанда, ақ түтін будақтап, оның оксиді түзіледі. Ол ауада шашылмас үшін қасыққа салынған фосфорды спирт шамы жалынында қыздырып, жана бастағанда шыны қалпақшаға кіргізіп тығындайды. Сонда түзілген фосфор (V) оксиді бірте-бірте төмен қонып, суда ериді. Реакция теңдеуі: 4Р 5O2 2Р2O5 оттегімен оксид түзеді 4P 3O2→ 2P2O3 == Фосфор айналымы == Фосфор өткен геологиялық дәуірде түзілген қабаттар құрамында болады. Ол қабаттардан біртіндеп шайыладыда, экожүйеге түседі немесе адам фосфор тыңайтқышы ретінде егістікке енгізіледі. Өсімдіктер фосфордың бір бөлігін ғана сіңіреді, ал қалған бөлігін өзендерге, теңіздерге, мұқиттарға ағызып құяды, сөйтіп қайтадан тұнбаға шөгеді. Фосфор балық ағсасында өте көп мөлшерде болады.Ауланған балық қалдығымен бірге қайтадан құрлыққа оралады. ;Қызметі *Газдық қызмет: фотосинтезге және нәтижесінде газдардың биогендік орын ауыструы. қызмет:тірі ағзалардың сыртқы ортаға шашыраған химиялық элементтерді жинауы. қызмтеті: заттар күйінің өзгеруі. *Биохимиялық қызмет: сан алуан заттардың ағзаларындағы күрделірек өзгерістер жасайды. == Фосфордың биологиялық маңызы == Фосфор күш-қуат көзі. Қаңқаның мықтылығы құрамындағы фосфор мен кальцийдің мөлшеріне тығыз байланысты. Фосфордың мөлшері кальцийден бір жарым есе көп болуы керек. Ондай болмаған жағдайда тепе-теңдік мөлшерін белгілі бір деңгейде ұстап тұру үшін жеткіліксіз мөлшерін сүйектегі қордан алады. Бірақ витамині оның арақатынасын реттеп отырады. Фосфор жүйке жасушаларының қызметі үшін де ке­рек. Сондықтан оның мөлшері барлық уақытта біркелкі болуы керек. Фтор, стронций адам тісінің мықты болуына әсер етеді. Фосфор аралық зат алмасу процесінде маңызды рөл атқарады. Оның қатысуымен көмірсулардың фосфорлану процесі жүреді, қанның тепе-теңдігі қамтамасыз етіледі, бұлшық еттің жиырылуын қуаттандыратын биохимиялық процестер атқарылады. Фосфор ақуызы мол ет, сүт өнімдерінде кездеседі. == Қолданылуы == Қызыл фосфор сіріңке өндірісінде, пиротехникада және фосфор кышкылын алуға пайдаланылады. Фосфор ауыл- шаруашылык зиянкестерімен күресу үшін кажет улы химикаттар алу үшін қолданылады. Фосфордың ақ және қызыл түрөзгерісі бар. Ақ фосфор химиялық белсенді болып келеді. Сондықтан ақ фосфорды қараңғыда су астында сақтайды. Ақ фосфорды ауасыз ортада қыздырса, қызыл фосфор алынады. Қызыл фосфор сіріңке өндіруде, пиротехникада қолданылады. Фосфор жай және күрделі заттармен өрекеттеседі. Қазақстанда фосфор шикізатының қоры Жамбыл (Қаратау) және Ақтөбе (Шилісай) облыстарында бар. Фосфор сіріңке және улы химикаттар өндірісінде пайдаланылады. Фосфорды негізгі пайдалану тыңайтқыштарын өндіруге арналған. Бұл элемент сонымен қатар алауда, қауіпсіздіктің жарық шығаратын диодтарда және болат өндірісінде қолданылады. Фосфаттар кейбір жуғыш заттарда қолданылады. Ақ, қызыл фосфор Н3РО4 алуда, жанғыш қоспалар дайындау үшін қолданылады. ::P+5HNО3конц Н3РО4+5NО2↑ +Н2О == Табиғатта кездесуі == Табиғатта фосфор тау жыныстары мен минералдарда қосылыс түрінде кездеседі. Мысалы, фосфорит және апатитте кальций фосфаты Са3(РO4)2 түрінде болады. Қазақстанда Жамбыл облысындағы Қаратау маңында фосфорит кенінің мол қоры бар екені 1935 жылдан белгілі. Қазір Қаратау бассейні негізінде "Жаңатас байыту комбинаты" жұмыс істейді. Ақтөбе облысында фосфорит кен орнын (Шилісай, т.б.) игеру жоспарланып отыр. Осы кен орындары негізінде фосфорды өңдейтін зауыттар Таразда, Шымкентте және Ақтөбеде бар. Азот тәрізді фосфор да өсімдік пен жануар нәруызының негізгі құрам бөлігі. Фосфор өсімдіктердің дәнінде, жануарлардың сүтінде, қанда, ми мен жүйке ұлпаларында кездеседі. Мысалы, ересек адамдардың сүйегінде 600 г, ет ұлпасында 56 г, жүйке жүйесінде г-ға дейін фосфор болады. Барлық сүйегі құрамында фосфор Са3(РO4)2 немесе түрінде болады. Осындай фосфаттар сүтқоректілер қаңқасына беріктік қасиет береді. Жануарлар мен адамдар фосфорды өсімдік арқылы қабылдайды. Фосфор қосылыстары тіршіліктегі барлық зат алмасу процестеріне қатысады. == Алынуы == Бос күйіндегі фосфорды алу үшін табиғи фосфатты электр пеште кремний (''IV'') оксиді мен көмірді косып қыздырады. Бөлінген фосфордың буын су астында ақ фосфор түрінде бөліп алады. Реакция теңдеуі: :: Са3(РО4)2+ 3SiО2 5С 3CaSiО3+ 5CО↑ 2Р == Дереккөздер == Санат:Фосфор Санат:Химиялық элементтер +'''Шаван''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Барселуш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 733 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы км² шамасында. Халық тығыздығы 366,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Шоренсе''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Терраш-де-Бору құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 582 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 7,51 км² шамасында. Халық тығыздығы 77,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Шоренти''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Барселуш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 758 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4,16 км² шамасында. Халық тығыздығы 182,2 адам/км². Ауданның қамқоршысы Архангел Михаил. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Сибойнш''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Терраш-де-Бору құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 439 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 15,16 км² шамасында. Халық тығыздығы 29 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Сивидаде''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Брага (қала) құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 884 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 0,28 км² шамасында. Халық тығыздығы 728,60 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Кодеседа''' () Португалиядағы елді мекен және аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Вила-Верде құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 212 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 3,75 км² шамасында. Халық тығыздығы 56,5 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Кодесозу''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 503 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 9,44 км² шамасында. Халық тығыздығы 53,3 адам/км². Ауданның қамқоршысы Андрей Первозванный. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Конде (Гимарайнш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Гимарайнш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 437 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 1,55 км² шамасында. Халық тығыздығы 927,1 адам/км². Ауданның қамқоршысы Мартин Турский. == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Коргу''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. құрамдас бөлігі болып табылады. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Аве субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 324 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 2,91 км² шамасында. Халық тығыздығы 111,3 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Коссораду (Барселуш)''' () Португалиядағы аудан (фрегезия), Брага округінің құрамына кіреді. Барселуш құрамдас бөлігі болып табылады. Үлкен Минью ірі қалалық орналасқан. Португалияның Солтүстік аймақ регионына қарасты Каваду субрегионының құрамына енеді. 2001 жылғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 927 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6,41 км² шамасында. Халық тығыздығы 144,6 адам/км². == Тарихы == Ескі әкімшілік бөлініс бойынша Минью провинциясының құрамына кірген. == Сыртқы сілтемелер == Санат:Брага округінің елді мекендері +'''Фотоаппарат, фотографиялық аппарат, фотокамера''' нәрсенің оптикалық кескінін фотопленканың, фотоматериалдың жарық сезгіш қабатына түсіруге арналған құрылғы. Бұл қозғалмайтын немесе қозғалатын (видео немесе фильм) көрініс болуы мүмкін. «Камера» термині латын тілінен аударғанда «қараӊғы бөлме» деген сөздерден құралған. Себебі бастапқы кезде суреттерді қараӊғы бөлмелерде шығарған. Фотокамераныӊ жұмыс істеу принципы адамныӊ көзініӊ көру қызыметініӊ механизміне ұқсас. Оның әуесқойлық, кәсіптік және арнаулы түрлері бар. Фотоаппарат (оптикада) Фотоаппарат бұл проекциялық аппарат тәріді нәрселердің нақты, кішірейтілген кескіндерін экранда (фотопленкада) алуға көмектесетін аспаптарға жатады.и Ол жарық өткізбейтін жабық камерадан тұрады. Фотоаппараттың негізгі бөлігі линзалар жүйесінен тұратын объектив. Объективтің өмегімен жарықталынған нәрселер фотопленкаға немесе жарықты сезгіш қабаты бар фотопластинкаға проекцияналды. Жарық проекциясына арналған нәрсе әрқашан аппараттан ты орналасады: d>2F. Фотопластинка аппараттың ішіндегі кассетада объективтен F